Ο Ελληνικός Κόσμος Τον 4ο π.Χ. Αιώνα - Pierre Carlier

ΙΘ Γ Γ Θ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟ Ν 4 0 Π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ε π ι σ τ ή μ ε ς Σειρά Ιστορία

Pierre C arlier

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

μετάφραση Μ α ιρ η Σ τέ φ α ν ο υ

Μ εταιχΜ ίο (])

Pierre Carlier, Ο ελληνικός κόσμος τον 4o Π.Χ. αιώνα.

Μέχρι το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Πρώτη έκδοση Μάιος 2005 Τίτλος πρωτοτύπου: Pierre Carlier, Le IVe siècle grec. Ju sq u 'à la mort

d ’Alexandre, Éditions du Seuil ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κλεάνθης Ζουμπουλάκης φ ιλ ο λ ο γ ικ ή ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κατερίνα Φάκου Μ ΑΚΕΤΑ ΕΞΩΦ ΥΛΛΟΥ Ευδοκία Στιβακτάκη ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦ ΥΛΛΟΥ Ψηφιδωτό από την Πομπηία με παράσταση της μάχης της

Ισσού (λεπτομέρεια, 2ος αι. π.Χ.), Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού και του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου της Γαλλίας.

©

1995, Éditions du Seuil

©

2003, Εκδόσεις Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο (για τη ν ελληνική γλώσσα)

ISBN 978-960-375-792-4 ΒΟΗΘ. ΚΠΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 3792 κ . ε .π . 593, κ.π . 1773

ΠΡΟΣΟΧΗ!

Τ ο π α ρ ό ν έ ρ γο π νευμα τικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις δ ια τ ά ξ ε ι του Ε λ λ η ν ικ ο ύ Ν ό μ ο υ (Ν . 2121/1993 όπω ς έχει τρ ο π ο π ο ιη θ ε ί και ισχύει σ ή μ ε ρ α ) και τις διεθνείς σ υ μ β ά σ ε ι π ερ ί πνευματικής ιδιοκτησίας. Α π α γορ εύετα ι α π ο λύ τω ς η ά νε υ γρ α π τής άδειας το υ εκδότη κατά ο π ο ιο δ ή π ο τε μ έ σ ο ή τρ ό π ο α ντιγρα φ ή, φ ω το α να τύπ ω σ η και ε ν γένει α να π α ρ α γω γή , ε κμίσθω ση ή δα νεισμός, μετάφρα­ σ η , δ ια σκευή, α να μ ε τά δ ο σ η σ το κ ο ιν ό σε ο π ο ια δ ή π ο τε μ ο ρ φ ή (η λεκτρ ονική , μ η χα ν ικ ή ή ά λ λ η ) και

Η Φ Ω ΤΟΤΥΠΙΑ ΔΟ ΛΟΦΟΝΕΙ TO ΒΙβΛΙΟ

η εν γένει εκμετά λλευση το υ σ υ ν ό λ ο υ ή μέρο υς τ ο υ έρ γο υ .

Εκδόσεκ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ InnoKpdrous 118,114 72 Αθήνα, τηλ.: 211 3003500, fax: 211 3003562 http://www.metaixmio.gr · e-mail: [email protected] Κεντρική διάθεση Ασκληπιού 18,106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3647433, fax: 210 3610750

Βιβλιοπωλεία ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ • Ασκληπιού 18,106 80 Αθήνα τηλ.: 210 3647433, fax: 210 3610750 • Πολυχώροε, InnoKparous 118, 114 72 Αθήνα τηλ.: 211 3003580, fax: 211 3003581 • Ο λυμ π ου 81, 546 31 θεοσαλονίκη τηλ.: 2310 250075,2310 260085, fax: 2310 260085

IS O 9001 0> QMSaRT* Ho0^ 1230/2?» QMSCCTf* NO04/1230/279'

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α ΤΗΣ Α. ΡΑΜΟΥ-ΧΑΨΙΑΔΗ

11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

13

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ 1 Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ, ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΚΗ ΕΩΣ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΚΙΔΕΙΟ ΕΙΡΗΝΗ

17

Η νίκη της Σπάρτης

17

Λύσανδρος

21

Οι υποθέσεις της Ασίας

25

Η ενθρόνιση του Αγησίλαου και η συνωμοσία του Κινάδωνα

29

Η εκστρατεία του Αγησίλαου στην Ασία

35

Ο Κορινθιακός πόλεμος

37

Η Ανταλκίδειος ειρήνη

40

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΚΙΔΕΙΟ ΕΙΡΗΝΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΛΕΥΚΤΡΩΝ

47

Η εγκαθίδρυση της σπαρτιατικής Αρχής στην Ελλάδα

47

Ο πόλεμος εναντίον της Ολύνθου

48

Η κατάληψη της Καδμείας

49

Η απελευθέρωση της Θήβας

52

Σφοδρίας

53

Η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία

56

Η Σπάρτη, η Αθήνα και η Θήβα από το 377 έως το 371

60

Λεύκτρα

66

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 3 Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

69

Ιάσων

70

7

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

8

Η επέμβαση της Θήβας στην Πελοπόννησο

72

Η δυναμική πολιτική του Επαμεινώνδα

76

Η αποτυχία της ειρήνης του 367

78

Ο ανταγωνισμός της Θήβας και της Αθήνας στη θάλασσα

79

Θήβα και Πελοπόννησος. Η μάχη της Μαντίνειας

81

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 4 Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (360-346)

87

Η Μακεδονία πριν από τον Φίλιππο

87

Οι αρχές της βασιλείας του Φίλιππου (360-357)

91

Ο Συμμαχικός πόλεμος

95

Εύβουλος Οι αρχές του Γ ' Ιερού πολέμου (357-352)

97 103

Οι υποθέσεις της Θράκης. Ο Φίλιππος στα Στενά

108

Ο Α ' Φιλιππικός του Δημοσθένη

110

Ο πόλεμος της Ολύνθου

112

Η ειρήνη του Φιλοκράτη. Πρώτες συζητήσεις

115

Η ειρήνη του Φιλοκράτη. Συζητήσεις στην Αθήνα

119

Η ειρήνη του Φιλοκράτη. Η δεύτερη αθηναϊκή πρεσβεία και η παράδοση των Φωκέων

121

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 5 Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

127

Οι κύριοι άξονες της πολιτικής του Φίλιππου

127

Ο Φίλιππος και η Αθήνα από το 346 μέχρι το 340

134

Η υπόθεση της Αμφισσας

140

Η κατάληψη της Ελάτειας και η συμμαχία ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θήβα

142

Η χαιρώνεια και η ειρήνη του Δημάδη

145

Η Κορινθιακή Συμμαχία

147

Η αυλή της Μακεδονίας στα τέλη της βασιλείας του Φίλιππου (338-336)

150

Οι αρχές της βασιλείας του Αλέξανδρου

155

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 6 Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

159

Η Περσική Αυτοκρατορία τις παραμονές της κατάκτησης του Αλέξανδρου

160

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΑ

Η κατάκτηση του μεσογειακού τμήματος της Περσικής Αυτοκρατορίας

166

Ο Αλέξανδρος στην καρδιά της Περσικής Αυτοκρατορίας

171

Ο πόλεμος στις άνω σατραπείες

176

Ο Αλέξανδρος στην Ινδία

180

Η επιστροφή του Αλέξανδρου στη Μεσόγειο

182

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ 7 Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Η καρχηδονιακή εισβολή

191 194

Η κατάληψη της εξουσίας από τον Διονύσιο των Συρακουσών

197

Η εδραίωση της τυραννίδας

201

Ο δεύτερος πόλεμος εναντίον της Καρχηδόνας

203

Ο Διονύσιος εναντίον του Κοινού των Ιταλιωτών

207

Η θαλάσσια ηγεμονία του Διονύσιου

209

Η τυραννίδα του Διονύσιου και οι συστήσεις για την τυραννίδα τον 4ο αιώνα

211

Διονύσιος ο Νεότερος. Δίων και Πλάτων

215

Ο Τιμολέων και το έργο του

219

Η νότια Ιταλία από το 357 μέχρι το 323

222

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 8 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ Νομική θέση

225 226

Δούλοι

227

Οι γυναίκες

235

Μεταξύ των ελεύθερων ανδρών:πολίτες και μη πολίτες

241

Πλούσιοι και φτωχοί στην Αθήνα τον 4ο αιώνα

247

Οι πλούσιοι

247

Οι φτωχοί

251

Οι μεσαίες τάξεις

253

Μπορούμε να μιλήσουμε για μια οικονομική και κοινωνική κρίση κατά τον 4ο αιώνα;

254

Η περίπτωση της Αθήνας

254

Πέρα από την Αθήνα

257

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 9 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ

261

Τα μέρη της πολιτείας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

262

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

10

Οι θεσμοί της Αθήνας

264

Η πολιτική ζωή στην Αθήνα τον 4ο αιώνα

272

Η πολιτική ζωή στη Σπάρτη

279

Η στάσις

282

Η πολιτική σκέψη του 4ου αιώνα. Συζητήσεις για τη βασιλεία

286

Το φαινόμενο της μοναρχίας τον 4ο αιώνα

300

Δίπλα και πάνω από τις πόλεις

302

Σχετικά με τον ελληνικό πολιτισμό του 4ου αιώνα

309

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

323

Συνοπτικό χρονολόγιο

325

Χάρτες

333

Σημείωμα της μεταφράστριας και του επιστημονικού επιμελητή

343

Πηγές της ελληνικής ιστορίας του 4ου π.Χ. αιώνα

345

Βιβλιογραφία

359

Ευρετήριο πηγών

369

Ευρετήριο προσώπων και θεοτήτων

375

Ευρετήριο τοπωνυμίων και εθνικών ονομάτων

385

Ευρετήριο θεμάτων

393

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας, διαπρεπής ιστορικός της ελληνικής αρχαιό­ τητας, διερευνά τον ελληνικό κόσμο τον 4ο προχριστιανικό αιώνα έως και το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, που εκτιμά ότι σηματοδοτεί το τέλος της κλα­ σικής εποχής. Χρονική αφετηρία της εξέτασής του αποτελεί για μεν τις ελληνικές αποικίες της Σικελίας και της Μ. Ελλάδας η περιφανής νίκη των Συρακουσίων το 413 π.Χ. και η καταστροφή του στόλου των Αθηναίων, για δε την κυρίως Ελλάδα η νίκη των Πελοποννησίων στους Αιγός Ποταμούς (405 π.Χ.) με την οποία εγκαινιάζεται η σπαρτιατική ηγεμονία.

Αξιοποιώντας με ερευνητική δεξιοτεχνία τα διαθέσιμα στοιχεία που προέρ­ χονται από τις γραμματειακές πηγές και τις επιγραφές δεν συμμερίζεται την άποψη των μελετητών που υποστηρίζουν ότι τον 4ο αιώνα ο κόσμος των ελληνικών πόλεων γνωρίζει μια σοβαρή «κρίση» σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Επισημαίνει ότι και κατά την περίοδο αυτή κυριαρχεί ο θεσμός της πόλης, δεδομένου ότι, μεταξύ άλλων, η αυτονομία απαντά ως απαραίτητος όρος σε όλες της συνθήκες ειρήνης ή συμμαχίας που συνάπτονται, αν και ο όρος αυτός εξυπηρετεί εκάστοτε τα συμφέροντα εκείνου που έχει την πρωτοβουλία σύναψής τους. Παράλληλα, παλαιές ενώσεις πόλεων ανασυγκροτούνται και εμφανίζονται νέες που αποβλέπουν στην αποδυνάμωση της Σπάρτης, των Θηβών ή των Αθηνών, ενώ εκείνη που συγκροτείται από τον Φίλιππο Β', βασιλέα της Μακεδονίας, τον αναγνωρίζει ηγεμόνα ενός πανελλήνιου πολέμου εναντίον των Περσών. Παρατηρεί ότι φαινόμενα, όπως χρέη, συγκέντρωση γαιών, εμφύλιοι πόλεμοι, μισθοφορία, αποτελούν σημαντικές όψεις πολλών ελληνικών κοι­ νωνιών κατά τον 4ο προχριστιανικό αιώνα, ωστόσο θα ήταν τελείως υπερ­ βολικό να μιλήσουμε για μια γενική κρίση των κοινωνιών και των πολιτικών 11

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

12

συστημάτων του ελληνικού κόσμου. Η άριστη γνώση των επιγραφών και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας επιτρέπει στον P. Carlier, καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Paris X Nanterre, να υποστηρίξει ότι ο 4ος προχριστιανικός αιώνας αποτελεί μια προνομιακή ιστορική συγκυρία για την ανάλυση των θεσμών και της λειτουργίας τους καθώς και των πολιτικών αντιλήψεων των Ελλήνων. Πολιτική ιστορία, κοινωνία, οικονομία και πολιτισμός συνθέτουν την εικό­ να της περιόδου που καταγράφεται συνοπτικά και περιεκτικά. Το βιβλίο αυτό γραμμένο με σαφήνεια και γλαφυρότητα εμπλουτίζει την ελληνόγλωσ­ ση βιβλιογραφία χάρη στην ευσυνειδησία και τη σχολαστικότητα των ελλή­ νων μεταφραστών, της Μ. Στεφάνου και του Κλ. Ζουμπουλάκη, μεταπτυχια­ κών φοιτητών Αρχαίας Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Α. Ραμου-Χαψιαδη

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

«Μεγαλείο και παρακμή»: αυτό το ιστορικό σχήμα, που ανέπτυξε ευφυώς ο Μοντεσκιέ σε σχέση με τη Ρώμη, έχει χρησιμοποιηθεί συχνά στην ιστο­ ρία των ελληνικών πόλεων. Για πολλούς ιστορικούς ο αιώνας του Περικλή χαρακτηρίζει το απόγειο όχι μόνο της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά και της ελληνικής πόλης γενικότερα και του ελληνικού πολιτισμού σε όλες τις εκφάνσεις του. Τον επόμενο, τον 4ο αιώνα, ο κόσμος των ελληνικών πόλε­ ων γνωρίζει μια σοβαρή «κρίση» οικονομική, κοινωνική, πολιτική, θρη­ σκευτική και πολιτιστική. Η ήττα στη Χαιρώνεια το 338 ήταν η εύλογη συνέπεια αυτής της πολύμορφης παρακμής. Οι κατακτήσεις του Φίλιππου και του Αλέξανδρου επέτρεψαν την αντικατάσταση της μικρής «πόλεως» -μορφή οργάνωσης ιστορικά ξεπερασμένης- από το ελληνιστικό μοναρ­ χικό Κράτος. Αυτό το τελευταίο με τη σειρά του ετοίμασε το δρόμο για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και το χριστιανισμό. Αυτή η ερμηνεία, η οποία άνετα εντάσσεται στο πλαίσιο μιας διαλε­ κτικής θεώρησης της Ιστορίας εγελιανής έμπνευσης, έχει συχνά υποστη­ ριχθεί από τους ιστορικούς του 19ου και του 20ού αιώνα. Αρκετές και έντονες αντιρρήσεις μπορούν να διατυπωθούν εναντίον αυτής της θεωρίας. Η πρώτη αφορά την ίδια την έννοια της κρίσης: ανα­ φερόμενος στον ιατρικό ορισμό της «κρίσης» από τον Littré, ο Ed. Will παρατηρεί ότι μια κρίση που διαρκεί έναν αιώνα δεν αποτελεί πλέον κρίση, αλλά «χρόνια ασθένεια». Κατά δεύτερον, επιγραφικοί, όπως ο Louis Robert και ο Philippe Gauthier, έχουν επισημάνει ότι η πλειοψηφία των ελληνικών πόλεων είχε έντονη πολιτική ζωή κατά τον 3ο αιώνα και ότι η «δημοκρατία» ήταν το πιο διαδεδομένο πολίτευμα (συχνά βέβαια σε μια 13

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο χ.Χ . ΑΙΩΝΑ

14

μορφή αρκετά διαφορετική από την αθηναϊκή δημοκρατία της κλασικής εποχής)· είναι, επομένως, υπερβολικό να μιλάμε για την «επιθανάτια αγω­ νία της πόλεως» ή για το «τέλος της δημοκρατίας» κατά τον 4ο αιώνα. Κυρίως, μια απόλυτη εμμονή στην «κρίση» οδηγεί στην εσφαλμένη υπε­ ραπλούστευση της ιστορίας του 4ου αιώνα και στο να παραβλέπουμε τη διαφορά του χρόνου και του τόπου, με άλλα λόγια τις ακριβείς συνθήκες και τις τοπικές διαφοροποιήσεις. Ο 4ος αιώνας παίρνει συχνά τη μορφή ενός σχήματος: κρίση οικονο­ μική, πολιτική, θρησκευτική κτλ. Τα πολυάριθμα γεγονότα ενός αιώνα γόνιμου σε νέες εξελίξεις αντιμετωπίζονται συνοπτικά: πολλοί ιστορικοί δεν βλέπουν σε αυτά παρά ασήμαντα επεισόδια στα οποία είναι άσκοπο να επιμείνει κανείς, θεωρώντας το μείζον γεγονός της παρακμής ως το μόνο που αξίζει εκτενή ανάλυση. Πάντοτε και παντού ο 4ος αιώνας αποτι­ μάται βάσει ενός μοναδικού φαινομένου του οποίου η σπουδαιότητα επι­ σκιάζει όλα τα υπόλοιπα. Η επιλογή μιας τέτοιας προσέγγισης εξηγείται εν μέρει από τις σχετι­ κές με τον 4ο αιώνα πηγές. Χάρη στους ρήτορες και τις επιγραφές δια­ θέτουμε πολύ πιο πλούσιες πηγές για την οικονομία, την κοινωνία, το δίκαιο και την πολιτική ζωή (κυρίως στην Αθήνα) συγκριτικά με τον 5ο αιώνα· από την άλλη, στερούμαστε ενός κατευθυντήριου νήματος για την ιστορία του 4ου αιώνα, παρόμοιου με τον «Πελοποννησιακό πόλεμο» του Θουκυδίδη, που να μας παρέχει ταυτόχρονα μία ακριβή αφήγηση των διπλωματικών και στρατιωτικών γεγονότων και μία εύληπτη ερμηνεία των συγκρούσεων και των διακυβευμάτων τους. Κι εμείς επιχειρήσαμε επίσης να αντλήσουμε από τον σχετικό πλούτο των πηγών για τον 4ο αιώνα για να σχηματίσουμε μια εικόνα όσο το δυνα­ τόν πιο αντιπροσωπευτική για τις κοινωνίες και τα πολιτικά συστήματα. Αυτή η ανάλυση δεν αποκαλύπτει με βεβαιότητα, παρά μόνο σπάνια, μια προϊούσα κάμψη σε σύγκριση με τον 5ο αιώνα1πολύ πιο συχνά σχηματί­ ζουμε την εντύπωση μιας μονιμότητας ενώ ακόμα συχνότερα δεν μπο­ ρούμε να μιλήσουμε για μια ενδεχόμενη εξέλιξη, εξαιτίας της έλλειψης ανάλογων στοιχείων για τον 5ο αιώνα. Θελήσαμε επίσης να παρουσιάσουμε μία σχετικά ακριβή ανάλυση της «γεγονοτολογικής ιστορίας» του 4ου αιώνα. Οι πληροφορίες που διαθέ­ τουμε -χάρη στις επιγραφές, τους ρήτορες, τον Ξενοφώντα ή τον Διόδω­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

15

ρο- είναι διάσπαρτες, κάποιες φορές ασαφείς και συχνά ύποπτες, αλλά σχετικά άφθονες. Εναπόκειται στον σύγχρονο ιστορικό να τις συγκε­ ντρώσει, να τις αναλύσει και να τις ερμηνεύσει. Εξαίρετοι ιστορικοί -ο βρετανός Grote στα μέσα του 19ου αιώνα, ο γερμανός Beloch στις αρχές του 20ού αιώνα- έχουν ήδη παρουσιάσει πολύ αναλυτικές και κριτικές ιστορικές αφηγήσεις των γεγονότων του 4ου αιώνα. Θεωρήσαμε ότι η αύξηση του πλήθους των πηγών (κυρίως χάρη στην επιγραφική και την αρχαιολογία) καλούσε σε μια εκ νέου ιστορική ανάλυση. Ταυτόχρονα, επι­ χειρήσαμε να συμπληρώσουμε ένα κενό: ο αναγνώστης δεν διαθέτει μια πρόσφατη πολιτική ιστορία του 4ου αιώνα. Η ελληνική ιστορία του 4ου αιώνα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά την ανάλυση των διεθνών σχέσεων. Μερικά παραδείγματα είναι αρκετά. Η ολοφάνερα απόλυτη και απεριόριστη δύναμη της Σπάρτης την επαύριο του θριάμβου της εις βάρος της Αθήνας κλονίστηκε πολύ γρήγορα- οι ελληνικές πόλεις επιχει­ ρούν επανειλημμένα, παρά τις αποτυχίες τους, να καθιερώσουν μια γενι­ κή και διαρκή ειρήνη- οι Αθηναίοι προσπαθούν να παραμείνουν μια μεγά­ λη δύναμη σταθμίζοντας με ακρίβεια τις στρατιωτικές και οικονομικές τους δυνατότητες. Η διαίρεση της αρχαίας ιστορίας σε «αιώνες προ Χριστού» είναι εντελώς αυθαίρετη. Συμβαίνει το τέλος του 5ου αιώνα να αντιστοιχεί στην ήττα της Αθήνας (405), στην παράδοσή της και στο ολιγαρχικό πραξικόπημα των Τριάκοντα (404), και στην αποκατάσταση έπειτα της δημοκρατίας (403). Αρχίζουμε, συνεπώς, την αφήγηση της ιστορίας της Ελλάδας στο χώρο του Αιγαίου από το 405, αλλά, καθώς πολλές θεμελιώδεις αλλαγές χρο­ νολογούνται από τον Πελοποννησιακό πόλεμο, θα οδηγηθούμε σε συχνές επιστροφές στο παρελθόν. Η χρονολογία 405 δεν έχει την ίδια σημασία στην ιστορία της ελληνικής Δύσης: ξεκινάμε λοιπόν τη μελέτη της Σικε­ λίας και της Μεγάλης Ελλάδας από το 413, την επαύριο της νίκης των Συρακουσών εναντίον της Αθήνας. Η επιλογή ενός χρονολογικού ορίου μεταξύ του «4ου αιώνα» και της «ελληνιστικής εποχής» είναι πιο λεπτή υπόθεση. Ορισμένοι εκτιμούν ότι η ιστορία της κλασικής Ελλάδας τελειώνει με την άνοδο του Φίλιππου στο θρόνο της Μακεδονίας το 360, όταν αρχίζει να επιβάλλεται ως διαιτητής στις ελληνικές υποθέσεις (το 350 ή το 346) ή με τη μάχη της Χαιρώνειας

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

16

το 338. Επιλέξαμε να συνεχίσουμε την αφήγησή μας μέχρι το 323 για να τονίσουμε ότι η μάχη της Χαιρώνειας, σύμφωνα με εμάς, δεν σηματοδο­ τεί το τέλος της ιστορίας των ελληνικών πόλεων. Από την άλλη, είναι πιθα­ νόν η υιοθέτηση του βασιλικού τίτλου από τους διαδόχους (306) ή η μάχη της Ιψού (301) να υπήρξαν εξίσου σημαντικές ιστορικές καμπές όσο και ο θάνατος του Αλέξανδρου. Ολοφάνερα, ο θάνατος του κατακτητή δεν είναι λιγότερο αποφασιστική χρονολογία. Η επιλογή να σταματήσουμε την αφήγηση στο θάνατο του Αλέξανδρου, τον Ιούνιο του 323, δεν θα μας αποτρέψει από το να επικαλεστούμε σε αρκετές περιπτώσεις γεγονότα λίγο μεταγενέστερα: για τις πόλεις της ελληνικής χερσονήσου, και ιδιαί­ τερα για την Αθήνα, το τέλος του Λαμιακού πολέμου, το φθινόπωρο του 322, οδηγεί στις αποφασιστικές αλλαγές. Είμαι ιδιαίτερα ευτυχής που βλέπω το βιβλίο μου για τον ελληνικό κόσμο κατά τον 4ο αιώνα μεταφρασμένο στη γλώσσα του Δημοσθένη. Ευχαριστώ για τη βοήθειά τους, τους συναδέλφους και φίλους μου από την Αθήνα Νίκο Μπιργάλια, Κώστα Μπουραζέλη και Άννα Ραμού, καθώς και τους προσεκτικούς μεταφραστές μου Μαίρη Στεφάνου και Κλεάνθη Ζουμπουλάκη.

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ 1

Η ηγεμονία της Σπάρτης, α π ό τη νίκη έως την Α νταλκίδειο ειρήνη

Η ν ίκη της Σ π ά ρ τη ς Το 432, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη [1.14.1-3], ο Περικλής είχε προτρέψει τους Αθηναίους να αντιμετωπίσουν δίχως φόβο τον πόλεμο που οι Λακε­ δαιμόνιοι και οι σύμμαχοί τους ετοιμάζονταν να αρχίσουν εναντίον τους. Οι χερσαίες δυνάμεις των Πελοποννησίων, είχε τονίσει, δεν θα μπορούσαν να κλονίσουν τα τρία θεμέλια της αθηναϊκής δύναμης: το φόρο που επέ­ τρεπε τη συντήρηση του στόλου, το στόλο που επέτρεπε τη διατήρηση της ηγεμονίας και την ηγεμονία που απέφερε το φόρο. Καταφεύγοντας πίσω από τα τείχη τους και διασφαλισμένοι με έναν τακτικό ανεφοδιασμό, οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να αντέξουν απεριόριστα' με άλλα λόγια η Αθήνα δεν θα ήταν δυνατόν να χάσει τον πόλεμο, εκτός και αν διέπραττε την απερισκεψία να δεσμεύσει το στόλο της σε μακρινές επιχειρήσεις. Αυτός ο περιορισμός αποτελεί ίσως μία προειδοποίηση post eventum1, εκ μέρους του Θουκυδίδη: η εκστρατεία στη Σικελία το 415-413 καταλήγει σε καταστροφή, η οποία βάζει τέλος στη ναυτική υπεροχή της Αθήνας. Οι σύμμαχοι αρχίζουν να αποστατούν. Η Σπάρτη εξοπλίζει ένα στόλο χάρη στον περσικό χρυσό: σε αντιστάθμισμα για τη βοήθεια που λαμβάνει, οφεί­ λει να αναγνωρίσει την εξουσία του Αχαιμενίδη μονάρχη σε ολόκληρη την Ασία, συμπεριλαμβανομένων και των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας. Μετά το 413 ο πόλεμος διαρκεί ακόμη, για λίγο περισσότερο από οκτώ έτη, επειδή οι Πελοποννήσιοι στην πλειοψηφία τους στερούνται εμπειρίας στη θάλασσα, επειδή οι περσικές επιχορηγήσεις είναι ανεπαρκείς και σποραδικές, αλλά και επειδή οι Αθηναίοι προσπαθούν με μεγάλη ενεργη­ τικότητα να ανασυγκροτήσουν το στόλο τους και να αποκαταστήσουν τη 1■ Μετά το γεγονός, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.) 17

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

18

δύναμή τους. Οι Αθηναίοι επιτυγχάνουν επιπλέον κάποιες περιφανείς νίκες στη θάλασσα -στην Κύζικο το 410, στις Αργινούσες το 406-, αλλά τα οικονομικά μέσα φθίνουν όλο και περισσότερο. Αντίθετα, ο Κύρος ο Νεό­ τερος, δευτερότοκος γιος του Μεγάλου Βασιλιά Δαρείου Β', ο οποίος εγκαθίσταται στις Σάρδεις το 4072 με εξουσία ανώτερη από εκείνη όλων των σατραπών της Ανατολίας -κυρίως του Τισσαφέρνη στη Λυδία και του Φαρνάβαζου στην ελλησποντική Φρυγία- φαίνεται αποφασισμένος να εξασφαλίσει τη νίκη της Σπάρτης, ή πιο συγκεκριμένα εκείνη του σπαρ­ τιάτη φίλου του, του Λύσανδρου (με την πρόθεση να χρησιμοποιήσει αργότερα για προσωπικό του όφελος τη στρατιωτική δύναμη που θα συγκέντρωνε ο Λύσανδρος). Όταν ο Λύσανδρος είναι ναύαρχος3, το 407, τα άφθονα χρηματικά ποσά που διατίθενται από τον Κύρο επιτρέπουν τη στρατολόγηση πολυάριθμων έρετών (κωπηλατών) και την επέκταση της ζώνης επιρροής του στόλου των Λακεδαιμονίων. Αντίθετα, ο διάδοχος του Λύσανδρου, ο Καλλικρατίδας, που δεν έχει την τύχη να είναι αρεστός στον Κύρο, στερείται χρημάτων και αντιμετωπίζει δυσκολίες· οι φίλοι του Λύσανδρου, ήδη εγκατεστημένοι στην εξουσία σε ορισμένες πόλεις της Ιωνίας, επιτυγχάνουν να επιτρέψουν οι αρχές της Σπάρτης την επιστρο­ φή του Λύσανδρου ως επικεφαλής του στόλου· καθώς η επανάληψη της ναυαρχίας είναι απαγορευμένη, ο Λύσανδρος δεν φέρει παρά τον τίτλο του έπιοτολέα (γραμματέα), αλλά είναι εκείνος που ασκεί την ανώτατη διοίκηση του πελοποννησιακού στόλου κατά τη διάρκεια των ετών 405 και 404. Η συνεργασία ανάμεσα στον Λύσανδρο και τον Κύρο ξαναρχίζει ακόμα πιο ενεργά, σε σημείο ώστε ο Κύρος να εμπιστεύεται στον Λύσαν­ δρο τη διαχείριση του θησαυρού του, όταν εκείνος πρέπει να επιστρέφει στο πλευρό του πατέρα του (στις αρχές του καλοκαιριού του 405). Ο Λύσανδρος αναλαμβάνει επιχειρήσεις στον Ελλήσποντο, για να εμποδίσει τον ανεφοδιασμό της Αθήνας σε σιτάρι· αποφεύγει στο μεταξύ κάθε ναυ­ τική σύγκρουση σε ανοικτή θάλασσα και αιφνιδιάζει με δόλο στην ξηρά, στην ακτή των Αιγός Ποταμών, τα 170 πλοία του τελευταίου στόλου που διέθετε η Αθήνα και τα καταστρέφει (Σεπτέμβριος 405).

2.

Ο τίτλος του είναι αυτός του «καράνου», όρος που μεταφράζεται γενικά «στρα­ τιωτικός διοικητής».

3.

Τίτλος του διοικητή του σπαρτιατικού στόλου.

Η ΗΓΕΜ ΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

19

Τότε, όλες οι πόλεις που είχαν προηγουμένως μείνει πιστές στην Αθήνα αποστατούν (με την εξαίρεση της Σάμου) και παραδίδονται, εκού­ σια ή ακούσια, στον Λύσανδρο. Στερημένοι από το στόλο τους και την ηγεμονία τους, χωρίς πόρους, πολιορκημένοι από ξηρά και θάλασσα, υπό την απειλή του λιμού, οι Αθηναίοι στέλνουν άμεσως πρέσβεις στη Σπάρ­ τη, για να ανακοινώσουν ότι είναι έτοιμοι να γίνουν «σύμμαχοι» των Λακε­ δαιμονίων υπό τον όρο να διατηρήσουν το σύνολο των οχυρώσεών τους. Αυτοί οι όροι απορρίπτονται και τέσσερις μήνες αργότερα, εξασθενημέ­ να από το λιμό, οι Αθηναίοι αναγκάζονται να αποδεχτούν την καταστρο­ φή των Μακρών Τειχών και των οχυρώσεων του Πειραιά. Οι όροι της ειρή­ νης είναι πολύ ταπεινωτικοί για την Αθήνα, η οποία καθίσταται δορυφό­ ρος της Σπάρτης: οι Αθηναίοι οφείλουν να «έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους με τους Λακεδαιμονίους και να τους ακολουθούν σε ξηρά και θάλασσα, όπου και αν τους οδηγήσουν» [Ξενοφών, Ελληνικά, 11.2.20]. Οι Αθηναίοι, ωστόσο, απέφυγαν κατά κάποιον τρόπο τα χειρότερα: κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων της ειρήνης, ορισμένοι σύμμαχοι της Σπάρτης, κυρίως οι Κορίνθιοι και οι Θηβαίοι, ζήτησαν την ολοκληρωτική καταστροφή της Αθήνας. Οι Σπαρτιάτες αντιτάχθηκαν επικαλούμενοι βέβαια την ανάμνηση των Μηδικών πολέμων: είναι πιθανόν ότι άρχισαν να βλέπουν με δυσπιστία τους Θηβαίους, και ότι έβλεπαν σε μία Αθήνα απο­ δυναμωμένη ένα χρήσιμο αντιστάθμισμα στη φιλοδοξία των τελευταίων. Η λεηλασία που έλαβε χώρα στην Αττική έδινε αφορμή για άλλες αντε­ γκλήσεις ανάμεσα στους νικητές: οι Σπαρτιάτες κατηγορούσαν τους Θηβαίους ότι είχαν επωφεληθεί από την εγγύτητά τους για να ιδιοποιη­ θούν ένα πολύ μεγάλο μέρος του πλούτου της Αττικής, ενώ οι Πελοποννήσιοι κατηγορούσαν τους Σπαρτιάτες ότι δεν είχαν προβεί στη συνήθη διανομή των λαφύρων. Παρά τις διαφωνίες αυτές, που προανήγγειλαν μελλοντικές συγκρού­ σεις, το κυρίαρχο γεγονός στα 405-404 είναι ο θρίαμβος της Σπάρτης και η εξάπλωση της δύναμής της. Η νίκη της Σπάρτης δημιουργεί μια εντε­ λώς νέα κατάσταση στον ελληνικό κόσμο. Τον 5ο αιώνα η Ελλάδα είχε γνωρίσει τον ανταγωνισμό και στη συνέχεια την αντιπαράθεση δύο ηγε­ μονιών, της χερσαίας ηγεμονίας της Σπάρτης στην Πελοπόννησο και της ναυτικής ηγεμονίας της Αθήνας στο Αιγαίο. Μετά τους Αιγός Ποταμούς, δεν υπάρχει πλέον παρά μόνο μία μεγάλη δύναμη στην Ελλάδα, η οποία

20

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΛ

κυριαρχεί σε ξηρά και θάλασσα και στην οποία βρίσκονται υποτελείς με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλες οι ελληνικές πόλεις. Καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, η σπαρτιατική προπαγάνδα είχε διακηρύξει ότι η Σπάρτη ήθελε να «απελευθερώσει τους Έλληνες» από την αθηναϊκή εξάρτηση και να επιστρέφει σε όλες τις πόλεις την «αυτο­ νομία» τους. Από το 412 οι πόλεις που η Σπάρτη είχε κατορθώσει να αποσπάσει από την Αθηναϊκή Συμμαχία είχαν συχνά λάβει την «προστασία» πελοποννησιακών φρουρών και τους είχε ζητηθεί πολλές φορές να συμ­ μετάσχουν στρατιωτικά και οικονομικά στην πολεμική προσπάθεια των Λακεδαιμονίων σε πολλές περιπτώσεις είχαν εγκατασταθεί στην εξουσία λακωνίζουσες ολιγαρχίες. Όλες αυτές οι πιέσεις και οι επεμβάσεις αντα­ ποκρίνονταν με δυσκολία στα όμορφα συνθήματα της «ελευθερίας» και της «αυτονομίας», αλλά οι Σπαρτιάτες και οι φίλοι τους μπορούσαν στην ανάγκη να τις παρουσιάσουν ως περιστασιακά μέτρα που επιβάλλονταν από την πολεμική προσπάθεια εναντίον της Αθήνας. Στην περίοδο ανάμε­ σα στους Αιγός Ποταμούς και τη συνθηκολόγηση της Αθήνας, όταν είχε εξασφαλιστεί η νίκη αλλά δεν είχε ακόμη συναφθεί η ειρήνη, ο Λύσαν­ δρος, ο στόλος του οποίου ελέγχει στο εξής τη θάλασσα του Αιγαίου, προωθεί συστηματικά την πολιτική της τοποθέτησης υπό κηδεμονία των πόλεων που αποσπούσε από την Αθήνα. Η εξαφάνιση της αθηναϊκής απειλής δεν οδηγεί τους Σπαρτιάτες στη μείωση της πίεσής τους πάνω στις ναυτικές πόλεις της παλαιάς Δηλιακής Συμμαχίας. Αντίθετα μάλιστα, αν πιστέψουμε τον Διόδωρο τον Σικελιώτη [XIV. 10.1], «οι Λακεδαιμόνιοι», «διαπιστώνοντας ότι είχαν μία ηγεμονία ομό­ φωνα αναγνωρισμένη», εμπιστεύτηκαν στον Λύσανδρο μια τριπλή αποστο­ λή: να εγκαταστήσει στις πόλεις λακεδαιμόνιους διοικητές (άρμοστάς), να αντικαταστήσει τα δημοκρατικά πολιτεύματα με ολιγαρχικά και να επιβάλει έναν ετήσιο φόρο χιλίων ταλάντων. Η διατύπωση του κειμένου είναι ασα­ φής, αλλά είναι πιθανόν ότι αυτοί οι θεμελιώδεις προσανατολισμοί της εξω­ τερικής πολιτικής αποφασίστηκαν από την Εκκλησία του Δήμου (Απέλλα)4,

4.

Ο όρος ’Α π έλλα αποτελεί σύμβαση στη διεθνή βιβλιογραφία για να ξεχωρίζεται η σπαρτιατική Εκκλησία του Δήμου από την αθηναϊκή. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. G. Ε. Μ. de Ste Croix, Τα αίτια του Πελοποννησιακού Πολέμου, μτφρ. Ελένη Αστεριού, Οδυσσέας, Αθήνα 2005, σ. 538 κ.εξ (πρωτότυπη έκδοση 1989) (Σ.τ.Ε.)

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗ Σ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

21

υπό την προεδρία των Εφόρων και ύστερα από προκαταρκτική συζήτηση στη Γερουσία. Οι Σπαρτιάτες εγκρίνουν την ιμπεριαλιστική πολιτική της οποίας την πρωτοβουλία έχει αναλάβει ο Λύσανδρος και επιφορτίζουν το διοικητή του στόλου να επιδιώξει την εκτέλεσή της. Το σύνθημα της ελευ­ θερίας των Ελλήνων ξεχνιέται εντελώς. Οι φόρου υποτελείς στην Αθήνα πόλεις γίνονται φόρου υποτελείς στη Σπάρτη, και η σπαρτιατική κυριαρχία είναι πολύ σκληρή από την αρχή: οι αρμοστές είναι επιφορτισμένοι να επαγρυπνούν για την ευπείθεια των νέων υπηκόων της Σπάρτης.

Λύσανδρος Την άνοιξη του 404, φαίνεται ότι ο ωμός ιμπεριαλισμός του Λύσανδρου απολάμβανε μιας ευρείας υποστήριξης στη Σπάρτη. Γεγονός παραμένει, ωστόσο, ότι δεν έχουν όλοι οι Σπαρτιάτες την ίδια άποψη με τον Λύσαν­ δρο για τα ολιγαρχικά πολιτεύματα που πρέπει να εγκατασταθούν στις πόλεις. Όλοι οι οπαδοί της ολιγαρχίας συμφωνούν να αφαιρεθούν από τους πιο φτωχούς πολίτες τα πολιτικά τους δικαιώματα. Αλλά όταν τίθε­ ται το ζήτημα του καθορισμού του επιπέδου του τιμήματος, του καταρτι­ σμού του καταλόγου των πολιτών που θα συμμετέχουν στην ολιγαρχία, της διανομής της εξουσίας ανάμεσα στην Εκκλησία του Δήμου, τη Γερουσία και τους άρχοντες, και ιδιαίτερα όταν πρέπει να αποφασιστεί αν η ομάδα που κατέχει την εξουσία θα υπόκειται ή όχι στους νόμους, οι από­ ψεις και οι θέσεις διίστανται. Πολλοί Σπαρτιάτες φαίνεται ότι επιθυμού­ σαν την αντικατάσταση των φιλοαθηνάίκών δημοκρατιών από μετριοπα­ θείς ολιγαρχίες που θα συμπεριλάμβαναν το σύνολο των εύπορων πολι­ τών στο πλαίσιο του σεβασμού της τάξης και των παραδόσεων. Η εγκα­ θίδρυση τέτοιων πολιτευμάτων ήταν ελάχιστα συμβατή με τη διαρκή επι­ βολή ενός βαρύ φόρου, επειδή οι εύποροι, οι οποίοι έφεραν κυρίως το βάρος του φόρου, ήταν φυσικά οι πιο αποφασισμένοι πολέμιοι-δεν δέχο­ νταν να καταβάλουν το φόρο παρά μόνο όταν εξαναγκάζονταν από το δήμο ή τους τυράννους. Εγκαθιστώντας στις πόλεις τις δεκαρχίες -μικρές ομάδες δέκα ακραίων ολιγαρχικών που ασκούν την εξουσία αυθαίρετα με τον τρόπο των τυράννων-, ο Λύσανδρος κάνει μία λογική επιλογή, που είναι απόλυτα σύμφωνη με την ιμπεριαλιστική πολιτική που αποφασίστηκε από τη Σπάρτη: αυτές οι συμμορίες των φιλόδοξων χωρίς

22

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

κανέναν ενδοιασμό ανδρών, που σκοτώνουν, εξορίζουν και δημεύουν για να ικανοποιήσουν τη δίψα τους για εξουσία και πλούτο, δέχονται ευχαρί­ στως να καταβάλουν ένα μέρος της λείας τους στους Σπαρτιάτες, από τους οποίους εξαρτάται η διατήρηση της αρχής τους. Τα εγκλήματα που διαπράττονται από τις δεκαρχίες, τα οποία γίνονται γρήγορα περιβόητα, δεν θα αργήσουν να επισκιάσουν τη φήμη του Λύσαν­ δρου και της Σπάρτης, σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε ο αθηναϊκός ιμπερια­ λισμός να φαντάζει κατόπιν ως πολύ μετριοπαθής: ο Ισοκράτης, το 380, δεν διστάζει να γράψει ότι οι εγκατεστημένοι από τον Λύσανδρο ολιγαρχικοί «οδήγησαν στο θάνατο χωρίς δίκη περισσότερους ανθρώπους σε τρεις μήνες από όσους δίκασε η δική μας πόλη καθ’ όλη τη διάρκεια της κυριαρ­ χίας της» [Πανηγυρικός, 113], Για την ώρα, ωστόσο, ο Λύσανδρος, περιβεβλημένος από την αίγλη της νίκης του, λαμβάνει εξαιρετικές τιμές -συχνά από μέρους των «φίλων» που έχει εγκαταστήσει στην εξουσία-, κυρίως χρυ­ σούς στεφάνους και αγάλματα. Κι όχι μόνο αυτό αλλά, εάν πιστέψουμε τον Δούρι από τη Σάμο που παραθέτει ο Πλούταρχος [Λύσανδρος, 18.3], «ήταν και ο πρώτος Έλληνας στον οποίο οι πόλεις αφιέρωσαν βωμούς και προσέ­ φεραν θυσίες όπως σε ένα θεό, και ο πρώτος επίσης προς τιμήν του οποίου έψαλαν παιάνες». Οι σάμιοι ολιγαρχικοί, ιδιαίτερα ευγνώμονες στον Λύσαν­ δρο, επειδή είχε εκδιώξει τους αντίπαλούς τους δημοκρατικούς ύστερα από μακρά πολιορκία, αποφασίζουν να δώσουν το όνομα Λυσάνδρεια στα Ηραία, τα οποία γιόρταζαν παραδοσιακά προς τιμήν της θεάς Ήρας· σε αυτό το σημείο, η μαρτυρία του Πλούταρχου επιβεβαιώνεται από μια επιγραφή5. Το 404, ο Λύσανδρος ασκεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο μια προ­ σωπική επιρροή χωρίς προηγούμενο. Στην Αθήνα, τον Απρίλιο-Μάιο του 404, ο ρόλος του είναι καθοριστικός στην άνοδο των Τριάκοντα Τυράν­ νων: ύστερα από έκκληση των «φίλων» του, φτάνει στον Πειραιά με εκατό πλοία και απειλεί να θεωρήσει διαλυθείσα την ειρήνη, εάν η Εκκλησία του Δήμου δεν εμπιστευτεί την εξουσία σε μια επιτροπή τριάντα ολιγαρχικών [Διόδωρος, XIV.3.4-7]6. Ο Λύσανδρος επωφελείται από το αξίωμά του ως

5. 6.

Βλ. για περισσότερες λεπτομέρειες Shipley G., A history of Samos, Oxford Clarendon Press, 1987, o. 134, όπου και περαιτέρω βιβλιογραφία. (Σ.τ.Ε.) Για μια λεπτομερή ανάλυση της τυραννίδας των Τριάκοντα, παραπέμπουμε στο, Ed. Lévy, La G rèce au l/e Siècle, Paris, έκδ. Seuil, 1995.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

23

διοικητή του στόλου για να εγκαταστήσει στην εξουσία τους προστατευόμενούς του. Αναπτύσσει με αυτό τον τρόπο ένα πελατειακό δίκτυο βασι­ σμένο σε προσωπικές σχέσεις, το οποίο σε μεγάλο βαθμό διαφεύγει τον έλεγχο των σπαρτιατικών αρχών. Είναι πιθανόν ότι μερικοί Σπαρτιάτες είχαν από πολύ νωρίς αντιληφθεί τον κίνδυνο: χάρη στους φίλους του που είχε εγκαταστήσει στην εξουσία σε πολλές πόλεις, ο Λύσανδρος μπορούσε να συγκεντρώσει πόρους και στρατεύματα χωρίς τη συγκατά­ θεση της Σπάρτης, ακόμα και εναντίον της. Από το τέλος του 404, οι αντί­ παλοι του Λύσανδρου θα προσπαθήσουν να τον απογυμνώσουν από τα μέσα για την πολιτική και στρατιωτική του δράση, αλλά βαθμιαία, ώστε να μην τον ωθήσουν σε μία δυναμική αντίδραση. Οι διαμαρτυρίες του σατρά­ πη Φαρνάβαζου, ο οποίος μέμφεται τον Λύσανδρο επειδή επέτρεψε να λεηλατηθεί η εδαφική του επικράτεια, παρέχουν στους Εφόρους μια πρό­ φαση για να ανακαλέσουν τον Λύσανδρο στη Σπάρτη [Πλούταρχος, Λύσανδρος, 19.4]. Επιτίθενται επίσης στο περιβάλλον του: ο υφιστάμενός του Θώραξ κατηγορείται για διαφθορά και καταδικάζεται σε θάνατο. Το 403, ο αδελφός του Λύσανδρου Λίβυς εκλέγεται ναύαρχος, αλλά ο ίδιος ο Λύσανδρος δεν ασκεί πια επίσημη εξουσία στο σύνολο του στό­ λου. Στην Αθήνα οι Τριάκοντα, οι προστατευόμενοι του Λύσανδρου, που έχουν χάσει την υπόληψή τους εξαιτίας των πολλών εγκλημάτων τους, συναντούν ολοένα και πιο ισχυρή αντίσταση. Οι εξόριστοι δημοκρατικοί -που έγιναν δεκτοί από τους Θηβαίους ενάντια στις διαταγές της Σπάρ­ της- καταλαμβάνουν το φρούριο της Φυλής και έπειτα τον Πειραιά υπό την ηγεσία του Θρασύβουλου. Οι Αθηναίοι που έχουν μείνει στην πόλη εκδιώκουν τους Τριάκοντα χωρίς όμως να συμφιλιώνονται με τους δημο­ κρατικούς. Υπάρχουν, λοιπόν, τρεις αντίπαλες παρατάξεις που διεκδι­ κούν την εξουσία στην Αθήνα: σι Τριάκοντα, που έχουν καταφύγει στην Ελευσίνα, «οι έν άστε/» (πιο μετριοπαθείς ολιγαρχικοί) και οι δημοκρατι­ κοί του Πειραιά. Την άνοιξη του 403, ο Λύσανδρος καταφέρνει να διορι­ στεί αρμοστής1 στην Αθήνα- πρόθεσή του είναι να πολιορκήσει και να αναγκάσει σε λιμοκτονία τους δημοκρατικούς. Ύστερα από μερικές εβδο­ μάδες, ωστόσο, ο βασιλιάς Παυσανίας πετυχαίνει από την πλειοψηφία των Εφόρων (τρεις στους πέντε) να σταλεί στην Αθήνα για να αντιταχθεί 7.

Στρατιωτικός διοικητής στο διοικητικό λεξιλόγιο της Σπάρτης.

24

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

στη δράση του Λύσανδρου και να τον εμποδίσει «να μετατρέψει την Αθήνα σε κτήση του» [Ξενοφών, Ελληνικά, 11.4.28-29], Απλός άρμοστής ο Λύσανδρος οφείλει να υπακούσει σε έναν εν εκστρατεία βασιλιά. Ο Παυ­ σανίας ακολουθεί αντίθετη πολιτική από αυτήν του Λύσανδρου και ενθαρ­ ρύνει τη συμφιλίωση μεταξύ των Αθηναίων και την αποκατάσταση της δημοκρατίας (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 403). Η στάση του Παυσανία επι­ τρέπει να γίνει η σπαρτιατική ηγεμονία αποδεκτή από τους ίδιους τους αθηναίους δημοκρατικούς. Σύμφωνα με το βασιλιά, η πνευματική τόλμη του οποίου είναι ισάξια με αυτήν του Λύσανδρου, το προφανές συμφέρον της Σπάρτης δεν είναι να στηριχθεί σε εύθραυστα και αντιδημοτικά καθε­ στώτα, αλλά να επωφεληθεί από τη θέση της μοναδικής μεγάλης δύνα­ μης που κατέχει, για να παίξει το ρόλο του σεβαστού διαιτητή στις εμφύ­ λιες διαμάχες στο εσωτερικό των πόλεων. Μετά την επιστροφή του στη Σπάρτη, ο βασιλιάς κατηγορήθηκε για προδοσία, αλλά κατάφερε, μόλις και μετά βίας, να πετύχει την αθώωσή του. Από το 403 πιθανώς, οι Έφοροι σταματούν να στηρίζουν τις εγκατε­ στημένες από τον Λύσανδρο δεκαρχίες. Επίσης, δεν διατηρούν πλέον συστηματικά αρμοστές σε όλες τις πόλεις. Δεν διαθέτουμε καμιά σχετική πληροφορία με το φόρο, αλλά είναι πιθανόν η Σπάρτη να παραιτείται από μια τακτική είσπραξη φόρου και οι οικονομικές απαιτήσεις της όσον αφορά τις πόλεις να εξαρτώνται από τις περιστάσεις. Αυτή η σχετική χαλάρωση του σπαρτιατικού ιμπεριαλισμού έχει ποικίλα αποτελέσματα. Στη Σάμο, οι φίλοι του Λύσανδρου διατηρούν για λίγο χρόνο ακόμη την εξουσία. Αλλού, η κατάρρευση των δεκαρχιών δεν σημαίνει απαραιτήτως και το τέλος της βίας. Στο Βυζάντιο, παραδείγματος χάρη, οι εμφύλιες συγκρούσεις ξαναρχίζουν σε τέτοιο βαθμό που οι Βυζάντιοι ζητούν από τους Σπαρτιάτες ένα στρατηγό για να ρυθμίσει με τη διαιτησία του την κατάσταση. Η Σπάρτη στέλνει τον Κλέαρχο, ο οποίος συμπεριφέρεται σαν τύραννος και σι Σπαρτιάτες στη συνέχεια πρέπει να επιφορτίσουν έναν άλλο Λακεδαιμόνιο με την εκδίωξή του manu militari8 [Διόδωρος, XIV. 12], Ενώ οι αρχές στη Σπάρτη ακολουθούν όλο και περισσότερο αντίθετη πολιτική από τη δική του, ο Λύσανδρος ξεκινά περιοδεία στα μεγάλα μαντεία: στους Δελφούς, τη Δωδώνη, το μαντείο του Άμμωνα Δία στη

8.

Με στρατιωτική βία, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε)

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

25

Σίβα. Οι αντίπαλοί του διατείνονται ότι προσπαθεί με χρηματικό αντίτιμο να εξασφαλίσει προβλέψεις ευνοϊκές για επαναστατικά σχέδια. Ένας ιερέας του Άμμωνα τον κατηγορεί ότι προσπάθησε να τον δωροδοκήσει και διώκεται δικαστικά στη Σπάρτη. Το τέχνασμα αυτό αποτυγχάνει: ο Λύσανδρος απαλλάσσεται [Διόδωρος, XIV.l3.6-8], Οι εχθροί του έχουν καταφέρει να τον αποδυναμώσουν, αλλά όχι να τον εξοντώσουν. Αποκλεισμένος από την εξουσία, έχοντας απομακρυνθεί από τα δημό­ σια αξιώματα (από το 403 μέχρι και την άφιξη του Αγησίλαου, δεν αναφέ­ ρεται παρά μόνο μία φορά, ως πρέσβης στον Διονύσιο των Συρακουσών), ο Λύσανδρος με την παρουσία του και μόνο παραμένει ένας παράγοντας που δημιουργεί ένταση. Ο πιο έξοχος ηγέτης της Σπάρτης υπήρξε θύμα της ζηλοτυπίας των βασιλέων και των αρίστων. Η ατίμωση που επιβλήθη­ κε σε έναν άνθρωπο εξαιρετικής ικανότητας είναι ιδιαίτερα σκανδαλώδης σε ένα αριστοκρατικό πολίτευμα που εξυμνεί την άμιλλα. Μια τέτοια αδι­ κία, όπως υπογράμμισε ο Αριστοτέλης [Πολιτικά, ν.7/ΐ306ΐ).33], μπορεί να αποτελέσει αιτία επανάστασης.

Οι υποθέσεις της Α σ ία ς Στα έτη που ακολουθούν τη νίκη τους εναντίον της Αθήνας, οι Λακεδαι­ μόνιοι επωφελούνται από τη συντριπτική στρατιωτική τους υπεροχή για να επαναφέρουν σε υπακοή τους «συμμάχους» τους Ηλείους που είχαν επιδείξει υπερβολική ανεξαρτησία. Στέλνουν τελεσίγραφο στους Ηλείους διατάσσοντάς τους να αποδώσουν στις περιοικίδες πόλεις τους την «αυτονομία» τους- η πρακτική αυτή, και η πρόφαση που επικαλούνται, θα επαναληφθούν συχνά μέχρι το 371. Μπροστά στην άρνηση των Ηλείων, ο βασιλιάς Άγις ηγείται δύο εκστρατειών το 400 και το 399 οι οποίες εξανα­ γκάζουν τους Ηλείους να υποκύψουν. Εντούτοις, οι υποθέσεις της Ασίας είναι αυτές που απασχολούν τις σπαρτιατικές αρχές από το 403 μέχρι το 397. Σύμφωνα με τις συνθήκες που είχαν συνάψει το 412 με τον Μεγάλο Βασιλιά, οι Σπαρτιάτες όφειλαν, μετά τη νίκη τους, να επιστρέφουν τα χρηματικά ποσά που είχαν λάβειαυτός ο όρος έμεινε για πάντα νεκρό γράμμα. Προπάντων όμως, οι Σπαρ­ τιάτες είχαν αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Μεγάλου Βασιλιά σε όλες τις ελληνικές πόλεις της Ασίας: από το 405, λοιπόν, οι πέρσες σατράπες

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

26

μπορούν νόμιμα να αξιώσουν την επιβολή φόρου και, εάν το επιθυμούν, να εγκαταστήσουν φρουρές στις ασιατικές πόλεις που «απελευθερώνο­ νται» από την αθηναϊκή κυριαρχία. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για την ασιατική πολιτική της Σπάρτης από το 405 μέχρι το 401 είναι αρκετά σπάνιες, αλλά φαίνεται ότι η σπαρτιατική στάση ποίκιλλε ανάλογα με τις πόλεις: μερικές φορές, όπως στην περίπτωση της Χαλκηδόνας, οι Σπαρ­ τιάτες διατηρούν έναν στενό έλεγχο που αποτρέπει κάθε περσική παρέμ­ βαση- άλλες φορές, όπως στην περίπτωση της Μιλήτου, αποσύρουν τις φρουρές και τους αρμοστές τους, επιτρέποντας έτσι στους Πέρσες να ασκούν πιέσεις χωρίς αντίδραση. Η κατάσταση αναταραχής στις δυτικές σατραπείες της Περσικής Αυτοκρατορίας κατά τα τελευταία έτη του 5ου αιώνα μεγαλώνει το περι­ θώριο ελιγμών που διαθέτει η Σπάρτη. Όταν ο πρεσβύτερος γιος του Δαρείου Β' διαδέχεται τον πατέρα του με το όνομα Αρταξέρξης Β ' ο Μνήμων (στην αρχή του 404), ο Τισσαφέρνης κατηγορεί τον Κύρο για συνω­ μοσία εναντίον του αδελφού του: ο νεαρός πρίγκιπας φυλακίζεται, αλλά η μητέρα του Παρυσάτις πετυχαίνει να αμνηστευτεί και να επανέλθει στη διοίκηση των Σάρδεων. Εκεί, βρίσκεται πάλι σε ανταγωνισμό με το σατρά­ πη Τισσαφέρνη. Οι Έλληνες της Ασίας έχουν έτσι τη δυνατότητα να δηλώσουν υπακοή είτε στον Κύρο (αυτή είναι πιθανότατα η επιλογή των ολιγαρχικών και κυρίως των παλαιών φίλων του Λύσανδρου), είτε στον Τισσαφέρνη (αυτή είναι ενίοτε η επιλογή των δημοκρατικών), ή να περι­ μένουν. Ο Κύρος, ενώ επιδεικνύει άψογη αφοσίωση και καταβάλλει με σχολα­ στικότητα στον αδελφό του το φόρο που συλλέγει, επιφορτίζει τους έλλη­ νες «υπηκόους» του να στρατολογήσουν για εκείνον μισθοφορικά στρα­ τεύματα: αυτή η αποστολή δεν είναι δύσκολη, καθώς πολλοί οπλίτες βρί­ σκονται αποστρατευμένοι μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Κύρος εξασφαλίζει επίσης την επίσημη υποστήριξη των σπαρτιατικών αρχών: ένα σώμα 800 οπλιτών, υπό την ηγεσία του Χειρίσοφου, έρχεται να ενταχθεί στην εκστρατεία, ενώ ο ναύαρχος Σάμιος παρέχει στο στρα­ τό του Κύρου θαλάσσια υποστήριξη μέχρι την Κιλικία. Οι Σπαρτιάτες προ­ βάλλουν ως δικαιολογία για τη στάση τους την ευγνωμοσύνη τους προς έναν άνθρωπο που είχε συμβάλει πολύ στη νίκη τους εναντίον της Αθή­ νας, αλλά οι πραγματικές αιτίες της συμμετοχής τους δεν είναι ξεκάθα­

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

27

ρες: ίσως ο Κύρος είχε υποσχεθεί να αναγνωρίσει την «αυτονομία» των ελληνικών πόλεων της Ασίας, δηλαδή τη σπαρτιατική κυριαρχία στην περιοχή. Η εκστρατεία, η επονομαζόμενη των Μυρίων, είναι ιδιαίτερα γνωστή λόγω της εξιστόρησής της από τον Ξενοφώντα στην Άνάβααιν. Ο Κύρος αποκρύπτει αρχικά από τα στρατεύματά του το σκοπό της εκστρατείας και προσποιείται ότι θέλει μόνο να υποτάξει την Κιλικία. Με την άφιξή του στον Ευφράτη, δεν μπορεί πλέον να κρύψει ότι οδηγεί το στρατό του εναντίον του αδελφού του Αρταξέρξη: οι στρατιώτες διαμαρτύρονται σθεναρά, αλλά στη συνέχεια πείθονται με την υπόσχεση υψηλών αντα­ μοιβών. Η αποφασιστική μάχη διεξάγεται στα Κούναξα, όχι μακριά από τη Βαβυλώνα, τον Μάρτιο του 401: οι έλληνες μισθοφόροι, εάν πιστέ­ ψουμε τον Ξενοφώντα, τρέπουν εύκολα σε φυγή τα στρατεύματα που αντιμετωπίζουν [Ξενοφών, Άνάβαοις, 1.8.17-20], αλλά ο Κύρος σκοτώνε­ ται κατά τη διάρκεια της μάχης. Οι Έλληνες βρίσκονται απομονωμένοι στο εσωτερικό μιας απέραντης αυτοκρατορίας που ελέγχεται από τον Αρταξέρξη. Μολονότι ο Τισσαφέρνης πέτυχε να δολοφονήσει με δόλο τους επικεφαλής τους, δεν δέχονται να αφοπλιστούν, εκλέγουν νέους στρατηγούς και επιλέγουν τη μόνη διαδρομή που δεν θα ήταν αποκλει­ σμένη, εκείνη που περνά από τα βουνά του Κουρδιστάν και της Αρμενίας, ανάμεσα από λαούς που δεν υπόκεινται πλήρως στην εξουσία του Μεγά­ λου Βασιλιά. Από τον 4ο αιώνα, έχουμε πολλές φορές διακρίνει στην κάθοδο των Μυρίων την απόδειξη της αποδιοργάνωσης της Περσικής Αυτοκρατορίας κι επίσης την απόδειξη της ανωτερότητας των ελλήνων οπλιτών έναντι των βαρβάρων. Η αφήγηση του Ξενοφώντα, ωστόσο, φανερώνει ότι ο ελληνικός στρατός συνάντησε πολλά εμπόδια και ότι η μακρά πορεία του ήταν επίπονη και αιματηρή- η επιβίωση και η λεία αποτελούσαν τις δύο διαρκείς ανησυχίες των στρατιωτών. Οι Έλληνες αισθάνονται ότι βρίσκονται σε έναν τόπο λιγότερο εχθρι­ κό μόλις διακρίνουν τη θάλασσα. Μια δυνατή κραυγή ακούγεται τότε από το στρατό: «Θάλαττα, Θάλαττα» [Άνάβασις, ΐν.7.21-25]. Δεν έχουν, ωστό­ σο, διαφύγει τον κίνδυνο. Οι ελληνικές πόλεις της ακτής του Πόντου όχι μόνο δεν τους καλωσορίζουν, αλλά τους κρατούν σε απόσταση σαν λαφυραγωγούς. Επιπλέον, οι περισσότεροι από τους στρατιώτες δεν

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΛ

28

μπορούν ή δεν θέλουν να επιστρέφουν στις πατρίδες τους με άδεια χέρια. Στο τέλος της «καθόδου» τους, αφού αρνούνται να ιδρύσουν αποι­ κία, όπως τους προτείνει ο Ξενοφών, δεν τους απομένει παρά μόνο μία δυνατότητα: να στρατευθούν ως μισθοφόροι ελπίζοντας αυτήν τη φορά σε έναν καλό μισθό ή σε μεγάλη λεία. Ο Τισσαφέρνης, αφού απαλλάχθηκε από τον Κύρο, ανακτά λίγο μετά τα Κούναξα τον έλεγχο της σατραπείας του. Απαιτεί την υποταγή των ιωνικών πόλεων και πολιορκεί την Κύμη. Οι Έλληνες της Ασίας απευθύ­ νουν έκκληση στη Σπάρτη, η οποία στέλνει, το 400, σε βοήθειά τους τον αρμοστή Θίβρωνα επικεφαλής 1.000 Νεοδαμώδων και 4.000 Πελοποννησίων. Αυτή η απόφαση, που επιτρέπει στους Σπαρτιάτες να διακηρύξουν ότι προστατεύουν την ελευθερία των Ελλήνων, σημαίνει επίσης ότι η Σπάρτη δέχεται να έλθει σε σύγκρουση με τον Αχαιμενίδη μονάρχη. Ο Θίβρων, παρά την ενίσχυση που δέχεται από τους 5.000 επιζώντες της καθόδου των Μυρίων υπό την ηγεσία του Ξενοφώντα, δεν επιτυγχάνει στρατιωτικά αποτελέσματα που να θεωρούνται ικανοποιητικά' του προ­ σάπτεται, επιπλέον, ότι άφησε το στρατό του να λεηλατήσει τα εδάφη των ιωνικών πόλεων. Ο διάδοχός του Δερκυλίδας, ο αποκαλούμενος εξαιτίας της πανουργίας του «Σίσυφος», έχει τη δυνατότητα να επωφε­ ληθεί από τις διαφωνίες μεταξύ του Τισσαφέρνη και του Φαρνάβαζου: συνάπτει μία ανακωχή με τον Τισσαφέρνη για να μπορέσει να λεηλατήσει τα εδάφη του Φαρνάβαζου, και στη συνέχεια άλλη μία με τον Φαρνάβαζο για να μπορέσει να εξαπολύσει πόλεμο στη Θράκη. Όταν τα στρατεύμα­ τα των δύο σατραπών ενώνονται τελικά (ίσως την άνοιξη του 397), οι Σπαρτιάτες και οι Πέρσες συνάπτουν ανακωχή' κάνουν γνωστές τις προϋ­ ποθέσεις υπό τις οποίες θα ήταν πρόθυμοι να συνάψουν ειρήνη, την «αυτονομία», δηλαδή, των ελληνικών πόλεων στην περίπτωση του Δερκυλίδα και την απόσυρση του ελληνικού στρατού και των Λακεδαιμονίων αρμοστών στην περίπτωση των περσών σατραπών [Ελληνικά, 111.2.1920]' αυτές οι προτάσεις πρέπει να διαβιβαστούν στη Σπάρτη και στον Μεγάλο Βασιλιά. Τα στρατεύματα του Δερκυλίδα, χωρίς να επιτύχουν μεγάλη νίκη, αλλά μόνο με την παρουσία τους και τις επιχειρήσεις λεηλασίας που διε­ ξάγουν, φέρνουν σε αμηχανία και ανησυχούν τους πέρσες σατράπες της δυτικής Ανατολίας. Είναι πιθανόν ότι οι διαπραγματεύσεις που ξεκινούν

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤΗ Σ

29

στην αρχή του 397 έχουν στόχο να κερδίσουν λίγο χρόνο: ο Φαρνάβαζος

θα ενθαρρύνει τον Μεγάλο Βασιλιά να διεξαγάγει μια μεγάλη αντεπίθεση στη θάλασσα και θα τον συμβουλεύσει να εμπιστευτεί τις ναυτικές επιχει­ ρήσεις στον αθηναίο Κόνωνα, ο οποίος είχε καταφύγει τότε στην Κύπρο, στην αυλή του βασιλιά Ευαγόρα της Σαλαμίνας [Διόδωρος, Χΐν.39].

Η ενθρόνιση τον Α γ η σ ίλ α ο ν κα ι η σννω μοσία τον Κινά δω να Μετά το θάνατο του Ευρυπωντίδη βασιλιά Άγι Β ' (πιθανώς το 398), τη βασιλεία9 διεκδικούν ταυτόχρονα ο αδελφός του Αγησίλαος και «εκείνος που αποκαλείται γιος του», ο Λεωτυχίδας. Ο Αγησίλαος υπενθυμίζει ότι η σύζυγος του Άγι είχε συνδεθεί με τον Αλκιβιάδη κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Σπάρτη και ότι ένας σεισμός είχε υποχρεώσει τον Αλκιβιάδη, όπως ήταν σε όλους γνωστό, να βγει από την κάμαρα της βασίλισσας, εννέα μήνες πριν από τη γέννηση του Λεωτυχίδα [Ελληνικά, 111.3.2], Σύμφωνα με κάποιες φήμες, ο ίδιος ο Αλκιβιάδης είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο απρέπειας, ώστε να δηλώσει ότι, εάν έκανε έρωτα με τη βασίλισσα, δεν ήταν για ευχαρίστηση, αλλά για να βασιλεύσουν οι από­ γονοί του στη Σπάρτη [Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 23.8], Ο μάντης Διοπείθης επικαλείται εναντίον του Αγησίλαου, που ήταν χωλός, «ένα χρη­ σμό του Απόλλωνα που σύστηνε να προφυλαχθούν από μια χωλή βασι­ λεία». Ο Λύσανδρος παρεμβαίνει τότε υπέρ του Αγησίλαου και δηλώνει ότι χωλή βασιλεία δεν είναι η βασιλεία ενός ανθρώπου που κουτσαίνει ύστερα από ένα ατύχημα, αλλά η βασιλεία ενός ανθρώπου που δεν κατάγεται από το βασιλικό γένος των Ηρακλειδών. Η «πόλη» -ίσως η συνέλευση του λαού- υποδεικνύει τον Αγησίλαο ως βασιλιά [Ελληνικά, 111.3.1-4], Δεν γνωρίζουμε εάν η πεποίθηση ότι ο Λεωτυχίδας ήταν νόθος ήταν που οδήγησε σε αυτή την απόφαση τους Σπαρτιάτες, ή αν τον κυριότερο ρόλο έπαιξαν πολιτικά κίνητρα. Σε κάθε περίπτωση, βέβαιο είναι ότι ο Λύσανδρος ελπίζει να ασκήσει εκ νέου μεγάλη επιρροή μέσω

9.

Η σπαρτιατική βασιλεία είναι μια διπλή βασιλεία. Οι δύο βασιλικές οικογένειες, οι Αγιάδες και οι Ευρυπωντίδες, που ανήγαν την καταγωγή τους στους διδύμους που κατάγονταν από τον Ηρακλή, βασίλευαν συγχρόνως στη Σπάρτη. Σε καθεμία από τις οικογένειες η διαδοχή ήταν κληρονομική.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

30

του Αγησίλαου, ο οποίος υπήρξε έρώμενός του και παρέμενε ένας πολύ κοντινός φίλος. Σε διάστημα μικρότερο του ενός έτους μετά την άνοδο του Αγησίλαου στο θρόνο (πιθανώς στην αρχή του 397), ενώ ο βασιλιάς προσέφερε θυσία, ένας μάντης τον πληροφορεί ότι οι θεοί τού αποκάλυψαν μία τρο­ μερή συνωμοσία. Μερικές ημέρες αργότερα, ένας πληροφοριοδότης ενημερώνει τους Εφόρους ότι καταστρώνεται συνωμοσία υπό την ηγεσία κάποιου Κινάδωνα, ενός νέου δυναμικού ανθρώπου που δεν ανήκε στην τάξη των 'Ομοίων. Σύμφωνα με τον πληροφοριοδότη οι υποκινητές που ήταν ενήμεροι για τις προετοιμασίες ήταν πολύ λίγοι, αλλά ο Κινάδων υπολόγιζε στην υποστήριξη της μάζας των Ειλώτων, των Νεοδαμώδων, των Υπομειόνων και των Περίοικων, οι οποίοι μισούσαν τόσο τη μικρή προνομιούχα μειονότητα των Σπαρτιατών «που δεν μπορούσαν να κρύ­ ψουν ότι θα χαίρονταν να τους φάνε ζωντανούς». Πολλοί από αυτούς τους ενδεχόμενους στασιαστές που υπηρετούσαν στο στρατό των Λακε­ δαιμονίων διέθεταν όπλα1 οι άλλοι θα πολεμούσαν με πελέκεις, με δρε­ πάνια και άλλα εργαλεία. Οι Έφοροι απομακρύνουν τον Κινάδωνα πριν τον συλλάβουν, με το να του εμπιστευτούν μια αποστολή σε μια κώμη της Λακωνίας: πληροφορούμαστε, λοιπόν, ότι ο Κινάδων ήταν ένας βοηθός της μυστικής αστυνομίας (κρυτπείας) της Σπάρτης. Κατά τη διάρκεια της ανάκρισής του, ο Κινάδων δικαιολογεί τα επαναστατικά του σχέδια λέγο­ ντας ότι επιθυμούσε «να μην είναι κατώτερος από κανένα στη Λακεδαίμονα» ['Ελληνικά, 111.3.11]. Όπως υπογράμμισε ο Ρ.νβΗυοηβ, η φράση αυτή ακούγεται σαν απήχηση των επιδιώξεων που αποδίδονται στον Λύσανδρο: και στις δύο περιπτώσεις, δυναμικοί άνδρες επαναστατούν ενάντια σε ένα σύστημα που τους αρνείται μια θέση που αντιστοιχεί στην αξία τους. Είναι πιθανόν η σοβαρότητα της συνωμοσίας του Κινάδωνα να είχε μεγαλοποιηθεί από τους σπαρτιάτες πληροφοριοδότες του Ξενοφώντα, δηλαδή από τον Αγησίλαο και τους φίλους του. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση το επεισόδιο αυτό αποκαλύπτει την ανησυχία των κυρίαρχων στρωμάτων της Σπάρτης και το φόβο μιας ενδεχόμενης συμμαχίας όλων των εξουσιαζόμενων τάξεων σε μια κοινή επανάσταση. Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητες μερικές διευκρινίσεις για την κοινωνική δομή της Σπάρ­ της και την εξέλιξή της.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

31

Η κοινωνία των Λακεδαιμονίων περιλαμβάνει παραδοσιακά τρεις νομι­ κά αναγνωρισμένες κοινωνικές τάξεις: Οι "Ομοιοι είναι οι μόνοι που απολαμβάνουν πολιτικά δικαιώματα στη Σπάρτη. Δεν ασκούν καμιά οικονομική δραστηριότητα και ζουν από τα εισοδήματα που τους καταβάλλουν οι Είλωτες που καλλιεργούν τους κλή­ ρους γης τους. Πολίτες πλήρους απασχόλησης, αφιερώνονται αποκλει­ στικά -καταρχήν- στη στρατιωτική άσκηση και την πολιτική. Λαμβάνουν συλλογική εκπαίδευση και οφείλουν να συμμετέχουν κάθε ημέρα σε κοινά γεύματα, τα συσσίτια. Οι Περίοικοι είναι οι ελεύθεροι άνδρες που κατοικούν στις κώμες, στην περιφέρεια της σπαρτιατικής επικράτειας· έχουν ποικίλες δραστη­ ριότητες (κυρίως γεωργικές και βιοτεχνικές) και υπάρχουν μεγάλες δια­ φορές πλούτου μεταξύ τους. Δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα, αλλά οφεί­ λουν να συμμετέχουν στις στρατιωτικές εκστρατείες που αποφασίζονται από τους Σπαρτιάτες. Οι Είλωτες είναι υποδουλωμένοι γεωργοί που οφείλουν να καλλιερ­ γούν τους κλήρους γης που κατέχουν οι "Ομοιοι στις δύο μεγάλες πεδιά­ δες της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Υποβάλλονται σε πολλές ταπεινώ­ σεις. Το καθεστώς της εξάρτησής τους είναι κληρονομικό και σχηματί­ ζουν ομοιογενείς κοινότητες καλλιεργητών. Οι μεσσήνιοι Είλωτες διατη­ ρούν με νοσταλγία την ανάμνηση της ελευθερίας που είχαν πριν από την σπαρτιατική κατάκτηση του 7ου αιώνα. Επαναστάτησαν μετά το σεισμό του 464, και μία από τις μεγαλύτερες μέριμνες των Σπαρτιατών είναι να αποφύγουν μια νέα επανάσταση. Η ανάπτυξη ενδιάμεσων τάξεων ανάμεσα στους Σπαρτιάτες και τους Είλωτες είναι ένα φαινόμενο πιο πρόσφατο στην ιστορία της Σπάρτης. Φαίνεται ότι θα μπορούσαμε να διακρίνουμε, όπως κάνει και ο Ξενοφών με την ευκαιρία της συνωμοσίας του Κινάδωνα, τους Ύπομείονες, τους έκπτωτους δηλαδή Σπαρτιάτες, και τους Νεοδαμώδεις, απελευθερωμέ­ νους Είλωτες. Για να διατηρήσει την ιδιότητα του πολίτη ένας Σπαρτιάτης, πρέπει να μπορεί να πληρώσει το μερίδιο του στα συσσίτια. Όταν ένας κλήρος γης πρέπει να μοιραστεί σε δύο γιους, είναι συχνό φαινόμενο να στερούνται και οι δύο τα μέσα για να διατηρηθούν στην τάξη τους. Όταν οι βασιλείς είχαν το δικαίωμα της επίβλεψης του γάμου των πατρούχων -των κορι-

32

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΛΙΩΝΛ

τσιών που κληρονομούσαν την πατρική περιουσία στην περίπτωση απου­ σίας υιών- και των υιοθετήσεων [Ηρόδοτος, VI.57], προσπαθούσαν πιθα­ νώς να περιορίσουν τον κατακερματισμό και ταυτόχρονα τη συγκέντρωση της κτηματικής περιουσίας. Αυτός ο βασιλικός έλεγχος εξασθενίζει βαθ­ μιαία1 έχει σε κάθε περίπτωση εξαφανιστεί τον 4ο αιώνα [’Αριστοτέλης, Πολιτικά, II.9/12703 25-28], Φαίνεται ότι οι Σπαρτιάτες, τουλάχιστον από τα μέσα του 5ου αιώνα, βασίζονταν ολοένα και λιγότερο σε ελεγκτικούς μηχανισμούς, με αποτέλεσμα αυτοί να πέσουν σε αχρηστία, ενώ παράλ­ ληλα προσπαθούσαν να έχουν έναν μόνο γιο. Αυτή η συμπεριφορά εξηγεί εν μέρει τη σαφέστατη δημογραφική πτώση του σώματος των πολιτών από τον 5ο αιώνα: οι Σπαρτιάτες σε ηλικία να πολεμήσουν, που ήταν 8.000 το 479 κατά τη μάχη των Πλαταιών, είναι λιγότεροι από 3.000 το 418 στη μάχη της Μαντίνειας. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Σπαρτιάτες συνειδητοποιούν το μειονέκτημα που δημιουργεί ο μικρός αριθμός τους. Και ίσως στην αρχή αυτού του πολέμου πάρθηκαν τα διά­ φορα μέτρα που αναφέρονται από τον Ξενοφώντα στο κεφάλαιο της Λακε­ δαιμονίων Πολιτείας (διώξεις των αγάμων, πιέσεις στους ηλικιωμένους συζύγους να δανείζουν τις συζύγους τους σε νέους ακμαίους άνδρες). Είναι πιθανόν να υπήρξε τότε μια σχετική αύξηση των γεννήσεων μεταξύ των Σπαρτιατών, αλλά το φαινόμενο αυτό δεν σταμάτησε τη μείωση του αριθμού των πολιτών: αντίθετα, το κύριο αποτέλεσμα φαίνεται να είναι η αύξηση του αριθμού των «κατωτέρων»10 σπαρτιατικής καταγωγής. Η εμφάνιση αυτής της κατηγορίας στο προσκήνιο το 397, κατά τη διάρ­ κεια της συνωμοσίας του Κινάδωνα, εξηγείται κυρίως από σχετικά παλαιές πρακτικές διαδοχής και από τη δημογραφική εξέλιξη του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα. Η νίκη της Σπάρτης επί της Αθήνας δεν προκάλεσε ξαφνι­ κά τη διαφθορά ενός κοινωνικού συστήματος που προηγουμένως ήταν τελείως σταθερό. Επιπλέον, στις αρχές του 4ου αιώνα, σύμφωνα με τον Πλούταρχο £Αγις, 5.3-5], ένας νέος νόμος επέτρεπε τη μεταβίβαση του κλήρου, της γης δηλαδή που είχε κληροδοτηθεί από τους προγόνους: ο

10. Ο όρος «κατώτεροι» αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου «inférieurs» που χρησι­ μοποιείται συμβατικά στη σχετική γαλλική βιβλιογραφία για να δηλώσει το σύνολο των ενδιάμεσων ομάδων που αναπτύχθηκαν στη Σπάρτη τη συγκεκριμένη εποχή, όπως τους Υπομείονες, τους Νεοδαμώδεις κ.ά. (Σ.τ.Ε.)

β ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

33

Έφορος Επιταδεύς συνέταξε και κατάφερε να ψηφιστεί ένας νόμος που επέτρεπε την ελεύθερη δωρεά ή κληροδότηση του κλήρου. Καθώς επε­ κτείνεται στη Σπάρτη η κυκλοφορία πολύτιμων μετάλλων, παρά την ύπαρ­ ξη ενός νόμου που απαγόρευε την κατοχή τους [Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 14], είναι πιθανόν ότι η πλειοψηφία των «δωρεών» και των «κλη­ ροδοτημάτων» αποτελούσαν συγκαλυμμένες πωλήσεις. Νεόπλουτοι Σπαρτιάτες καταβάλλουν (κρυφά) χρήματα σε συμπολίτες τους που έχουν πτωχεύσει, για να τους βοηθήσουν να διατηρηθούν στην τάξη τους ή απλώς για να επιζήσουν, και αγοράζουν (επίσημα πλέον) τις γαίες τους. Πλάι στους Υπομείονες που αδυνατούν να πληρώσουν το μερίδιό τους στα συσσίτια, επειδή η εδαφική τους ιδιοκτησία είναι υπερβολικά μικρή, εμφανίζονται και άλλοι εντελώς στερημένοι από τις γαίες των προγόνων τους. Οι απελευθερωμένοι Είλωτες αποτελούν μια δεύτερη ενδιάμεση κατηγορία. Η χρησιμοποίηση των Ειλώτων στο στρατό της Σπάρτης, ως σκευοφόρων ή ως ελαφρά οπλισμένων, είναι παραδοσιακή. Αρχίζοντας από το 424 οι Σπαρτιάτες έχουν επίσης στρατολογήσει κατ’ επανάληψη Είλωτες για να πολεμήσουν ως οπλίτες. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν λάβει την ονομασία Νεοδαμώδεις, στην κυριολεξία «νέοι πολίτες». Βραχυπρόθεσμα, αυτή η κατάταξη δεν παρουσίασε παρά πλεονεκτήμα­ τα: αύξησε τη στρατιωτική δύναμη της πόλης και απομάκρυνε τους πιο δραστήριους Είλωτες, περιορίζοντας έτσι τον κίνδυνο μιας επαναστατι­ κής αναταραχής. Αργότερα, κατά τη διάρκεια της αποστράτευσης που ακολουθεί τη νίκη επί της Αθήνας, αυτοί οι «νέοι πολίτες», που δεν είναι «πολίτες», που δεν έχουν γαίες και διαμορφώνουν μία μάζα με ασαφή θέση και χωρίς μέσα διαβίωσης, αποτελούν με τη σειρά τους ένα σοβα­ ρό κοινωνικό πρόβλημα. Πρέπει επίσης να αναφερθούν μεταξύ αυτών των κατηγοριών οι Νόθοι, νόθοι γιοι σπαρτιατών πολιτών και γυναικών Ειλώτων, καθώς και οι Μόθακες: αυτός ο ασαφής όρος φαίνεται να προσδιορίζει κυρίως τους γιους των Ειλώτων και των άλλων ατόμων χωρίς πολιτικά δικαιώματα που έχουν λάβει την άγωγή, την περίφημη σπαρτιατική εκπαίδευση. Υπήρχαν τρία κοινά σημεία ανάμεσα σε όλες αυτές τις ενδιάμεσες κατηγορίες: - αντίθετα με τους Περίοικους και τους Είλωτες, η πλειοψηφία των

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

34

«κατωτέρων», με την ευρεία έννοια, δεν εργάζεται (ακόμα κι αν μερικοί ασκούν, ίσως, βιοτεχνικές δραστηριότητες)· - όπως και οι Όμοιοι, η πλειοψηφία των μελών αυτών των ενδιάμεσων κατηγοριών αφιερώνεται στη στρατιωτική δραστηριότητα· - αντίθετα με τους Ομοίους οι «κατώτεροι» δεν κατέχουν γενικά κλήρο γης και δεν έχουν κατά συνέπεια κανένα επαρκές εισόδημα. Οι ενδιάμεσες κατηγορίες βρίσκονται σε μια κατάσταση εντελώς ασυ­ νήθιστη όσον αφορά τους γνώμονες καταμερισμού καθηκόντων που στή­ ριζαν ιδεολογικά το σπαρτιατικό σύστημα: είχαν την ίδια στρατιωτική εξει­ δίκευση με τους Ομοίους, χωρίς να επωφελούνται από τα οικονομικά και πολιτικά δικαιώματά τους. Μια τέτοια ασυμφωνία μπορούσε να δημιουρ­ γήσει σε μερικούς από αυτούς το βαθύ αίσθημα αδικίας στο οποίο έβλε­ πε ο Αριστοτέλης, στο 5ο βιβλίο των Πολιτικών του, τη βαθύτερη αιτία κάθε επανάστασης. Οι ηγέτιδες τάξεις της Σπάρτης θεωρούσαν τις ενδιάμεσες κατηγο­ ρίες ως ιδιαίτερα επικίνδυνες, καθώς ήταν οπλισμένες και εκπαιδευμένες. Φοβόντουσαν κυρίως μια συνεργασία αυτών των ομάδων με τους Είλωτες σε μια κοινή εξέγερση. Ακριβώς για να περιστείλουν αυτούς τους κινδύ­ νους, οι Σπαρτιάτες επέτρεψαν στον Διονύσιο των Συρακουσών σε δύο περιπτώσεις να στρατολογήσει μισθοφόρους στο έδαφος της Λακεδαίμονας: ο τύραννος εγκατέστησε την πλειοψηφία από αυτούς στους Λεοντίνους [Διόδωρος, Χΐν.78]. Ωστόσο, ο απλούστερος τρόπος για να απο­ μακρύνουν αυτούς τους ανεπιθύμητους στρατιώτες από τη Σπάρτη ήταν να τους χρησιμοποιήσουν στις μακρινές εκστρατείες που διεξήγε η πόλη. Επιπλέον, οι Σπαρτιάτες δεν σκέφτονταν να διατηρήσουν σε απραξία έναν μεγάλο αριθμό «κατωτέρων», ούτε ανεπίσημα ούτε σε βάρος της πόλης: μόνο ο πόλεμος μπορούσε να θρέψει αυτούς τους στρατιώτες που δεν είχαν άλλα μέσα ύπαρξης. Η ανάπτυξη διάφορων ενδιάμεσων κατηγοριών, με αφετηρία τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αποτελεί πιθανώς ένα από τα κλειδιά του σπαρ­ τιατικού ιμπεριαλισμού και της κλίσης της πόλης για μακρινές επεμβά­ σεις, που έρχεται σε αντίθεση με την ατολμία της σπαρτιατικής πολιτικής πριν από το 432. Από αυτή την άποψη, η μεγάλη εκστρατεία του Αγησίλα­ ου στην Ασία, που αρχίζει το 396, είναι εν μέρει μια απάντηση στη συνω­ μοσία του Κινάδωνα.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

35

U εκστρατεία του Αγησίλαον στην Ασία Στην αρχή του 396, χάρη στην υποστήριξη του Λύσανδρου, ο Αγησίλαος αναλαμβάνει τη διοίκηση των επιχειρήσεων στην Ασία και αναχωρεί επι­ κεφαλής μιας ομάδας 2.000 Νεοδαμώδων και 6.000 συμμάχων με στόχο να ενισχύσει τα στρατεύματα που ήδη πολεμούσαν εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά. Ο Αγησίλαος παρουσιάζει αμέσως την εκστρατεία του ως πανελλήνια. Σαν ένας νέος Αγαμέμνων που ετοιμάζεται να αναχωρήσει για έναν νέο Τρωικό πόλεμο, θέλει να τελέσει στην Αυλίδα θυσία προς τιμήν της Αρτέμιδος (ωστόσο, αντίθετα με τον πατέρα της Ιφιγένειας, προσφέρει απευθείας μία έλαφο στη θεά). Οι άρχοντες του Βοιωτικού Κοινού, οι Βοιωτάρχες, τον εμποδίζουν να τελέσει αυτήν τη θυσία [Ελλη­ νικά, III.4.3-4]: είναι φανερό ότι δεν αναγνώριζαν όλοι οι Έλληνες την ηγε­ μονία του βασιλιά της Σπάρτης που αναχωρούσε για έναν πόλεμο ενάντια «στον Βάρβαρο». Ο Αγησίλαος, φτάνοντας στην Ασία, βιάζεται να απαλλαχθεί από τον Λύσανδρο, το γόητρο και οι σχέσεις του οποίου τον επισκιάζουν. Η μέθο­ δός του είναι απλή: αρνείται συστηματικά να εκτελέσει τα αιτήματα που του διαβιβάζονται εκ μέρους του Λύσανδρου, ώσπου εκείνος, ταπεινωμέ­ νος, του ζητά να εγκαταλείψει το συμβούλιο διοίκησης του στρατού. Εάν στηριχτούμε στον ’Αγησίλαο του Ξενοφώντα, μεταθανάτιο εγκώ­ μιο του βασιλιά της Σπάρτης [§1.7], η αρχική πρόθεση του Αγησίλαου ήταν να συνάψει ειρήνη, μια ειρήνη σύμφωνη με το status quo11, που θα αναγνώριζε την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων ή, εάν οι Πέρσες ήθε­ λαν τον πόλεμο, «να τους αποτρέψει από το να βαδίσουν εναντίον των Ελλήνων», να εμποδίσει δηλαδή τις ναυτικές προετοιμασίες του Μεγάλου Βασιλιά με μία προληπτική εκστρατεία στην ξηρά και τη θάλασσα. Ο Τισσαφέρνης επιτυγχάνει μια ανακωχή τριών μηνών, αλλά γίνεται γρήγορα αντιληπτό ότι ο σατράπης συνεχίζει τις στρατιωτικές του προετοιμασίες. Ο Αγησίλαος καταγγέλλει έντονα την παρασπονδία και τη δολιότητα του αντιπάλου του, και αναπτύσσει τακτικές προπαγάνδας, απευθυνόμενης τόσο προς τους Έλληνες όσο και τους Πέρσες. Για να αναπτύξει στην ψυχή των στρατιωτών του την περιφρόνηση για τον εχθρό, αφήνει να 11. Την υφιστάμενη κατάσταση, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΛ

36

πωληθούν γυμνοί οι αιχμάλωτοι: οι Έλληνες, που έβλεπαν το λευκό τους δέρμα (επειδή ήταν πάντοτε ντυμένοι) και το σώμα τους αδύναμο και πλα­ δαρό (επειδή μετακινούνταν πάντοτε με άρματα), συμπέραιναν ότι ο πόλεμος εναντίον των βαρβάρων θα ήταν σαν ένας «πόλεμος εναντίον γυναικών» [Ελληνικά, 111.4.19], Συγχρόνως, προσφέρει την υποστήριξή του σε διάφορους σατράπες και αξιωματούχους, εάν αυτοί συμπεριφερθούν ως ελεύθεροι άνθρωποι, δηλαδή εάν εξεγερθούν εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά [κυρίως Ελληνικά, IV. 1.34-35]. Καμιά από αυτές τις τακτικές προπαγάνδας δεν είναι εντελώς καινούργια. Η συστηματική χρήση τους κατά τη διάρκεια της πρώτης, μεγάλης έκτασης, ελληνικής εκστρατείας στα ασιατικά εδάφη είναι εξίσου αξιοσημείωτη. Στην ξηρά, ο Αγησίλαος επιτυγχάνει μία αποφασιστική νίκη εναντίον των στρατευμάτων του Τισσαφέρνη κοντά στις Σάρδεις, λεηλατεί τα βασι­ λικά εδάφη στη δυτική Ανατολία και συγκεντρώνει σημαντική λεία. Οι περ­ σικές αποτυχίες θεωρούνται τόσο σοβαρές, ώστε ο Αρταξέρξης παύει τον Τισσαφέρνη και τον αποκεφαλίζει. Φαίνεται ότι ο Αγησίλαος μπορούσε εφεξής, ισχυροποιημένος από αυτές τις πρώτες επιτυχίες και διαθέτοντας ένα ισχυρό οπλοστάσιο στην Έφεσο, να προωθήσει το στρατό του πιο ανατολικά, προς την Καππαδοκία και ακόμα παραπέρα: ο Ξενοφών μάλι­ στα αποδίδει στον σπαρτιάτη βασιλιά την πρόθεση να συντρίψει εντελώς την περσική αρχή [Ελληνικά, 111.5.1' 'Αγησίλαος, Ι.36]. Το 395, ο Αγησίλαος αναλαμβάνει και τη διοίκηση του στόλου [Ελλη­ νικά, III.4.27], Αυτή η ασυνήθιστη συγκέντρωση εξουσιών αποτελεί τη συνέπεια των αποτυχιών του προηγούμενου ναυάρχου, του Φάρακα: οι Ρόδιοι εξεγέρθηκαν εναντίον της Σπάρτης και δέχθηκαν το στόλο του Κόνωνα και του Φαρνάβαζου [Διόδωρος, XIV.79.6-8], Ο Αγησίλαος εξο­ πλίζει νέες τριήρεις και εμπιστεύεται τη διοίκηση του στόλου στον κου­ νιάδο του Πείσανδρο, ο οποίος θα αποδειχθεί πολύ γρήγορα ανίκανος. Ενώ ο Αγησίλαος φαίνεται να προετοιμάζεται για να πραγματοποιήσει την εισβολή στην Ανατολία, η περσική αντεπίθεση απειλεί τις σπαρτιατικές θέσεις στη θάλασσα του Αιγαίου. Ο Μεγάλος Βασιλιάς διαθέτει άλλα όπλα, πιο αποτελεσματικά, για να υποχρεώσει τον Αγησίλαο να παραιτηθεί από την Ασία: το χρυσό και τα χρήματα. Υπό τη διαταγή του νέου σατράπη, του Τιθραύστη, ο ρόδιος Τιμοκράτης περιηγείται τις ελληνικές πόλεις για να διανείμει χρηματικά

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

37

ποσά προορισμένα να χρηματοδοτήσουν έναν πόλεμο εναντίον της Σπάρ­ της στην ίδια την Ελλάδα.

Ο Κορινθιακός πόλεμος Η προπαγάνδα των Λακεδαιμονίων δεν δίστασε να κατηγορήσει τους αντιπάλους της Σπάρτης ότι αφέθηκαν να διαφθαρούν από τον περσικό χρυσό για να υπονομεύσουν την πανελλήνια εκστρατεία του Αγησίλαου. Κατά αυτής της υπεραπλουστευτικής και δογματικής εξήγησης, ο συντά­ κτης των Ελληνικών της Οξυρύγχου επιμένει να υπογραμμίζει ότι η εχθρότητα προς τη Σπάρτη είχε αρχίσει να εμφανίζεται σε πολλές πόλεις πολύ πριν από την αποστολή του Τιμοκράτη [10.2 έκδ. Chambers], Ο ανώ­ νυμος ιστορικός μάς δίνει με αυτή την ευκαιρία μία πολύτιμη εικόνα των πολιτικών διενέξεων στο εσωτερικό των πόλεων. Στη Θήβα (και σε ολόκληρο το Βοιωτικό Κοινό που βρισκόταν τότε υπό την εξουσία της Θήβας) βρίσκονται αντιμέτωπες δύο μεγάλες πολιτι­ κές παρατάξεις, αυτή του Λεοντιάδη, που είναι φιλική προς τη Σπάρτη, και αυτή του Ισμηνία, με σαφώς αντιλακωνικό προσανατολισμό. Από το 404, το κόμμα του Ισμηνία ασκεί κυρίαρχη επιρροή στη Θήβα, φοβάται

όμως μια ενδεχόμενη παρέμβαση των Λακεδαιμονίων που θα επέβαλλε μια στενή ολιγαρχία προς όφελος του Λεοντιάδη και των φίλων του: για να αποφύγει αυτό τον κίνδυνο, ο Ισμηνίας και το «κόμμα» του περιμένουν την κατάλληλη στιγμή που θα επέτρεπε την ανατροπή της ηγεμονίας των Λακεδαιμονίων. Στην Κόρινθο, οι δημοκρατικοί είναι παραδοσιακά εχθρικοί προς τη Σπάρτη1έχουν δεχτεί την ενίσχυση του Τιμόλαου, ενός παλαιού λακωνίζοντα που θεωρεί ότι δεν ανταμείφθηκε επάξια για τις υπηρεσίες του κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πόλεμου. Στην Αθήνα τέλος, τα αριστοκρατικά γένη, οι «ευγενείς», οι γαιοκτή­ μονες είναι ικανοποιημένοι με την παρούσα κατάσταση, δηλαδή με την ειρήνη υπό την σπαρτιατική ηγεμονία. Αντίθετα, η μάζα «του λαού», που νοσταλγεί την ηγεμονία του 5ου αιώνα, τη δόξα και τα οφέλη της (κυρίως τους μισθούς και τις κληρουχίες), είναι υπέρ μιας αντισπαρτιατικής στά­ σης. Από τους πολιτικούς άνδρες, ο Κέφαλος, ο Επικράτης και οι φίλοι τους ενισχύουν αυτά τα αντισπαρτιατικά αισθήματα και στηρίζουν πρω­

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

38

τοβουλίες που έχουν στόχο να αποδυναμώσουν την ηγεμονεύουσα πόλη, κυρίως με την αποστολή όπλων και έρετών στον Κόνωνα. Αντίθετα, οι φίλοι του Άνυτου, του Αίσιμου και του Θρασύβουλου συμβουλεύουν, μέχρι το 396 τουλάχιστον, τη σύνεση. Ο Θρασύβουλος, ο παλαιός επικε­ φαλής των δημοκρατικών εξόριστων το 404, και παλινορθωτής της δημο­ κρατίας το 403, κάθε άλλο παρά φιλολάκων είναι1ούτε είναι εκπρόσωπος των πλουσίων. Εκτιμά απλώς ότι θα ήταν αυτοκτονία για τους Αθηναίους να προκαλέσουν τη Σπάρτη, όσο η Αθήνα είναι φτωχή και απομονωμένη, ενώ η παλαιά και νικηφόρος δύναμη απολαμβάνει συντριπτική στρατιωτι­ κή υπεροχή. Στο τέλος του 396 κάποιος Δημαίνετος αναχωρεί επικεφαλής μιας από τις δώδεκα τριήρεις της πόλης για να προσχωρήσει στον Κόνω­ να, αφού έχει εξασφαλίσει φαίνεται τη «μυστική» συμφωνία της Βουλής των Πεντακοσίων. Οι φίλοι του Θρασύβουλου διαμαρτύρονται στην Εκκλησία υπογραμμίζοντας τη σοβαρότητα του κινδύνου που διατρέχουν, και καταφέρνουν να διαχωρίσει η πόλη τη θέση της από τον Δημαίνετο και να γνωστοποιήσει το γεγονός στον λακεδαιμόνιο αρμοστή που είναι εγκα­ τεστημένος στο νησί της Αίγινας, ώστε να τιμωρήσει τον «ένοχο» εάν το επιθυμεί [Ελληνικά Οξυρύγχου, 9.3]· ο Δημαίνετος διαφεύγει, ωστόσο, από τις απόπειρες παρεμπόδισης της τριήρους του. Μερικούς μήνες αργότερα ο Θρασύβουλος εκτιμά ότι η σύνεση δεν έχει πλέον καμία θέση. Στην αρχή του 395 το θηβαϊκό κόμμα του Ισμηνία, που ενισχύεται πιθανώς από τις περσικές επιχορηγήσεις, φροντίζει να αναζωπυρώσει τις συνήθεις συνοριακές διαμάχες ανάμεσα στους Λοκρούς και τους Φωκείς. Οι Λοκροί απευθύνουν έκκληση στους Θηβαίους, που εισβάλλουν στη Φωκίδα. Οι Φωκείς απευθύνουν τότε έκκληση στους συμμάχους τους Σπαρτιάτες. Οι Θηβαίοι, για να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες στην κεντρική Ελλάδα, ζητούν τη συμμαχία της Αθήνας. Η Εκκλησία αποφασίζει ομόφωνα να τους προσφέρει την υποστήριξή της. Ο ίδιος ο Θρασύβουλος, που είναι επιφορτισμένος να διαβιβάσει την από­ φαση της πόλης στους Θηβαίους, ήταν υπέρ του θηβάίκού αιτήματος για συμμαχία, επειδή θα επέτρεπε τη διάσπαση της διπλωματικής και στρα­ τιωτικής απομόνωσης της Αθήνας. Οι Λακεδαιμόνιοι, έχοντας εμπιστοσύνη στην υπεροχή τους και γεμά­ τοι αισιοδοξία μετά τις ασιατικές επιτυχίες του Αγησίλαου, δράττονται «μετά χαράς» της ευκαιρίας για μια εκστρατεία εναντίον της Θήβας, η

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

39

στάση της οποίας τους ενοχλούσε εδώ και πολύ καιρό [Ελληνικά, 111.5.5], Οι Έφοροι σχεδιάζουν διπλή εισβολή στη Βοιωτία: ο Λύσανδρος θα ερχό­ ταν από νοτιοδυτικά με τα στρατεύματα που θα είχε στρατολογήσει ανά­ μεσα στους Φωκείς και τους άλλους βόρειους συμμάχους της Σπάρτης, ενώ ο βασιλιάς Παυσανίας θα προωθούνταν από το νότο με τους Λακε­ δαιμονίους και τους άλλους Πελοποννησίους. Οι δύο στρατοί θα συναντόνταν μπροστά από τα τείχη της Αλιάρτου. Ωστόσο, είτε επειδή ο Λύσανδρος προσπάθησε να κερδίσει μόνος του μια νίκη, χωρίς να περι­ μένει τον παλαιό αντίπαλό του, είτε επειδή ο Παυσανίας -σκόπιμα ή μηκαθυστέρησε λίγο, τα στρατεύματα του Λύσανδρου αντιμετώπισαν μόνα τους τους Θηβαίους- ο αρχηγός τους σκοτώνεται και οι απώλειες είναι αρκετά σημαντικές. Ο Παυσανίας, που φτάνει μετά τη μάχη, συνάπτει ανακωχή, για να αποσύρει τους νεκρούς, και δέχεται να επιστρέφει στην Πελοπόννησο. Στην επιστροφή του κατηγορείται για προδοσία, καθαιρείται και καταδικάζεται ερήμην σε θάνατο. Οι σύμμαχοι του αντισπαρτιατικού συνασπισμού -οι Αθηναίοι, οι Θηβαίοι, οι Κορίνθιοι και οι Αργείοι— συγκροτούν ένα κοινό συμβούλιο που έχει έδρα την Κόρινθο. Γρήγορα αποκτούν πολλούς υποστηρικτές: τους Ευβοείς, τους Λευκαδίους, τους Ακαρνάνες, τις πόλεις της Χαλκιδι­ κής [Διόδωρος, Χΐν.82], Οι Σπαρτιάτες θεωρούν την κατάσταση πολύ σοβαρή: μια εισβολή στην Πελοπόννησο θα προκαλούσε αποστασίες μεταξύ των συμμάχων της Σπάρτης, και μια διάλυση της Πελοποννησιακής Συμμαχίας θα ενθάρρυνε εξεγέρσεις των Ειλώτων (κυρίως στη Μεσ­ σηνία). Στην αρχή του 394, οι Έφοροι ανακαλούν από την Ασία τον Αγη­ σίλαο, που επιστρέφει στην Ελλάδα με ένα μεγάλο μέρος των στρατευ­ μάτων του, αφού έχει απευθύνει έναν συγκινητικό αποχαιρετισμό προς τους ίωνες φίλους του [Ελληνικά, ΐν.2.3-4]. Εξαιτίας της αντιδημοτικότη­ τας της Σπάρτης στην Ελλάδα, ο περσικός χρυσός κατάφερε σε ένα έτος το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Πριν από την άφιξη του Αγησίλαου, στην αρχή του έτους, οι Σπαρ­ τιάτες επιτυγχάνουν ξεκάθαρη νίκη εναντίον των συμμάχων στη Νεμέα, κοντά στον ισθμό της Κορίνθου. Φτάνοντας στη Βοιωτία (από τη Θράκη, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία), ο Αγησίλαος επιφέρει δεύτερη ήττα στους αντιπάλους της Σπάρτης, στην Κορώνεια. Η κατάσταση της Σπάρ­ της δεν έχει, ωστόσο, βελτιωθεί, καθώς, το ίδιο καλοκαίρι του 394, ο

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

40

σπαρτιατικός στόλος του Πείσανδρου συντρίβεται κοντά στην Κνίδο από τον Κόνωνα και τον Φαρνάβαζο. Πολλές πόλεις, τόσο στα νησιά όσο και στην ασιατική ακτή, διώχνουν τότε τις σπαρτιατικές φρουρές και «απε­ λευθερώνονται» με την υποστήριξη του Κόνωνα και του Φαρνάβαζου. Όπως είχαν κάνει και οι αντίπαλοί τους ολιγαρχικοί για τον Λύσανδρο, οι δημοκρατικοί της Σάμου και της Εφέσου ανεγείρουν αγάλματα για τον Κόνωνα. Την ακόλουθη άνοιξη, ο Κόνων και ο Φαρνάβαζος εκμεταλλεύονται την υπεροχή τους στη θάλασσα στο δυτικό τμήμα του Αιγαίου. Κατα­ λαμβάνουν τα Κύθηρα, που αποτελούν άμεση απειλή για την ασφάλεια της Σπάρτης. Τα πλοία τους αγκυροβολούν επίσης στον Σαρωνικό κόλπο. Ένας μεγάλος στόλος διοικούμενος από Αθηναίο επανεμφανί­ ζεται, για πρώτη φορά μετά τους Αιγός Ποταμούς, στον Πειραιά. Ο Κόνων, χάρη στα περσικά χρήματα, χρηματοδοτεί την ανακατασκευή των Μακρών Τειχών, που προφυλάσσουν εκ νέου την πόλη της Αθήνας από σπαρτιατική επίθεση. Τιμώμενος σαν δεύτερος Θεμιστοκλής, ο Κόνων λαμβάνει και μέσα στην ίδια την πόλη του την εξαιρετική τιμή ενός αγάλματος.

Η Α ν τ α λ κ ίδ ε ιο ς ειρήνη Η Σπάρτη έχει χάσει την επιρροή της στις ελληνικές πόλεις της Ασίαςέχει χάσει τον έλεγχο στο Αιγαίο πέλαγος· απειλείται ακόμα και η ηγεμο­ νία της στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ένας από τους πιο ευφυείς διαπραγμα­ τευτές της Σπάρτης, ο Ανταλκίδας, επιχειρεί τότε να επωφεληθεί από την αθηναϊκή ανάκαμψη για να ανησυχήσει τους Πέρσες: ο Κόνων, ισχυρίζε­ ται, χρησιμοποιεί τα χρήματα του Βασιλιά για να ανασυγκροτήσει την αθηναϊκή ηγεμονία, πράγμα που αντίκειται στα περσικά συμφέροντα. Ο Ανταλκίδας υποστηρίζει ότι η πόλη του είναι έτοιμη να αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Βασιλιά στις ελληνικές πόλεις της Ασίας (γεγονός που φανερώνει μια επιστροφή στις συνθήκες του 412-411) και προτείνει να είναι οι ελληνικές πόλεις των νησιών και της ευρωπαϊκής ηπείρου «αυτό­ νομες»'. έτσι κάθε συμμαχία εναντίον του Βασιλιά θα ήταν αδύνατη [Ελληνικά, ΐν.8.14], Ο σατράπης Τιρίβαζος είναι υπέρ αυτών των προτά­ σεων. Συλλαμβάνει τον Κόνωνα, όταν εκείνος παρουσιάζεται στις Σάρδεις

H ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤΗ Σ

41

επικεφαλής μιας αθηναϊκής πρεσβείας· απελευθερωμένος λίγο αργότε­ ρα, ο Κόνων πεθαίνει από ασθένεια στην Κύπρο. Στη Σπάρτη διενεργούνται διαπραγματεύσεις για να καθοριστούν οι όροι της ειρήνης. Οι αθηναίοι πρέσβεις εξασφαλίζουν ορισμένες παρα­ χωρήσεις, ιδιαίτερα την αναγνώριση της κυριαρχίας της Αθήνας στα τρία νησιά, τη Σκύρο, την Ίμβρο και τη Λήμνο, στρατηγικά σημεία στο δρόμο του σιταριού και μερικώς κατεχόμενο από αθηναϊκές κληρουχίες. Ανάμε­ σα στους διαπραγματευτές εμφανίζεται και ο Επικράτης, ένας από τους υποκινητές του πολέμου του 396: δεν πρόκειται απαραίτητα για έναν καιροσκόπο που έκανε στροφή 180 μοιρών είναι πιθανόν να ήταν ικανοποιη­ μένος από τα αποτελέσματα του τετραετούς πολέμου και να θεωρούσε αδύνατο να αποκτηθούν περισσότερα επί του παρόντος. Αυτή είναι, εν πάση περιπτώσει, η επιχειρηματολογία που αναπτύσσει οτην Εκκλησία ένας άλλος από τους πρέσβεις, ο ρήτορας Ανδοκίδης, στο λόγο του Περί Ειρήνης που μας έχει διασωθεί. Ο Ανδοκίδης αναφέρεται σε αρκετές περιπτώσεις στην ανοικοδόμηση των τειχών και στο στόλο που ανασυ­ γκροτούσε η Αθήνα εκείνη την περίοδο. Επικρίνοντας εκείνους που αντέτειναν ότι «δεν είναι τα τείχη που παρέχουν τροφή» [§ 36], μας δίνει μια πολύτιμη εικόνα των διαθέσεων των πιο φτωχών Αθηναίων, καθώς και των αιτιών του επανεμφανιζόμενου αθηναϊκού ιμπεριαλισμού. Βέβαια, η ειρή­ νη, αναγνωρίζει ο Ανδοκίδης, δεν εξασφαλίζει στους Αθηναίους ούτε τη Χερσόνησο -που αποτελεί προφανώς τον επόμενο στόχο της αθηναϊκής επέκτασης- ούτε τις «παλαιές κτήσεις τους» [§ 15]· για να αποκαταστήσει την ηγεμονία της η Αθήνα θα έπρεπε να αντιμετωπίσει συγχρόνως τους Σπαρτιάτες και τους Πέρσες, αλλά ο στρατιωτικός εξοπλισμός της δεν της επέτρεπε να ελπίζει σε διπλή νίκη, ιδιαίτερα δε τη στιγμή που και οι Βοιωτοί ήταν έτοιμοι να συνάψουν την ειρήνη. Ο Ανδοκίδης δεν αναφέρεται καθόλου στην περσική κυριαρχία επί των ελληνικών πόλεων της Ασίας: αυτή η εγκατάλειψη των Ιώνων στον Μεγάλο Βασιλιά προκάλεσε, σύμφωνα με τον ιστορικό Φιλόχορο [Fr.Gr. Hist., νούμ. 328, απ. 149], τις πιο έντονες διαμαρτυρίες στην Εκκλησία του Δήμου και συνέβαλε περισσότερο στην απόρριψη της ειρήνης εκ μέρους των Αθηναίων. Το σχέδιο της ειρήνης που διαπραγματεύτηκαν ο Ανταλκίδας και ο Τιρίβαζος δεν έλαβε ούτε καν την έγκριση του Αρταξέρξη, ο οποίος συνέ­

42

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΛΙΩΝΛ

χιζε να δυσπιστεί απέναντι στους Σπαρτιάτες και αντικατέστησε μάλιστα τον Τιρίβαζο με τον φιλοαθηναίο σατράπη Στρούθα. Ο πόλεμος διήρκεσε έξι ακόμη έτη. Στην Ελλάδα οι συγκρούσεις έλα­ βαν χώρα κυρίως στην Κορινθία. Οι κορίνθιοι δημοκρατικοί, για να προ­ στατευτούν από τους ολιγαρχικούς συμπολίτες τους -και τους Σπαρτιά­ τες- σύναψαν συνθήκη συμπολιτείας με το Άργος- οι Αργείοι και οι Κορίνθιοι θα αποτελούσαν εφεξής μία πόλη, με δημοκρατικό πολίτευμαοι πελοποννήσιοι ολιγαρχικοί βέβαια υποστήριζαν ότι ουσιαστικά επρό­ κειτο για προσάρτηση της Κορίνθου από το Άργος. Η Σπάρτη γνώρισε σοβαρή ήττα το 390 κοντά στο Λέχαιο, όταν μία μόρα του στρατού της έπεσε σε ενέδρα που είχε στηθεί από τον αθηναίο στρατηγό Ιφικράτη και 270 λακεδαιμόνιοι στρατιώτες υπέκυψαν στις επιθέσεις των πελταστών (ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών): πρόκειται για τη μεγαλύτερη ταπείνω­ ση που υπέστησαν οι οπλίτες της Σπάρτης μετά την κατάληψη της Σφα­ κτηρίας το 425. Στο Αιγαίο πέλαγος, ο λακεδαιμόνιος ναύαρχος Τελευτίας προσπαθεί να ανακτήσει τη Ρόδο (ίσως από το 391). Εναντίον του στέλνεται ο Θρασύβου­ λος επικεφαλής σαράντα πλοίων, αφού εκλέγεται στρατηγός την άνοιξη του 390. Στη διαδρομή υποτάσσει τις πόλεις της Λέσβου καθώς και το νησί της Χίου, ενώ έπειτα, βλέποντας ότι η Ρόδος δεν κινδυνεύει να αλωθεί σύντομα, αναλαμβάνει μεγάλη εκστρατεία στο βόρειο Αιγαίο και την περιοχή των Στε­ νών: όχι μόνο εξασφαλίζει τη συμμαχία πολλών πόλεων -ιδιαίτερα της Θάσου, του Βυζαντίου και της Χαλκηδόνας-, αλλά επαναφέρει διάφορους δασμούς προς όφελος των Αθηναίων (κυρίως δικαιώματα της τάξης του 5% επί όλων των εμπορευμάτων που διέσχιζαν τον Βόσπορο) και επιβάλλει στους συμμάχους σημαντικούς φόρους. Φαίνεται ότι ο Θρασύβουλος, πεπεισμένος ότι η προσέγγιση ανάμεσα στη Σπάρτη και τους Πέρσες ήταν τελικά αναπόφευκτη, προσπάθησε, χωρίς να περιμένει, να ανασυγκροτήσει τις βάσεις της αθηναϊκής ηγεμονίας του 5ου αιώνα: εάν η Αθήνα, χάρη στους δασμούς και τους φόρους, κατορθώσει να ανασυγκροτήσει έναν σημαντικό στόλο που να της εξασφαλίζει την κυριαρχία στη θάλασσα, θα πρέπει όλοι, θέλοντας και μη, να αναγνωρίσουν την ανορθωμένη δύναμή της. Πιθανότατα, γι’ αυτό τον παλαιό φίλο του Αλκιβιάδη, δεν είναι τόσο σημαντικό το γεγονός ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποιεί είναι ωμές και ότι κάποιοι μέμφονται εκ νέου τους Αθηναίους για τον ιμπεριαλισμό τους.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

43

Ο Θρασύβουλος δεν καταφέρνει να φέρει εις πέρας το μεγάλο του σχέδιο, επειδή ο λαός της Ασπένδου, στην Παμφυλία, για να εκδικηθεί για τις αθηναϊκές λεηλασίες, τον δολοφονεί μέσα στη σκηνή του, πιθανώς το φθινόπωρο του 389 [Ελληνικά, ΐν.8.30], Ο θάνατος απάλλαξε τον Θρασύ­ βουλο από το να έρθει αντιμέτωπος με μία εισαγγελία, όπως συνέβη στους φίλους του που είχαν συμμετάσχει στην εκστρατεία του: ο Λυσίας, στο λόγο του Κατά Έργοκλέους, τον οποίο συνέταξε για έναν άγνωστο κατήγορο, μέμφεται το περιβάλλον του Θρασύβουλου για βιαιότητες κατά ελληνικών πόλεων (αυτό το αδίκημα είναι βάσιμο), αλλά και για καταχρή­ σεις χρηματικών πόρων, σχέδια προδοσίας και μάλιστα για συνωμοσία κατά της δημοκρατίας [§ 11]. Ο Εργοκλής και οι «συνεργοί» του καταδι­ κάστηκαν σε θάνατο: η απόφαση αυτή εξηγείται από τους χειρισμούς των πολιτικών αντιπάλων τους, από τη δυσαρέσκεια των πλουσίων που είχαν κουραστεί από την υποχρέωση καταβολής εισφορών (ειδικές εισφορές εν καιρώ πολέμου), αλλά και από την οργή κάποιων φτωχών Αθηναίων τους οποίους ο παρατεινόμενος πόλεμος είχε βυθίσει στη δυστυχία. Τα έτη μετά το θάνατο του Θρασύβουλου, όπως φαίνεται, χαρακτηρί­ ζονται από μείωση της οικονομικής και της στρατιωτικής προσπάθειας της Αθήνας. Την ίδια περίοδο, ωστόσο, ο Μεγάλος Βασιλιάς ενοχλείται όλο και περισσότερο από την υποστήριξη που συνεχίζουν να παρέχουν οι Αθηναίοι στο βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, μολονότι ο τελευταίος έχει επαναστατήσει εναντίον του. Η δυσαρέσκεια αυτή τον ωθεί στην αποκα­ τάσταση του φιλοσπαρτιάτη Τιρίβαζου στη διοίκηση των Σάρδεων. Η Σπάρτη, με τη βοήθεια του σατράπη και του συμμάχου της Διονύσιου των Συρακουσών, μπορεί να στείλει στην περιοχή των Στενών 80 πλοία που τίθενται υπό τη διοίκηση του Ανταλκίδα, ενώ ο Ιφικράτης διαθέτει μόνο είκοσι τριήρεις στην περιοχή. Ο ανεφοδιασμός της Αθήνας απειλείται, όπως και το 405: η Αθήνα πρέπει να υποκύψει και να δεχτεί τους όρους της ειρήνης που διαπραγματεύονται οι Σπαρτιάτες και οι Πέρσες (οι όροι είναι ίδιοι με εκείνους του 392). Ο Τιρίβαζος διαβάζει στους εκπροσώπους όλων των ελληνικών πόλεων που φτάνουν στις Σάρδεις το βασιλικό διά­ ταγμα, το οποίο ο Ξενοφών ισχυρίζεται ότι παραδίδει κατά λέξη: «Ο βασιλιάς Αρταξέρξης εκτιμά δίκαια ότι οι πόλεις της Ασίας του ανή­ κουν, και επίσης, μεταξύ των νησιών, οι Κλαζομενές και η Κύπρος, και ότι

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

44

παραχωρεί, αντίθετα, στις άλλες ελληνικές πόλεις, μεγάλες και μικρές, την αυτονομία τους, εξαιρουμένων της Λήμνου και της Σκύρου, που θα ανή­ κουν, όπως και στο παρελθόν, στους Αθηναίους. Κατά εκείνων που δεν θα συμφωνήσουν με αυτούς τους όρους της ειρήνης θα διεξάγω προσωπικά τον πόλεμο με τη βοήθεια αυτών που θα δεχτούν, στην ξηρά, τη θάλασσα, με το στόλο μου και τα πλούτη μου». [Ελληνικά, V.1.31]

Αυτό το κείμενο δεν αποτελεί μια συμφωνία ανάμεσα σε ίσα συμβαλλό­ μενα μέρη. Είναι μια βασιλική διαταγή που παραπέμπει σε τελεσίγραφο. Ο Βασιλιάς -που στην αχαιμενιδική παράδοση απονέμει τη δικαιοσύνηανακοινώνει τις αποφάσεις του και απειλεί τους απειθείς. Η προκήρυξη της περσικής κυριαρχίας είναι απόλυτα κατηγορηματι­ κή, είτε πρόκειται για τις ελληνικές πόλεις της Ασίας και τις Κλαζομενές, ένα μικρό νησί κοντά στην ιωνική ακτή, το οποίο μια επιγραφή του 387-386 μας παρουσιάζει να σχετίζεται πολύ στενά με την Αθήνα [Tod αρ. 114], είτε πρόκειται για την Κύπρο, εξεγερμένη τότε με την υποκίνηση του Ευα­ γόρα. Αναγνωρίζοντας σε όλους τους Έλληνες τα δικαιώματα που διεκ­ δικούσαν από το 479, ο Μεγάλος Βασιλιάς επιτυγχάνει μια μεγάλη διπλω­ ματική επιτυχία. Ο χρυσός και τα χρήματα που καταβλήθηκαν στους Σπαρτιάτες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πόλεμου, στους Αθη­ ναίους κατά τη διάρκεια του Κορινθιακού πόλεμου, και εκ νέου στους Λακεδαιμονίους το 388 και το 387, δεν δαπανήθηκαν μάταια. Ο Ισοκράτης, στον Πανηγυρικό του, δεν έχει βέβαια άδικο που καταγγέλλει την εγκατά­ λειψη των Ελλήνων της Ασίας και που κατηγορεί προπάντων τους Σπαρ­ τιάτες γι’ αυτό. Δεν θα έπρεπε, ωστόσο, να υπερβάλουμε για τη σοβαρό­ τητα αυτής της «εγκατάλειψης» όσον αφορά τους ενδιαφερόμενους: κάποιες πόλεις θα προτιμούσαν την εξουσία ενός σατράπη από τον ιμπε­ ριαλισμό της Αθήνας ή της Σπάρτης. Ο όρος που αφορά την «αυτονομία» των άλλων πόλεων δεν είναι τελείως γενικός. Οι Αθηναίοι έχουν εξασφαλίσει τρεις εξαιρέσεις προς όφελος τους: η Λήμνος, η Ίμβρος και η Σκύρος τούς ανήκουν. Ένας από τους άξονες της αθηναϊκής διπλωματίας στο μέλλον θα είναι να επιτύχει την επίσημη αναγνώριση και άλλων τέτοιων εξαιρέσεων (της Αμφίπολης, της Χερσονήσου, και της Σάμου). Η αυτονομία όλων των πόλεων, μικρών και μεγάλων, είναι ένα όμορφο σύνθημα, η έννοια, όμως, της «αυτονομίας» μπορεί να αποτελέσει αντι­

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

κείμενο αρκετά

45

διαφορετικών ερμηνειών. Για την πλειοψηφία των Ελλή­

νων, η αυτονομία συνεπάγεται την απουσία φρουράς, την απουσία φόρου, την ελεύθερη επιλογή του πολιτεύματος και την ανεξαρτησία της δικαστικής αρχής. Οι Σπαρτιάτες, ωστόσο, έχουν δείξει από το 400, στον πόλεμο εναντίον των Ηλείων, ότι ήταν έτοιμοι να επικαλεστούν την «αυτο­ νομία» για να διαλύσουν τους συνοικισμούς που τους δυσαρεστσύσαν. Κι όμως οι Σπαρτιάτες θα είναι, μέχρι το 371, σι «προστάται» της ειρήνης του Βασιλιά στην Ελλάδα. Αυτός ο ανεπίσημος ρόλος, που οφείλουν οι Σπαρ­ τιάτες στην υποστήριξη της αχαιμενιδικής αυλής και στη στρατιωτική υπεροχή τους έναντι όλων των άλλων Ελλήνων χωριστά, θα τους επιτρέ­ ψει να επιβάλουν τη δική τους αντίληψη περί «αυτονομίας», για την καλύ­ τερη εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους βραχυπρόθεσμα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

2

Το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας, α π ό την Α νταλκίόειο ειρήνη μέχρι τη μάχη των Λ εύκτρων Η εγκα θίδρ υσ η της σπ α ρτια τικής Α ρ χ ή ς στην Ε λ λ ά δ α Οι εκπρόσωποι των πόλεων συγκεντρώνονται στη Σπάρτη για να ορκι­ στούν ότι θα σεβαστούν τη «βασίλειο» ειρήνη, γεγονός που αποκαλύπτει ξεκάθαρα την πρωτοκαθεδρία της Σπάρτης. Οι Θηβαίοι εκπρόσωποι αξιώ­ νουν να ορκιστούν εξ ονόματος όλων των Βοιωτών. Ο Αγησίλαος αρνείται αντιτείνοντας ότι όλες οι πόλεις της Βοιωτίας πρέπει να είναι«αυτόνο­ μες» [Ελληνικά, V. 1.32] και, για να ασκήσει πίεση στους Θηβαίους, συγκεντρώνει στρατεύματα. Οι Θηβαίοι συμβιβάζονται -αυτήν τη φοράκαι αναγνωρίζουν την «αυτονομία» των άλλων βοιωτικών πόλεων: το Βοιωτικό Κοινό, την ευφυή οργάνωση του οποίου σε έντεκα περιοχές, που η καθεμία παρέχει χίλιους οπλίτες και εκλέγει ένα βοιωτάρχη, μας κάνουν γνωστή τα 'Ελληνικά της Οξυρύγχου [19 έκδ. Chambers], βρίσκεται με αυτό τον τρόπο διαλυμένο με απαίτηση της Σπάρτης. Οι παραδοσιακοί αντίπαλοι της Θήβας στη Βοιωτία -ο Ορχομενός, οι Θεσπιές και οι Πλαταιές που επανιδρύονται- χαίρονται που ξαναβρίσκουν την ανεξαρτησία τους. Η πλειοψηφία των Βοιωτών όμως -και κυρίως το αντιλακωνικό κόμμα του Ισμηνία στη Θήβα- επιθυμούν την αποκατάσταση της βοιωτικής δύναμης και περιμένουν την ευνοϊκή στιγμή. Ο Αγησίλαος επικαλείται την ίδια αρχή της αυτονομίας -και χρησιμο­ ποιεί την ίδια απειλή της στρατιωτικής επέμβασης- για να υποχρεώσει τους Αργείους και τους Κορινθίους να εγκαταλείψουν την ένωση των δύο πόλεων. Στην «αυτόνομη» Κόρινθο, επιστρέφουν οι ολιγαρχικοί και φιλολάκωνες εξόριστοι [Ελληνικά, V.1.34], Η αρχή της «αυτονομίας» όμως δεν υπεισέρχεται στις σχέσεις της Σπάρτης με τις μικρές πόλεις της Πελοποννήσου. Το 385 οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν να «τιμωρήσουν» τους Μανπνείς, οι οποίοι εκδήλωσαν 47

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

48

κάποια απροθυμία να τους ακολουθήσουν στους προηγούμενους πολέ­ μους: όταν οι Μαντινείς πολιορκημένοι αναγκάζονται να συνθηκολογή­ σουν, πρέπει να δεχτούν την καταστροφή της πόλης τους και τη διασπο­ ρά τους σε τέσσερις κώμες. Πρόκειται για τον περίφημο διοικισμό της Μαντίνειας. Σε καθεμία από τις τέσσερις κώμες ανακτούν ισχυρή επιρροή φιλολάκωνες ευγενείς. Οι ολιγαρχικοί εξόριστοι από τον Φλιούντα (πόλη της Αργολίδας) υπο­ στηρίζουν ότι πρέπει να ανταμειφθούν για τις υπηρεσίες που προσέφε­ ραν στη Σπάρτη. Οι Έφοροι ζητούν από τους δημοκρατικούς Φλιασίους να αποφασίσουν «ελεύθερα» την επιστροφή αυτών των εξόριστων. Οι Φλιάσιοι «καταλαμβάνονται από φόβο» και δέχονται [Ελληνικά, V.2.8-10]. Οι Σπαρτιάτες, ακόμα κι όταν προσποιούνται ότι σέβονται την αυτονομία ενός συμμάχου, δεν γίνονται πιστευτοί.

Ο π όλεμος ενα ντίον της Ο λύνθου Το 384 και το 383, οι Λακεδαιμόνιοι στέλνουν στρατεύματα στην Ήπειρο, για να βοηθήσουν το βασιλιά Αλκέτα να απωθήσει μία ιλλυρική εισβολή [Διόδωρος, XV. 13.2-3]. Επεμβαίνουν επίσης στην Ασία, παραβιάζοντας την Ανταλκίδειο ειρήνη, για να υποστηρίξουν τους σατράπες που επανα­ στατούν εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά [Διόδωρος, XV. 18-19], Η απο­ στράτευση που ακολουθεί μετά την ειρήνη του 386 δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στη Σπάρτη -κυρίως αυτό της συντήρησης των «κατωτέ­ ρων»- τα οποία η πόλη προσπαθεί να ρυθμίσει, ή να αποφύγει, με νέες μακρινές εκστρατείες. Το 382, παρουσιάζεται μια νέα ευκαιρία. Απεσταλμένοι δύο χαλκιδικών πόλεων, της Ακάνθου και της Απολλωνίας, διαμαρτύρονται στη Σπάρτη κατά των Ολυνθίων, οι οποίοι θέλουν να εξαναγκάσουν τις δύο πόλεις να προσχωρήσουν στο Χαλκιδικό Κοινό το οποίο διευθύνουν: οι πρέσβεις επισημαίνουν ότι θέλουν να ζήσουν σε πόλεις «αυτόνομες» [Ελληνικά, V.2.14], παρέχοντας έτσι στους Σπαρτιάτες τη συνήθη πρόφαση για τις επεμβάσεις τους. Υπογραμμίζουν επίσης τη φοβερή δύναμη των Ολυν­ θίων, που έχει συγκροτηθεί κυρίως εις βάρος της Μακεδονίας (σύμφωνα με τον Διόδωρο XV.20.3, η σπαρτιατική απόφαση έρχεται ως συνέπεια ενός αιτήματος για βοήθεια του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα), αλλά

7ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

49

και τις διαπραγματεύσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη ανάμεσα στην Όλυν-

θο, τη Θήβα και την Αθήνα [Ελληνικά, V.2.15]. Οι Σπαρτιάτες γνωρίζουν ότι οι Αθηναίοι έχουν δεχτεί την ειρήνη του 386 απρόθυμα και ότι οι Θηβαίοι δεν τους συγχωρούν τη διάλυση του Βοιωτικού Κοινού: θέλουν να αποφύγουν την ανασύσταση ενός συνασπισμού παρόμοιου με αυτόν που αντιμετώπισαν κατά τη διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου. Η εκστρα­ τεία που αποφασίζουν να διεξαγάγουν οι Σπαρτιάτες στη Χαλκιδική είναι από αυτή την άποψη ένα προληπτικό μέτρο. Όταν συνέρχεται το συνέδριο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, η πλειοψηφία των συμμάχων αποφαίνεται υπέρ του πολέμου εναντίον της Ολύνθου - προπαντός, σημειώνει ο Ξενοφών [Ελληνικά, V.2.20], «εκείνοι που ήθελαν να είναι αρεστοί στους Σπαρτιάτες». Με αυτή την ευκαιρια­ κή παρατήρηση ο Ξενοφών δείχνει ότι οι σύμμαχοι εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τη Σπάρτη: ο ιστορικός είναι σε θέση να γνωρίζει καλά ότι η πλειοψηφία των ανδρών που είχαν τότε την εξουσία στις πελοποννησιακές πόλεις ήταν «φίλοι» του Αγησίλαου. Αν και πολύ «πρόθυμοι», δεν ενθουσιάζονται όλοι οι πελοποννήσιοι σύμμαχοι με την προοπτική μιας εκστρατείας στη μακρινή Χαλκιδική- αποφασίζουν επιπλέον ότι «οι πόλεις που θα το επιθυμούσαν μπορούσαν να στείλουν χρήματα αντί ανδρών» [Ελληνικά, V.2.21]. Η Σπάρτη δέχεται αυτήν τη λύση, καθώς εκείνη τη στιγμή διαθέτει αρκετά στρατεύματα, ακόμα και χωρίς τη συν­ δρομή όλων των συμμάχων: τα χρήματα των πόλεων, οι οπλίτες των οποίων προτιμούν να μείνουν στην πατρίδα τους, θα της επιτρέψουν να στρατολογήσει μισθοφόρους, και κυρίως να καταβάλει μισθό στους Νεοδαμώδεις.

Η κατά ληψ η της Κ α δ μ εία ς Κατά τη διάρκεια του θέρους του 382, η Σπάρτη στέλνει πολλά στρατιω­ τικά σώματα στη Χαλκιδική. Ένα από αυτά, υπό τη διοίκηση του Φοιβίδα, παρεκκλίνει από την πορεία του και καταλαμβάνει διά της βίας την ακρό­ πολη της Θήβας, την Καδμεία, σε συμφωνία με τον αρχηγό του φιλολακωνικού κόμματος Λεοντιάδη. Στην Καδμεία εγκαθίσταται μία φρουρά Λακεδαιμονίων ενώ την εξουσία στην πόλη καταλαμβάνει μια στενή ολι­ γαρχία, ηγετική θέση στην οποία έχει ο Λεοντιάδης και οι «φίλοι» του. Ενώ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΛΙΩΝΑ

50

ο (σμηνίας φυλακίζεται, τριακόσιοι από τους οπαδούς του καταφεύγουν στην Αθήνα. Η επίθεση του Φοιβίδα εναντίον μιας πόλης με την οποία η Σπάρτη βρισκόταν σε ειρήνη αποτελεί κατάφωρη παραβίαση της αρχής της αυτο­ νομίας. Αποτελεί, επιπλέον, και παράβαση των όρκων που έδωσαν οι Σπαρτιάτες. Πολλοί συγγραφείς, από τον Ξενοφώντα μέχρι τον Πλούταρ­ χο, θα διακρίνουν σε αυτή την ασέβεια την προέλευση των μεταγενέστε­ ρων συμφορών της Σπάρτης: σύμφωνα με μία παραδοσιακή θρησκευτική αντίληψη των Ελλήνων, η πράξη της υπέρβασης του μέτρου, της «ύβρεως», επιφέρει τη θεία εκδίκηση, τη «νέμεσιν». Αρχικά, η επίθεση εναντίον της Καδμείας δυσαρεστεί τους Εφόρους και την πλειοψηφία των Σπαρτιατών, επειδή ο Φοιβίδας δεν είχε λάβει καμιά επίσημη διαταγή. Ο Αγησίλαος, ωστόσο, επισημαίνει ότι «αν ο Φοι­ βίδας προκάλεσε μια κατάσταση που βλάπτει τη Σπάρτη, αξίζει να τιμω­ ρηθεί, αλλά, αν η κατάσταση είναι ευνοϊκή, είναι αρχαίος θεσμός να επι­ τρέπεται στους άνδρες να αναλαμβάνουν τέτοιες πρωτοβουλίες» [Ελλη­ νικά, V.2.32]: είναι πιθανόν ο Φοιβίδας να υπάκουσε σε ανεπίσημες οδη­ γίες του Αγησίλαου. Οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν να διατηρήσουν τη φρουρά τους στην Καδμεία και να στηρίξουν τον Λεοντιάδη, εγκρίνοντος έτσι a posteriori1 την πράξη του Φοιβίδα. Ο τελευταίος δεν καταδικάζεται παρά μόνο σε ένα πρόστιμο, και επανακτά σύντομα στρατιωτικό αξίωμα. Αντίθετα, ο Ισμηνίας οδηγήθηκε μπροστά σε ένα δικαστήριο Πελοποννησίων που συγκροτήθηκε ad hoc2, κατηγορήθηκε για μηδισμό (από τους προστάτες της ειρήνης του Βασιλιά!), καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτε­ λέστηκε. Γίνεται εφεξής φανερό ότι η Σπάρτη, επικαλούμενη διάφορες προφάσεις ανάλογα με την περίπτωση, ασκεί τυραννική ηγεμονία στην ηπειρωτική Ελλάδα: ο ιμπεριαλισμός του Αγησίλαου δεν είναι λιγότερο ωμός από αυτόν του Λύσανδρου, είναι μόνο πιο υποκριτικός. Οι Σπαρτιάτες, αφού συνάντησαν μεγάλη αντίσταση και υπέστησαν μερικές ήττες, επιτυγχάνουν κατά τη διάρκεια της τέταρτης εκστρατείας τους, το 379, την παράδοση της Ολύνθου: οι Ολύνθιοι αναγκάζονται να γίνουν σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων, και να τους ακολουθούν στις

1.

Εκ των υστέρων, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

2.

Γι’ αυτόν το σκοπό, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

70 ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

51

εκστρατείες που θα αποφασίζουν ['Ελληνικά, V.3.26], πρέπει με άλλα λόγια να δεχτούν την ηγεμονία τους. Η Σπάρτη είναι ο «προστάτης» της κοινής ειρήνης σε ολόκληρη την Ελλάδα, η οποία με τον τρόπο της επαγρυπνά για το σεβασμό της «αυτο­ νομίας» των πόλεων. Έχει καταφέρει επίσης, το 379, να συγκροτήσει ένα ευρύ δίκτυο άνισων συμμαχιών, το οποίο κατακλύζει κατά ένα μεγάλο μέρος την Πελοπόννησο. Η ηγεμονία της (άρχή) είναι ολοφάνερα ολο­ κληρωτική και ακλόνητη [Ελληνικά, V.3.27], Η Αθήνα, εντούτοις, είναι λιγότερο απομονωμένη από ό,τι αναφέρει ο Ξενοφών. Από το 384-383, η Αθήνα συνάπτει αμυντική συμμαχία με τη Χίο [Tod αρ. 118], διευκρινίζοντας, ωστόσο, ότι αυτή η συμμαχία είναι σύμ­ φωνη με την ειρήνη που «ο Βασιλιάς, οι Αθηναίοι, οι Λακεδαιμόνιοι και οι άλλοι Έλληνες ορκίστηκαν να τηρούν». Ο Ισοκράτης στον Πανηγυρικό που κυκλοφορεί το 380, που θεωρητικά προορίζεται για να εκφωνηθεί κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων μπροστά στην ομήγυρη όλων των Ελλήνων (πανήγυρις), στην πραγματικότητα, όμως, για να διαβαστεί σε διάφορες δημόσιες και ιδιωτικές συναθροίσεις, ζητά τη συμφιλίωση της Αθήνας και της Σπάρτης και την ένωση όλων των Ελλήνων εναντίον του βαρβάρου. Αγανακτεί για την υποδούλωση στην οποία υποβλήθηκαν οι πόλεις της Ασίας και προτρέπει τους Έλληνες να επιχειρήσουν την κατάκτηση μιας αποδυναμωμένης Περσικής Αυτοκρατορίας, αλλά επι­ πλέον αναλαμβάνει να επιδείξει ότι η Αθήνα είναι πιο άξια για την ηγεμο­ νία από τη Σπάρτη, εξαιτίας των μυθικών κατορθωμάτων της, του ρόλου της κατά τη διάρκεια των Μηδικών, αλλά και επειδή η Ελλάδα ήταν πολύ πιο ευτυχής υπό την αρχή της Αθήνας τον 5ο αιώνα, από ό,τι υπό την ηγε­ μονία της Σπάρτης η οποία τη διαδέχτηκε [§ 100-109]: ο Ισοκράτης δεν διστάζει να καταγγείλει τους αρμοστές, τις δεκαρχίες και τις άλλες τυραννικές ολιγαρχίες, και κυρίως την Ανταλκίδειο ειρήνη [§ 110-132], Ο ρήτορας επαναφέρει, χωρίς αμφιβολία, παραδοσιακά πανελλήνια ζητή­ ματα, που είχαν ήδη αναπτυχθεί πριν από αυτόν (κυρίως από τον Γοργία και τον Λυσία), αλλά επιπλέον απηχεί τις κατηγορίες που απευθύνονται από τους συγχρόνους του κατά των Σπαρτιατών και παρέχει ένα πλήθος επιχειρημάτων στην αθηναϊκή προπαγάνδα, ιδιαίτερα στο μαθητή και φίλο του Τιμόθεο, γιο του Κόνωνα. Εξαιτίας των αυθαιρεσιών που δια­ πράττουν οι Σπαρτιάτες επί ένα τέταρτο του αιώνα, οι Αθηναίοι επωφε­

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

52

λούνται από την ανάκαμψη της δικής τους δημοτικότητας: στο εξής φαί­ νεται πιθανή μια αποκατάσταση της επιρροής τους χάρη στην εμπιστο­ σύνη που εμπνέουν στις άλλες πόλεις.

Η απελευθέρωση της Θήβας Η πρώτη μεγάλη πρόκληση, εντούτοις, κατά της σπαρτιατικής αρχής δεν προέρχεται από την Αθήνα, αλλά από την πόλη που είχε υποφέρει περισ­ σότερο από τη βιαιότητα της Σπάρτης, τη Θήβα. Ο Ξενοφών μάς παρέχει μια πολύ παραστατική αφήγηση της εξέγερσης της Θήβας. Ένας από τους γραμματείς των πολεμάρχων -των κυριοτέρων αρχόντων της Θήβας-, που ήταν κι εκείνος εχθρός του πολιτεύματος, καταφέρνει υπό άκρα μυστικότητα να επιστρέφουν επτά εξόριστοι που είχαν καταφύγει στην Αθήνα και έπειτα προτείνει στους πολεμάρχους ένα συμπόσιο με τη συντροφιά όμορφων ευγενών Θηβαίων γυναικών. Οι συνωμότες στη συνέ­ χεια μεταμφιέζονται σε γυναίκες και ζητούν από «ευπρέπεια» να εξέλθουν όλοι οι υπηρέτες· μόλις ξαπλώνουν πλάι στους άρχοντες πάνω στα κρε­ βάτια του συμποσίου, πετούν τα πέπλα τους και βγάζουν τα στιλέτα τους [ Ελληνικά, ν.4.2-4]. Στη συνέχεια, σκοτώνουν τον Λεοντιάδη ενώ ανα­ παύεται ήσυχα μετά το δείπνο στην οικία του, και απελευθερώνουν έπει­ τα τους εχθρούς του πολιτεύματος που βρίσκονταν στη φυλακή. Το επό­ μενο πρωί, όλοι οι οπλίτες και οι ιππείς προσχωρούν στην εξέγερση. Ο αρμοστής της Καδμείας ζητά τότε τη βοήθεια των σπαρτιατικών φρου­ ρών των άλλων βοιωτικών πόλεων. Σε βοήθειά του φαίνεται ότι σπεύδουν και οι Πλαταιείς: η υποδούλωση της Θήβας φαίνεται στους τελευταίους ως μια προϋπόθεση απαραίτητη για τη δική τους ελευθερία. Η άφιξη αυτών των στρατευμάτων εμποδίζεται από το θηβάίκό ιππικό, ενώ τα αθη­ ναϊκά στρατιωτικά τμήματα που έχουν ταχθεί στα σύνορα Αττικής-Βοιωτίας, υπό τις διαταγές δύο στρατηγών, έρχονται να υποστηρίξουν τη θηβαϊκή επανάσταση. Η φρουρά της Καδμείας που κλονίζεται από τον αριθμό των πολιορκητών, δέχεται να την εγκαταλείψει με τον όρο να σώσει τη ζωή της. Με την επιστροφή του στη Σπάρτη, ο αρμοστής που παραιτήθηκε από την υπεράσπιση της Καδμείας καταδικάζεται σε θάνατο. Οι Λακεδαιμόνιοι, παρά το χειμώνα, αποφασίζουν στρατιωτική κινητοποίηση εναντίον της

τ 0 ΤΕΛ0 Σ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

53

Θήβας, σαν να ήταν δυνατό να αναγκάσουν τη μεγάλη βοιωτική πόλη σε υπακοή με μια άμεση εκστρατεία. Ο ίδιος ο Αγησίλαος συνειδητοποιεί πλήρως τη σοβαρότητα της κατάστασης και διαπιστώνει ότι η σκληρή πολιτική της υποστήριξης των Θηβαίων «τυράννων» που ακολούθησε είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα για τη Σπάρτη. Δεν περιμένει κανένα γρή­ γορο αποτέλεσμα από τις στρατιωτικές επεμβάσεις στη Βοιωτία. Επίσης προτιμά, για να αποφύγει την κριτική, να αφήσει την αρχηγία της εκστρα­ τείας στον άλλο βασιλιά, τον Αγιάδη Κλεόμβροτο: επικαλείται ως υπεκφυ­ γή τη μεγάλη του ηλικία ['Ελληνικά, V.4.13-14], Ο Κλεόμβροτος μένει πολύ λίγο χρόνο στη Βοιωτία: κύρια πρόθεσή του είναι να εγκαταστήσει το φίλο του Σφοδρία ως αρμοστή στις θεσπιές με στρατεύματα και χρήματα. Η Θήβα, ελεύθερη από τη φιλολακωνική ομάδα του Λεοντιάδη, υιοθε­ τεί δημοκρατικούς θεσμούς που μοιάζουν, όπως φαίνεται, αρκετά με αυτούς της Αθήνας. Οι Θηβαίοι, αποδίδοντας στους στρατηγούς τους την ονομασία των βοιωταρχών, που μέχρι το 386 έφεραν οι άρχοντες του Βοιωτικού Κοινού, εκδηλώνουν ξεκάθαρα την πρόθεσή τους να αντιπρο­ σωπεύσουν εκ νέου ολόκληρη τη Βοιωτία. Αυτή η αποκατάσταση της βοιωτικής ενότητας υπό τη θηβαϊκή ηγεσία συνεπάγεται μια σημαντική στρατιωτική προσπάθεια. Στη Βοιωτία, όπως σχεδόν παντού στην Ελλάδα, οι οπλίτες που απαρτίζουν το στρατό των πόλεων είναι στη πλειοψηφία τους γεωργοί που επιστρατεύονται περι­ στασιακά- ωστόσο, οι επανειλημμένες εισβολές στη Βοιωτία και η ικανό­ τητα των αρχηγών τους -ιδιαίτερα του Επαμεινώνδα και του Πελοπίδαθα τους παράσχουν σημαντική εξάσκηση. Επιπλέον, οι Θηβαίοι τοποθε­ τούν επικεφαλής του στρατού τους ένα λόχο τριακοσίων επίλεκτων στρα­ τιωτών, που είναι μόνιμοι πολεμιστές. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, αυτός ο «Ιεράς Λόχος» συγκροτούνταν εξολοκλήρου από ζεύγη εραστών: κανείς δεν αγωνίζεται με περισσότερο ζήλο παρά όταν πρόκειται να σώσει τη ζωή του αγαπημένου του ή να αριστεύσει μπροστά στα μάτια του [Πελοπίδας, 18].

Σφοόρίας Δεν γνωρίζουμε τις συζητήσεις που προκάλεσαν στην Αθήνα τα γεγονό­ τα στη Θήβα. Οι αποφάσεις της Αθήνας του χειμώνα του 379-378 που μας

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ Ο Σ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . AIQN a

54

είναι γνωστές φαίνεται ότι αντανακλούν δύο διαφορετικές πολιτικές (όχι όμως και ασυμβίβαστες). Οι Αθηναίοι χρησιμοποιούν ως πρόφαση την απελευθέρωση της Θήβας για να στείλουν πρέσβεις σε πολλές πόλεις και να τους ζητήσουν «να στηρίξουν την υπόθεση της κοινής ελευθερίας» [Διόδωρος, XV.28.2], να συμμαχήσουν δηλαδή με την Αθήνα. Αυτή η διπλωματική εκστρατεία θα είναι πολύ επικερδής, καθώς θα επιτρέψει στους Αθηναίους να συνάψουν πολλές διμερείς συμμαχίες και, λίγο αργότερα, να ιδρύσουν μία νέα συμμαχία. Ταυτόχρονα, η Αθήνα προ­ σπαθεί να αποφύγει τα σπαρτιατικά αντίποινα- οι δύο στρατηγοί που είχαν ταχθεί στα σύνορα και υποστήριξαν τη θηβαϊκή επανάσταση κατηγορούνται και καταδικάζονται- με αυτό τον τρόπο προσπαθεί η πόλη να απαλλαγεί από κάθε ευθύνη. Μπορούμε επίσης να σκεφτούμε ότι πολλοί Αθηναίοι έβλεπαν εχθρικά την αποκατάσταση της θηβάίκής αρχής σε ολόκληρη τη Βοιωτία: από το 378, η δράση και οι φιλοδοξίες του Πελοπί­ δα πρέπει να είχαν προκαλέσει δυσπιστία. Η Αθήνα, φαίνεται, προσπα­ θούσε να αποκαταστήσει την επιρροή της στην Ελλάδα χωρίς να αντιμε­ τωπίσει άμεσα τους Σπαρτιάτες και χωρίς να ενισχύσει υπερβολικά τη δύναμη της Θήβας. Η απόπειρα του Σφοδρία εναντίον του Πειραιά θα την υποχρεώσει να μπει σε έναν πόλεμο εναντίον της Σπάρτης στο πλευρό των Θηβαίων. Μια νύχτα (πιθανώς στην αρχή της άνοιξης του 378), ο Σφοδρίας ανα­ χωρεί από τις Θεσπιές επικεφαλής των στρατευμάτων του για να προ­ σπαθήσει να καταλάβει τον Πειραιά (του οποίου οι πύλες δεν είναι ακόμη πλήρως οχυρωμένες)- το ξημέρωμα τον προλαβαίνει στη Θρία (δέκα χιλιόμετρα περίπου μακριά από το στόχο του). Οι Αθηναίοι διαμαρτύρο­ νται έντονα στις σπαρτιατικές αρχές, οι οποίες τους διαβεβαιώνουν ότι ο Σφοδρίας έχει ενεργήσει με δική του πρωτοβουλία και ότι θα καταδικα­ στεί. Ο Σφοδρίας, πράγματι κατηγορείται, αλλά, παρόλο που προτίμησε να δραπετεύσει, απαλλάσσεται [Ελληνικά, V.4.20-24], Η αθηναϊκή Εκκλη­ σία αποφασίζει τότε με ψηφοφορία ότι οι Λακεδαιμόνιοι παραβίασαν την ειρήνη [Διόδωρος, XV.29.7], Αυτά είναι τα βέβαια γεγονότα. Με μια πρώτη ματιά η απόπειρα του Σφοδρία μοιάζει πολύ με την κατάληψη της Καδμείας από τον Φοιβίδα. Και στις δύο περιπτώσεις ένας στρατιωτικός αξιωματούχος επιτίθεται αιφνίδια σε μια πόλη, με την οποία η πόλη του βρίσκεται σε ειρήνη, για

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΛΣ

55

την οποία όμως υπάρχουν υποψίες ότι έχει εχθρικές προθέσεις. Η διαφο­ ρά είναι ότι η απόπειρα του Σφσδρία απέτυχε εντελώς, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε να διερωτάται κανείς εάν πραγματικά είχε την πρόθε­

ση να

καταλάβει τον Πειραιά: αυτός ο στρατιωτικός αξιωματούχος δεν

ξέρει να υπολογίσει τον απαραίτητο χρόνο για την πορεία ενός στρατού, και ελπίζει να εξασφαλίσει τον παράγοντα του αιφνιδιασμού, διεξάγοντας μία εκστρατεία που αριθμεί χιλιάδες στρατιώτες... Είναι δελεαστικό να υποθέσουμε ότι ο Σφοδρίας θέλησε μόνο να εκφοβίσει ή να προκαλέσει τους Αθηναίους. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα και τον Πλούταρχο, ο Σφο­ δρίας έλαβε χρήματα από τους Θηβαίους, οι οποίοι θέλησαν να σπάσουν τη διπλωματική τους απομόνωση και να προκαλέσουν έναν πόλεμο ανά­ μεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες [Ελληνικά, V.4.20- Πελοπί­ δας, 14]. Is fecit cui prodest...3 Οι εμπνευστές της επίθεσης θα ήταν εκεί­ νοι που επωφελήθηκαν. Ωστόσο, είναι σαφές ότι το δικαστήριο της Σπάρ­ της, το 378, δεν συμμερίστηκε αυτή την υπόθεση: δεν θα παρέλειπε να τιμωρήσει αυστηρά μία τόσο σοβαρή πράξη προδοσίας. Ο Ξενοφών εξη­ γεί την αθώωση του Σφοδρία με μια όμορφη ιστορία αγάπης: ο Κλεώνυμος, γιος του Σφοδρία, ήταν ο αγαπημένος του Αρχίδαμσυ, γιου του Αγη­ σίλαου, και ο Αγησίλαος συγκλήθηκε από τις ικεσίες του γιου του [Ελλη­ νικά, V.4.25-33], Οι φίλοι του Κλεόμβροτου ήταν υπέρ του Σφοδρία, που ανήκε στην παράταξή τους. Ο Αγησίλαος δηλώνει ότι ο Σφοδρίας έσφα­ λε βέβαια, αλλά «η Σπάρτη έχει την ανάγκη από στρατιώτες σαν εκείνον». Καθώς σι δύο βασιλικές έταιρεϊαι συνασπισμένες διαθέτουν την πλειο­ ψηφία στη Γερουσία -που αποτελείται από τους δύο βασιλείς και είκοσι οκτώ Πρεσβύτερους- που δικάζει τις σοβαρότερες υποθέσεις, ο Σφο­ δρίας απαλλάσσεται. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τελείως το ενδεχόμενο ο Αγησίλαος να είχε αποφασίσει κυνικά να συγκαλύψει ακόμα και τα πιο μεγάλα λάθη, ώστε να διευρύνει την πελατεία του μεταξύ των Σπαρτιατών που είχαν επιρροή. Μπορεί, ωστόσο, να αναρωτηθεί κανείς, εάν πραγματικά πρό­ κειται για λάθος. Σύμφωνα με τον Διόδωρο [XV.29.5], ο Σφοδρίας ενερ­ γούσε σύμφωνα με τις εντολές του βασιλιά Κλεόμβροτου (αλλά χωρίς να έχουν συμβουλευτεί τους Εφόρους). Οι δύο βασιλείς γνωρίζουν ότι στην 3.

Πράττει αυτός που έχει όφελος, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε)

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

56

Βοιωτία τούς περιμένει ένας μακροχρόνιος και μη κερδοφόρος πόλεμοςδιαπιστώνουν, από την άλλη πλευρά, ότι η Αθήνα διεξάγει μια εκστρα­ τεία προπαγάνδας εναντίον της Σπάρτης «για την απελευθέρωση των Ελλήνων» και ότι ανασυστήνει ένα δίκτυο συμμαχιών. Θεωρούν προτιμό­ τερο να αντιμετωπίσουν τους Αθηναίους πριν αποκαταστήσουν τη δύνα­ μή τους. Ο λαός της Σπάρτης και οι 'Έφοροι (ετήσιοι εκλεγμένοι άρχο­ ντες), ωστόσο, δεν θα συμφωνούσαν με την ανάληψη ενός επιθετικού πολέμου εναντίον της Αθήνας- κάτι τέτοιο θα μπορούσε να παράσχει στον Μεγάλο Βασιλιά αφορμή για διαμαρτυρίες. Ο Κλεόμβροτος και ο Αγησίλαος ξεπερνούν αυτήν τη δυσκολία αναγκάζοντας τους Αθηναίους να αναλάβουν εκείνοι την πρωτοβουλία του πολέμου. Η απόπειρα του Σφοδρία είναι πιθανώς ένα δόλιο τέχνασμα που έχει επιτύχει το επιδιω­ κόμενο αποτέλεσμα. Οι εμπνευστές αυτού του τεχνάσματος δεν είχαν προβλέψει, ωστόσο, πόση δυναμικότητα θα επιδείκνυε η Αθήνα και πόσο γρήγορα θα επιτύγ­ χανε την ανόρθωσή της.

Η Β ' Α θ η ν α ϊκ ή Σ ν μ μ α χ ία Από την άνοιξη του 378, οι Αθηναίοι αποπερατώνουν τις πύλες των τειχών του Πειραιά και ναυπηγούν νέα πλοία. Εκλέγουν για τη διεξαγωγή του πολέμου μεταξύ των δέκα στρατηγών δύο από τους πιο πεπειραμένους στρατηγούς τους, τον Τιμόθεο, γιο του Κόνωνα, και τον Χαβρία, και έναν από τους πιο οξυδερκείς πολιτικούς άνδρες που διαθέτουν, τον Καλλίστρατο [Διόδωρος, Χν.29.7], Για να συγκεντρωθούν οι απαραίτητοι πόροι για τον πόλεμο, ο Καλλίστρατος αναδιοργανώνει τα οικονομικά της Αθή­ νας. Οι πλουσιότεροι Αθηναίοι κατανέμονται σε εκατό συμμορίες που αντιστοιχούν η καθεμία στο ένα εκατοστό του φορολογήσιμου κεφαλαίου. Η «εισφορά», έκτακτη φορολογία σε περίοδο πολέμου, είναι ένας αναλο­ γικός φόρος στο κεφάλαιο- η αναλογία του ποικίλλει ανάλογα με τις οικο­ νομικές ανάγκες της πόλης, αλλά αντιστοιχεί συχνά στο 1% του φορολο­ γήσιμου κεφαλαίου. Για να επισπεύσει, αν υπάρχει ανάγκη, την είσπραξη της «εισφοράς», ο δήμος υποβάλλει τα τρία πλουσιότερα μέλη κάθε συμ­ μορίας σε μια πρόσθετη υποχρέωση, την προεισφοράν. σε περίπτωση επείγουσας ανάγκης, πρέπει να προκαταβάλουν στην πόλη το συνολικό

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ

57

ποσό του φόρου που οφείλει ολόκληρη η συμμορία (υπεύθυνοι, όμως, για την αποζημίωσή τους από τα άλλα μέλη της ομάδας είναι οι ίδιοι). Οι Αθηναίοι επεκτείνουν, προπάντων, το δίκτυο των συμμαχιών που έχουν αρχίσει να συγκροτούν από το 384, και συνασπίζουν τους συμμά­ χους τους σε μία συμμαχία, τη στρατιωτική διοίκηση της οποίας έχουν οι ίδιοι (η ήγεμονία με την ετυμολογική σημασία του όρου). Η νέα συμμαχία στην πρώτη της μορφή δεν περιλαμβάνει παρά μόνο έναν μικρό αριθμό πόλεων του Αιγαίου (συχνά σημαντικών) - μεταξύ άλλων το Βυζάντιο, τη Χίο, τη Ρόδο, τη Μυτιλήνη- η Θήβα γίνεται δεκτή στη συνέχεια [Διόδωρος, XV.29.7] ·τελικά, η συμμαχία είναι ανοικτή σε όλους εκείνους που θα θελή­ σουν να προσχωρήσουν. Η στήλη που έφερε το ιδρυτικό ψήφισμα αυτής της ανοικτής συμμαχίας, υπό ταχεία διεύρυνση, έχει βρεθεί στην αγορά της Αθήνας [IG II2, αρ. 43- Tod αρ. 123]. Η ημερομηνία του ψηφίσματος μπορεί να καθοριστεί με αρκετή ακρίβεια: επί άρχοντος Ναυσινίκου, επί εβδόμης πρυτανείας, δηλαδή Φεβρουάριος-Μάρτιος του 377. Το ψήφισμα προτάθηκε από τον Αριστοτέλη τον Μαραθώνιο, για τον οποίο ο Διογένης ο Λαέρτιος [V.35] παραδίδει ότι ήταν επίσης συντάκτης ωραίων δικανικών λόγων. Ο σκοπός της συμμαχίας δηλώνεται με σαφήνεια: για να αφήσει η Σπάρτη τους Έλληνες να Ζήσουν ειρηνικά με ελευθερία και ανεξαρτησία, και να διατηρούν με ασφάλεια την ακεραιότητα των εδαφών τους, και για να είναι και να παραμείνει σε ισχύ για πάντα η κοινή ειρήνη που έχουν ορκιστεί οι Έλληνες και ο Βασιλιάς σύμφωνα με τις συνθήκες. [IG.II2, αρ. 43- Tod αρ. 123· J. Pouilloux, Choix d’inscriptions grecques αρ. 28Bertrand, αρ. 40- στίχοι 9-15]

Η Β' Αθηναϊκή Συμμαχία έχει στόχο να υποχρεώσει τους Λακεδαιμονίους να σεβαστούν τους όρους της «βασιλείου» ειρήνης. Η Αθήνα προσφέρει τη συμμαχία, τη δική της και των πρώτων συμμά­ χων της, «σε όλους τους Έλληνες και τους Βαρβάρους, που κατοικούν σε ήπειρο ή σε νησιά, οι οποίοι το επιθυμούν, εκτός από εκείνους που ανή­ κουν στον Βασιλιά». Αυτή η τελευταία διευκρίνιση έχει σκοπό να καθησυ­ χάσει τον Αχαιμενίδη ηγεμόνα: η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία δεν στρέφεται παρά μόνο εναντίον της Σπάρτης, η επικυριαρχία του Βασιλιά στις ελλη­ νικές πόλεις της Ασίας δεν αμφισβητείται. Όλοι οι σύμμαχοι της Αθήνας θα είναι «ελεύθεροι» και «αυτόνομοι»·

58

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

θα πολιτεύονται σύμφωνα με το πολίτευμα που επιθυμούν δεν θα τους επιβληθεί ούτε φρουρά ούτε άρχοντας· δεν θα πληρώνουν φόρο. Αυτές οι διευκρινίσεις έχουν στόχο να υπογραμμίσουν την αντίθεση που υπάρ­ χει ανάμεσα στη νέα συμμαχία και τις σπαρτιατικές πρακτικές (δεκαρχίες και αρμοστές), αλλά επίσης έχουν σκοπό να καθησυχάσουν εκείνους που ίσως δεν είχαν ξεχάσει τελείως τις μεθόδους της αθηναϊκής ηγεμονίας του 5ου αιώνα. Αυτή η μέριμνα γίνεται ακόμα πιο σαφής στην πολύ αναλυτική δέσμευση που ακολουθεί στους επόμενους είκοσι στίχους: σε εκείνους που θα συνάψουν συμμαχία με την Αθήνα και τους συμμάχους της, ο δήμος θα επιστρέφει όλες τις κατεχόμενες από Αθηναίους έγγειες ιδιοκτησίες, που ανήκουν σε ιδιώτες ή στο κράτος, οι οποίες βρίσκονται στα εδάφη εκείνων που προσχωρούν στη συμμαχία, και θα τους δώσει εγγυήσεις·εάν συμβεί να υπάρχουν στην Αθήνα στήλες ανάρμοστες για μια πόλη που έχει συμμαχήσει με τους Αθηναίους, η βουλή που θα έχει θητεία θα τις καταστρέψει· από Ναυσινίκου άρχοντος, δεν θα επιτρέπεται στους Αθηναίους, ούτε ιδιωτικά, ούτε δημόσια, να αποκτήσουν ιδιοκτησία στο έδαφος των συμμάχων, ούτε οικία, ούτε γη, ούτε από αγορά, ούτε από υποθήκη, ούτε με κανέναν άλλο τρόπο■εάν μια ιδιοκτησία αγοραστεί ή αποκτηθεί ή ληφθεί με υποθήκη, όποιος κι αν είναι ο τρόπος, οποιοσδήποτε σύμμαχος θα μπορεί να καταθέσει διαμαρτυρία στο συνέδριο των συμμά­ χων το συνέδριο θα την πωλεί και θα δίνει το μισό του ποσού στον ενάγο­ ντα, και το άλλο μισό θα πηγαίνει στο κοινό ταμείο των συμμάχων, [στίχοι 25-46]

Σύμφωνα με αυτές τις διατάξεις, οι Αθηναίοι απαγορεύεται να δημιουργή­ σουν νέες κληρουχίες, δηλαδή να εγκαταστήσουν ομάδες αθηναίων πολι­ τών (γενικά φτωχών) σε γαίες που δημεύονται σε σύμμαχες πόλεις. Αυτή, ωστόσο, η ιδιαίτερα απεχθής πρακτική δεν είναι η μόνη κατάχρηση που προτίθεται να αποτρέψει το ψήφισμα, καθώς οι σημαίνοντες Αθηναίοι είχαν την δυνατότητα να αγοράζουν ιδιοκτησίες στο εξωτερικό, ή να απο­ κτούν κτηματικές υποθήκες ως αντάλλαγμα δανείων. Το δικαίωμα της κατοχής γης (γης έγκτησις) ήταν ένα προνόμιο που χορηγείται συχνά σε «ευεργέτες»: το ψήφισμα του Αριστοτέλη καταργεί όλες τις παραχωρή­ σεις αυτού του δικαιώματος σε Αθηναίους στο έδαφος των συμμάχων. Ακολουθεί η τυπική διατύπωση των αμυντικών συμμαχιών:

7Ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ

59

Εάν τα μέλη της συμμαχίας δεχθούν επίθεση στην ξηρά ή τη θάλασσα, η Αθήνα και οι σύμμαχοί της θα προσφέρουν τη βοήθειά τους στην ξηρά και τη θάλασσα με όλες τις δυνάμεις τους, κατά το δυνατόν, [στίχοι 46-50]

Οποιοσδήποτε, άρχοντας ή απλός πολίτης, παρουσιάσει ή θέσει σε ψηφοφορία πρόταση που στοχεύει να καταργήσει μια από τις διατάξεις του παρόντος ψηφίσματος, θα οδηγηθεί μπροστά σε ένα δικαστήριο απο­ τελούμενο από Αθηναίους και συμμάχους, και θα τιμωρηθεί με θάνατο ή εξορία. Εάν καταδικαστεί σε θάνατο, δεν θα μπορεί να θαφτεί ούτε στην Αθήνα ούτε σε συμμαχικό έδαφος. Μετά τις συνηθισμένες διατάξεις που αφορούν τη χάραξη του κειμέ­ νου και τις απαραίτητες τιμές, μια συμπληρωματική διάταξη προβλέπει την άμεση αποστολή τριών πρέσβεων στη Θήβα, «για να πείσουν τους Θηβαίους να λάβουν τα καλύτερα δυνατά μέτρα» [στίχοι 74-75]. Δεν μπο­ ρούμε να πούμε εάν αυτή η πρεσβεία είχε σκοπό να διαβεβαιώσει τους Θηβαίους, που απειλούνται άμεσα από τη Σπάρτη, για την υποστήριξη ολόκληρης της συμμαχίας, ή να προσπαθήσει να περιορίσει κάποιες δια­ φωνίες. Τα ονόματα των πρώτων συμμάχων χαράσσονται από τον ίδιο χαρά­ κτη με εκείνον του ψηφίσματος- στη συνέχεια προστίθενται στη στήλη από διαφορετικά χέρια άλλες ομάδες συμμάχων κατά την προσχώρησή τους - αρχικά κάτω από το ψήφισμα, και στη συνέχεια στην αριστερή άκρη της στήλης. Το κατώτερο τμήμα της στήλης είναι πολύ ακρωτηρια­ σμένο: γνωρίζουμε μόνο ότι είχε χαραχθεί σε αυτό ένα δεύτερο ψήφισμα του Αριστοτέλη. Το «καταστατικό» της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας -ονομασία που έχει δοθεί παραδοσιακά σε αυτό το κείμενο- αναφέρεται αρκετές φορές, αν και περιστασιακά, σε ένα συνέδριον: είναι σαφές ότι η σύνθεση αυτού του κοινού συνεδρίου υπήρξε αντικείμενο μιας προηγούμενης συμφωνίας. Ξέρουμε από τον Διόδωρο [Χν.28.3] ότι όλες οι σύμμαχες πόλεις είχαν αντιπροσώπους σε αυτό και ότι όλες, μικρές ή μεγάλες, διέθεταν μία ψήφο. Οι αποφάσεις που θα δέσμευαν τη Συμμαχία έπρεπε καταρχήν να ψηφιστούν από το συνέδριον (από την πλειοψηφία), πριν υποβληθούν στην αθηναϊκή Εκκλησία, που ήταν ελεύθερη να τις επικυρώσει, να τις απορρίψει ή να τις τροποποιήσει.

60

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

Αναφορικά με τις κατασχέσεις το «καταστατικό» δεν αναφέρεται, παρά μόνο εν συντομία, σε ένα «κοινό ταμείο των συμμάχων». Οι Αθηναίοι, βέβαια, δεσμεύονται επίσημα να μην επιβάλλουν φόρο. Οι σύμμαχοι, ωστόσο, υπόσχονται να πολεμήσουν «με όλες τις δυνάμεις τους», «σε ξηρά και σε θάλασσα» για να υπερασπιστούν ο ένας τον άλλο· κάποιες πόλεις, όμως, δεν διαθέτουν πλοία για να συμμετέχουν σε θαλάσσιες επι­ χειρήσεις και ο πόλεμος κοστίζει ακριβά. Ο Καλλίστρατος, εάν πιστέψου­ με τον Θεόπομπο [Fr.Gr.Hist. νούμ. 115, απ. 98], ξεπέρασε αυτήν τη δυσκολία με μια σημαντική καινοτομία: οι πόλεις δεν θα πληρώνουν φόρο αλλά θα καταβάλλουν εισφορές {συντάξεις). Το σύστημα τίθεται σε λει­ τουργία πολύ σύντομα· από το 375 οι Αθηναίοι μπορούν να κατηγορήσουν τους Θηβαίους ότι δεν καταβάλουν την οφειλή τους στο ναυτικό ταμείο, το ναυτικόν ['Ελληνικά, VI.2.1], Είναι πιθανόν ότι ο Καλλίστρατος, όπως έναν αιώνα νωρίτερα ο Αριστείδης, καθόρισε το μερίδιο που αναλογούσε στον καθένα. Η σύγκριση, ωστόσο, των συντάξεων με τους φόρους του 5ου αιώνα δεν πρέπει να επεκταθεί πολύ. Η αρχή της εισφοράς (σε περιό­ δους πολέμου) και η κατανομή της έχει ψηφιστεί, όπως φαίνεται, από το συμμαχικό συνέδριο. Επιπλέον, οι συντάξεις, αντίθετα με το φόρο που χρησιμοποιήθηκε για να χρηματοδοτήσει την κατασκευή των μνημείων της Ακρόπολης, χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για στρατιωτικές δαπάνες.

Η Σ π ά ρ τ η , η Α θήνα κα ι η Θ ήβα α π ό το 3 7 7 έως το 371 Από το 379, αλλά κυρίως από το 377, η Σπάρτη βλέπει την ηγεμονία της να αμφισβητείται από την Αθήνα και τη Θήβα ταυτόχρονα. Από τους Αιγός Ποταμούς μέχρι τον Κορινθιακό πόλεμο, η Σπάρτη είχε ασκήσει μια ηγεμονία χωρίς αντιστάθμισμα στο σύνολο του αιγαιακού ελληνικού κόσμου. Το 386, η Σπάρτη, αφού παραιτήθηκε από κάθε απαίτηση πάνω στις ελληνικές πόλεις της Ασίας, είχε προσπαθήσει να ελέγξει απόλυτα την Ελλάδα της ευρωπαϊκής ηπείρου προσποιούμενη ότι προστατεύει την αυτονομία των πόλεων. Η απελευθέρωση της Καδμείας και η ίδρυση της Β ' Αθηναϊκής Συμμαχίας δημιουργούν μία εντελώς διαφορετική κατάστα­ ση· μία κατάσταση ανταγωνισμού ανάμεσα σε τρεις μεγάλες πόλεις. Επιθυμία των Σπαρτιατών είναι βέβαια να συντρίψουν συγχρόνως το Βοιωτικό Κοινό, το οποίο ανασυγκροτεί η Θήβα υπό την ηγεσία της, και

7Ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

τη συμμαχία που

61

διαμορφώνεται γύρω από την Αθήνα. Μένει να καθορι­

στεί η σειρά προτεραιότητας: πρέπει να αποδυναμώσει πρώτα τη Θήβα ή

την Αθήνα;

Εκείνοι που ανησυχούν κυρίως για την ανόρθωση της Αθήνας

κατηγορούνται πρόθυμα από τους αντιπάλους τους ότι «βοιωτίζουν», επειδή φέρονται ήπια απέναντι στη Θήβα. Η επίθεση του Σφοδρία αναγκάζει τους Αθηναίους να συμμαχήσουν με τους Θηβαίους. Ωστόσο, αυτή η συμμαχία δεν προκαλεί γενικό ενθου­ σιασμό. Κάποιοι Αθηναίοι θεωρούν ότι οι θηβαϊκές φιλοδοξίες στη Βοιω­ τία και την κεντρική Ελλάδα αποτελούν τελικά την κύρια απειλή, και επι­ θυμούν να συνάψουν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα ειρήνη με τη Σπάρτη: τέτοια είναι, όπως φαίνεται, η άποψη του Καλλίστρατου. Αντίθετα, άλλοι, όπως ο Τιμόθεος, επιθυμούν να επεκτείνουν όσο το δυνατόν περισσότε­ ρο τη ζώνη της αθηναϊκής επιρροής, ακόμα κι αν πρέπει να προκαλούν γι’ αυτό διαρκώς μία Σπάρτη αποδυναμωμένη. Οι Θηβαίοι πρέπει κι αυτοί να παίξουν ένα σκληρό παιχνίδι: όσο περισ­ σότερο αποκαθιστούν την εξουσία τους στη Βοιωτία, προτρέποντας ή αναγκάζοντας τις βοιωτικές πόλεις να επανενταχθούν στο κοινό του οποίου ηγούνται, τόσο περισσότερο χάνουν τη συμπάθεια των αθηναίων συμμά­ χων τους, και ωθούν την Αθήνα και τη Σπάρτη σε προσέγγιση. Μέχρι το 375, οι Σπαρτιάτες υφίστανται ήττες στην ξηρά στη Βοιωτία και συγχρόνως στη θάλασσα από τους Αθηναίους. Κατά τη διάρκεια των σπαρτιατικών εισβολών που διαδέχονται η μία την άλλη από το 379 έως το 377, οι Θηβαίοι αποφεύγουν κάθε μάχη εκ παρατάξεως, απαντούν όμως στη λεηλασία της υπαίθρου τους με ενέδρες και ξαφνικές επιθέσεις (λαμ­ βάνουν μερικές φορές βοήθεια από αθηναϊκά στρατιωτικά σώματα, κυρίως υπό την ηγεσία του Χαβρία)' το 376, οι Θηβαίοι αποκλείουν από την πρόσβαση της Βοιωτίας τους Λακεδαιμονίους κλείνοντας τις διαβά­ σεις του Κιθαιρώνα. Το 375, δύο σπαρτιατικές μόρες κατανικούνται στην Τεγύρα, κοντά στον Ορχομενό, από ένα θηβαϊκό σώμα που αριθμεί δύο φορές λιγότερους στρατιώτες [Διόδωρος, XV.37.2], Αυτή η επιτυχία επί της σπαρτιατικής φάλαγγας καταδεικνύει στα μάτια όλων την αξία του θηβαϊκού στρατού, όπως έχει αναδιοργανωθεί από τον Πελοπίδα και τον Επαμεινώνδα. Το 376, οι Σπαρτιάτες, κουρασμένοι από τις χωρίς αποτέλεσμα επιχει­ ρήσεις στη Βοιωτία, αποφασίζουν «να υποτάξουν με λιμό την Αθήνα»

62

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

[Ελληνικά, V.4.60]. Στέλνουν το ναύαρχο Πόλλι επικεφαλής εβδομήντα πλοίων για να αποκλείσει τις αθηναϊκές σιτοπομπές στο ύψος του ακρω­ τηρίου Γεραιστός, νότια της Εύβοιας. Οι Λακεδαιμόνιοι φαίνονται αρχικά να είναι σε θέση να κάνουν την Αθήνα να λιμοκτονήσει, όπως το 405 και το 386, ο αποκλεισμός όμως διασπάται από την παρέμβαση του Χαβρία που επιτυγχάνει λαμπρή ναυτική νίκη κοντά στη Νάξο. Η πλειοψηφία των Κυκλάδων προσχωρεί τότε στη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία. Το επόμενο έτος, οι Αθηναίοι και οι Λακεδαιμόνιοι έρχονται αντιμέτωποι στο Ιόνιο πέλαγος, και ο αθηναϊκός στόλος εξασφαλίζει νέα επιτυχία στην Αλύζεια, υπό την ηγεσία του Τιμόθεου: αυτή η νίκη έχει ως αποτέλεσμα την ένταξη στη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία των Κεφαλληνίων, των Ακαρνάνων και του βασιλιά των Μολοσσών Αλκέτα [Διόδωρος, XV.36.5], Στο τέλος του έτους 375 σημειώνεται προσωρινή αναστολή των εχθροπραξιών. Ο Μεγάλος Βασιλιάς, που χρειάζεται έλληνες μισθοφό­ ρους στην προσπάθειά του να υποτάξει την εξεγερμένη Αίγυπτο, στέλνει πρέσβεις για να ζητήσουν από τις ελληνικές πόλεις να ανανεώσουν την κοινή ειρήνη του 386. Αυτές οι προτάσεις, σύμφωνα με τον Διόδωρο [XV.38.2], έγιναν αποδεκτές από όλους τους Έλληνες, που είχαν κουρα­ στεί από τον πόλεμο, εκτός από τους Θηβαίους: αυτοί ζητούσαν να ορκι­ στούν εκ μέρους όλων των Βοιωτών, γεγονός που έδωσε αφορμή για μια ρητορική αντιπαράθεση ανάμεσα στον Καλλίστρατο και τον Επαμεινών­ δα. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο Διόδωρος μετέθεσε στο 375 τα γεγο­ νότα που οι πηγές του τοποθετούσαν στο 371. Αν και η 'Ιστορική Βιβλιο­ θήκη περιλαμβάνει αρκετά λάθη όσον αφορά τη χρονολόγηση των γεγο­ νότων, είναι δύσκολο να εξηγήσουμε μια τόσο μεγάλη σύγχυση. Τα σχε­ τικά με τον αθηναϊκό στόλο επιγραφικά κείμενα [IG II2, αρ. 1607.49] αποδεικνύουν ότι η Θήβα ήταν μέλος της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας το 373-372: πρέπει, επομένως, να δεχτούμε ότι η Θήβα, όπως και οι άλλοι σύμμαχοι της Αθήνας, υπέκυψε τελικά και ορκίστηκε στην κοινή ειρήνη το 375-374. Μπορούμε να κατηγορήσουμε τον Διόδωρο (ή τις πηγές του) για την απο­ σιώπηση αυτής της προσωρινής υποχώρησης των Θηβαίων, μπορούμε όμως ακόμα να θεωρήσουμε ως πιθανόν ότι η Θήβα είχε αξιώσει από το 375 να μιλά εξ ονόματος όλων των Βοιωτών και ότι αυτή η απαίτηση είχε προκαλέσει διαμαρτυρίες εκ μέρους των Αθηναίων. Δεν είναι έτοιμοι όλοι οι Αθηναίοι να δεχθούν ότι η ειρήνη πρέπει να

Τ0 ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ

63

περιορίσει τη θαλάσσια επέκτασή τους: ο Τιμόθεος, που, συνεπεία της ειρή­ νη ς,

ανακαλείται στην Αθήνα, σταματά στην πορεία στη Ζάκυνθο και αποβι­

βάζει εκεί φιλοαθηναίους εξορίστους [Ελληνικά, νΐ.2.2-3]. Οι πολυάριθμοι Σπαρτιάτες, που δεν έχουν αναγνωρίσει παρά απρόθυμα τη νέα Αθηναϊκή Συμμαχία, θέλουν να επωφεληθούν από τη διακοπή των συγκρούσεων στη Βοιωτία για να επιφέρουν ένα μεγάλο χτύπημα στην δύναμη της Αθήνας: βρίσκουν στη στάση του Τιμόθεου την πρόφαση για να υποστηρίξουν τους ολιγαρχικούς της Κέρκυρας και να στείλουν σημαντική ναυτική μοίρα να ανακτήσει τον έλεγχο του Ιονίου πελάγους (σε αυτή την περιοχή, θεμελιώ­ δη για τις σχέσεις τους με τη δυτική Μεσόγειο, οι Σπαρτιάτες επωφελού­ νται και από την υποστήριξη του Διονύσιου των Συρακουσών). Ο Τιμόθεος στέλνεται σε βοήθεια των Κερκυραίων, αλλά με κενές τριήρεις (ναϋς κενός, για να επαναλάβουμε την έκφραση του Δημοσθέ­ νη)- πρέπει να κάνει τον περίπλου του Αιγαίου πελάγους για να προμη­ θευτεί τους πόρους και τα πληρώματα που χρειάζεται. Οι αντίπαλοί του χρησιμοποιούν ως επιχείρημα την καθυστέρηση στην αποστολή που του έχει ανατεθεί για να τον καθαιρέσουν και να τον διώξουν δικαστικά με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Αυτή η περίφημη δίκη, κατά τη διάρ­ κεια της οποίας έρχονται να καταθέσουν υπέρ του μεγάλου στρατηγού ο τύραννος των Φερών Ιάσων και ο βασιλιάς των Μολοσσών Αλκέτας, τελειώ­ νει με την απαλλαγή του [Ψευδο-Δημοσθένης, Κατά Τιμοθέου, 8-10]- ο Τιμόθεος, όμως, προτιμά να εγκαταλείψει για μερικά χρόνια την Αθήνα και να μπει στην υπηρεσία του Μεγάλου Βασιλιά [Κατά Τιμοθέου, 25]. Ο σπαρτιάτης ναύαρχος Μνάσιππος αντιμετωπίζει επίσης οικονομικές δυσκολίες. Οι μισθοφόροι του, που δεν πληρώνονται καλά, πολεμούν τόσο νωθρά, ώστε οι πολιορκημένοι κερκυραίοι δημοκρατικοί κατορθώ­ νουν κατά τη διάρκεια μιας εξόδου να σκοτώσουν τον Μνάσιππο και να άρουν την πολιορκία της πόλης τους. Όταν ο Ιφικράτης, ο διάδοχος του Τιμόθεου στην ηγεσία του αθηναϊκού στόλου, φθάνει στην Κέρκυρα, όλες οι πόλεις της περιοχής προσχωρούν ξανά στην Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία. Στην αρχή του 371, οι Αθηναίοι αναλαμβάνουν από θέση ισχύος την πρωτοβουλία των διαπραγματεύσεων με τη Σπάρτη: οι Σπαρτιάτες δεν έχουν πια τα μέσα για να αμφισβητήσουν την ηγεμονία τους στη θάλασ­ σα. Αυτό που ωθεί τους Αθηναίους να επιδιώξουν ενεργά την ειρήνη είναι φυσικά η εξάντληση των οικονομικών πόρων τους, αλλά προπαντός η

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

64

ανάπτυξη της θηβαϊκής δύναμης δίπλα στην Αττική. Οι Θηβαίοι, επωφε­ λούμενοι ίσως από την απόσυρση των σπαρτιατικών φρουρών εξαιτίας της ειρήνης του 375, και αναμφίβολα από τον πόλεμο που διεξήγαγαν οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, έθεσαν υπό την ηγεμονία τους το σύνολο των Βοιωτών, χωρίς να διστάσουν να χρησιμοποιήσουν τις πιο ωμές μεθό­ δους: κατεδάφισαν τα τείχη των Θεσπιών, κατέστρεψαν τις Πλαταιές και εκδίωξαν τους Πλαταιείς. Αυτή η βιαιότητα προς μια πόλη που ήταν παραδοσιακά φίλη των Αθηναίων προκάλεσε αγανάκτηση στην Αθήνα. Το 372, ο Ισοκράτης κυκλοφορεί τον Πλαταϊκό του, έναν πλασματικό ρητορι­ κό λόγο ενός πλαταιέως ρήτορα που καταγγέλλει σθεναρά την υποκρισία των Θηβαίων: μιλούν για αυτονομία και υποδουλώνουν τους γείτονές τους, «παραβιάζουν τους όρκους και τις συνθήκες, ενώ προσποιούνται ότι πολεμούν για τον ίδιο λόγο κατά των Λακεδαιμονίων» [§ 44]. Οι Πλα­ ταιείς ικετεύουν τους Αθηναίους να τους επιστρέφουν τα εδάφη και την πόλη τους, και επικαλούνται την ανάμνηση των αγώνων που διεξήγαγαν από κοινού εναντίον των Περσών και των Θηβαίων κατά τη διάρκεια των Μηδικών πολέμων: εκείνοι που δέχτηκαν να είναι δούλοι των βαρβάρων να μην καταστούν δεσπότες των Ελλήνων [§ 56-62], Ο λόγος αναφέρει επίσης, εν παρόδω, ότι οι Θηβαίοι εποφθαλμιούν το έδαφος του Ωρωπού, το οποίο αποτελούσε εδώ και πολύ καιρό αντικείμενο φιλονικίας μεταξύ των Αθηναίων και των Βοιωτών [§ 20]. Η αναχαίτιση της θηβαϊκής εξάπλωσης και η διάλυση, αν ήταν δυνα­ τόν, της βοιωτικής ενότητας, ανασυγκροτημένης de facto4 από τη Θήβα, έγινε η προτεραιότητα της αθηναϊκής πολιτικής. Μία τέτοια αναχαίτιση δεν μπορεί να επιβληθεί στη Θήβα παρά μόνο με την υποστήριξη της Σπάρτης, η οποία επίσης είναι όλο και περισσότερο αποφασισμένη να αντιμετωπίσει τη μεγάλη βοιωτική πόλη: σε μια αμφισβητούμενη χρονο­ λογία, αλλά σίγουρα πριν από το καλοκαίρι του 371, οι Φωκείς ζητούν από τους Σπαρτιάτες την προστασία τους εναντίον των Θηβαίων, και η πόλη στέλνει το βασιλιά Κλεόμβροτο στη Φωκίδα. Η αθηναϊκή πρεσβεία που στέλνεται στη Σπάρτη για να προετοιμάσει μια νέα κοινή ειρήνη σε συμφωνία με τους απεσταλμένους του Μεγάλου Βασιλιά, περιλαμβάνει πολιτικούς άνδρες ποικίλων τάσεων συνθέτοντας 4.

Εμπράκτως, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

r o ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ ΟΝΙΑΣ

65

μια πρεσβεία με εκλεκτικό τρόπο, ο δήμος μπορεί να ελπίζει ότι οι πρέ­ σβεις θα επιβλέπουν ο ένας τον άλλο, αλλά και ότι οι διαπραγματευόμενες συμφωνίες θα λαμβάνουν υπόψη τις φιλοδοξίες ενός μεγαλύτερου αριθμού πολιτών. Οι ρητορικοί λόγοι που τα Ελληνικά αποδίδουν στον πρόξενο5 της Λακεδαίμονας Καλλία, στον αντιλάκωνα Μοιροκλή και στον μεγάλο ρήτορα Καλλίστρατο είναι προφανώς συνθέσεις του ίδιου του Ξενοφώντα, ωστόσο, είναι πολύ πιθανόν να απηχούν επιχειρήματα που παρουσιάστηκαν το 371.0 Καλλίστρατος υπογραμμίζει ότι, εάν οι Αθηναίοι επιθυμούν την ειρήνη, δεν είναι επειδή φοβούνται ότι ο Ανταλκίδας εξα­ σφαλίζει επιχορηγήσεις από τον Μεγάλο Βασιλιά, ούτε επειδή έχουν υπο­ στεί στρατιωτικές αποτυχίες, αλλά επειδή «ορισμένοι από τους συμμά­ χους τους ενεργούν με έναν τρόπο που τους δυσαρεστεί» [Ελληνικά, VI.3.13]. Πιο συγκεκριμένα, ο Καλλίας δηλώνει: «Είστε αγανακτισμένοι όσο κι εμείς για την καταστροφή των Θεσπιών και των Πλαταιών [...], αυτοί που έχουν την ίδια άποψη δεν πρέπει να είναι μάλλον φίλοι παρά εχθροί;» [Ελληνικά, VI.3.5]. Οι Αθηναίοι, επίσημα ακόμη σύμμαχοι με τους Θηβαίους εναντίον των Σπαρτιατών, θέλουν να συμφιλιωθούν με τη Σπάρτη εναντίον της Θήβας: είναι μια επιλογή που προαναγγέλλει μια ανατροπή των συμμαχιών. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου της Σπάρτης τον Ιούνιο του 371, η Αθήνα αναγνωρίζει επίσημα την ηγεμονία της Σπάρτης στην ξηρά και η Σπάρτη αναγνωρίζει de facto την αθηναϊκή ηγεμονία στη θάλασσα, ενώ καθεμιά από τις δύο πόλεις διαβεβαιώνει φυσικά ότι θα υπερασπιστεί την «αυτονομία» όλων των Ελλήνων. Η ειρήνη του Βασιλιά έχει εφεξής δύο «προστάτες», ακόμα κι αν η Σπάρτη διατηρεί ακόμη μια κάποια υπεροχή. Το προσφιλές στον Κίμωνα ιδανικό, στην αρχή του 5ου αιώνα, φαίνεται να είναι έτοιμο να πραγματοποιηθεί: μια ισορροπημένη κατανομή της ηγε­ μονίας ανάμεσα στις δύο μεγάλες πόλεις φαίνεται να μπορεί να εξασφα­ λίσει τη σταθερότητα ολόκληρης της Ελλάδας. Οι όροι της κοινής ειρήνης του 371 επαναλαμβάνουν, καθορίζοντας με ακρίβεια, τις διατάξεις της ειρήνης του Ανταλκίδα: απόσυρση των αρμο­

5.

Πρόξενος της Σπάρτης στην Αθήνα είναι εκείνος ο Αθηναίος που επιλέγεται από τους Σπαρτιάτες για να υποδέχεται τους Σπαρτιάτες που μεταβαίνουν εκεί και να υπερασπίζεται τα σπαρτιατικά συμφέροντα στην Αθήνα.

66

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. Λ ΙΩΝ λ

ατών, αποστράτευση των στρατευμάτων που βρίσκονταν σε εκστρατεία σε ξηρά και θάλασσα, αυτονομία των πόλεων, δυνατότητα (αλλά όχι υπο­ χρέωση) παροχής βοήθειας στις πόλεις που βλάπτονται [Ελληνικό, νΐ.3.18]. Όλοι οι Έλληνες μπορούν χωρίς δυσκολίες να εγκρίνουν αυτή την ειρήνη. Μένει να καθοριστεί ποιος θα ορκιστεί εξ ονόματος ποιου. Οι Λακεδαιμόνιοι -εξαιρετικό προνόμιο- ορκίζονται εξ ονόματος όλων των συμμάχων τους. Η Αθήνα και οι σύμμαχοί της, αντιθέτως, δίνουν τον όρκο η κάθε πόλη χωριστά. Οι Θηβαίοι ορκίζονται, αρχικά, μεταξύ των συμμά­ χων της Αθήνας, εξ ονόματος της πόλης τους. Την επαύριο, ωστόσο, αλλάζουν γνώμη και ζητούν να αναγραφεί το όνομα των Βοιωτών στη θέση αυτού των Θηβαίων [Ελληνικά, νΐ.3.19]. Μια τέτοια διόρθωση θα επέτρεπε την αναγνώριση από όλους τους Έλληνες της επανένωσης της Βοιωτίας υπό την ηγεσία της Θήβας. Ο Αγησίλαος εναντιώνεται σθεναρά σε αυτό το αίτημα, και απαιτεί από τους Θηβαίους απεσταλμένους να ανα­ γνωρίσουν την ανεξαρτησία της Βοιωτίας. Ο Επαμεινώνδας απαντά ζητώ­ ντας από τον Αγησίλαο να αναγνωρίσει την αυτονομία της Λακωνίας [Πλούταρχος, ’Αγησίλαος, 28]. Ο σπαρτιάτης βασιλιάς σβήνει τότε το όνομα των Θηβαίων από τον κατάλογο των συμμετεχόντων στην κοινή ειρήνη.

Λ εύ κ τρ α Ενώ οι ίδιοι οι Θηβαίοι έχουν αποκλειστεί με αυτό τον τρόπο από την ειρή­ νη, η Εκκλησία του Δήμου της Σπάρτης διατάζει τον Κλεόμβροτο (που βρισκόταν τότε στη Φωκίδα) να εισβάλει αμέσως στη Βοιωτία. Η Θήβα είναι τελείως απομονωμένη διπλωματικά, και ο Κλεόμβροτος διαθέτει μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη. Η κατάσταση των Θηβαίων φαίνεται εξαιρετικά κρίσιμη: εάν δώσουν μάχη, κινδυνεύουν να συντριβούν εάν καταφύγουν πίσω από τα τείχη τους, οι άλλες βοιωτικές πόλεις θα αποστατήσουν και οι ίδιοι θα λιμοκτονήσουν. Όπως συμβαίνει πάντοτε σε ανάλογες στιγμές, οι κινδυνολογούντες χρησμοί πολλαπλασιάζονται· ο Επαμεινώνδας βλέπει τον εαυτό του να αναγκάζεται να επαναλάβει για λογαριασμό του τη διακήρυξη του Έκτορα: «η υπεράσπιση της πατρικής γης είναι ο μόνος καλός οιωνός» [7Α/άς, Μ 243], Ο φιλόσοφος, πολιτικός και στρατηγός καταφέρνει τελικά να πείσει τους άλλους βοιωτάρχες να

τ ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ ΟΝΙΑΣ

67

δώσουν μάχη στην πεδιάδα των Λεύκτρων, εκεί που ο Κλεόμβροτος έχει εγκαταστήσει το στρατό του.

Η μάχη αρχίζει με μια σύγκρουση του ιππικού: σι βοιωτοί ιππείς, καλύ­ τερα εξασκημένοι, απωθούν το σπαρτιατικό ιππικό, γεγονός που δημιουρ­ γεί μια κάποια αταξία μέσα στο στρατό του Κλεόμβροτου. Ωστόσο, ο κύριος ρόλος αυτής της πρώτης συμπλοκής είναι να αποκρύψει από τον αντίπαλο την εντελώς νέα διάταξη που έχει υιοθετηθεί στη θηβαϊκή φάλαγγα. Ο Επαμεινώνδας παρατάσσει στην αριστερή πτέρυγα τα καλύ­ τερα στρατεύματα του (και όχι στη δεξιά πτέρυγα σύμφωνα με τη συνη­ θισμένη πρακτική) και τους δίνει ένα βάθος 80 ανδρών (ενώ οι σπαρτιατι­ κές γραμμές έχουν ένα ομοιόμορφο βάθος 12 ανδρών). Αυτή η συμπαγής φάλαγγα, που λειτουργεί όπως η πλώρη ενός πλοίου, του επιτρέπει να διαρρήξει τις εχθρικές γραμμές, και συγκεκριμένα στο σημείο όπου τοποθετούνται τα καλύτερα στρατεύματα. Ο Κλεόμβροτος και οι Λακε­ δαιμόνιοι είναι εκείνοι που δέχονται την κύρια επίθεση και υφίστανται τις πιο βαριές απώλειες: η στρατηγική επιλογή του Επαμεινώνδα αποτελεί και μια πολιτική επιλογή. Οι σύμμαχοι της Σπάρτης που τοποθετούνται στην αριστερή πτέρυγα δεν μπορούν φυσικά να αντέξουν όταν η δεξιά πτέρυγα έχει διαρραγεί. Στο σύνολο των Λακεδαιμονίων υπήρξαν περί­ που 1.000 νεκροί' από τους 700 Σπαρτιάτες που συμμετείχαν στη μάχη, έπεσαν οι 400, το ένα τρίτο δηλαδή από τους πολίτες που βρίσκονταν σε ηλικία να πολεμήσουν6. Ο βασιλιάς Κλεόμβροτος ήταν ανάμεσα στους νεκρούς. Είκοσι ημέρες μόνο μετά το συνέδριο της Σπάρτης, η πόλη που τέθη­ κε στο περιθώριο της κοινής ειρήνης θριαμβεύει στο πεδίο της μάχης.

6.

Ο υπολογισμός είναι εύκολος. Ο Ξενοφών [Ελληνικά, VI.4.17] παραδίδει ότι ο Κλεόμ­ βροτος συνοδεύτηκε από 35 τάξεις (από τις 40) και 4 μόρες (από τις 6). Η συνολι­ κή αριθμητική δύναμη των στρατεύσιμων Σπαρτιατών το 371 ήταν επομένως 700 x 6/4 X 40/35, δηλαδή 1.200 άνδρες,

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 3

Η ηγεμονία της Θήβας

Οι αρχές της Σπάρτης, εάν πιστέψουμε τον Ξενοφώντα [Ελληνικά, VI. 4. 16-17], επέδειξαν μια κάποια ψυχραιμία. Η τέλεση της εορτής των γυμνοπαιδιών, που βρισκόταν σε εξέλιξη όταν έφτασε το νέο της ήττας, συνε­ χίστηκε μέχρι τέλους. Οι Έφοροι διέταξαν την επιστράτευση των δύο μορών που είχαν μείνει στη Σπάρτη, καθώς επίσης και των μεγαλύτερων σε ηλικία τάξεων, και επιφόρτισαν τον Αρχίδαμο, γιο του Αγησίλαου, να οδηγήσει αυτόν το στρατό στη Βοιωτία-ο Ξενοφών προσθέτει ότι πολλές πόλεις της Πελοποννήσου συμμετείχαν «προθύμως» στην εκστρατεία [Ελληνικά, VI.4.18]. Δεν είναι βέβαιο ότι οι Έφοροι πίστεψαν ότι η Σπάρ­ τη θα μπορούσε να πάρει άμεσα εκδίκηση από τη Θήβα. Η εκστρατεία εξυπηρετούσε σκοπούς προπαγάνδας: να δείξει ότι οι πελοποννήσιοι σύμμαχοι της Σπάρτης παρέμεναν πιστοί και ότι η ικανότητα επέμβασης της Σπάρτης παρέμενε ακέραιη. Από την πλευρά τους, οι Θηβαίοι είναι έτοιμοι να συντρίψουν εκ νέου τους επιζώντες των στρατευμάτων του Κλεόμβροτου, καθώς και ολόκλη­ ρο το στρατό που στάλθηκε να τους ενισχύσει. Οι υπόλοιποι Έλληνες, ωστόσο, δεν συμμερίζονται την επιθυμία τους «να τιμωρήσουν» τους Λακεδαιμονίους και να εξολοθρεύσουν τη δύναμη της Σπάρτης. Όταν μεταβαίνει στην Αθήνα ένας Θηβαίος αγγελιοφόρος για να αναγ­ γείλει τη νίκη των Λεύκτρων και να ζητήσει στρατιωτική βοήθεια, ώστε να πάρουν εκδίκηση από τους Λακεδαιμονίους, η υποδοχή του από την Εκκλησία είναι ψυχρή: ο απεσταλμένος της Θήβας δεν προσκαλείται μάλιστα στο δημόσιο συμπόσιο προς τιμήν των ξένων (ξένια) όπως ήταν έθιμο [Ελληνικά, νΐ.4.19-20]. Τα Λεύκτρα αποτελούν για την Αθήνα μια έκπληξη, και μάλιστα μια δυσάρεστη έκπληξη. Η αποδυνάμωση, ωστόσο, της Σπάρτης επιτρέπει στους Αθηναίους να γίνουν οι κύριοι εγγυητές της «βασιλείου» ειρήνης. Στο τέλος του καλοκαιριού, οι Αθηναίοι συγκαλούν 69

70

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΛΙΩΝ α

στην Αθήνα απεσταλμένους όλων των πόλεων που επιθυμούν να λάβουν μέρος στην ειρήνη. Οι όροι του προτεινόμενου όρκου υπογραμμίζουν τον κεντρικό ρόλο που παίζει εφεξής η Αθήνα και η συμμαχία της: «Δεσμεύο­ μαι να σεβαστώ τους όρους της συνθήκης που κηρύχθηκε από το βασι­ λιά, και τα ψηφίσματα των Αθηναίων και των συμμάχων τους». Η βοήθεια προς τα θύματα επίθεσης, που ήταν προαιρετική στον όρκο που δόθηκε κατά τη διάρκεια του συνεδρίου της Σπάρτης, γίνεται τώρα υποχρεωτική: «Εάν κάποιος βαδίσει εναντίον μιας εκ των πόλεων που έχουν δώσει αυτό τον όρκο, θα σπεύσω σε βοήθειά της με όλες τις δυνάμεις μου» [Ελληνι­ κά, VI.5.2]. Όλοι οι σύμμαχοι της Σπάρτης -εκτός από τους Ηλείουςδίνουν τον προαναφερθέντα όρκο, η κάθε πόλη χωριστά όπως και οι ίδιοι οι Λακεδαιμόνιοι: πρόκειται για άλλη μία καινοτομία, η οποία είναι ενδει­ κτική της μεταβολής στην ισορροπία των δυνάμεων. Η Θήβα δεν συμμε­ τείχε στις διαπραγματεύσεις, και η νέα κοινή ειρήνη στρέφεται κυρίως εναντίον της.

Ιά α ω ν Οι Θηβαίοι δεν μπορούν να εκμεταλλευτούν τη νίκη τους όσο θα ήθελαν εξαιτίας του «συμμάχου» τους Ιάσονα, τυράννου των Φερών και εκλεγμέ­ νου στρατηγού ολόκληρης της Θεσσαλίας {Ταγού). Ύστερα από έκκληση των Θηβαίων, ο Ιάσων φθάνει, μετά τα Λεύκτρα, στη Βοιωτία με ιππείς και μισθοφόρους. Μακράν του να βοηθήσει τους Θηβαίους να συντρίψουν τους Λακεδαιμονίους, ο Ιάσων προτείνει (και επιβάλλει) διαιτησία που επι­ τρέπει στους επιζώντες του στρατού του Κλεόμβροτου να εγκαταλείψουν τη Βοιωτία (αυτά τα στρατεύματα θα συναντήσουν στη Μεγαρίδα το στρατό του Αρχίδαμου και όλοι μαζί θα ξαναπάρουν το δρόμο για τη Σπάρτη). Ο Ιάσων από την πλευρά του επιστρέφει στη Θεσσαλία, αλλά στην πορεία υποτάσσει μερικούς εχθρούς του στη Φωκίδα και καταστρέ­ φει τα τείχη της Ηράκλειας Τραχινίας (σπαρτιατικής αποικίας), για να μην του σταθεί αυτό το οχυρό, το οποίο ελέγχει τα στενά των Θερμοπυλών, εμπόδιο όταν θα αποφασίσει να επέμβει ξανά στην Ελλάδα. Ο Ιάσων, γαμπρός του τυράννου Λυκόφρονα, τον οποίο έχει διαδεχτεί το 380, έχει χρησιμοποιήσει τα άφθονα έσοδά του (που προέρχονται εν μέρει από λιμενικά τέλη) για τη στρατολόγηση πολυάριθμων μισθοφό-

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

71

φψ έχοντας ασκήσει επιδέξιες πιέσεις, έχει εξασφαλίσει τη στήριξη των σπουδαιότερων θεσσαλών ευγενών και έχει καταφέρει να οριστεί αρχη­

γός του Κοινού ολόκληρης της Θεσσαλίας (το αξίωμα του ταγού αποτε­ λεί αιρετή ισόβια μοναρχία)· έχει συνεπώς στη διάθεσή του 10.000 οπλί­ τες, 8.000 ιππείς (το πλέον σημαντικό ιππικό του ελληνικού κόσμου), και μπορεί να χρησιμοποιήσει το φόρο που καταβάλλουν οι υποταγμένοι στους Θεσσαλούς περίοικοι. Ο βασιλιάς της Ηπείρου Αλκέτας έχει μετα­ τραπεί σε προστατευόμενο του Ιάσονα. Στον τύραννο των Φερών αποδί­ δονται οι μεγαλύτερες φιλοδοξίες: η εγκαθίδρυση της ηγεμονίας του σε ολόκληρη την Ελλάδα, σε ξηρά και θάλασσα, και η ανάληψη στη συνέχεια μιας εκστρατείας εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά (αυτό βεβαιώνει τουλά­ χιστον ο Πολυδάμας των Φαρσάλων το 374 στη Σπάρτη [Ελληνικά, VI.1.216]). Τα σχέδια που αποδίδονται στον Ιάσονα αντανακλούν εν μέρει την προπαγάνδα του τυράννου, και ακόμα περισσότερο αυτήν των αντιπάλων του. Είναι, ωστόσο, προφανές ότι ο Ιάσων έχει ιμπεριαλιστικές βλέψεις και ότι τα μέσα που διαθέτει είναι σημαντικά. Για πρώτη φορά, οι ελληνι­ κές πόλεις απειλούνται από έναν ηγεμόνα της βόρειας Ελλάδας: είναι μια ένδειξη της δημογραφικής, οικονομικής και στρατιωτικής ανάπτυξης των βόρειων περιοχών της Ελλάδας. Η Θήβα, τα εδάφη της οποίας βρίσκονται πλησίον αυτού του ενοχλη­ τικού «συμμάχου», εύλογα είναι ιδιαίτερα ανήσυχη, η εξέλιξη, όμως, των γεγονότων είναι καθησυχαστική. Ενώ ο Ιάσων ετοιμάζεται να προεδρεύσει στα Πύθια του θέρους του 370 στους Δελφούς και κάποιοι αναρωτιούνται εάν πρόκειται να αρπάξει τους ιερούς θησαυρούς, δολοφονείται κατά τη διάρκεια μιας επιθεώρησης του θεσσαλικού ιππικού. Οι ένοχοι γίνονται δεκτοί από τις πόλεις με τιμές, γεγονός που, όπως σημειώνει ο Ξενοφών, δείχνει σαφώς πόσο φοβήθηκαν οι Έλληνες μήπως ο Ιάσων γινόταν τύραννος [Ελληνικά, νΐ.4.32]. Όσο ζούσε ο Ιάσων, οι Θηβαίοι έπρεπε να αρκεστούν στην επίτευξη της ανασυγκρότησης του Βοιωτικού Κοινού. Μετά την επιτυχία της εκστρατείας εναντίον του Ορχομενού -του μεγάλου αντιπάλου της Θήβας στη δυτική Βοιωτία-, ορισμένοι θέλουν να υποβάλουν σε εξανδραποδισμό τους Ορχομενίους, αλλά ο Επαμεινώνδας καταφέρνει να υπερισχύσει μία πιο μεγαλόψυχη λύση: οι Ορχομένιοι γίνονται μέλη του Βοιωτικού Κοινού, όπως και οι άλλοι Βοιωτοί [Διόδωρος, Χν.57.1], Μια

72

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝ α

πόλη που επιδιώκει την ηγεμονία, όπως η Θήβα, επισημαίνει ο Επαμει­ νώνδας, πρέπει να έχει τη φήμη της φιλανθρωπίας, όχι της σκληρότητας. Εντούτοις, μερικά έτη αργότερα σι Θηβαίοι θα καταστρέψουν ολοκληρω­ τικά τον Ορχομενό [Διόδωρος, XV.79.3-6], Ο θάνατος του Ιάσονα επιτρέπει στους Θηβαίους να εντάξουν στη σφαί­ ρα επιρροής τους, ως υποτελείς συμμάχους, την πλειοψηφία των κατοίκων της κεντρικής Ελλάδας: τους Φωκείς, τους Λοκρούς, τους Μαλιείς, καθώς και τους Ακαρνάνες και τους Ευβοείς που έχουν εγκαταλείψει την Αθη­ ναϊκή Συμμαχία. Στο τέλος του 370, όλοι αυτοί οι «σύμμαχοι» συνοδεύουν τη Θήβα στην εκστρατεία της στην Πελοπόννησο.

Η επ έμ β α σ η της Θ ήβας στην Π ελοπόννησο Η ήπα της Σπάρτης στα Λεύκτρα δεν μετέβαλε μόνο την ισορροπία των δυνάμεων στην Ελλάδα αλλά και την ισορροπία δυνάμεων στο εσωτερικό των πόλεων της Πελοποννήσου. Σε γενικές γραμμές οι φιλολάκωνες ολι­ γαρχικοί έχουν αποδυναμωθεί και οι δημοκρατικοί αισθάνονται ισχυρο­ ποιημένοι. Ωστόσο, αν εξετάσουμε πιο προσεκτικά την ιστορία των πελοποννησιακών πόλεων κατά τα έτη αυτά, παρατηρούμε ότι τα επαναστατι­ κά κινήματα έχουν πάρει ποικίλες μορφές και έχουν γνωρίσει κάποιες φορές πολλές αναμοχλεύσεις. Δημοκρατικά πολιτεύματα μπορεί να βρε­ θούν να απειλούνται, εάν οι αντίπαλοί τους ολιγαρχικοί, αισθανόμενοι ότι ο χρόνος βαδίζει εναντίον τους, επιχειρήσουν ένα πραξικόπημα πριν να είναι πολύ αργά. Μία απόπειρα τέτοιου είδους έλαβε χώρα στο Άργος. Κάποιοι ολιγαρχικοί ετοίμαζαν ένα πραξικόπημα με τη βοήθεια μισθοφό­ ρων: το σχέδιο ανατράπηκε επιδέξια [Αινείας, Πολιορκητικά, XI.7-10], αλλά η οργή του δήμου των Αργείων ήταν τρομερή. Περισσότεροι από 1.200 πλουσίους καταδικάστηκαν σε θάνατο ύστερα από σύντομη δίκη και εκτελέστηκαν με ραβδισμό (πρόκειται για το περίφημο επεισόδιο του σκυταλισμού - Διόδωρος, XV.57-58). Οι Μαντινείς, τους οποίους οι Σπαρτιάτες είχαν υποχρεώσει σε διοικισμό το 385, ανοικοδόμησαν την πόλη τους και υιοθέτησαν ένα πιο δημο­ κρατικό πολίτευμα. Ο Αγησίλαος διαμαρτυρήθηκε, αλλά αρνήθηκε να διε­ ξαγάγει εναντίον της Μαντίνειας εκστρατεία που θα αποτελούσε παρα­ βίαση της ειρήνης που είχε συναφθεί στην Αθήνα [Ελληνικά, VI.5.4-5].

„ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

73

Στην Τεγέα, ένας εμφύλιος πόλεμος εξερράγη ανάμεσα στους φιλολάκωνες ολιγαρχικούς που βρίσκονταν μέχρι τότε στην εξουσία και τους δημο­ κρατικούς - που ήταν επίσης θιασώτες της συνένωσης των Αρκάδων σε μία ομοσπονδία. Οι δημοκρατικοί υπερίσχυσαν χάρη στη βοήθεια των

Μαντινέων. Οι Σπαρτιάτες διακήρυξαν τότε ότι ο όρος της αυτονομίας παραβιάστηκε από τους Μαντινείς και αποφάσισαν με τη σειρά τους να επέμβουν. Ο Αγησίλαος στέλνεται στην Αρκαδία. Οι Αρκάδες συγκεντρω­ μένοι υπό την εξουσία ενός ευφυούς και δυναμικού στρατηγού, του Λυκομήδη από τη Μαντίνεια, οργανώνουν την άμυνά τους και επιζητούν συμ­ μάχους. Μεταξύ των Πελοποννησίων, οι Αργείοι και οι Ηλείοι (που μόλις αποσυνδέθηκαν και εκείνοι από τη Σπάρτη) τους στέλνουν ενισχύσεις. Η αρκαδική πρεσβεία που στέλνεται στην Αθήνα δεν παίρνει απάντηση: φαί­ νεται ότι οι Αθηναίοι ανησυχούσαν κυρίως για τη θηβαϊκή δύναμη και σκέφτηκαν ότι οι Λακεδαιμόνιοι αποτελούσαν ακόμη το καλύτερο αντιστάθ­ μισμα έναντι της Θήβας- παρά την παλαιά τους έχθρα, για τους Αθηναίους δεν τίθεται θέμα συμμετοχής σε αντιλακωνικές επιχειρήσεις στην Πελο­ πόννησο. Αυτή η λογική επιλογή είχε ένα σοβαρό μειονέκτημα: όπως υπο­ γραμμίζει ο Δημοσθένης σε μια ιστορική παρέκβαση στο λόγο του Υπέρ Μεγαλοπολιτών που εκφωνήθηκε το 353, δεν άφηνε στους Αρκάδες «άλλη επιλογή παρά να συμμαχήσουν με τους Θηβαίους» [§ 12]. Οι Βοιωτοί, απομονωμένοι κι εκείνοι, στέλνουν αμέσως στην Αρκαδία τους δύο επιφανέστερους Βοιωτάρχες τους, τον Πελοπίδα και τον Επαμει­ νώνδα. Αυτή η απόφαση δείχνει φανερά ότι οι Θηβαίοι δεν ικανοποιούνται από μία περιφερειακή επέκταση, αλλά ότι επιδιώκουν με τη σειρά τους την ηγεμονία σε όλους τους Έλληνες. Ωστόσο, ορισμένοι Θηβαίοι θα μπορούσαν να θεωρήσουν αυτή την εκστρατεία, που αποφασίστηκε παραμονές του χειμώνα, περισσότερο ως μια φιλική χειρονομία προς τους Αρκάδες και ως μια προσπάθεια εκφοβισμού των Σπαρτιατών, παρά ως μια δεσμευτική στρατιωτική εμπλοκή: οι συγκρούσεις ανεστάλησαν γενικά κατά τη διάρκεια της χειμερινής περιόδου, και οι Βοιωτάρχες έπρεπε να εγκαταλείψουν το αξίωμά τους κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Όταν οι Θηβαίοι πληροφορούνται ότι ο Αγησίλαος έχει εγκαταλείψει την Αρκαδία και ότι έχει αποστρατεύσει το στρατό του, η πρώτη τους αντίδραση είναι να θελήσουν να επιστρέψουν στη Βοιωτία [Ελληνικά, VI,5.22], Καθώς, όμως, ο συγκεντρωμένος στρατός είναι εξαιρετικά

74

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . Α Ι[!Νλ

πολυάριθμος (περισσότεροι από 50.000 άνδρες, σύμφωνα με τον Διόδω­ ρο, χν.62.5), οι Αρκάδες πείθουν τους Βοιωτάρχες ότι πρέπει να αρπά­ ξουν αυτή την ευκαιρία για να βαδίσουν κατά της Σπάρτης. Το καταφέρ­ νουν ακόμα πιο εύκολα, καθώς απεσταλμένοι από την περιοικίδα πόλη των Καρυών έρχονται να υποσχεθούν πολλές αποστασίες στην Λακωνία. Παρά το χειμώνα, και μολονότι η θητεία του αξιώματος τους είναι στο σημείο να λήξει, ο Επαμεινώνδας και ο Πελοπίδας αναλαμβάνουν να εισβάλουν στη Λακωνία. Οι Σπαρτιάτες, για πρώτη φορά στην ιστορία τους, βλέπουν τις φωτιές από τη λεηλασία του εχθρού στο έδαφος τους· οι γυναίκες έχα­ σαν τότε την ψυχραιμία τους και προκάλεσαν μεγάλη αναταραχή ['Αρι­ στοτέλης, Πολιτικά, 11.9/12696.37]. Το έργο του Αγησίλαου είναι δύσκολο: πρέπει με λίγους άνδρες να υπερασπιστεί μία πόλη μη οχυρωμένη. Η πολύ απλή στρατηγική του -να αποφεύγει εξολοκλήρου τις μάχες εκ παρατάξεως και να στήνει ενέδρες στα στρατεύματα που προσεγγίζουν υπερβολικά το κέντρο της πόλης- αποδεικνύεται ακόμη περισσότερο αποτελεσματική καθώς η πλημμύρα του Ευρώτα εμποδίζει τις κινήσεις του εχθρικού στρατού. Ο Επαμεινώνδας λεηλατεί μεθοδικά τη Λακωνία, αλλά παραιτείται από την κατάληψη της Σπάρτης. Η Σπάρτη, όπως κάθε πολιορκημένη πόλη στην Ελλάδα του 4ου αιώνα, γνωρίζει εσωτερικές αναταραχές. Εάν πιστέψουμε τον Πλούταρχο, ο Αγη­ σίλαος κατά τη διάρκεια της Θηβαϊκής εισβολής είχε ανατρέψει δύο συνωμοσίες, μία από την πλευρά των Υπομειόνων, και μία άλλη από την πλευρά Σπαρτιατών [Αγησίλαος, 32]· στη δεύτερη περίπτωση, ο βασι­ λιάς, με τη συμφωνία των Εφόρων, πήρε την κατ’ εξαίρεση απόφαση να οδηγήσει σε Θάνατο Ομοίους χωρίς δίκη. Ακόμα και σε αυτήν τη στιγμή κρίσης, το κατασταλτικό σύστημα της Σπάρτης λειτουργεί καλά. Οι αρχές της Σπάρτης, για να ενισχύσουν τη μικρή αριθμητική δύναμη των υπερασπιστών της πόλης, υποσχέθηκαν την ελευθερία σε όλους τους Είλωτες που θα πολεμούσαν στο πλευρό τους. Σύμφωνα με τον Ξενοφώ­ ντα, 6.000 Είλωτες, «όπως ισχυρίζονταν» οι Σπαρτιάτες, «απεγγράφησαν» ως εθελοντές, και η πρώτη αντίδραση των Σπαρτιατών ήταν να τρομο­ κρατηθούν από τον αριθμό τους· οι φόβοι τους όμως κατευνάστηκαν δια­ πιστώνοντας ότι τα υπόλοιπα στρατεύματα που έμεναν πιστά (κυρίως σύμμαχοι και μισθοφόροι) ήταν αρκετά πολυάριθμα, ώστε να τους αντι­

Η Λ ΕΜ Ο Ν ΙΑ ΤΗΣ ΘΗ ΒΑΣ

75

σταθμίζουν [Ελληνικά, VI.5.28]. Ακόμα κι αν ο ίδιος ο Ξενοφών φαίνεται να θεωρεί υπερβολικό τον αριθμό των 6.000 Ειλώτων, ακόμα κι αν ο Πλού­ ταρχος [Αγησίλαος, 32.7.2] αναφέρει πολλές λιποταξίες μεταξύ των στρα­ τευμένων Ειλώτων, φαίνεται ότι, κατά ένα μέρος τουλάχιστον, οι Είλωτες της Λακωνίας υποστήριζαν τους Σπαρτιάτες κυρίους τους μπροστά στους εισβολείς. Μία τέτοια στάση, αρκετά φυσική από μέρους των γεωργών (ακόμα και των υποδουλωμένων) που βλέπουν τις γαίες τους να καταστρέφονται, υποδηλώνει επίσης ότι πολλοί Είλωτες της Λακωνίας επιθυ­ μούσαν περισσότερο την ένταξή τους στο σύστημα της Σπάρτης παρά την

κατάρρευσή του. Αντίστροφα, κάποιες κοινότητες Περίοικων, κυρίως στα αρκαδικά σύνορα, αποστατούν, επειδή βλέπουν στη θηβαϊκή εισβολή την ευκαιρία για να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους. Όταν, ύστερα από μερικές εβδομάδες, ο θηβαϊκός στρατός αποσύρεται από τη Λακωνία, οι Σπαρτιάτες έχουν την εντύπωση ότι, λαμβάνοντας υπόψη τον κίνδυνο, οι καταστροφές ήταν στο σύνολο τους περιορισμέ­ νες. Το χειρότερο, ωστόσο, πρόκειται να έρθει στη συνέχεια. Ο Επαμει­ νώνδας και τα στρατεύματά του εισβάλλουν στη Μεσσηνία, όπου γίνονται δεκτοί ως ελευθερωτές. Οι παλαιοί Είλωτες της Μεσσηνίας -και οι διάσπαρτοι Μεσσήνιοι τους οποίους ο Επαμεινώνδας ενθαρρύνει να επιστρέψουν στην πατρίδα τους- γίνονται οι πολίτες της νέας πόλης της Μεσσήνης. Στην Ιθώμη, το κέντρο των μεσσηνιακών αγώνων κατά της Σπάρτης, ο Επαμεινώνδας ιδρύει μια πόλη, που περιβάλλεται από ισχυ­ ρές οχυρώσεις: ο Θηβαίος θα τιμηθεί ως οικιστής της Μεσσήνης. Η Σπάρτη χάνει με ένα χτύπημα -και μάλιστα οριστικά- πάνω από το μισό του εδάφους της· οι Όμοιοι στερούνται τους κλήρους γης που κατείχαν στην πλούσια πεδιάδα της Στενυκλάρου. Επιπλέον, η Σπάρτη, σημαντικά αποδυναμωμένη, περιβάλλεται από εχθρούς: τους Μεσσηνίους, τους Αρκάδες που θα ιδρύσουν σύντομα τη νέα πόλη της Μεγαλόπολης κοντά στα σύνορα Αρκαδίας-Λακωνίας, και βέβαια τους Αργείους. Από την αρχή της εισβολής στα εδάφη τους, οι Λακεδαιμόνιοι είχαν στείλει πρέσβεις για να ζητήσουν την βοήθεια των Αθηναίων κατά των Θηβαίων. Οι απεσταλμένοι της Σπάρτης και των πελοποννήσιων συμμά­ χων που παρέμεναν πιστοί σε αυτήν (κυρίως η Κόρινθος και ο Φλιούς) επι­ καλέστηκαν προφανώς τους κοινούς αγώνες κατά την περίοδο των Μηδι­ κών πολέμων, καθώς και τους όρους της κοινής ειρήνης του 371. Κάποιες

76

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

από τις διακηρύξεις φιλίας των πρέσβεων προκάλεσαν την ειρωνεία των Αθηναίων, οι οποίοι ψιθύριζαν ότι οι Λακεδαιμόνιοι χρησιμοποιούσαν άλλη γλώσσα την εποχή της δύναμής τους. Ωστόσο, οι πρέσβεις ανέπτυ­ ξαν και ένα επιχείρημα το οποίο οδήγησε στην αθηναϊκή απόφαση: «Εάν οι Θηβαίοι, που δεν σας συμπαθούν και που κατοικούν στα σύνορά σας, γίνουν κύριοι της Ελλάδας, η θέση σας θα γίνει πολύ δύσκολη» ['Ελληνι­ κά,, VI.5.39]. Ο Καλλίστρατος επισημαίνει επιτυχώς ότι η ισορροπία της Ελλάδας -και το συμφέρον της Αθήνας- επέβαλε την υπεράσπιση μιας Σπάρτης αποδυναμωμένης εναντίον μιας Θήβας απειλητικής. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, οι Αθηναίοι αποφάσισαν να στείλουν αμέσως όλους τους οπλίτες τους σε βοήθεια της Σπάρτης, αλλά η αναποφασιστικότητα του στρατηγού Ιφικράτη δεν επέτρεψε στους Αθηναίους να ενεργήσουν αποτελεσματικά [Ελληνικά, νΐ.5.49-52]: πράγματι, φαίνεται ότι η εκστρα­ τεία του Επαμεινώνδα, που εκτυλίχθηκε πολύ γρήγορα, είχε ήδη ολοκλη­ ρωθεί όταν ο αθηναϊκός στρατός έφθασε στην Πελοπόννησο. Ο Ιφικράτης σοφά αποφεύγει να αντιμετωπίσει τους Θηβαίους καθώς εκείνοι επι­ στρέφουν στη Βοιωτία. Την άνοιξη του 369, οι Αθηναίοι και οι Λακεδαιμό­ νιοι συνάπτουν συμμαχία σύμφωνα με τους τύπους, συμφωνώντας να δια­ μοιραστούν την αρχηγία στις στρατιωτικές επιχειρήσεις - την ήγεμονία με την κυριολεκτική έννοια του όρου.

Η δ υναμική π ολιτική του Ε π α μειν ώ ν δ α Κατά την επιστροφή τους στη Θήβα, ο Επαμεινώνδας και ο Πελοπίδας υποβλήθηκαν σε δίκη επειδή είχαν διεξαγάγει εκστρατεία μετά τη λήξη της θητείας των αξιωμάτων τους [Πλούταρχος, Πελοπίδας, 25], Ο Επα­ μεινώνδας δήλωσε ότι δεχόταν να καταδικαστεί σε θάνατο εφόσον η δικαστική απόφαση μνημόνευε τον πλήρη κατάλογο όλων των εγκλημά­ των του: τη νίκη των Λεύκτρων, την απελευθέρωση των Ελλήνων, την ταπείνωση της Σπάρτης, την επανίδρυση της Μεσσήνης [Κορνήλιος Νέπως, ΕρΒηιβΐηοηάΒε, 8]. Η δίκη καταλήγει σε θρίαμβο των κατηγορου­ μένων. Από την άνοιξη του 369, είναι φανερό ότι η Θήβα, με την υποκίνη­ ση του Επαμεινώνδα, έχει αναλάβει μια πολύ δυναμική πολιτική που απο­ σκοπούσε στην ηγεμονία σε ολόκληρη την Ελλάδα1 η βοιωτική πόλη, όπως η Σπάρτη κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου και η

μ ϋΓΕΜ ΟΝ ΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

77

Αθήνα στο ιδρυτικό ψήφισμα της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας, διακηρύσσει φυσικά ότι θέλει «να ελευθερώσει» τους Έλληνες. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ο Επαμεινώνδας υπήρξε ένας αξιόλογος πολιτικός και ταυτόχρονα ένας εξαίρετος στρατηγός. Είναι κρίμα που δεν διαθέτουμε καμιά παρουσίαση (ακόμα και εχθρική) των πολιτικών του απόψεων και σχεδίων. Επιπλέον, στερούμαστε ενός κειμέ­ νου που να μας διαφωτίζει για την ηγεμονία της Θήβας από την πλευρά των ίδιων των Θηβαίων-το γεγονός αυτό εξηγεί το ότι οι πολλαπλές επεμ­ βάσεις της βοιωτικής πόλης σε διάφορα θέατρα επιχειρήσεων δίνουν την εντύπωση κάποιας σύγχυσης. Είναι εύλογο να προσπαθήσουμε να δια­ κρίνουμε την υποκείμενη λογική αυτών των επεμβάσεων, αλλά αυτή η προσπάθεια περιλαμβάνει και ένα μέρος φαντασίας. Οι Θηβαίοι, εξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης και της απειλής που μέχρι πρόσφατα συνιστούσε γι’ αυτούς ο Ιάσων, δίνουν μεγάλη προ­ σοχή στη Θεσσαλία. Απαντούν επανειλημμένα στις εκκλήσεις βοήθειας των Θεσσαλών οι οποίοι είναι εχθρικοί προς τους τυράννους των Φερών, διαδόχων του Ιάσονα, με περιορισμένες όμως επιτυχίες. Το 368, ο Πελο­ πίδας συλλαμβάνεται από τον τύραννο Αλέξανδρο- θα χρειαστούν δύο εκστρατείες για την απελευθέρωσή του. Το 364, ο Πελοπίδας επιτυγχάνει μεγάλη νίκη κατά του Αλέξανδρου στις Κυνός Κεφαλές, αλλά πέφτει στη μάχη. Αυτές οι επεμβάσεις φέρνουν τους Θηβαίους μέχρι τη Μακεδονία: το 369 ο Πελοπίδας, αφού έχει απωθήσει μακεδονικά στρατεύματα από τη Λάρισα της Θεσσαλίας, καταδιώκει το βασιλιά Αλέξανδρο Β' μέσα στο ίδιο του το βασίλειο και παίρνει 50 ομήρους, ανάμεσα στους οποίους τον νεαρό αδελφό του βασιλιά Φίλιππο, ο οποίος έτσι στη Θήβα θα έχει την ευκαιρία να μυηθεί στις ελληνικές πολιτικές υποθέσεις. Στην Πελοπόννησο τα δύο κυριότερα αποτελέσματα που πέτυχε ο Επαμεινώνδας κατά τη διάρκεια του χειμώνα 370-369 -η αποδυνάμωση της Σπάρτης και η αποκατάσταση μιας ανεξάρτητης Μεσσηνίας- δεν θίγονται, αλλά οι επόμενες επεμβάσεις είναι λιγότερο αποφασιστικές. Το 369 ο Επαμεινώνδας προσπαθεί να καταλάβει τις πόλεις του Ισθμού για να επιτύχει ασφαλή επικοινωνία ανάμεσα στη Βοιωτία και τους συμμάχους της στην Πελοπόννησο- αποτυγχάνει, όμως, μπροστά στην Κόρινθο η οποία μένει πιστή στη Σπάρτη και ενισχύεται από τον αθηναίο Χαβρία. Δύο έτη αργότερα εκστρατεύει εναντίον της Αχαϊκής Συμπολιτείας, στα

78

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΛΙΩΝ α

βορειοδυτικά της Πελοποννήσου, με σκοπό να ελέγξει και τις δύο ακτές του Κορινθιακού κόλπου. Οι μετριοπαθείς ολιγαρχικοί που είχαν την εξου­ σία στις αχαϊκές πόλεις προσχωρούν γρήγορα στον Επαμεινώνδα, αλλά οι αρχές της Βοιωτίας αποφασίζουν να υποστηρίξουν τους αντιπάλους τους δημοκρατικούς· στον εμφύλιο πόλεμο που ακολουθεί οι ολιγαρχικοί θριαμβεύουν και αποκαθιστούν στενές σχέσεις με τη Σπάρτη. Επιπλέον, οι σχέσεις ανάμεσα στους Αρκάδες και τους Θηβαίους οξύνονται: οι Αρκάδες, απαλλαγμένοι από τη σπαρτιατική απειλή, ανέχονται ολοένα και λιγότερο να είναι υποταγμένοι στους Θηβαίους, τους οποίους επίσης κατηγορούν ότι δεν τους συνδράμουν στις εδαφικές διεκδικήσεις τους εναντίον των Ηλείων.

Η α π οτυ χία της ειρήνης του 3 6 7 Οι Σπαρτιάτες, για να ανακαταλάβουν τη Μεσσηνία και να εκδικηθούν τη Θήβα, υπολογίζουν σε ισχυρούς συμμάχους, τον παλαιό φίλο τους Διονύ­ σιο των Συρακουσών που τους στέλνει επανειλημμένα μισθοφόρους και κυρίως τον Μεγάλο Βασιλιά, του οποίου είναι προνομιούχοι συνομιλητές από το 386. Πραγματικά, φαίνεται ότι ένας απεσταλμένος του Μεγάλου Βασιλιά, ο Φιλίσκος, προσπάθησε να επιβάλει μια ανανέωση της κοινής ειρήνης σε βάσεις παραπλήσιες με εκείνες του 371. Η απόπειρα προσέ­ κρουσε προφανώς στην αντίθεση της Θήβας. Ο Φιλίσκος άφησε τότε στη Σπάρτη 2.000 μισθοφόρους [Διόδωρος, XV.70.2], των οποίων ο μισθός είχε καταβληθεί, όπως φαίνεται, από το σατράπη Αριοβαρζάνη. Καθώς ο Βασι­ λιάς υποψιαζόταν (σωστά) ότι ο Αριοβαρζάνης ετοίμαζε μια εξέγερση, αυτή η βοήθεια προκάλεσε τη δυσπιστία του Βασιλιά και προς τη Σπάρτη: ο Βασιλιάς φοβήθηκε μια συμπαιγνία ανάλογη με αυτήν του Λύσανδρου και του Κύρου. Οι Θηβαίοι επωφελήθηκαν από την κατάσταση: στέλνουν ως αντιπρόσωπο στα Σούσα τον επιφανή Πελοπίδα. Καθώς είχαν στείλει πρέσβεις και σι άλλες πόλεις, έλαβε χώρα στα Σούσα ένα πραγματικό συνέδριο. Ο Πελοπίδας ήξερε πώς να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Βασι­ λιά. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα ['Ελληνικά, VII. 1.34], δεν δίστασε να θυμί­ σει ότι οι Θηβαίοι, μόνοι μεταξύ των Ελλήνων, είχαν πολεμήσει στο πλευ­ ρό του Βασιλιά στις Πλαταιές το 479. Οι όροι που υπαγορεύονται από τον Αρταξέρξη ανταποκρίνονται ακριβώς στις επιθυμίες των Θηβαίων:

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

79

Οι Λακεδαιμόνιοι θα παραχωρήσουν στη Μεσσήνη την αυτονομία της■οι Αθηναίοι θα ανελκύσουν τα πλοία τους■εάν δεν δεχτούν αυτούς τους όρους, θα βαδίσουμε εναντίον τους· εάν κάποια πόλη αρνηθεί να λάβει μέρος στην εκστρατεία, θα βαδίσουμε πρώτα εναντίον της. [Ελληνικά, V II.1.36]

Ένας από τους αθηναίους πρέσβεις, ο Τιμαγόρας, είχε προσπαθήσει να κολακεύσει τον Πελοπίδα και τον Μεγάλο Βασιλιά- μην εξασφαλίζοντας παρά μόνο προσωπικά δώρα, καταδικάστηκε σε θάνατο για προδοσία κατά την επιστροφή του στην Αθήνα. Ο άλλος πρέσβης, ο Λέων, ψιθυρί­ ζει, αλλά έτσι ώστε να ακουστεί, ότι «ήρθε η στιγμή για τους Αθηναίους να ψάξουν άλλο σύμμαχο αντί του Βασιλιά» [Ελληνικά, VII. 1.37]· αυτή η μόλις συγκαλυμμένη απειλή σημαίνει ότι οι Αθηναίοι μπορεί να σχέδιαζαν να υποστηρίξουν εξεγερμένους σατράπες. Η Θήβα εμφανίζεται ως εγγυητής της νέας ειρήνης του Βασιλιά και συγκαλεί τους Έλληνες για να λάβει τους όρκους τους. Προσκρούει όμως σε άρνηση, και γι’ αυτό δοκιμάζει άλλη μέθοδο: να στείλει πρέσβεις για να ασκήσει πίεση στην καθεμιά πόλη χωριστά. Οι πρώτοι που δέχονται την επίσκεψη των Θηβαίων εκπροσώπων, οι Κορίνθιοι, απαντούν ότι αυτοί οι όρκοι είναι άσκοποι1την ίδια απάντηση δίνουν και οι άλλοι Έλληνες. Οι προηγούμενες συνθήκες κοινής ειρήνης δεν είχαν γίνει σεβαστές- στην ειρήνη του 367-366 δεν δίνονται καν οι όρκοι. Ο Βασιλιάς δεν προκαλεί πλέον φόβο, ούτε και η Θήβα. Οι Έλληνες δεν κρίνουν απαραίτητο να προσποιηθούν ότι τους υπακούν.

Ο ανταγωνισμός της Θήβας και της Αθήνας στη θάλασσα Οι Αθηναίοι όχι μόνο δεν αποσύρουν τα πλοία τους από την ανοιχτή θάλασ­ σα, αλλά, με παρακίνηση του Τιμόθεου καταλαμβάνουν το νησί της Σάμου, από το οποίο εκδιώκουν μία περσική φρουρά. Είναι φανερό ότι ο αθηναϊ­ κός στόλος είναι πάλι κύριος του Αιγαίου. Ο Αρταξέρξης, φοβούμενος μια στενή συνεργασία των Αθηναίων με εξεγερμένους σατράπες, κάνει μερι­ κές θεωρητικές παραχωρήσεις: αναγνωρίζει κυρίως τα δικαιώματα της Αθήνας στην παλαιά αποικία της, την Αμφίπολη στη δυτική Θράκη. Την ίδια στιγμή ενθαρρύνει τους Θηβαίους να κατασκευάσουν ένα στόλο που θα μπορεί να ανταγωνιστεί τους Αθηναίους στον έλεγχο του Αιγαίου και τους παρέχει γι’ αυτό σημαντικά οικονομικά μέσα. Ο Επαμεινώνδας, στην

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

80

Εκκλησία του Δήμου της Θήβας, προτρέπει τους συμπολίτες του να «κάνουν τα πάντα για να εγκαθιδρύσουν την ηγεμονία τους στη θάλασσα» [Διόδωρος, XV.78.4]. Η Αθήνα γίνεται σταδιακά -ολοένα και περισσότερο-

?

ο κύριος αντίπαλος της Θήβας. Το 366, οι Θηβαίοι ώθησαν το σύμμαχό

I

τους Θεμίσωνα, τύραννο της Ερέτριας, να καταλάβει τον Ωρωπό, ακριτική τοποθεσία που αποτελούσε αντικείμενο φιλονικίας ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Βοιωτούς, και στη συνέχεια παρέλαβαν το φρούριο [Διόδωρος, XV.76.1]. Εάν πιστέψουμε τον Αισχίνη [Περί τής παραπρεαβείας, § 105], ο Επαμεινώνδας επιθυμούσε τόσο την ταπείνωση της Αθήνας ώστε δήλωσε ότι έπρεπε «να μεταφέρει τα Προπύλαια στην Καδμεία». Οι Θηβαίοι ψηφίζουν την κατασκευή εκατό τριήρεων. Ένας καρχηδό-

[

νιος ειδικός, ο Νώβας ή Αννίβας [IG VII, αρ. 2407], τους δίνει πολύτιμες

j

συμβουλές1 (η Καρχηδόνα είναι εχθρός της πόλης των Συρακουσών, η

|

οποία είναι σύμμαχος της Αθήνας και της Σπάρτης). Όταν ένα μέρος του

|

στόλου αυτού είναι έτοιμο, το 364, ο Επαμεινώνδας ανοίγεται στο πέλα-

|

γος. Απώτερος στόχος του είναι να προτρέψει το Βυζάντιο, τη Χίο και τη Ρόδο να εγκαταλείψουν τη Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία. Οι στόλοι αυτών των τριών μεγάλων ναυτικών πόλεων και της Θήβας ενωμένοι θα μπορούσαν

ί

να αντισταθμίσουν το αθηναϊκό ναυτικό- επιπλέον, η Ρόδος και το Βυζά-

|

ντιο βρίσκονται στην ιδανική τοποθεσία για να παρεμποδίσουν τις σιτο-

j

πομπές που έρχονται από την Αίγυπτο και τη Μαύρη Θάλασσα, και επο­ μένως να θέσουν σε κίνδυνο τον ανεφοδιασμό της Αθήνας. Φαίνεται ότι οι Βυζάντιοι αντιμετώπισαν ευνοϊκά τις προτάσεις του Επαμεινώνδα, και ότι η Θήβα τότε έθεσε τα θεμέλια μιας συμμαχίας αντίπαλης στη Β' Αθη­ ναϊκή Συμμαχία, η οποία αποκτά επίσης ένα ομοσπονδιακό συμβούλιο (συνέδριον): αυτό υποδεικνύει η μνεία των συνέδρων των Βυζαντίων σε μία επιγραφή που καταγράφει τις συμμαχικές εισφορές για την πολεμική προσπάθεια της Θήβας κατά τη διάρκεια του Γ' Ιερού πολέμου, από το 355 μέχρι το 351 [Tod αρ. 160]. Η Χίος και η Ρόδος, που αισθάνονται πιο εκτεθειμένες σε ενδεχόμενα αθηναϊκά αντίποινα, διστάζουν να συμμαχή­ σουν αμέσως με τη Θήβα: δεν θα εγκαταλείψουν τη Β ' Αθηναϊκή Συμμα­ χία παρά μόνο μερικά έτη αργότερα.

1.

Η παραπάνω άποψη αμφισβητείται. Βλ. Buckler J., περ. M nem osyne 51 (1998), σ. 200, υποσημείωση 28. (Σ.τ.Ε.)

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

81

Η αποστασία του Βυζαντίου, καθώς και της Νάξου και της Κέω κατά τα έτη αυτά, το 364-362, αποκαλύπτουν την αυξανόμενη αντιδημοτικότη­ τα της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ο σπαρτιατικός κίνδυνος, που είχε απο­ τελέσει τη δικαιολογία για τη δημιουργία της συμμαχίας, έχει εξαφανι­ στεί, και οι σύμμαχοι ανέχονται όλο και λιγότερο την καταβολή συντάξεων που εξυπηρετούν συχνά τη χρηματοδότηση στρατιωτικών εκστρατειών που δεν ενδιαφέρουν παρά μόνο την Αθήνα (η πολιορκία της Αμφίπολης για παράδειγμα). Η εγκατάσταση κληρουχίας στη Σάμο, ακόμα κι αν είναι σύμφωνη με το γράμμα της συνθήκης του 377, καθώς η Σάμος δεν είναι μέλος της Β ' Αθηναϊκής Συμμαχίας, προκαλεί επίσης την ανησυχία των συμμάχων. Οι αποστασίες ωθούν την Αθήνα να πάρει μέτρα που κάποιες φορές θυμίζουν τον ιμπεριαλισμό του 5ου αιώνα: έτσι, οι πολίτες της Ιουλίδας, στη νήσο της Κέω, βλέπουν την κυριαρχία τους να περιορίζεται [IG II2, αρ. 111, στ. 38 και 73-75- Tod αρ. 142- Bertrand αρ. 50]. Η στρατιωτική και διπλωματική εκστρατεία του Επαμεινώνδα προς τους ναυτικούς συμμάχους της Αθήνας έχει συμβάλει βεβαίως στην όξυν­ ση των δυσαρεσκειών στους κόλπους της Β ' Αθηναϊκής Συμμαχίας, αλλά δεν κατάφερε να προκαλέσει την κατάρρευσή της, και ακόμα περισσότε­ ρο να δώσει στους Θηβαίους την ηγεμονία στη θάλασσα. Κατ’ αυτή την άποψη, φαίνεται ότι η ναυτική πολιτική του Επαμεινώνδα ήταν αποτυχη­ μένη. Η προσπάθεια που είχε αναληφθεί δεν συνεχίστηκε, και οι αναφο­ ρές σε θηβαϊκές τριήρεις γίνονται από το 363 εξαιρετικά σπάνιες. Αντίθε­ τα, ο Τιμόθεος συνεχίζει να επεκτείνει την αθηναϊκή επιρροή στο βόρειο Αιγαίο, καταλαμβάνοντας κυρίως την Ποτίδαια (όπου εγκαθιστά μία κλη­ ρουχία), τη Μεθώνη και την Πύδνα.

Θήβα και Πελοπόννησος. Η μάχη της Μαντίνειας Στην Πελοπόννησο οι Θηβαίοι κέρδισαν το 365 σημαντική διπλωματική επιτυχία πείθοντας τους Κορινθίους να συνάψουν χωριστή ειρήνη ανα­ γνωρίζοντας την ανεξαρτησία της Μεσσηνίας ['Ελληνικά, VII.4.6-10]. Ωστόσο, οι σχέσεις ανάμεσα στους Θηβαίους και τους Αρκάδες συνεχί­ ζουν να επιδεινώνονται. Το 366, ο Λυκομήδης από τη Μαντίνεια συνάπτει αμυντική συμμαχία με τους Αθηναίους- κάποιοι Αθηναίοι ένιωσαν αρχικά αμήχανοι που, «ενώ ήταν φίλοι των Λακεδαιμονίων, γίνονται σύμμαχοι των

Ο ΕΛ ΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

82

αντιπάλων τους», αλλά αντιλήφθηκαν «ύστερα από σκέψη» ότι αυτή η συμμαχία στρεφόταν κυρίως εναντίον της Θήβας [Ελληνικά, VII.4.2-3], Το 364, οι Αρκάδες εισβάλλουν στη γειτονική Ήλιδα και εξασφαλίζουν μαζί με τη σύμμαχό τους Πίσα (μια μικρή πόλη, παραδοσιακά εχθρική προς την Ήλιδα) τον έλεγχο του ιερού της Ολυμπίας. Αυτή η κατάσταση επιτρέπει στους αρκάδες άρχοντες -δημοκρατικής τάσης και στην πλειο­ ψηφία τους τεγεατικής προέλευσης- να χρησιμοποιήσουν τους ιερούς θησαυρούς του ιερού του Διός για την πληρωμή των επίλεκτων αρκαδι­ κών στρατευμάτων, των έπαρίτων. Οι Μαντινείς διαμαρτύρονται και κερ­ δίζουν την υποστήριξη της Συνέλευσης των Μυρίων, μιας συνέλευσης βεβαίως πολυάριθμης, αλλά αποτελούμενης από μικρούς και μεγάλους ιδιοκτήτες γης. Οι έπάριτοι ήταν συχνά πολύ φτωχοί Αρκάδες, οι οποίοι στήριζαν την επιβίωσή τους στους μισθούς τους. Ο σεβασμός των ιερών θησαυρών έχει ως αποτέλεσμα να αναγκαστούν αυτοί οι «προλετάριοι» να εγκαταλείψουν τον αρκαδικό στρατό (για να στρατευτούν, παραδείγ­ ματος χάρη, μακριά ως μισθοφόροι)· αντικαθίστανται από πλουσιότερους Αρκάδες, οι οποίοι δεν έχουν ανάγκη μισθού. Το αρκαδικό πολίτευμα παίρνει έτσι βαθμιαία πιο ολιγαρχική μορφή. Οι νέοι αρκάδες άρχοντες, που δεν έχουν ανάγκη ούτε τον πόλεμο ούτε τη λεία, συνάπτουν ειρήνη με τους Ηλείους [Ελληνικά, νΐΙ.4.35], Αυτή η συμφωνία αποτελεί παραβίαση των όρων της συμμαχίας ανά­ μεσα στους Θηβαίους και τους Αρκάδες που απαγόρευε κάθε χωριστή ειρήνη. Εάν τη δέχονταν οι Θηβαίοι, θα παραιτούνταν την ίδια στιγμή από την ηγεμονία τους στην Πελοπόννησο. Η θηβαϊκή αντίδραση εκδηλώνε­ ται σε δύο φάσεις. Μόλις συνάπτεται η ειρήνη, ο Θηβαίος αρμοστής της Τεγέας2 συλλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό αρκάδων ευγενών που συμμε­ τείχαν σε ένα συμπόσιο [Ελληνικά, νΐΙ.4.36-39]. Η έντονη αντίδραση της Συνέλευσης των Μυρίων τον υποχρεώνει να απελευθερώσει τους αιχμά­ λωτους, αλλά, το γεγονός της συμμετοχής και των τεγεατών δημοκρατι­ κών στην επίθεση σημαίνει τη διάλυση της Αρκαδικής Συμπολιτείας.

2.

Παρά την αναφορά του Ξενοφώντα, δεν μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι ο Θηβαίος διοικητής της Τεγέας έφερε πράγματι τον σπαρτιατικό τίτλο του αρμοστή. Ωστόσο, ακόμα κι αν δεν υιοθέτησαν τον όρο, είναι φανερό ότι οι Θηβαίοι έχουν υιοθετήσει μία πρακτική, για την οποία κατήγγειλαν σθεναρά τους Σπαρτιάτες.

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗ ΒΑΣ

Στη

83

Θήβα, ο Επαμεινώνδας υποστηρίζει σθεναρά τον αρμοστή της

Τεγέας και τους Τεγεάτες, και πετυχαίνει να αποφασιστεί νέα θηβάίκή επέμβαση προορισμένη να φέρει πάλι στην εξουσία τους φίλους της Θήβας στην Αρκαδία, και να αποκαταστήσει την ηγεμονία της βοιωτικής πόλης σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Οι Μαντινείς, από την πλευρά τους, απευθύνουν έκκληση όχι μόνο στους συμμάχους τους Ηλείους, Αχαιούς και Αθηναίους, αλλά και στους Σπαρτιάτες, οι οποίοι βγαίνουν έτσι από την απομόνωσή τους. Ο Επαμεινώνδας εγκαθίσταται στην Τεγέα, από όπου παρατηρεί τις κινήσεις των αντιπάλων του. Όταν μαθαί­ νει ότι ο Αγησίλαος κατευθύνεται προς την Αρκαδία με όλο τον σπαρτια­ τικό στρατό, προσπαθεί να καταλάβει με αιφνιδιασμό τη Σπάρτη που είναι κενή από υπερασπιστές: αυτό το παράτολμο χτύπημα απέτυχε καθώς ένας λιποτάκτης ενημέρωσε τον Αγησίλαο επιτρέποντάς του έτσι να ανα­ διπλωθεί στην πόλη και να οργανώσει την άμυνα. Οι δύο στρατοί συνα­ ντιούνται τελικά στην πεδιάδα της Μαντίνειας. Ο Επαμεινώνδας διαρρη­ γνύει, όπως και στα Λεύκτρα, τις εχθρικές γραμμές χάρη στα επίλεκτα στρατεύματα που έχει τοποθετήσει σε πυκνή παράταξη στην αριστερή πτέρυγα. Ωστόσο, ο θάνατος του μεγάλου στρατηγού στερεί από τους Θηβαίους το πλεονέκτημα της νίκης τους. Ο Ξενοφών ολοκληρώνει τα 'Ελληνικά του με τον εξής σχολιασμό για τη μάχη της Μαντίνειας: Αυτά τα γεγονότα είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα από εκείνο που ανέμενε όλος ο κόσμος. Καθώς σχεδόν ολόκληρη η Ελλάδα είχε βρεθεί συγκεντρω­ μένη και αντιμέτωπη, δεν υπήρχε κανένας που να μην σκέφτηκε ότι, εάν διε­ ξαγόταν μάχη, οι νικητές θα ήταν οι κύριοι, και οι νικημένοι θα γίνονταν υπή­ κοοι· εντούτοις, ο θεός έφερε έτσι τα πράγματα ώστε και οι δύο αντίπαλοι να στήσουν τρόπαιο, σαν να είχαν κερδίσει τη νίκη, χωρίς να αποτρέψει ο ένας τον άλλο από το να στήσει- και οι δύο απέδωσαν τους νεκρούς με συμ­ φωνία, σαν να είχαν κερδίσει τη νίκη, και οι δύο τους πήραν πίσω με συμ­ φωνία, σαν να είχαν ηττηθεί· παρότι καθένας τους προσποιούνταν ότι είχε νικήσει, κανένας από τους δύο δεν φαινόταν να έχει κερδίσει τίποτα περισ­ σότερο, ούτε πόλη, ούτε εδάφη, ούτε εξουσία, από ό,τι είχε πριν από τη μάχη- και η αβεβαιότητα και η ταραχή ήταν ακόμη μεγαλύτερη ύστερα από τη μάχη παρά πρωτύτερα στην Ελλάδα. ['Ελληνικά, νΐΙ.5.26-27]

Τα γεγονότα που ακολουθούν τη μάχη της Μαντίνειας εξηγούν την «ταραχή» για την οποία μιλά ο Ξενοφών. Η Θήβα δεν έχει συντρίψει τους

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

84

αντιπάλους της, με αποτέλεσμα μερικούς μήνες αργότερα οι Αθηναίοι, οι Αρκάδες, οι Αχαιοί, οι Ηλείοι και οι Φλιάσιοι να ανανεώνουν την αμυντική συμμαχία τους και να δεσμεύονται να υπερασπιστούν τα πολιτεύματα που ισχύουν στους διάφορους συμμάχους [IG II2, αρ. 112' Tod αρ. 144], Καθώς κανένας από τους δύο συνασπισμούς δεν ελπίζει πλέον ότι θα κερ­ δίσει γρήγορη νίκη, οι Έλληνες συνάπτουν μία νέα κοινή ειρήνη, που σύμ­ φωνα με τον Διόδωρο [XV.89.1] συνδυάζεται με μία «συμμαχία», δηλαδή, όπως φαίνεται, με μια γενική δέσμευση να πολεμήσουν εκείνους που θα παραβίαζαν τους όρους της ειρήνης. Αυτή η ειρήνη του 362-361 είναι η πρώτη κοινή ειρήνη που δεν είναι «βασίλειος» ειρήνη. Η εξουσία του Αχαιμενίδη ηγεμόνα, ήδη εξασθενημέ­ νη εξαιτίας της ανικανότητάς του να θέσει τέλος στην αποστασία της Αιγύπτου, κλονίζεται τότε από «τη μεγάλη εξέγερση των σατραπών». Σε έναν απεσταλμένο των εξεγερμένων σατραπών που έρχεται προφανώς για να ζητήσει την υποστήριξή τους, «οι Έλληνες που συμμετέχουν στην κοινή ειρήνη» απαντούν ότι «δεν γνωρίζουν να υπάρχει κάποιος πόλεμος του Βασιλιά εναντίον τους», ότι, εάν ο Βασιλιάς απέχει από κάθε επέμβα­ ση, «θα συμπεριφέρονται ειρηνικά προς εκείνον», αλλά ότι, εάν «ο Βασι­ λιάς ή κάποιος από την επικράτειά του (δηλαδή κάποιος σατράπης) επι­ τεθεί ή προσπαθήσει να διαλύσει την ειρήνη μεταξύ των Ελλήνων», θα υπερασπιστούν όλοι τους Έλληνες που δέχονται επίθεση «αντάξια με τα παλαιά κατορθώματάτους» [IG IV, αρ. 556' Tod αρ. 145], Αυτές οι υπερή­ φανες πανελλήνιες διακηρύξεις έρχονται σε αντίθεση με τη δουλοπρέπεια που εκδήλωναν μέχρι πρόσφατα απέναντι στον Μεγάλο Βασιλιά. Εξηγούνται από την αποδυνάμωση του Βασιλιά κι όχι από την ισχυροποίη­ ση των Ελλήνων. Καθώς έγινε δεκτή η συμμετοχή και των Μεσσηνίων στην κοινή ειρή­ νη, η ανεξαρτησία τους αναγνωρίζεται εφεξής από όλους τους Έλληνες. Οι Σπαρτιάτες, για να μην αναγνωρίσουν την ελευθερία των παλαιών μεσ­ σηνίων Ειλώτων τους, αρνούνται να συμμετάσχουν στην ειρήνη. Στο εξής απομονώνονται πλήρως διπλωματικά. Ο γηραιός βασιλιάς Αγησίλαος, προσπαθώντας να γεμίσει τα ταμεία της πόλης, αναγκάστηκε να στρα­ τευτεί ως επικεφαλής μισθοφόρων στην Αίγυπτο. Η κοινή ειρήνη του 362-361 είναι εύθραυστη και αβέβαιη. Κάποιες αρκαδικές κώμες ενσωματωμένες στη νέα πόλη της Μεγαλόπολης απορ­

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

85

ρίπτουν το συνοικισμό που τους έχει επιβληθεί και λαμβάνουν ενισχύσεις από τους Μαντινείς. Οι Μεγαλοπολίτες απευθύνουν έκκληση στους Θηβαίους, οι οποίοι στέλνουν 3.000 άνδρες στην Πελοπόννησο και υπο­ χρεώνουν τους απειθείς να εγκατασταθούν στη Μεγαλόπολη. Παρά το θάνατο του Επαμεινώνδα, η Θήβα δεν έχει παραιτηθεί από τη διαιτησία των υποθέσεων της Πελοποννήσου, ούτε από την άσκηση μιας κυρίαρχης επιρροής σε ολόκληρη την Ελλάδα. Η δύναμη της Θήβας δεν έχει καταρ­ ρεύσει απότομα όπως αυτή της Αθήνας το 405 ή αυτή της Σπάρτης το 371, και είναι πιθανόν ότι κάποιοι Θηβαίοι θεωρούσαν μέχρι και το 346, αν όχι μέχρι το 338, ότι η πόλη τους ασκούσε ακόμη την ηγεμονία. Η εξωτερική πολιτική του Επαμεινώνδα αποτελούσε από πολλές από­ ψεις ένα στοίχημα: να εξουσιάσει την Ελλάδα, στην ξηρά και τη θάλασσα, με μερικές χιλιάδες οπλίτες, μερικές εκατοντάδες ιππείς και πολύ μειω­ μένα εισοδήματα. Ο Επαμεινώνδας διηύθυνε ή ήταν ο εμπνευστής πολ­ λών στρατιωτικών εκστρατειών που είχαν στόχο τον εκφοβισμό, αλλά χρησιμοποιούσε με φειδώ τις δυνάμεις της Θήβας, και προσπαθούσε να μην δίνει μάχη παρά μόνο όταν ήταν σκόπιμο, για να συντρίψει τον αντί­ παλο. Προσπάθησε -μάταια- να καταστρέψει τις δύο μεγάλες εχθρικές για τη Θήβα πόλεις, τη Σπάρτη και την Αθήνα, αλλά όσο για τα υπόλοιπα έδωσε μεγάλη σημασία στο να διατηρήσει ή να δημιουργήσει, στη βόρεια Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τη θάλασσα του Αιγαίου, μια κατάσταση ασταθούς ισορροπίας όπου η Θήβα θα μπορούσε με τα περιορισμένα μέσα που διέθετε να επιβάλει τη διαιτησία της. Αυτή η πολιτική έχει ανα­ λογίες με τη λοξή φάλαγγα που εφάρμοσε ως στρατηγός ο επιφανής Επαμεινώνδας: είναι η ακριβής αλλά αστραπιαία επέμβαση, στο κρίσιμο σημείο, την αποφασιστική στιγμή και με τρόπο απροσδόκητο. Από το 357, η Θήβα θα διεξαγάγει εκ νέου μία ιμπεριαλιστική πολιτική, αλλά η ανε­ πάρκεια των δυνάμεων της είναι τελείως πασιφανής. Είναι προφανές ότι οι διάδοχοι του Επαμεινώνδα δεν είχαν τη διπλωματική και στρατιωτική ικανότητα του πυθαγόρειου πολιτικού· φαίνεται όμως ότι η λαμπρή πολι­ τική του Επαμεινώνδα είχε και την αντίστροφη όψη της, σημαντικές ανθρώπινες απώλειες και μεγάλη κόπωση. Εν πάση περιπτώσει, από το 361 μέχρι το 357, η Θήβα μόλις που ανα­ φέρεται στις πηγές που διαθέτουμε. Αυτή η σχετική αποχώρηση της πόλης από το προσκήνιο ωφελεί την αθηναϊκή διπλωματία που συνάπτει

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝ 4

86

συμμαχία με το Θεσσαλικό Κοινό

[IG II2, αρ.

116* Tod αρ. 147], Ωστόσο, ο

κοινός αντίπαλος, ο τύραννος Αλέξανδρος των Φερών, έχει ήδη υποβάλει τους Αθηναίους σε μία από τις μεγαλύτερες ταπεινώσεις στην ιστορία τους: έχει καταλάβει αρκετά νησιά του Αιγαίου, από όπου ασκεί πειρατεία κατά των αθηναϊκών πλοίων, και πέτυχε μάλιστα να διεισδύσει ατιμώρητα στο λιμάνι του Πειραιά και να λεηλατήσει το Δείγμα3 [Πολύαινος, VI.2 .12]. Αυτή η προσβολή, που προστίθεται στις επανειλημμένες αποτυχίες των Αθηναίων στην Αμφίπολη και τις ήττες στις οποίες υποβάλλονται στη Χερσόνησο από το βασιλιά των Οδρυσών Κότυ, προκαλεί μεγάλη εξα­ γρίωση του λαού εναντίον των πολιτικών ηγετών που θεωρούνται υπεύ­ θυνοι. Ο Καλλίστρατος, ο ρήτορας με τη μεγαλύτερη επιρροή, καταδικά­ ζεται ερήμην σε θάνατο και καταφεύγει στο βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα Γ', τον οποίο βοηθά στην αναδιοργάνωση του φορολογικού του συστήματος.

3.

Στοά στο λιμάνι του Πειραιά στην οποία γίνονταν εμπορικές πράξεις, δίπλα από το αγκυροβόλιο των πολεμικών πλοίων. (Σ.τ.Ε.)

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ

4

Η άνοδος τον Φίλιππον της Μ ακεδονίας (360-346)

Η Μακεδονία πριν από τον Φίλιππο Το σημαντικότερο μέρος των πληροφοριών που διαθέτουμε για τη Μακε­ δονία χρονολογείται από τη βασιλεία του Φίλιππου, του Αλέξανδρου και των διαδόχων τους. Η ανασύσταση, με βάση αυτές τις σχετικά όψιμες πηγές, μιας εικόνας της Μακεδονίας πριν από τον Φίλιππο ενέχει κινδύ­ νους, επειδή είναι εμφανές ότι η Μακεδονία γνώρισε πολύ γρήγορη εξέ­ λιξη. Θα ήταν καλύτερο να αρκεστούμε σε μερικά στοιχεία προγενέστερα της μακεδονικής κατάκτησης, κυρίως στις μαρτυρίες του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος ο Φιλέλλην, ο οποίος έπαιξε ένα επιδέξιο διπλό παιχνίδι την εποχή των Μηδι­ κών πολέμων, ήταν ο έβδομος ηγεμόνας μιας βασιλικής δυναστείας κατα­ γόμενης από το Άργος: οι ιδρυτές της δυναστείας ήταν εξόριστοι της βασι­ λικής οικογένειας του Άργους, των Τημενίδων, απογόνων του Ηρακλή. Αφού επέβαλαν την εξουσία τους στους Μακεδόνες της άνω κοιλάδας του Αλιάκ­ μονα, οι Τημενίδες βασιλείς επέκτειναν βαθμιαία την εξουσία τους προς τα βορειοανατολικά, μέχρι το όρος Δύσωρον [V. 17] ·η περσική υποχώρηση το 479-478 επέτρεψε στον Αλέξανδρο τον Φιλέλληνα να επεκτείνει ακόμα περισ­ σότερο το βασίλειό του προς την ανατολή, και να απλώσει χέρι στα πλούσια ορυχεία αργύρου που του παρείχαν ένα τάλαντο την ημέρα. Ο Ηρόδοτος επιμένει στην ελληνικότητα των βασιλέων της Μακεδονίας: ενώ κάποιοι θέλησαν να αποκλείσουν τον Αλέξανδρο Α' από τους Ολυμπιακούς αγώνες ως «βάρβαρο», έγινε δεκτός από τους Ελλανοδίκες ως Αργείος [ν.22]. Ο Θουκυδίδης επιβεβαιώνει τη μαρτυρία του Ηρόδοτου για τη σχετι­ κά πρόσφατη προέλευση της μακεδονικής δυναστείας, απορρίπτοντας έτσι τις πιο κολακευτικές γενεαλογίες -όπως εκείνη που παρουσιάζει ο 87

88

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Ευριπίδης στο έργο του Αρχέλαος- που τοποθετούν κατά μερικούς αιώ­ νες νωρίτερα την εγκατάσταση των Αργεαδών στη Μακεδονία. Ο Θουκυ­ δίδης, με τη συνήθη του ακρίβεια, υπογραμμίζει ότι ο γενικός όρος «Μακεδονία» καλύπτει στην πραγματικότητα τρεις μεγάλες περιοχές αρκετά διαφορετικές: την κάτω Μακεδονία (από τις βόρειες πλαγιές του Ολύμπου μέχρι τον Αξιό), κατακτημένη προ καιρού, η οποία αποτελεί τον πυρήνα του βασιλείου, τα εδάφη που κατακτήθηκαν μεταξύ του Αξιού και του Στρυμόνα, οι ηπημένοι πληθυσμοί των οποίων είτε εκδιώχθηκαν είτε υποτάχθηκαν, και τέλος τα έθνη της άνω Μακεδονίας, «συμμάχους και υπηκόους», που είχαν όμως τις δικές τους ξεχωριστές μοναρχίες (κυρίως τους Λυγκηστές και τους Ελιμιώτες). Ο Θουκυδίδης επιμένει στη στρα­ τιωτική αδυναμία της Μακεδονίας κατά τη βασιλεία του Περδίκκα: η χώρα είναι ανίκανη να αντισταθεί στην εισβολή του ισχυρού βασιλιά της Θρά­ κης Σιτάλκη το 429 [11.100-101]· ωστόσο, ο ιστορικός, σε μια σύντομη παρέκβαση, διευκρινίζει ότι ο διάδοχος του Περδίκκα Αρχέλαος (413-399) μπόρεσε να κατασκευάσει δρόμους και φρούρια και να εφοδιάσει το βασίλειό του με ισχυρά στρατιωτικά μέσα. Μπορούμε να σημειώσουμε ότι ο Θουκυδίδης δεν χαρακτηρίζει ποτέ τους Μακεδόνες, δηλαδή τους κατοίκους των παραπάνω τριών μεγάλων περιοχών, ούτε Έλληνες ούτε βαρβάρους: αυτή η σιωπή έρχεται σε αντί­ θεση με τη συστηματική χρησιμοποίηση αυτών των διακρίσεων σε σχέση με τα βορειοδυτικά όρια της Ελλάδας ή τους πληθυσμούς της Θράκης. Οι Μακεδόνες έχουν έθιμα και πολιτική οργάνωση αρκετά διαφορετική από εκείνη των πόλεων ώστε να θεωρηθούν καθαυτό Έλληνες, φαίνεται όμως ότι συνήθως δίσταζαν να τους κατατάξουν μεταξύ των «βαρβάρων». Ο Ισοκράτης, στον επίλογο του λόγου του Φίλιππος, το 346, θα προτρέψει το βασιλιά να γίνει «ο ευεργέτης των Ελλήνων», «ο βασιλιάς των Μακεδόνων», «να άρχει του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού βάρβαρων» [§ 154], Στην αντιμακεδονική προπαγάνδα του Δημοσθένη, βέβαια, οι Μακεδόνες -συμπεριλαμβανομένου και του βασιλέα τους- αποκηρύσσονται ως βάρ­ βαροι, και μάλιστα μιας χώρας «από την οποία προ ολίγου δεν μπορού­ σαμε να αγοράσουμε ούτε καλούς δούλους» [Γ' Φιλιππικός, 31]. Εντού­ τοις, για τους θαυμαστές των Αργεαδών, αλλά και για τα νηφάλια πνεύ­ ματα, φαίνεται ότι οι Μακεδόνες αποτελούσαν ιδιαίτερη κατηγορία ανά­ μεσα στους Έλληνες και τους βαρβάρους.

Η λ Ν 0 Λ 0 Σ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ ' χ

" Ό

ν/Χ

(3 \ ΑΤΤΙΚΗ

Μ ^αρα^Α

,. Κ.,..·!·..-· 1 ^ *1·/·.!,,Ί „ · , -Μ;|1: [( \ ϊιΙΙΗ ·\Λ Α ΣΣ.\

\

Κ Λ Σ ΙΙΙ-1 \

I ΗΑ !ν\·.|

? ·.1β“νικ°5

^

■-Χ

^ ν.. X

■>.

\

\

'

V .- ! ν ·

Φ ΡΥ ΓΙΑ

' ____' χ ΑΡΜΕΝ ΙΑ | ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ

Χ ψ . ιΐΐν^η .,·:

- « ' ' - ί ' * . ν ΥΚ Ι \ Ν \\ν

ί.

Ό

'■ κ ι λ ι κ ί α )

\

£

\η :ϊ.υ η - .Μ ΐΗ \\· \χ ζ Λ

'■ - χ .

Γαυγάμηλα

^ -·Υ 0 Γ ^ ί

!"

. ν ^ Γ Α , ,. ,

Σίβά“ * ’“ · ' ' " * Μ^ < Ρι5

I ; .‘ Σ Υ Ρ Ι α Χ

^ 1 :1

£ /■ “

£?****

\

1

·

X ΕχΒάτανα _

9Ι

' μ η δ ια

ΧΑΡΤΕΣ

τον Αλέξανδρον

Αλεξάνδρεια Εσχάτη

Κασπίες πίλε στην Αραχωσία \ Αλεξάνδρεια ΟΙ-

ί" Περαε-πολις

-Κ* V

ν »>"ΓΕΔΡΩΣΙΑ

£ (.·

ι\Λΐκοιυκι: ινατ

Πορεία του Αλέξανδρου

X

Μάχη « Η Μ Μ Μ ΙΙΜ Μ Ι

—*

Στρατηγικά περάσματα

Πορεία τον Κρατερού

___________ Πορεία του Νέαρχου

Ο ΕΛ ΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

Μάχη του Κριμισον

Μεγάλη Ε λλάδα και Σικελία

I X

340

Χ ΑΡΤΕΣ

Σ Η Μ Ε ΙΩ Μ Α ΤΗ Σ Μ ΕΤ Α Φ ΡΑ ΣΤΡΙΑ Σ ΚΑΙ Τ Ο Υ ΕΠ ΙΣΤ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Υ Ε Π ΙΜ Ε Λ Η Τ Η

Το σχετικό με τις πηγές σημείωμα καθώς και η βιβλιογραφία της γαλλικής έκδοσης έχουν ενημερωθεί με την έγκριση του συγγραφέα. Από τη μεριά μας δεν κρίθηκε σκόπιμη η παράθεση ελληνικών εκδόσεων με μεταφράσεις των αρχαίων ελλήνων και λατίνων συγγραφέων λόγω της πληθώρας των σχετικών εκδόσεων, που επιτρέπουν στον αναγνώστη αρκετές επιλογές. Με το ίδιο πνεύμα, η μετάφραση των χωρίων από τις ελληνικές και λατινικές πηγές που χρησιμοποιούνται στο βιβλίο έγινε από τη μεταφραστική ομάδα σε μια προσπάθεια να διατηρηθεί το πνεύμα του συγγραφέα ως προς την ερμηνεία τους. Στην προσπάθεια αυτή, όσον αφορά τις φιλολογικές πηγές, λάβαμε υπόψη μας, όπου κρίθηκε σκόπιμο, διάφορες νεοελληνικές μετα­ φράσεις, αλλά κυρίως τις παρακάτω εκδοτικές σειρές που αποτελούν διεθνές σημείο αναφοράς για τη σχετική επιστημονική έρευνα: Στερεότυπες εκδόσεις (Μόνο αρχαίο κείμενο): •

Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana - Lipsae

(Εκδό­

σεις Teubner Λειψία). •

Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis

(Εκδόσεις Οξφόρδης).

Αρχαίο κείμενο και μετάφραση: The Loeb Classical Library (Εκδόσεις Harvard, με αγγλική μετάφραση). • Les Belles Lettres (Εκδόσεις Guillaume-Bude, με γαλλική μετάφραση). •

Όσον αφορά τις λοιπές πηγές βασιστήκαμε στις εκδόσεις που παραθέτει ο συγγρα­ φέας στο βιβλιογραφικό σημείωμα. Οι τίτλοι της βιβλιογραφίας παρατίθενται στη γλώσσα της πρώτης έκδοσής τους 343

344

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

και όπου υπάρχει ελληνική μετάφρασή τους δηλώνεται σε παρένθεση. Οι συμπλη­ ρωματικοί τίτλοι της ελληνικής έκδοσης δηλώνονται με αστερίσκο (*). Γνώμονας για την επιλογή τους στάθηκε η επισήμανση σημείων αφετηρίας για περαιτέρω μελέτη από τον έλληνα αναγνώστη. Για μια πληρέστερη ενημέρωση για τη συνεχώς ογκούμενη διεθνή βιβλιογραφία όχι μόνο για τον 4ο αιώνα π.χ., αλλά και την αρχαιογνωσία γενικότερα, ο αναγνώστης μπορεί να χρησιμοποιεί τον διεθνή βιβλιογραφικό οδηγό L’Année Philologique (εκδό­ σεις Société international de bibliographie classique). Επιπλέον, ιδιαίτερα αποτελε­ σματικό μέσο αποτελεί το Διαδίκτυο. Ενδεικτικά: Gnomon (www.gnomon.ku-eichstaat.de/Gnomon/Gnomon.html): Βάση αναζήτη­ σης δεδομένων που ενημερώνεται περιοδικά και περιέχει τίτλους της διεθνούς βιβλιογραφίας για την αρχαιογνωσία από το 1997 μέχρι σήμερα. The Bryn Mawr Classical Review (http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/): Ηλεκτρονικό περιοδικό στην αγγλική γλώσσα στο οποίο δημοσιεύονται βιβλιοκρισίες για την πλειο­ ψηφία των καινούργιων διεθνών εκδόσεων των σχετικών με την αρχαιογνωσία. Τέλος, νιώθουμε την ανάγκη να ευχαριστήσουμε τον Κώστα Μπουραζέλη, την Άννα Ραμού και τον Νίκο Μπιργάλια, καθηγητές της Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπι­ στημίου Αθηνών, για την ενθάρρυνση και την υποστήριξή τους στην πραγματοποίη­ ση της παρούσας έκδοσης. Σ τέφα νο υ Μ αιρη ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ ΚΛΕΑΝΘΗΣ

Π Η ΓΕ Σ ΤΗ Σ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΙΣΤ Ο ΡΙΑ Σ Τ Ο Υ 4 ου π .Χ . Α ΙΩ Ν Α

Φ ιλ ο λ ο γ ικ έ ς Π ή γ ε ς

Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας: •

Romilly J. de, Précis de la littérature grecque, Paris, Presses Universitaires de

•

Trédé-Boulmer Μ. και Saïd S., La Littérature grecque d ’Homère à Aristote,

France, 1980. Paris, Presses Universitaires de France, συλλ. «Que sais-je?», 1990. Βρίσκουμε συμπληρωματικές πληροφορίες μέσα σε ευρύτερες συνθέσεις: •

Lesky A., Geschichte der griechischen Literatur, Berne 1971 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπητός Γ. Τσοπανάκης, Εκδό­ σεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1990).

•

The Cambridge History of Greek Literature, Cambridge, Cambridge University Press, 1985 (ελλ. έκδ.: P.E. Easterling - B.M.W. Knox, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Κονομή Ν., Γρίμπα Χρ., Κονομή Μ., Εκδόσεις Παπαδήμα,

•

Αθήνα 2000). Heinz-Günther Nesselrath, Einteilung in die Griechische Philologie, K. G. Saur Verlag GmbH., München - Leipsig 2001 (ελλ. έκδ.: Εισαγωγή στην Αρχαιογνω­ σία, τομ. Α', Αρχαία Ελλάδα, εποπτεία Δανιήλ I. Ιακώβ - Αντώνης Ρεγκάκος, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2001).

•

Kroh Paul, Lexikon der Antiken Autoren, Alfred Kroner Verlag, Stuttgart (ελλ. έκδ.: Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, μτφρ. Λυπουρλής Δ. -Τρομάρας Λ., Εκδόσεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996).

345

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

346

Οι ισ τ ο ρ ικ ο ί Ιστορικοί του 4ου αιώνα Ο μόνος ιστορικός του 4ου αιώνα του οποίου το έργο μάς έχει διασωθεί εξολο­ κλήρου είναι ο Ξενοφών (428-354 περίπου). Στα Ελληνικά του, που πραγματεύο­ νται σε επτά βιβλία την ελληνική ιστορία από το 411 μέχρι το 362, ο Ξενοφών επι­ διώκει να συνεχίσει τον Πελοποννησιακό πόλεμο του Θουκυδίδη. Τα «ελαττώματα» του Ξενοφώντα είναι πολύ γνωστά: χρονολογική ανακρίβεια, μακρά αφήγηση ασήμαντων περιστατικών, παράλειψη βασικών γεγονότων, όπως η ίδρυση της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας ή η ανεξαρτησία της Μεσσηνίας. Δεν πρό­ κειται μόνο για αμέλεια από μέρους του: όπως υπογράμμισε ο Edmond Lévy (,Purposes of History, Louvain 1990, σ. 125-157) ο Ξενοφών εξασκεί έξοχα «την τέχνη της ιστορικής διαστρέβλωσης». Η προπαγάνδα του είναι παρ’ όλα αυτά επι­ δέξια: η μεροληψία του υπέρ της Σπάρτης δεν τον εμποδίζει να μας δώσει απρο­ κάλυπτες ενδείξεις για τις πολιτικές ραδιουργίες στη Σπάρτη. Παρά τα κενά τους και τις μεροληψίες τους, τα Ελληνικά αποτελούν ένα βασικό ιστορικό κείμενο, του οποίου τα λεπτομερή ανέκδοτα μας παρέχουν εξαιρετικές ανασκοπήσεις των κοινωνιών και των νοοτροπιών του 4ου αιώνα. Το ελληνικό κείμενο των 'Ελληνικών έχει εκδοθεί στο «Collection des Universités de France» (στο εξής με τη συντόμευση CU F) υπό την προστασία της Association Guillaume-Budé, σε μετάφραση του J. Hatzfeld (Paris, Les Belles Lettres, 1939, 2 τομ.). Το σύνολο του έργου του Ξενοφώντα είναι διαθέσιμο σε γαλλική μετάφραση στη συλλογή Garnier-Flammarion (στο εξής με τη συντόμευση GF). Εκτός από την Ανάβασιν (βλ. σ. 27) και τα Ελληνικά, αρκετά κείμενα του Ξενο­ φώντα παρουσιάζουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ιστορικό του 4ου αιώνα: •

Οικονομικός·, παρατηρήσεις ως προς το πώς να διαχειριστεί κανείς καλά την οικία του (οίκος) και, κυρίως, πώς να συνεργαστεί με τη σύζυγό του για την καλή διαχείριση της οικίας.

•

Περί Πόρων: αυτή η μικρή πραγματεία, συντεταγμένη γύρω στο 355, υποδει­ κνύει στους Αθηναίους αρκετά μέσα για να αυξήσουν τα φορολογικά τους έσοδα. Για αυτό το κείμενο συμβουλευόμαστε τον Gauthier Ph., Un commentaire historique des Poroi de Xénophon, Paris-Genève, Droz, 1976.

•

Kùpou Παιδεία·, αυτή η ιστορία του Κύρου του Πρεσβύτερου, σε μορφή μυθι­ στορήματος, είναι ταυτόχρονα μια πραγματεία για την κατάκτηση μιας αυτο­ κρατορίας και τις συνέπειές της. Βλ. κυρίως Carlier P., «L’idée de monarchie impériale dans la Cyropédie de Xénophon», Ktéma 3 (1978), σ. 133-163.

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛ ΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ . ΑΙΩΝΑ

•

347

Λακεδαιμονίων Πολιτεία: τα δεκατρία πρώτα κεφάλαια (και το 15ο) είναι μια πολύ εξιδανικευμένη περιγραφή της Σπάρτης του «Λυκούργου», αλλά το κεί­ μενο δεν αποτελεί παρά μόνο έναν αντικατοπτρισμό της «σπαρτιατικής οφθαλμαπάτης», επειδή το 14ο κεφάλαιο παρουσιάζει μια πολύ ζωντανή κρι­ τική της πτώσης της Σπάρτης του 4ου αιώνα. (Παρά τα όσα λέει ο P. Chambry στον πρόλογό του στην έκδοση GF, η Α θη ­

ναίω ν Πολιτεία είναι ένα «πολιτικό φυλλάδιο» των πρώτων ετών του Πελοποννησιακού πολέμου και δεν θα μπορούσε να είναι έργο του Ξενοφώντα.) Το έργο των άλλων ιστορικών του 4ου αιώνα δεν μας έχει διασωθεί παρά μόνο πολύ αποσπασματικά, αλλά αυτά τα αποσπάσματα επιτρέπουν να βεβαιώσουμε ότι η ιστοριογραφία του 4ου αιώνα ήταν πλούσια και ποικίλη. Αν και η πολιτική ιστορία του πρόσφατου παρελθόντος και της σύγχρονης εποχής (που ακολουθεί την παράδοση του Θουκυδίδη) παραμένει κυρίαρχη τάση, ο 4ος αιώνας βλέπει επίσης, με τον Έφορο, τη γέννηση της παγκόσμιας ιστορίας, ενώ η συγγραφή τοπικής ιστορίας αναπτύσσεται σε πολλές πόλεις και ο Κτησίας και ο Αίνων προ­ σπαθούν να εξιστορήσουν την ιστορία της Ανατολής. Οι μαρτυρίες και τα αποσπάσματα των ιστορικών έχουν συγκεντρωθεί στο έξοχο έργο του Jacoby F., Die Fragmente d e r Griechischen Historiker, Leyden, Brill, 1923-1958,15 τομ. (στο εξής με τη συντόμευση Fr.Gr.Hist.). Οι τόμοι με τα κεί­ μενα ακολουθούνται από τόμους με σχόλια (γενικά στα γερμανικά, κατ' εξαίρεση στα αγγλικά) και τόμους με σημειώσεις. Ακόμα και ο μη ειδικός ενδιαφέρεται να συμβουλευτεί τον Jacoby: από τα αποσπάσματά του (μη μεταφρασμένα) αντλούν συχνά οι διάφορες μεταφράσεις. Τα Ε λλ η ν ικ ά της Οξυρύγχου: Μεταξύ των πιο σημαντικών ιστορικών, θα σημειώσουμε αρχικά τον ανώνυμο συντάκτη των Ε λλ η ν ικ ώ ν (ο τίτλος είναι συμβατικός) των οποίων αρκετά απο­ σπάσματα έχουν ανακαλυφθεί στους παπύρους της Οξυρύγχου, στην Αίγυπτο. Οι λίγες σελίδες που διαθέτουμε -κυρίως για τις αρχές του Κορινθιακού πολέμου (βλ. σ. 37-40)- αποκαλύπτουν έναν μεγάλο ιστορικό, προσεκτικό όσον αφορά τους θεσμούς και το ρόλο που παίζουν οι διαμάχες των πολιτικών παρατάξεων στις αποφάσεις της εξωτερικής πολιτικής. Η τελευταία έκδοση είναι αυτή του Μ. Chambers στη συλλογή Teubner (Stuttgart 1993). Βλ. επίσης το σχολιασμό στα αγγλικά του Bruce I.A.F., An Historical

Commentary of the Hell. Ox., Cambridge, Cambridge University Press, 1967. Ο Θεόπομπος ό Χίος, Fr.Gr.Hist. II B νούμ. 115 (γεννημένος γύρω στο 378, πεθαί­

348

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

νει μετά το 330), ξεκίνησε κι αυτός επίσης να γράφει Ε λ λ η ν ικ ά , τα οποία όμως σταμάτησε για να συγγράφει Φιλιππικά (δηλαδή την ιστορία του Φίλιππου). Η επι­ λογή αυτού του τίτλου δείχνει ότι ο Θεόπομπος απέδιδε ξεκάθαρα στο βασιλιά της Μακεδονίας έναν καθοριστικό ρόλο στις ελληνικές υποθέσεις. Σύμφωνα με τον Πολύβιο (VIII, 9, 1), παρουσίαζε τον Φίλιππο, στην εισαγωγή του έργου του, ως «τον πιο μεγάλο άνδρα που γνώρισε ποτέ η Ευρώπη». Αυτό δεν τον αποτρέπει από το να κατακρίνει τις συνήθειες της μακεδονικής αυλής, όπως κατακρίνει εξάλλου τους αθηναίους δημαγωγούς και σχεδόν όλους τους Έλληνες. Η έκταση των Φ ιλιππικώ ν (58 βιβλία...) εξηγεί το γεγονός ότι σταμάτησε σύντομα η αντι­ γραφή αυτού του ευφυούς και καυστικού φυσικά, αλλά υπερβολικά μακροσκε­ λούς έργου. Η πιο πρόσφατη σχετική μελέτη:

Flower A. M., Theopompus of Chios, History and Rhetoric in the Fourth Century B .C ., Oxford 2002. Ο Έφορος, Fr.Gr.Hist. IIA νούμ. 70 (γεννιέται γύρω στο 400, πεθαίνει μετά το 335), προσπαθεί για πρώτη φορά να εξιστορήσει όλη την ελληνική ιστορία, από την επι­ στροφή των Ηρακλειδών (την οποία χρονολογεί από το 1069-1068 π.Χ) μέχρι την πολιορκία της Περίνθου (340). Τα σωζόμενα αποσπάσματα των βιβλίων 17-30 που πραγματεύονται την ιστορία του 4ου αιώνα δεν είναι πολλά, αλλά φαίνεται ότι ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (βλ. παρακάτω) έχει χρησιμοποιήσει τον Έφορο ως κύρια πηγή. Μεταξύ των πολλών ιστορικών που προσπαθούν να διηγηθούν την ιστορία της πόλης τους ή της περιοχής τους, πρέπει να υπογραμμίσουμε τη σημασία των τοπικών ιστορικών της Αθήνας (άτθιδογράφων) -τον Κλείδημο, τον Άνδροτίωνα, τον Φανόδημο, τον Δήμωνα και τον Φιλόχορο- των οποίων οι ανασυνθέσεις του αθηναϊκού παρελθόντος απεικονίζουν συχνά πολιτικές υστεροβουλίες. Η ’Α θηναίω ν

Πολιτεία του Αριστοτέλη (βλ. παρακάτω σ. 352) οφείλει πολλά στους ά τθιδ ο γ ρ ά φ ους. Η σημαντικότερη μελέτη παραμένει αυτή του Jacoby F., Atthis. The Local Chronicles of Ancient Athens, Oxford 1946. Οι δύο πιο σημαντικοί ιστορικοί της ελληνικής Σικελίας είναι ο Φίλιστος,

Fr.Gr.Hist. νούμ. 556, και ο Τίμαιος ό Ταυρομενίτης, Fr.Gr.Hist. νούμ. 566. Γεννημένος γύρω στο 430, ο Φίλιστος ήταν ισχυρό μέλος του περιβάλλοντος του Διονύσιου του Πρεσβύτερου πριν μαλώσει με τον τύραννο· όπως ο Θουκυδί­ δης, το δηλωμένο πρότυπό του, χρησιμοποίησε τον ελεύθερο χρόνο που του άφηνε η εξορία για να ασκήσει το έργο του ιστορικού. Επιστρέφοντας στις Συρα­ κούσες μετά το θάνατο του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, έπαιξε έναν σημαντικό

Π Η ΓΕ Σ ΤΗΣ ΕΛΛ Η Ν ΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟ Υ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

349

ρόλο κοντά στον Διονύσιο τον Νεότερο' νικημένος από τον Δίωνα σε μια ναυμα­ χία το 356, αυτοκτόνησε. Τα βιβλία VIII-XI των Σικελικών του είναι αφιερωμένα στην ιστορία του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, τα βιβλία XII και XIII στον Διονύσιο τον Νεότερο. Η άποψη του, αρκετά μετριοπαθής, δεν είναι προφανώς αυτή ενός ανένδοτου αντιπάλου της τυραννίδας. Ο Τίμαιος ό Ταυρομενίτης (356-260), εξόριστος από την πατρίδα του εξαιτίας του τυράννου των Συρακουσών Αγαθοκλή και πρόσφυγας στην Αθήνα, αναπτύσ­ σει, αντίθετα, με προθυμία τον «σκοτεινό μύθο» του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, ενώ εξυμνεί το έργο του Τιμολέοντα (που ήταν ο φίλος του πατέρα του Τίμαιου, του τυράννου του Ταυρομενίου Ανδρόμαχου). Πολλοί σύγχρονοι του Αλέξανδρου ανέλαβαν να γράψουν την ιστορία του κατακτητή. Το κεφάλαιο «Alexandergeschichte» του F. Jacoby περιλαμβάνει 37 συγ­ γραφείς (Fr.Gr.Hist. νούμ. 117-153), σχεδόν όλους από τα τέλη του 4ου αιώνα ή τις αρχές του 3ου: μεταξύ αυτών, ο πιο σημαντικός είναι ο Καλλισθένης, ο «επίση­ μος» ιστοριογράφος που κατηγορήθηκε για συνωμοσία το 327 (βλ. σ. 179-180), ο Πτολεμαίος (ο πρώτος Λαγίδης ηγεμόνας), ο ναύαρχος Νέαρχος ό Κρης, ο λιτός ’Αριστόβουλος και ο Κλείταρχος που επέμεινε στα πιο συγκλονιστικά επεισόδια της εκστρατείας και το έργο του οποίου είχε τεράστια επιτυχία. Τα αποσπάσματα των ιστορικών του Αλέξανδρου έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά: Pearson L., The Lost Histories of Alexander the Great, New York, American Philol. Ass., 1960.

Μεταγενέστεροι ιστορικοί Εάν οι ιστορικοί του 4ου αιώνα δεν μας έχουν διασωθεί, είναι, σε μεγάλο βαθμό, επειδή το έργο τους αξιοποιήθηκε από μεταγενέστερους συγγραφείς: για έναν Έλληνα της ρωμαϊκής εποχής που διέθετε την Ιστορική Βιβλιοθήκη του Διοδώρου του Σικελιώτου, φαινόταν μάταιο να αντιγράψει την Παγκόσμια Ιστορία του Εφ ό­ ρου. Υποχρέωση των σύγχρονων ιστορικών, αντίθετα, αποτελεί να αναζητήσουν τις αρχαίες πηγές των μεταγενέστερων πηγών: η εργασία αυτή, που αποδίδεται παραδοσιακά με τον γερμανικό όρο Quellenforschung, είναι εντελώς θεμιτή, αλλά συνεπάγεται ένα μέρος φαντασίας. Η 'Ιστορική Βιβλιοθήκη του Διοδώρου τού Σικελιώτου (1ος αιώνας π.Χ.) εκτείνε­ ται από τις μυθικές απαρχές (της Ανατολής και της Ελλάδας) μέχρι το 54 π.Χ. Τα βιβλία XIV-XVli αποτελούν τη μόνη πλήρη ιστορία του 4ου αιώνα που διαθέτουμε. Φαίνεται ότι ο Διόδωρος βασίζεται κυρίως στον Έφ ορο για την ιστορία της Ελλά­

350

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

δας στο Αιγαίο από το 405 μέχρι το 340, και προτιμά συχνά τον ΦΙλιστο από τον Τίμαιο όσον αφορά την παρουσίαση της ιστορίας της Σικελίας ενώ η αφήγηση της εκστρατείας του Αλέξανδρου, στο βιβλίο XVII, οφείλει πολλά στον Κλείταρχο. Όποια κι αν είναι η μέθοδος που επιλέγουν οι πηγές του, ο Διόδωρος παρουσιά­ ζει τα γεγονότα κατ’ έτος: καθώς χρονολογεί τα έτη σύμφωνα με τον αθηναίο επώνυμο άρχοντα και τους ρωμαίους υπάτους ταυτόχρονα, ενώ το αθηναϊκό έτος (που αρχίζει αμέσως μετά το θερινό ηλιοστάσιο) δεν συμπίπτει ούτε με το ρωμαϊ­ κό έτος ούτε με το ρυθμό των κατάλληλων για στρατιωτικές επιχειρήσεις εποχών, πολλές χρονολογίες που δίνει ο Διόδωρος εμπεριέχουν ένα περιθώριο λάθους ενός ή δύο ετών, μερικές φορές και περισσότερων, όταν ο Διόδωρος τοποθετεί στο ίδιο έτος γεγονότα τα οποία η πηγή του παρουσιάζει διαδοχικά χωρίς να καθορίζει τη χρονολογία.

Τα βιβλία XV και XVII της Ιστορικής Βιβλιοθήκης είναι αυτή τη στιγμή διαθέ­ σιμα στο CUF. Για τα βιβλία XIV και XVI, συμβουλευόμαστε τη δίγλωσση έκδοση ελληνικά-αγγλικά της συλλογής Loeb. Οι Βίοι Παράλληλοι και τα Ηθικά του Πλουτάρχου (γύρω στο 50-125 μ.Χ.) έχουν εκδοθεί εξολοκλήρου στο CUF. Θα διαβάσει επίσης κάποιος με ευχαρίστηση την όμορφη μετάφραση των βίων από τον Amyot, σε γαλλικά του 16ου αιώνα (έκδ. Pléiade). Οι Βίοι που έχουν ενδιαφέρον ιδιαίτερα για τον 4ο αιώνα είναι αυτός του Λυσάνδρου, του Αγησιλάου, του Πελοπίδα, του Άρταξέρξη, του Δίωνος, του Τιμολέοντος, του Δημοσθένη, του Φωκίωνος και του Αλεξάνδρου. Συμβαίνει οι βιογραφικές πληροφορίες, πολύ πιο περιληπτικές, του λατίνου ιστο­ ρικού Cornelius Nepos (Κορνήλιου Νέπωτα) (1ος αιώνας π.Χ.) να παρέχουν χρή­ σιμες ενδείξεις (CUF).

Όπως ο Διόδωρος (βιβλίο XVII) και ο Πλούταρχος, οι άλλοι σωζόμενοι ιστορικοί του Αλέξανδρου είναι της ρωμαϊκής εποχής: είναι φανερό ότι η ρωμαϊκή κατά­ κτηση και η ρωμαϊκή αυτοκρατορική μοναρχία εξηγούν εν μέρει τις αναλύσεις τους για την πολιτική του βασιλιά της Μακεδονίας. Η Άνάβασις του Φλάβιου Άρριανοϋ (συγχρόνου του ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού) μεταφράστηκε στις έκδ. Minuit (με εισαγωγή του P. Vidal-Naquet)· για το κείμενο πρβλ. την άριστη έκδοση του P. Brunt στη συλλογή Loeb. Οι Historiae Alexandri Magni Macedonis (Ιστορίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα) του Quintus Curtius Rufus (Κόιντου Κούρτιου Ρούφου) (3ος αιώ­ νας μ.Χ.;) έχουν εκδοθεί στο CUF (2 τομ.).

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

351

Η έρευνα των πηγών δείχνει ότι ο Άρριανός στηρίζεται κυρίως στον Πτολεμαίο και τον Αριστόβουλο, ενώ ο Διόδωρος, ο Πλούταρχος και ο Quintus Curtius Rufus επα­ ναλαμβάνουν σε μεγάλο βαθμό το πιο διαδεδομένο έργο του Κλειτάρχου. Οι Historiae Philippicae (Φιλιππικές Ιστορίες) που συντάχτηκαν τον 1ο αι. π.Χ. από τον γαλατικής καταγωγής ιστορικό Pompeius Trogus (Πομπήιο Τρώγο), για να κάνει γνωστή την ελληνική ιστορία στο λατινόγλωσσο κοινό, δεν μας έχουν διασω­ θεί παρά μέσω της μεταγενέστερης επιτομής του Marcus lunianus lustinus (Μάρ­

Η μόνη γαλλική μετάφραση του κειμένου είναι αυτή των F. Thély-Chambry, Paris, συλλ. Gamier, 1936 (εξαντλημένη)· για το λατινικό κείμενο, βλ. επίσης F. Ruehl, συλλ. Teubner, 1935. κου Ιουνιανού Ιουστίνου).

Ε. Chambry και

Το Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου (Ψευδο-Καλλισθένης) έχει γραφτεί στο τέλος της αρχαιότητας με βάση μύθους που γεννήθηκαν στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια. Αυτό το συναρπαστικό κείμενο έχει αποτελέσει το αντικείμενο δύο πρόσφατων μεταφράσεων, από τον G. Bounoure, Paris, Les Belles Lettres, συλλ. «La Roue à livres», 1992, και από τον A. Tallet-Bonvalot, Paris, GF, 1994.

Άλλες φιλολογικές πηγές Δραματικοί συγγραφείς Οι δύο τελευταίες κωμωδίες του ’Αριστοφάνη, που διασώζονται, οι Έκκλησιάζουσαι (392) και ο Πλούτος (388), αποτελούν πολύτιμη μαρτυρία για την Αθήνα των αρχών του 4ου αιώνα. Τα δύο έργα εμφανίζονται στον τομ. V των Απάντων (Oeuvres complètes) του Αριστοφάνη στο CUF. Οι κωμωδίες του Αρι­ στοφάνη έχουν μεταφραστεί επίσης σε διάφορες συλλογές τσέπης· συμβου­ λευόμαστε ιδιαίτερα την απολαυστική μετάφραση του V. Debidour στη συλλο­ γή «Folio». Για την αθηναϊκή κοινωνία όπως την περιγράφει ο Αριστοφάνης, ένα κλασικό βιβλίο: Ehrenberg V., The People of Aristophanes, Oxford, Blackwell, 1943. Παπυρολογικές ανακαλύψεις παραδίδουν σχεδόν το πλήρες κείμενο δύο κωμω­ διών του Μενάνδρου, τον Δύσκολο και τη Σαμία (CUF). Η δραματική παραγωγή του 4ου αιώνα δεν περιορίζεται σε αυτές τις τέσσερις κωμωδίες.

Θα δώσουμε μια ιδέα του πλούτου του αθηναϊκού θεάτρου τον 4ο

αιώνα αναφέροντας τις συλλογές των αποσπασμάτων: •

Comicorum Atticorum Fragmenta, επιμ. Kock, συλλ. Teubner, τομ. 2 και 3 (4η έκδ. 1957).

352

•

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

The Fragments of Attic Comedy, επιμ. J. M.

Edmonds, Leyde, Brill, 1957-1961,3

τομ. (με αγγλική μτφρ.). •

Tragicorum Atticorum Fragmenta, επιμ. A. Nauck, 2η έκδ. με ένα συμπλήρωμα του

Β. Snell, Hildesheim, Olms, 1983.

Αττικοί Ρήτορες Οι ρητορικοί λόγοι του ’Α νδοκίδη (1 τομ.), του Λυσία (2 τόμ.), του Ισοκράτη (4 τομ.), του Ίοαίου (1 τομ.), του Αισχίνη (2 τόμ.), του 'Υπερείδη (1 τομ.), του Λυκούργου (1 τόμ.), και του Δεινάρχου (1 τόμ.), καθώς επίσης και το σύνολο του δημοσθενικού corpus, έχουν εκδοθεί στο CUF. Για τις σχέσεις μεταξύ των λόγων που εκφωνήθηκαν και των κειμένων που διαθέτουμε, βλ.:

Dover, Lysias and the Corpus Lysiacum, Berkeley 1968.

•

K .J.

•

P. Carlier, Démosthène, Paris, Fayard, 1990, σ. 315-320.

Φιλόσοφοι Όλο το έργο του Πλάτωνα διατίθεται στη δίγλωσση έκδοση του CUF (25 τόμ. κει­ μένου και ένα λεξικό) και στη συλλογή των εκδόσεων Pléiade (μτφρ. L. Robin, 2 τόμ.). Θα βρούμε επίσης έναν αριθμό πολύ καλών νέων μεταφράσεων, στη συλ­ λογή QF (ιδιαίτερα τον "Ιωνά, τον Φαϊδρο, τον Γοργία και τις Επιστολές). Γ ια τον ’Αριστοτέλη, η πλήρης έκδοση στην οποία παραπέμπουμε παραμένει αυτή του I. Bekker (Berlin 1831, 5 τόμ.). Το σύνολο του έργου του Αριστοτέλη έχει πρόσφατα μεταφραστεί στα αγγλι­

κά υπό την διεύθυνση του R. Barnes (Princeton University Press, 1984). Στη Γαλλία, η έκδοση του Αριστοτέλη στο CUF προχωρά αρκετά αργά, αλλά πολλές πραγματείες έχουν μεταφραστεί από τον J. Tricot για τις εκδόσεις Vrin. Ακολουθούν μερικές βιβλιογραφικές πληροφορίες σχετικές με τα έργα που ενδια­ φέρουν πιο άμεσα τον ιστορικό: • •

Ρητορική, CUF, 3 τόμ. Ποιητική, CUF, 1 τόμ., και βιβλίο τσέπης (μτφρ. και παρουσίαση του Μ.

Treddé). Vrin (μτφρ. J. Tricot), και Presses Pocket, συλλ. «Agora»

•

Ηθικά Νικομάχεια,

•

Πολιτικά, CUF, 5 τόμ. (μτφρ. Aubonnet)1Vrin, 1τόμ. (μτφρ. J.

(μτφρ. J.

Defradas).

με τον τίτλο Les Politiques (μτφρ. •

Tricot)· GF, 1 τόμ.

A. Pellegrin).

Αθηναίων Πολιτεία, CUF (μτφρ. G. Mathieu). Για σχολιασμό αυτής της θεμε-

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

353

λιώδους, για τον ιστορικό, πραγματείας, βλ. Rhodes P., A Commentary on the Aristotelian Athenaôn Politeia, Oxford 1981.

•

Η Επιστολή τού Αριστοτέλη προς τόν Αλέξανδρον περί τής πολιτικής προς τάς πόλεις που έχει παραδοθεί από αρκετά αραβικά χειρόγραφα έχει μεταφρα­ στεί στα γαλλικά από τον J. Bielawski, με σχολιασμό του Μ. Plezia (Cracovie 1970). Πρόκειται πιθανώς για ένα νόθο κείμενο της εποχής των Αντωνίνων (Carlier P., «Étude sur la prétendue lettre d’Aristote à Alexandre», Ktèma 5, 1980, σ. 277-288).

Ο Οικονομικός του Ψευδο-Αριστοτέλη καθώς επίσης και οι Χαρακτήρες του Θεοφράστου έχουν εκδοθεί στο CUF.

Για τους Κυνικούς, βλ. L. Paquet, Les Cyniques grecs. Fragments et témoignages, 1η έκδ. Ottawa, 1975' 2η έκδ. Paris, Livre de poche, 1992. Ιστορίες της φιλοσοφίας: Υπάρχει μια πολύτιμη ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας του 4ου αιώνα μ.Χ.: Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή, ελληνικό κείμενο στη Loeb, γαλλική μτφρ. GF. Το έργο του Guthrie W. Κ. C., A History of Greek Philosophy (τομ. 4 και 5 για τον Πλάτωνα, τομ. 6 για τον Αριστοτέλη), Cambridge, Cambridge University Press, 1975-1981, είναι σήμερα το σύγχρονο έργο στο οποίο παραπέμπουμε.

Για μια εισαγωγή, παραπέμπουμε στο έργο Histoire de la philosophie του Émile Bréhier, τομ. 2 και 3, Paris, Presses Universitaires de France, 1966, καθώς επίσης και στους τόμους της σειράς «Que sais-je?» του J. Brun για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Πραγματείες τεχνικού χαρακτήρα Πρέπει να επιμείνουμε στην ιστορική σημασία της Πολιορκητικής του Αινεία τοϋ Τακτικοϋ (CUF).

Ε πιγραφικές Π ήγες Louis Robert «Bibliothèque de la Pléiade», L ’Histoire et ses méthodes, σ.

Γ ια μια παρουσίαση της ελληνικής επιγραφικής, βλ. τη συμβολή του στον συλλογικό τόμο της

435-497, (ελλ. έκδ.: Ιστορία και Μέθοδοί της, τομ. Β' 2, μτφρ. Ειρήνη Στεφανάκη, ΜΙΕΤ, 1981, σ. 17-66).

354

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Για να κατατοπιστούμε στις επιγραφικές δημοσιεύσεις, συμβουλευόμαστε το έργο Guide de l’épigraphie, Paris, Presses de l’ENS, 2η έκδ. 1989. Οι νέες ελληνικές επιγραφές που έρχονται στο φως κάθε έτος εκδίδονται στο Supplementum Epigraphicum Graecum (συντόμευση

seg ),

έκδ. J.C. Gieben,

Amsterdam. Σχολιάζονται, κατά περιοχή και κατά θέμα, στο Revue des études grecques (στο εξής REG). Σχολιασμένες συλλογές επιγραφών: • •

Tod Μ. Ν., Greek Historicai Inscriptions, II, Oxford 1948 (συντόμευση Tod). Heisserer A. J., Aiexander the Greatand the Greeks. The Epigraphicai Evidence, Oklahoma 1980.

Ελληνικά κείμενα επιγραφών και μεταφράσεις: •

Pouilloux J., Choix d’ inscriptions grecques, Paris, Les Belles Lettres, 1960 (γαλλική μτφρ.).

•

Institut Fernand-Courby, Nouveau Choix d ’ inscriptions grecques, Paris, Les

•

Rhodes P. J. - Osborne R., Greek Historicai Inscriptions 404-323 B.C., Oxford

Belles Lettres, 1971 (γαλλική μτφρ.). University Press, 2003 (αγγλική μτφρ.). Γαλλικές μεταφράσεις (χωρίς τα κείμενα): •

Bertrand J.-M., Inscriptions historiques grecques, Paris, Les Belles Lettres, συλλ. «La Roue à livres», 1992.

•

Le Guen-Pollet B., La Vie religieuse dans le monde grec du Ve au llle siècle avant Jésus-Christ. Choix de textes épigraphiques traduits et commentés, Toulouse, Presses univ. de Toulouse, 1991.

H θεμελιώδης σημασία των επιγραφικών πηγών για την ιστορία του 4ου αιώνα παρουσιάζεται σαφώς σε έναν αριθμό συλλογών και θεματικών μελετών, κυρίως: •

Bengtson Η., Die Staatsvertràge des Altertums, Munich, Beck, 1962, τομ. 2.

•

Osborne M. J., Naturalization in Athens, Bruxelles 1981-1983,4 τομ.

•

Migeotte L., L'Emprunt public dans les cités grecques. Recueil des documents et analyse critique, Québec-Paris, Les Belles Lettres, 1984.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Οι πόλεις που έχουν ιδρυθεί (όπως η Μεσσήνη) ή έχουν ανοικοδομηθεί (όπως η Πριήνη) τον 4ο αιώνα μάς δίνουν μια πολύ σαφή εικόνα της πολεοδομίας· εκείνες που καταστράφηκαν τότε οριστικά (όπως η Όλυνθος) παρέχουν πολύτιμες πλη­

Π Η ΓΕ Σ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ . ΑΙΩΝΑ

355

ροφορίες για την κατοικία και τον τρόπο ζωής. Σχεδόν όλες οι σπουδαίες τοπο­ θεσίες παρέχουν σημαντικά στοιχεία για την ιστορία του 4ου αιώνα: μπορούμε να αναφέρουμε παραδείγματος χάρη τα πινάκια που βρέθηκαν στην Αθήνα -χάλκινα ελάσματα με ονόματα δικαστών-, κληρωτήριον -μηχανή κλήρωσης στα ηλιαστικά δικαστήρια-, κλεψύδρα -μηχανή χρονομέτρησης κατά τις αγορεύσεις των ρητό­ ρων-, το μνημείο των Ναυάρχων στους Δελφούς προς τιμήν του Λύσανδρου για τη νίκη στους Αιγός ποταμούς ή το Φιλιππεϊον της Ολυμπίας.

Θα αναφερθούμε αρχικά στις σπουδαίες συνθέσεις της ιστορίας της ελληνι­ κής τέχνης: *

Charbonneaux

J., Martin R. και Villard F., L'Art grec, τομ. Ill, La Grèce

classique, Paris, Gallimard, συλλ. «L’Univers des formes», 1969. *

Papaioannou K. (επιμ.), L ’Art grec, Paris, Mazenod, 1η έκδ. 1972, 2η έκδ. 1992.

*

Martin R., L ’Urbanisme en Grèce antique, Paris, Picard, 1976.

*

Hoepfner W. και Schwander E., Haus und Stadt im klassischen Griechenland, Munich, Deutscher Kunst Verlag, 1986.

*

Γενικές εισαγωγές στα Ελληνικά: Κοκκορού-Αλευρά Γ., Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, Εκδόσεις Καρδαμίτσα

*

1990. Μπακαλάκης

*

Τιβέριος Μ., Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Τέχνη, Αθήνα, Ίδρυμα Γουλαν-

Γ., Από τον Φειδία ως τον Πραξιτέλη, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις

Κυριακίδη, 1990. δρή-Χόρν, 1995.

Για μια πρώτη παρουσίαση των τοποθεσιών, βλ.: *

The Princeton Atlas of Classical Sites, Princeton 1976.

*

Υπάρχει επίσης διαθέσιμο υλικό σε ηλεκτρονική μορφή στον διαδικτυακό κόμβο Perseus (www.perseus.tufts.edu) με δυνατότητα ηλεκτρονικής αναζήτησης. Θα χρησιμοποιήσουμε επίσης τους αρχαιολογικούς οδηγούς που είναι αφιε­

ρωμένοι σε κάποιες τοποθεσίες (τους Δελφούς και τη Δήλο παραδείγματος

Χάρη)·

*

Εκδοτικές σειρές αρχαιολογικών οδηγών στα ελληνικά: Υπουργείο Πολιτισμού - Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, σειρά οδηγών.

*

Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, σειρά Αρχαίοι Τόποι και Μουσεία της Ελλάδος.

Αν και, συνήθως, οι ιστορικές αναλύσεις οι σχετικές με τον 4ο αιώνα επιβάλλουν την από κοινού χρήση των φιλολογικών κειμένων, των επιγραφών και των αρχαίο-

356

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

λογικών δεδομένων, κάποιες αγροτικές περιοχές των περιοχών στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου μάς είναι γνωστές σχεδόν αποκλειστικά από την αρχαιο­ λογία. Βλ. παραδείγματος χάρη: •

Βοκοτοπούλου I., Βίτσα. Τα νεκροταφεία μιας μολοσσικής κώμης, Αθήνα 1986, 3 τομ.

*

Ήπειρος, 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (συλλογικός τόμος με εποπτεία Σακελλαρίου Μ .Β.), Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1997.

Για να παρακολουθήσουμε την αρχαιολογική επικαιρότητα για την περιοχή της σημερινής Ελλάδας, θα αναφερθούμε στο «Chronique des fouilles» παράρτημα του Bulletin de correspondance hellénique (BCH). Ta Archaeological Reports που εκδίδονται ως παραρτήματα του Journal of Hellenic Studies [JHS) είναι λιγότερο αναλυτικά και παρουσιάζονται λιγότερο γρήγορα, αλλά αφορούν και τις άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου (Μεγάλη Ελλάδα, Σικελία, Κύπρο και Μ. Ασία κυρίως). Μεσολαβεί συχνά ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ της αρχής (ακόμα και του τέλους) μιας ανασκαφής και της δημοσίευσής της, αλλά συχνά οι αρχαιολόγοι παρουσιάζουν προσωρινά συμπεράσματα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια συνεδρίων που συγκεντρώνουν αρχαιολόγους και ιστορικούς σχετικά με μια περιοχή του ελληνικού κόσμου. Βλ. παραδείγματος χάρη: •

Atti Taranto,

Actes des Convegni sulla Magna Grecia, συγκαλείται κάθε έτος

στον Τάραντα και είναι αφιερωμένο σε μία πόλη της μεγάλης Ελλάδας ή ένα θέμα που αφορά την περιοχή. •

L'Epire méridionale et I’ lllyrie dans l’Antiquité, Actes des colloques réunis à Clermont-Ferrand en 1984 et 1988, επιμ. P. Cabanes (Clermont-Ferrand, ADOSA). Δημοσιεύσεις ανασκαφών στα Ελληνικά:

* *

Αρχαιολογικό Δελτίο (ΑΔ), εκδόσεις Υπουργείου Πολιτισμού. Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΠΑΕ), εκδόσεις της Εν Αθήναις Αρχαιο­ λογικής Εταιρείας.

*

Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας (Έργο), εκδόσεις της Εν Αθήναις Αρχαιο­ λογικής Εταιρείας.

Ν ομ ίσμ ατα Βασικά εργαλεία έρευνας: •

Kraay C., Morckholm Ο. και Thompson M., An Inventory of Greek Coin-hoards, New York 1973.

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣΤΟ ΡΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

•

357

Kraay C., Archaic and Classical Greek Coins, London, Methuen, 1976. Για μια επισκόπηση της διεθνούς νομισματικής βιβλιογραφίας:

•

Περιοδικό Numismatic Literature (NL), New York, American Numismatic Society.

Μεταξύ των ιστορικών μελετών που βασίζονται κυρίως στη νομισματική, θα επι­ σημάνουμε: •

Le Ridder G., Le Monnayage d'or et d ’argent de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294, Paris, De Boccard, 1977.

•

Picard 0., Chalcis et la Confédération eubéenne: étude numismatique et d'histoire, Paris-Athènes, De Boccard, 1979.

•

Psoma S., Olynthe et les Chalcidiens de Thrace: études de numismatique et d ’ histoire, Stuttgart, Steiner Verlag, 2001.

Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ 1

Γενικά έργα Μεταξύ των έργων ελληνικής ιστορίας σε έναν τόμο, το έργο του Bengtson H.,

Griechische Geschichte, Munich, Beck, 1η έκδ. 1950, 5η έκδ. 1977 (ελλ. έκδ.: Ισ το­ ρία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέα Γαβρίλη, Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα, 1991), παραμένει ένα έργο αναφοράς, αλλά θα προτιμούσαμε το έργο του Musti D., Storia greca, Rome-Bari, Laterza, 1989. Γ ια τον 5o αιώνα: Will Éd., Le Monde grec et l ’Orient. I. Le Ve Siècle, Paris, PUF, συλλ. «Peuples et civilisations», 3η έκδ. 1989. Lévy Ed., La Grèce au Ve siècle, Paris, Éd. du Seuil, συλλ. «Nouvelle histoire de l’Antiquité», τομ. 2,1995. Γ ια τον 4o αιώνα: Glotz G. και Cohen R., Histoire grecque. III. La G rèce au Ve siècle, Paris, PUF, 1936. Will Éd., Mossé Cl. και Goukowsky P., Le M onde grec et l'Orient. II. Le Ve Siècle et

Γ époque hellénistique, Paris, PUF, 2η έκδ. 1988. Lewis D.M., Boardman I., Hornblower S. και Ostwald M., The Fourth Century B .C .,

Cambridge Ancient History, 2η έκδ., τομ. 6, 1994. *

Schüller Wolfgang, Griechische Geshichte, R. Oldenbourg Verlag, München 1991 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από την Κρητομυκηναϊκή εποχή ως το τέλος των κλασσικών χρόνων, μτφρ. Αφροδίτη Καμάρα, Χριστίνα Κοκκι-

1.

Οι πηγές παρουσιάζονται στο παράρτημα σ. 345-357, όπως και οι μελέτες για τις πηγές. Σε κάθε υποκεφαλίδα της βιβλιογραφίας, οι μελέτες παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά. 359

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

360

νιά, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, 1999) με επισκόπηση βιβλιογραφίας για τον 5ο και τον 4ο αιώνα. Carlier Ρ. (επιμ.), Le N e Siècle avant Jésus - Christ. Approches historiographiques, Études anciennes 15, Paris, de Boccard, 1996. *

Tritle L. A. (επιμ.), The Greek world in the Fourth century, London - New York, Routledge, 1997.

*

Buckler John, Aegean G reece in the fourth century B.C., Leiden - Boston, Brill 2003. Η πιο εμβριθής συνολική μελέτη για τον 4ο αιώνα παραμένει η διατριβή της

Mossé Cl., Aspects sociaux et politiques du déclin de la cité grecque au N e siècle.

La fin de la dém ocratie athénienne, Paris, PUF, 1962. H συγγραφέας είχε την ευκαι­ ρία να τροποποιήσει από τότε κάποια από τα συμπεράσματά της. Βλ. για παρά­ δειγμα Mossé Cl., «La vie économique d’Athénes au IVe siècle: crise ou renouveau?», Praelectiones patavinae, Rome, L’Erma, 1972, σ. 135-144.

Για τη Σπάρτη και την ηγεμονία της Σπάρτης Roussel P., Sparte, Paris, De Boccard, 1η έκδ. 1939, 2η έκδ. 1960. Oliva P., Sparta and her Social Problems, Prague-Amsterdam, Hakkert, 1971. Lewis D. M., Sparta and Persia, Leyde, Brill, 1977. Hamilton C.D., Sparta's Bitter Victories. Politics and Diplom acy in the Corinthian War, Ithaca και London, Cornell Univ. Press, 1979. Bommelaer J.-F., Lysandre de Sparte. Histoire et traditions, BEFAR νούμ. 240, Paris, De Boccard, 1981. Vattuone R., «Problemi spartani: la congiura di Cinadone», Rivista storica dell'

Antichità, XII (1982), σ. 19-52. Carlier P., La Royauté en G rèce avant Alexandre, Strasbourg, AECR, 1984. Cartledge P., Agesilaos and the Crisis of Sparta, London, Duckworth, 1987. Ducat J., Les Hilotes, BCH suppl. XX, Paris, De Boccard, 1990. * *

Whitby M. (επιμ.), Sparta, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2002. Baltrusch,

Sparta.

G eschicte

G esselschaft

Kultur,

C. H.

Beck’

se

Verlagsbuchhandlung, München 1998 (ελλ. έκδ.: Σπάρτη. Η ιστορία, η κοινωνία

και ο πολιτισμός της αρχαίας λακωνικής πόλης, μτφρ. Μπαλόγλου Χρήστος, Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα 2003) με βιβλιογραφική επισκόπηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

361

Για τη Θήβα και τη θηβαϊκή ηγεμονία Carrata Thomes F., Egemonia beotica e potenza marittima nella politica di

Epaminonda, Turin 1952. Larsen J., Greek Federal States, Oxford, Clarendon Press, 1968. Cawkwell G.L., «Epaminondas and Thebes», CO 22 (1972), σ. 254-278. Salmon P., Étude sur la confédération béotienne (447/446-386). Son organisation et

son administration, Bruxelles 1978. Buck R. J., A History of Boeotia, Edmonton 1979. Buckler J., The Theban Hegem ony (371-362), Harvard Univ. Press, 1980.

Για την εξωτερική πολιτική της Αθήνας από το 404 μέχρι το 355 Cloché P., La Politique étrangère d ’Athènes de 404 à 338 avant J.-C ., Paris 1934. Sealey R., «Callistratos of Aphidna and his contemporaries», Historia 5 (1956), σ. 178-203. Seager R., «Thrasybulus, Conon and Athenian imperialism 396-386», JH S 87 (1967), σ. 95-115. Cawkwell G. L., «The foundation of the second Athenian Confederacy», CO 67 (1973), σ. 47-60. Accame S., Il predom inio ateniese nel IV seco lo a. C., Rome, Elia, 1979. Funke P., Homonoia und Archè. Athen und die griechische Staatenwelt vom Ende

des peloponnesischen Krieges bis zum Königsfrieden, Wiesbaden, Steiner, 1980. Cargill J. L., The Second Athenian League. Empire or Free A lliance ?, Berkeley Univ. Press, 1981. Strauss B., Athens after the Peloponnesian War (403-386), London-Sydney, Croom Helm, 1986.

Π όλεμ ος κ α ι ειρήνη στην Ε λ λ ά δ α τον 4ο α ιώ ν α Parke H. W., Greek M ercenary Soldiers from the Earliest Times to the Battle of Ipsus, Oxford 1933. Martin V., La Vie internationale dans la Grèce des cités, Genève-Paris, Sirey, 1940. Ryder T.T. B., Koinè Eirènè, Oxford Univ. Press, 1965. Mossé Cl., «Le rôle politique des armées dans le monde grec à l’époque classique», στο Vernant J.-P. (επιμ.), Problèmes de la guerre en Grèce

ancienne, Paris-La Haye, Mouton, 1968, σ. 221-229 (ελλ. έκδ.: Προβλήματα

362

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . A IQN a

Πολέμου στην Α ρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Διεύθυνση Εκδόσεων Γ.Ε.Σ., 1981, σ. 231-254).

Pritchett Κ. W., The Greek State a t War, Berkeley 1974. Garlan Y., Recherches de poliorcétique grecque, Athènes-Paris, De Boccard, 1974. Adcock F. και Mosley D. J., Diplom acy in Ancient G reece, London, Thames and Hudson, 1975. *

Sage

M.M., Warfare in Ancient Greece. A Sourcebook, London-New York,

Routledge, 1996.

*

Amouretti M.C. - Ruzé Fr., Les sociétés grecques et la guerre à l ’époque classique, Paris, Ellipses édition 1999 (ελλ. έκδ.: Κοινωνία και πόλεμος στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Γεωργαμλής Γ., επιμέλεια Στεφάνής Α.Δ., Αθήνα,

Εκδόσεις Πατάκη, 2004). Χρήσιμο επίσης είναι το ήδη αναφερθέν έργο του Bengtson H., D ie Staatsverträge des Altertums (βλ., παραπάνω, σ. 354).

Για τη Δελφική Αμφικτυονία: Lyon-Paris, Les Belles Lettres, 1979. Bousquet J., Études sur les com ptes de Delphes, Paris, De Boccard, 1988. Lefèvre F., L'Amphictionie pyléo-delphique: histoire et institutions, BEFAR 298, Paris, De Boccard, 1998. Roux G., L ’A mphictionie. Delphes et le temple d'Apollon au N e siècle,

H βασιλεία τον Φίλιππον Schaeffer A., Dem osthenes und seine Zeit, Leipzig 1856-1858,4 τομ. Momigliano A., Filippo il M acedone saggio sulla storia greca d e l IV secolo A C . Firenze, F. Le Monnier,i934 Markle M. M., The Peace of Philocrates. A study of Athenian Foreign Relations 348346 B.C., Diss. Princeton, 1967.

Perlman S. (επιμ.), Philip and Athens, Cambridge 1973. Ellis J. R., Philip II and M acedonian Imperialism, London, Thames and Hudson, 1976. Cawkwell G. L., Philip of M acedon, London, Faber and Faber, 1978. Hammond N.G.L. και Griffith G.T., A History of M acedonia, II, Oxford, Clarendon Press, 1979 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της Μακεδονίας, μτφρ. Χαλκιοπούλου Μαίρη Κοσματόπουλος Αλέξανδρος, Αθήνα, Εκδόσεις Μάλλιαρης (Παιδεία), 1995). * Φίλιππος Βασιλεύς των Μακεδόνων, επιμέλεια Λουκοπούλου Λ. Δ. - Χατζόπου­ λος Μ .Β., Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1980.

ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΙΑ

363

Carlier P., D ém osthène, Paris, Fayard, 1990. Borza E.N ., In the Shadow o f Olympos, The Emergence of Macedon, Princeton Univ. Press, 1993. Sealey R., Demosthenes and his Time, Berkeley Univ. Press, 1993. Hatzopoulos M .B., M acedonian Institutions under the kings. A historical and

epigraphical study, τομ. 2, Αθήνα 1996.

Για την Περσική Αυτοκρατορία τον 4ο αιώνα Olmstead A.T., History o f the Persian Empire, Chicago 1948 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της

Περσικής Α υτοκρατορίας, μτφρ. Πέππα Ε., Αθήνα, Εκδόσεις Οδυσσέας, 2002). Starr C. G., «Greeks and Persians in the 4th century B.C.», Iranica Antiqua XI (1975), σ. 39-99, και XII (1977), σ. 49-115. Hofstetter J., Die Griechen in Persien. Prosopographie der Griechen im persichen

Reich vor Alexander, Berlin, Deutsches arch. Institut, 1978. Picard 0., Les Grecs devant la m enace perse, Paris, SEDES, 1980. *

Briant P., Rois, Tributs e t Paysans, Besançon-Paris, Les Belles Lettres, 1982.

Hornblower S., Mausolus, Oxford, Clarendon Press, 1982. *

Cook J. M., The Persian Empire, London, Dent and Sons, 1983.

Asheri D., Fra Eilenismo e Iranismo, Bologne, Patron, 1983.

The Cambridge History of Iran, τομ. 2,1985. Briant P., Histoire de /’ Empire perse. D e Cyrus à Alexandre, Paris, Fayard, 1996.

Οι κατακτήσεις τον Αλέξανδρον Για μια ενημέρωση στην τεράστια βιβλιογραφία που είναι αφιερωμένη στον Αλέ­ ξανδρο, βλ.: Seibert J., Alexander der Große, Erträge d e r Forschung, Darmstadt 1972. Goukowsky P., «Recherches récentes sur Alexandre le Grand», Bulletin thématique de la REG 96 (1983), σ. 225-241. Μεταξύ των πρόσφατων μονογραφιών που είναι αφιερωμένες στον κατακτητή, θα επισημάνουμε: Briant P., Alexandre le Grand, Paris, PUF, συλλ. «Que sais-je?», 1974. Hammond N .G .L., Alexander the Great, Com m ander and Statesman, London, Chatto and Windus, 1981 [χρήσιμο για τους χάρτες του και τα σχέδια μάχης]. Faure P., Alexandre le Grand, Paris, Fayard, 1985.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

364

Η καλύτερη συνολική μελέτη είναι αυτή του P. Goukowsky (στο Le M onde grec et

l'Orient: βλ. παραπάνω σ. 359), που συμπληρώνεται από τη διατριβή του ίδιου συγ­ γραφέα, Essai sur les origines du mythe d ’A lexandre, l-ll, Presses univ. de Nancy, 1978-1981. *

Gehrke Hans-Joachim, Geschichte des Hellenismus, R. Oldebourg Verlag München 1991 (ελλ. έκδ.: Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου, μτφρ. Χανιώτης Άγγελος, ΜΙΕΤ, 2000) με βιβλιογραφική επισκόπηση.

*

Roisman J., Brill's com panion to Alexander the Great, Leiden Boston και Köln, Brill, 2002 (με περαιτέρω βιβλιογραφία).

Γ ια την ελληνική Δύση Stroheker Κ., Dionysios I. Gestalt und Geschichte der Tyrannen von Syrakus, Wiesbaden 1958. Berve H., D ie Tyrannis bei den Griechen, l-ll, Munich, Beck, 1967. Finley M. i., A history of Sicily, London, Chatto & Windus, 1968. Mossé Cl., La Tyrannie en Grèce ancienne, Paris, PUF, 1969 (ελλ. έκδ.: Οι τύραννοι

στην Α ρχαία Ελλάδα, μτφρ. Καλογεροπούλου Αθ., Αθήνα, Εκδόσεις Άστυ, 1989). Braccesi L., Grecità adriatica, Bologne, Patron, 1η έκδ. 1970, 2η έκδ. 1979. Talbert R., Timoleon and the Revival of Greek Sicily, Cambridge 1975. Sordi M., La Sicilia dal 36817 al 337/6 a. C., Rome, G. Bretschneider, 1983. Gabba Ε. και Vallet G. (επιμ.), La Sicilia antica, Naples, Ed. del Sole, 1984, 2 τομ. Sikanie : Storia e civilità délia Sicilia greca, Milan, Garzanti, 1986. Sanders L. J., Dionysios of Syracuse and Greek Tyranny, London, Croom Helm, 1987.

M agna Grecia, Milan, Electa, 1987-1990, 4 τομ. Storia del Mezzogiorno, 1, Naples, Ed. del Sole, 1991. *

Greco E., Archeologia della Magna Grecia, Roma - Bari Laterga & Figli Spa, 1992 (ελλ. έκδ.: Αρχαιολογία της Μ εγάλης Ελλάδας, μτφρ. Σουέρεφ Κ., Εκδό­ σεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001).

Για την οικονομία και την κοινωνία τον 4ο αιώνα Για μια εξαιρετική εισαγωγή βλ.: Austin Μ. και Vidal-Naquet P., Économies et Sociétés en Grèce ancienne, Paris, Armand Colin, 1η έκδ. 1972 (ελλ. έκδ.: Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλά­

δα, μτφρ. Κουκουλιός T., Αθήνα, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 1998), και κυρίως: Finley Μ. I, The ancient economy, London, Chatto & Windus, 1973.

365

ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΙΑ

Επισκόπηση της έρευνας, κριτικές: Will Éd., «Trois quarts de siècle de recherches sur l'économie grecque antique»,

Annales ESC, IX (1954), σ. 7-22. Andreau J. και Étienne Roland, «Vingt ans de recherches sur l’archaïsme et la modernité des sociétés antiques», Revue des études anciennes (στο εξής REA) 86 (1984), σ. 55-83. Επίσης σημαντικό είναι το βιβλίο του Μ. Rostovtzeff, The social and econom ic

history of the Hellenistic world, Oxford, Clarenton Press, 1941, του οποίου η αρχή αφορά τον 4ο αιώνα. Στην πολύ πλούσια βιβλιογραφία για τη δουλεία, επισημαίνουμε το έργο Colloques

sur l’esclavage antique, εκδόσεις Université de Besançon (Les Belles Lettres) και κυρίως: Garlan Y., Les Esclaves en Grèce ancienne, Paris, Maspero, 1982. Για τους μέτοικους, η μόνη σύνθεση παραμένει αυτή του Clerc Μ., Les Métèques

athéniens, BEFAR νούμ. 64, Paris, De Boccard, 1883, που συμπληρώνεται από το έργο του Whitehead D., The Id eolog y of the Athenian M etic, Cambridge Philological Society, 1977, όπως και από το Actes des colloques sur L ’Étranger από το Université de Nancy-ll (εκδόσεις R. Lonis). Για τους πλούσιους στην Αθήνα, οι σημαντικότερες μελέτες είναι του Davies

J. Κ.

το Athenian Propertied Families, Oxford, Clarendon Press, 1971, όπως και το Wealth and the Power of Wealth in Classical Athens, Liverpool, Arno Press, 1981. Μεταξύ των πιο ενδιαφερουσών μελετών στον δύσκολο τομέα της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας του ελληνικού κόσμου τον 4ο αιώνα, επισημαίνουμε: Gernet L., « L’approvisionnement d’Athènes en blé au Ve et au IVe siècle», στο Bloch G., M élanges d ’histoire ancienne, Paris 1909, σ. 269-391. Finley Μ. I., Studies in Land and Credit in Ancient Athens, New Brunswick 1952. Bogaert R., Banques et Banquiers dans les cités grecques, Leyde, Brill, 1968. Lacey W. Κ., Family in Classical Greece, London, Thames and Hudson, 1968.

Problèmes de la terre en Grèce ancienne, επιμ. Μ. I. Finley, Paris-La Haye, Mouton, 1973. Hansen Μ. και Isager J., Aspects of the Athenian Society in 4th Century Athens, Odense Univ. Press, 1975. Hopper R. J., Trade and Industry in Classical Greece, London, Thames and Hudson, 1979. Gauthier Ph., «Les Cités grecques et leurs bienfaiteurs», Bulletin de Correspondance

Hellenique suppl. XII, Paris, De Boccard, 1985.

366

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Hansen Μ., D em ography and Democracy. The Num ber of Athenian Citizens in the

4th Century B .C ., Homing, 1986. Millett P., Lending and Borrowing in Ancient Athens, Cambridge Univ. Press, 1991. Βλ. επίσης τα ήδη αναφερθέντα έργα του Gauthier Ph., Un commentaire

historique... (βλ. παραπάνω, σ. 346), του Bengston Η., D ie Staatsvertrage..., και του Migeotte L., L ’Emprunt public... (βλ. παραπάνω, σ. 354).

Η πολιτική ζωή στις ελληνικές πόλεις Οι πιο σφαιρικές μελέτες των ελληνικών πολιτικών θεσμών παραμένουν αυτές των Busolt G. και Swoboda Η., Qriechische Staatkunde, l-li, Munich 1920-1926, και του Ehrenberg V., The Greek State, New York, Norton, i960. Η αθηναϊκή δημοκρατία αποτέλεσε μόλις το αντικείμενο μιας αξιόλογης σύνθε­ σης: Hansen Μ. Η .,The Athenian dem ocracy in the Age of Demosthenes: Structure,

principles and ideology, Oxford, Cambridge, Mass., Blackwell, 1991. Βρίσκουμε σε αυτό το βιβλίο λεπτομερή βιβλιογραφία, και κυρίως έναν κατά­ λογο πολλών προγενέστερων έργων του συγγραφέα. 0α αρκεστούμε να επιστήσουμε την προσοχή σε δύο μελέτες των θεσμών ιδιαί­ τερα σημαντικές: Rhodes P .J., The Athenian Boule, Oxford, Clarendon Press, 1972. Wallace R. W., The Areopagos Council to 307 B .C ., Baltimore, 1989. * *

Eder W., D ie Athenische Demokratie im 4. Jahrhundert v. Chr., Stuttgart 1995. Σακελλαρίου Μ. B., Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδό­ σεις Κρήτης, 2000.

Για το αθηναϊκό δίκαιο: Harrison A .R.W ., The Law of Athens, l-ll, Oxford, Clarendon Press, 1968,1971. Mac Dowell P.M ., The Law in Classical Athens, London, Thames and Hudson, 1978 (ελλ. έκδ.: To δίκαιο στην Αθήνα των Κλασσικών χρόνων, μτφρ. Μαθιουδάκης Γ., Αθήνα, Εκδόσεις Παπαδήμα, 1996.). Γενική εισαγωγή στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο: *

Biscardi A. Diritto Greco Antico, Milano, επιμ.: Dott. A. Giuffre, 1982 (ελλ. έκδ.:

Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, μτφρ. Δημάκης Π.Δ., Αθήνα, Εκδόσεις Παπαδήμα, 1998). Γ ια τις πολιτικές συζητήσεις και τις πολιτικές διαμάχες, το μοναδικό συνολικό έργο παραμένει: Beloch K .J., Die attische Politik seit Perikles, Leipzig 1886.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

367

Για την πολιτική ζωή εκτός της Αθήνας: Gehrke H .J., Stasis. Untersuchungen zu den inneren Kriegen in den griechischen Staaten des 5 und 4 Jahrhunderts v. Chr., Munich, Beck, 1985. Βλ. επίσης τα ήδη αναφερθέντα έργα για τη Σπάρτη, τη Θήβα και τις πόλεις της Σικελίας (βλ. παραπάνω, σ. 360-361 και 364). Γ ια τους συνοικισμούς: Moggi M., I sinecismi interstataii grec\, Pise, Dell Orso, 1976. Γ ια τις Συμπολιτείες και τα Κοινά: Cabanes P., «Recherches sur les États fédéraux en Grèce», Cahiers d ’histoire XXI (1976), σ. 391-407. *

Buraselis Kostas (επιμ.), The idea of European community in history. Conference proceedings. Τομ. II: Aspects of connecting poieis and ethne in ancient Greece

Athens, Greek ministry of education and religious affairs, 2003 (Education research centre of Greece).

Ο ελληνικός πολιτισμός τον 4o αιώνα Εκπαίδευση, θρησκεία, νοοτροπίες Nilsson M. P., Geschichte der griechischen Religion, Munich, 1η έκδ. I-Il, 1941-1950' 2η έκδ. 1955-1961 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, μτφρ. Παπαθωμοπούλου Αικ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 1998) Marrou Η.-Ι., Histoire de l ’éducation dans l'Antiquité, 1η έκδ. 1950' 2η έκδ. Paris, Éd. du Seuil, συλλ. «Points», 1989 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της εκπαιδεύσεω ς στην

Αρχαιότητα, μτφρ. Φωτεινόπουλος Θ., Αθήνα, 1961). Rudhardt J., Notions fondamentales de la pensée religieuse et Actes constitutifs du culte dans la Grèce classique, Genève, Droz, 1η έκδ. 1958' 2η έκδ. 1992. Dover K .J., Greek Popular Morality in the Time of Plato and Artistote, Berkeley, Univ. of California Press, 1974. Schmitt-Pantel P. και Bruit-Zaidman L., La Religion grecque, Paris, Armand Colin, 1989 (ελλ. έκδ.: Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασσικής αρχαιότητας, μτφρ. Τριανταφύλλου Μ., Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2004). Jost M., Aspects de la vie religieuse en G rèce, Paris, SEDES, 1992. Γ ια την ελληνική τέχνη του 4ου αιώνα, βλ. τις ήδη αναφερθείσες μεγάλες συν­ θέσεις (βλ. παραπάνω, σ. 355), αλλά και:

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

368

Borbein A., «Die griechische Statue des 4. Jhdt. Formanalytische Untersuchungen zur Kunst der Nachklassik», JDAl 88 (1973), a. 43-212. Todisco L., Scultura gre ca de l IV secolo, Milan, Langanesi, 1993.

Φιλοσοφία H πλειοψηφία των σύγχρονων αναλύσεων της ελληνικής φιλοσοφίας είναι περισ­ σότερο δυσανάγνωστες από τα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Είναι καλύτερο λοιπόν να διαβάσει κανείς τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Μεταξύ των προσιτών μελετών, με μεγάλο ενδιαφέρον για την ιστορία, θα αναφέρουμε: Morrow G.R., P lato’s Cretan City. A Historical Interpretation of the Laws, Princeton Univ. Press, 1960. Weil R., Aristote et l'Histoire. Essai sur la Politique, Paris, Klincksieck, i960. Aubenque P., La Notion de prudence chez Aristote, Paris, PUF, 1963. Piérart M., Platon et la Cité grecque. Théorie et réalité dans la constitution des Lois, Bruxelles 1974. Brisson L., Platon, les mots et les mythes, Paris, Maspero, 1982 (ελλ. έκδ.: Ο Πλάτων,

οι λέξεις και οι μύθοι, μτφρ. Οικονόμου Στ., Αθήνα, Μεταίχμιο, υπό έκδοση).

Πολιτική σκέψη Το μοναδικό εγχειρίδιο παραμένει: Sinclair Τ.Α., A history of Greek political

thought, London, Routledge & Keegan Paul, 1951. Μεταξύ των καλύτερων πρόσφατων μελετών στα γαλλικά, αναφέρουμε: Romilly J. de, La Loi dans la pensée grecque, Paris, Les Belles Lettres, 1971.

— , Problèm es de la dém ocratie grecque, Paris, Hermann, 1975. (ελλ. έκδ.: Π ρο­ βλήματα της ελληνικής δημοκρατίας, μτφρ. Αγκαβανάκης Ν., Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1998). Lévy Ed., Athènes devant la défaite de 404. Histoire d ’une crise idéologique, ParisAthénes, BEFAFt νούμ. 25, 1976. Romilly J. de, La Douceur dans la pensée grecque, Paris, Les Belles Lettres, 1979. Bordes J., Politeia dans la pensée grecque ju squ’ à Aristote, Paris, Les Belles Lettres, 1982. Demont P., La Cité grecque archaïque et classique et l'Id éal de tranquillité, Paris, Les Belles Lettres, 1990.

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ Π Η ΓΩ Ν

II. 2/1261a.24: 303, 4-5/1262b-

Α ’Αθηναίος, Δ ειπ ν ο σ ο φ ιο τές

νΐ.272θ: 227, ΧΙΙΙ.5570-β: 152 Αινείας ό Τακτικός, Πολιορκητικά XI.7-10: 72, XIV. 1: 257-258 Αισχίνης Κατά Κ τηοιφώ ντος

1263a: 240, 9/1269b.32-35: 241, 9/12703.25-28: 32, III. 1/12758.22: 241, 6-8: 287, 9/12800.34: 303, 13/1284a.1011: 297, 13/1284b.30-35: 297, 14/1284b.35-12863.7: 291,

83: 137, 116: 141, 160: 156, 164:

14/1285a: 289, 15/l286a-b:

169, 171: 249

294, 17/12880.15-19: 297

Π ερ ί τής Π αραπ ρεσβ είας 34-35: 119, 60: 119, 79: 116, 105: 80, 137: 24 ’Ανδοκίδης, Π ερ ί τής προς Λ α κ εδ α ι­

μονίο υς ειρ ή νη ς, 15: 41, 36: 41 ’Αριστοτέλης

'Αθηναίων Π ο λ ιτεία

IV. 9.6/1294b: 221, 300, 1l/l295a: 300, 14/l298a.3-7: 263, 15/12993.25-28: 263, V. 2/l302a.22-27: 283, 4/1303b. 19: 284, 4/l304a. 10-13: 103, 7/1306b.33: 25, 7/1307b. 19-25: 284, 10/1310b.8-9: 289,

42.3: 254

10/1311a.5-8: 289, 10/I311b.1-

Η θ ικ ά Ε ύ δ ή μ εια

3: 154, 10/I313a.1-10: 296

νΐΙ.9: 287

Η θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ εια V. 10: 287, VII.1/11458.15-35: 298, VIII. 12/1159^11600: 287, 289, 291

Πολιτικά I.

1: 287,296, 2: 296, 4/125313.33-8: 234, 6-7: 287, 8-9/ΐ2563-1258ά 250, 12: 287

VII. 4/l326a.25-26: 306,7/l327b. 29-32: 305, 14: 287, 17/1355b. 35-42: 237,

Ρητορική, l.8/1366.a: 287,289 (Ψευδό) Αριστοτέλης, Ο ικονομικός, 13493.14: 212, 1349C.32: 213 ’Αριστοφάνης, Έ κκληοιάζουοαι, 214-235: 239, 651-652: 233 36 !

370

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

Άρριανός, Ά νάβ ασ ις

Β'Φιλιππικός, 15: 134, 20-23: 134, 24: 134

I. 17.10: 150 III. 3.1: 168, 4.5: 171, 15.5: 173

Γ' Φιλιππικός, 31: 88

IV. 9.7-8: 179, 10: 180

Δ' Φιλιππικός, 37-42: 256

V. 25.2: 181

•

(Ψευδό) Δημοσθένης

VI. 27.3: 183

Κατά Ν έαιρας, 16: 242, 73-79:

VII. 4.7: 186, 8.1: 186, 11.9: 187

311, 110: 240, 122: 237

Κατά Τιμοθέου, 8-10: 63, 25: 63 Π ε ρ ί Αλοννήσου, 18: 136, 26: Δημοσθένης

136

•

Π ε ρ ί τών προς Α λ έξα νδ ρ ο ν

Δικαστικοί λόγοι ιδιωτικού περιεχομένου Κατ Άφοβου /, 8-11: 228 Κατά Βοιωτοΰ II, 25: 249 Κατ’ Εύβουλίδου, 34-36: 238

•

συνθηκώ ν, 15: 258 Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων

και δογμάτων συναγωγή, ν .3 5 : 57 Διόδωρος Σικελιώτης

Κατά Φαινίππου: 248

Ισ το ρ ικ ή Β ιβ λιο θή κη

Δικαστικοί λόγοι πολιτικού

V.

περιεχομένου

XIII. 62.5: 196, 63.3-6: 196, 75.5-

Κατ Άριστοκράτους,ϊ07: 112

6: 196, 79.8: 197, 91: 198,

Κατ Άριστογείτονος I, 79: 312

93.3: 198, 94: 199, 112.4:

Κατά Μειδίου, 158: 250, 209-210:

200, 114.1: 200

256

XIV. 3.4-7: 22, 7.4: 201, 7.5-7:

Κατά Τιμοκράτους, 149: 257

201, 10.1: 20, 12: 24, 13.2:

Περί τής Παραπρεαβείας, 10-11:

210, 13.6-8: 25, 18: 202, 39

116, 23: 124, 46: 124, 137: 124,

29, 42.1: 203, 45: 203, 47.2:

281: 312, 291: 121

204, 53.5: 204, 65-69: 205,

Περί του Στεφάνου, 21: 115,

78: 34, 79.6-8: 36, 96.4: 206,

143: 142, 169-73: 143, 178: 144,

101: 207, 102: 208, 107.3-4:

216: 144, 259-260: 312 •

13.3:211

Συμβουλευτικοί λόγοι Α' 'Ολυνθιακός, 17-18:113

202 XV.

13.2-3: 48, 17.3: 209, 18-19: 48, 20.3: 48, 28.2: 54, 28.3:

Β ' 'Ολυνθιακός, 7: 101,13: 275,

59, 29.5: 55 29.7: 54, 56, 57,

16: 150,

36.5: 62, 37.2: 61, 38.2: 62,

Γ' Ολυνθιακός, 4-5:109

57-58: 72, 62.5: 74, 70.2: 78,

Περί Μεγαλοπολιτών, 12: 73

74: 215, 76.1: 80, 78.4: 80,

Περί συντάξεως, 20: 275

79.3-6: 72, 89.1: 84

Περί Χερσονήσου, 7:138,43:127 Α'Φιλιππικός, 2:110,5-6:111,50:111

XVI. 5: 217, 22: 97, 24.4: 105, 31.4: 105, 69.7: 128, 77.3:

37 1

ΕΥ Ρ ΕΤΗ ΡΙΟ Π Η ΓΩ Ν

Παναθηναϊκός, 72-88: 287,177:

140, 89.3: 149, 92.5: 154, 9394: 128, 154

245 Πανηγυρικός, 100-109: 51, 110-

XVII. 1: 155, 3.4: 166, 17.3: 129, 30: 168, 39.1-3: 172, 51.1:

132: 51, 113: 22, 126: 287, 151:

171

287

XVIII. 18: 251, 253

Περί Άντιδόοεως: 319

XIX. 6:221

Περί Ειρήνης: 99 Πλαταϊκός, 20:64, 44:64, 56-62: 64

Ε

Πρός Δημόνικον: 287

Ελληνικά της Οξυρύγχου (έκδοση

Προς Νικοκλέα: 287

Chambers): 9.3: 38,10.2: 37.19:

Τραπεζιτικός: 287

47

Φίλιππος, 102-123: 133, 154: 88 Η Ηρόδοτος III.

80: 293

κ Κτησικλής (Fr.Gr.Hist νούμ. 245) απ.1: 227,252

V. 17:87,22:87 VI. 57: 32

Λυσίας

Θ

Κατά Έργοκλέους, 11: 43

Θεόπομπος ο Χίος

Κατά Νικομάχου, 18-21: 310

(Fr.Gr.Hist νούμ.115) απ. 30α: 94, απ. 98: 60, απ. 110:

'Ολυμπιακός: 210

129, απ. 166: 120

'Υπέρ Αδυνάτου: 228

Θουκυδίδης I.

141-143: 17

II. 100-101:88

Μ Μένανδρος, Δύσκολος, 841- 844: 235

V. 16: 281, 68.2: 279 VI. 17.2-3: 192, 90.2-3: 195 Ξενοφών Αγησίλαος, 1.7:35,36: 36

I 'Ισοκράτης

Άνάβασις, I. 8.17-20: 27, 9: 287

Άρεοπαγιτικός, 29: 311

IV. 7.21-25: 27

Ελένης Έγκώμιον, 32-34: 287

V. 6.15-33: 259

Επιστολή προς Φίλιππον, 11:

’Απομνημονεύματα, III. 9: 287

128

IV. 2: 287, 6.12: 287, 289

Ευαγόρας: 287

'Ελληνικά, II. 2.20: 19, 4.28-29: 24

Νικοκλής: 287

III. 2.19-20: 28, 3.1-4: 29, 4.3-4:

Ο ΕΛ ΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

372

35, 4.11: 30, 4.19: 36, 4.27: 36,

Έπιατολή 2', 32813-0: 216, 331ο

5.1: 36, 5.5: 39,