Историја за 3 разред гимназије

VLADIMIR DIMITRIESKI

ISTORIJA ZA III RAZRED GIMNAZIJE

Velika geografska otkrića i početak kolonijalnih osvajanja Da bi došlo do velikih geografskih otkrića bilo je potrebno da se ispune određeni uslovi. Prije svega trebalo je da se promjene prestave ljudi o obliku zemlje. U toku prethodnog perioda katolička crkva je zanemarila ranija saznanja o obliku zemlje. Ljudi su vjerovali da je zemlja ravna ploča i ukoliko bi se dovoljno daleko odmakli, sunovratili bi se u ambis (provalija). Moreplovci koriste stare karte, a pored toga usavršen je kompas i promjenjena je konstrukcija brodova sa većim tovarnim prostorom, radi dužine putovanja ( ti brodovi se zovu karavele ). Počinje da se primjenjuje barut za oružje i otkrivena su nova saznanja iz astronomije što omogućuje noćna putovanja. Dolazi do pojeftinjenja robe iz pojedinih djelova svijeta ( Afrike, Indije i Kine ) zbog bržeg putovanja što je omogućavalo brže bogaćenje. Portugalci sredinom XV vijeka imaju prestiž u geografskim otkrićima. Oni u to vrijeme dolaze do Gvineje, a 1485 dolaze do rijeke Kongo. Bartolomeo Dijaz 1487 - 1488 uspjeva da oplovi južni rt Afrike ( Rt Dobre nade ). Vasko de Gama dolazi do Zanzibara, odakle nastavlja put i dolazi do Indije. Na tim prostorima portugalci stvaraju kolonije i drže monopol u trgovini. Krajem XV vijeka Kristofor Kolumbo uspjeva da ubjedi špansku kraljicu Izabelu da mu plati ekspediciju sa kojom bi pronašao bliži put do Indije. On koristi staru Toskanelijevu kartu, i sa tri karavele ( Ninja, Pinta i Santa Marija ) 1492 napušta Španiju. 12. oktobra 1492. Kolumbo će se iskrcati na ostrvu Gvanahani ( San Salvador – Sveti Spas ). On je bio ubjeđen da je stigao u Indiju. Ova zemlja dobiće ime po Amerigu Vespućiju, koji ju je 1507. posjetio i opisao. Magelan otkriva prolaz kroz Ameriku, ali je 1522 poginuo u borbi sa urođenicima. Fernando Kortez ( 1519 - 1522 ) uspio je da pokori Asteke u Meksiku i Peruu. Posle toga Pizaro i Almagro 1532 - 1535 uspjet će da pokore Inke u Peruu. Na ovim teritorijama koje su držali ljudi sa Španskog govornog područja uspjeli su da urođenicima nametnu njihov jezik, vjeru i običaje. Na sjeveru kolonizaciju vrše Englezi i Francuzi, a kasnije i Njemci. Ova geografska otkrića uslovila su pad cijena prekomorskih proizvoda i sirovina. Zbog velikog priliva plemenitih metala u Španiji dolazi do stagniranja proizvodnje i porasta cijena proizvoda.

Začeci kapitalističke privrede u okvirima feudalnog društva Velika geografska otkrića preotimaju primat u trgovini od Mlečana i Đenovljana u korist Nizozemaca, Engleza i Španaca. Kao trgovačke sile uzdići će se Španija i Portugalija. Ove sile stvoriće velika vojno - trgovačka uporišta na svim značajnijim morskim putevima i faktički tako diktirati cijene proizvoda iz prekomorskih zemalja. Zbog velikog priliva plemenitih metala u Evropi dolazi do pada proizvodnje i tzv. "revolucije cijena". U to doba javiće se bogati sloj građana koji preuzimaju primat od plemstva. U to vrijeme povećava se rad manufaktura nastalih još u srednjem vijeku u Italiji. Ovakva vrsta rada je mnogo kvalitetnija od "esnafske proizvodnje", zbog adekvatnije podjele rada na radne operacije. Najviše manufaktura u to doba imaju Nizozemska, Engleska i Francuska. To je preteča današnje fabričke proizvodnje. Uz pojačanu akumulaciju kapitala javiće se trgovina svjetskih razmjera. U samoj Engleskoj posebno se razvila "suknarska proizvodnja". Zbog velikog izvoza dolazi do nestašice sirovina ( vune ). Da bi dobili veće pašnjake u Engleskoj zemljoposjednici počinju ograđivati i opštinsku zemlju koju su tada koristili sitni seljaci. Zbog toga sitni seljak propada i njegova zemlja biva ograđena. Na ovaj način plemstvo će dobiti buržoaske navike i veću produktivnost pa se nazivaju "džentri". Sitan seljak će biti prisiljen da postane najamni radnik. Na taj način u Engleskoj feudalni sistem zamjenjen je kapitalističkim načinom proizvodnje. Već u XVI vijeku jačaće građanska klasa, ali su neke države zadržale feudalne odlike. Svaka je nastojala da stimuliše stvaranje rad manufaktura i 2

jačanje trgovine radi objezbjeđivanja prihoda.

Humanizam i renesansa Dotadašnja gradska kultura nije zadovoljavala evropsko stanovništvo, pa oni teže ka nečem novom. Pred kraj srednjeg vijeka na pomenutim prostorima javlja se pojačani interes za antičko kulturno nasleđe. Istina je da Grčka i Rimska kultura nisu potpuno zanemarene u srednjem vjeku ali u XIV i XV vijeku izučavanje klasične starine dobiva novi zamah. Učeni ljudi nisu više zadovoljni proučavanjem teologije već žele da upoznaju antičku misao. Ovaj pokret dobiće ime Humanizam (lat. Humanus - čovječanski). U tom interesovanju doći će do preporoda evropskog čovječanstva koje se naziva Renesansa. Renesansni period obilježen je velikim porastom materijalne i duhovne kulture koje produžavaju srednjovjekovni gradovi. Prvo u Italiji a kasnije u čitavoj Evropi gradjanska klasa stvara nov odnos prema postojećim vrijednostima. Ova klasa nije zadovoljna i traži nove mogućnosti za svoje preduzimljivosti budeći u masama nacionalnu svijest i postiče težnju za ovozemaljskim užicima. Pod uticajem ovog duha ljudi nisu spremni da trpe društvenu nepravdu radi sreće posle smrti.Tada počinje da se razvija nauka zasnovana isključivo na eksperimentu. Taj period daje kulturi velike stvaraoce: pisac - Šekspir; vajar - Mikelanđelo Buonaroti; slikar - Leonardo da Vinči; muzičar - Bah… Renesansnog čovjeka sve zanima, pun je radoznalosti i stvaralačkog žara. On traži slobodu ličnosti i u religiji; nije spreman prihvatati ničiji autoritet pa ni Papin. U katoličkoj crkvi javiće se težnja ka promenama na relaciji sveštenstvo - vjernici. Humanista Nikolo Makijaveli napisao je knjigu "Vladalac" koja je postala bukvar za buduće vladare. Zbog svog slobodnog duha mnogi su bili proganjani a neki su čak i izgubili glavu kao što je bio Đordano Bruno ( spaljen na lomači 1600. ). Ove progone organizovala je katolička crkva zbog toga što nije bila spremna da se osavremeni i modernizuje. Ovakav stav skupo će platiti jer će iz svog okrilja izgubiti mnogo vjernika koji organizuju nov oblik religije koji se naziva Protestantizam.

Reformacija i katolička reakcija U ovo doba u okvirima katoličke crkve zavladao je nemoral i nadoslijednost u duhovnom pogledu, posebno u okvirima manastira. Tada se zabranjuje uzimanje novca pod interes od strane katoličke crkve. U to vrijeme dolazi do kočenja napretka i uništavanja tehničkih pronalazaka. Zbog nekontrolisanog trošenja materijalnih sredstava na papskom dvoru, papi će se finansije ograničiti. Dodjela visokih crkvenih položaja bila je vezana uz davanje mita. Posebno su bile sporne indulgencije ( pismeni oprosti grijehova ), koje postaju unosan crkveni posao. Protiv ovakvih odnosa u katoličkoj crkvi borio se Martin Luter, koji je 1517. raskinuo sa katoličkom crkvom, mada je po zanimanju bio katolički teolog. U njegovu reformisanu crkvu uvedena je obavezna ženidba sveštenika. Oni su još morali da vode skroman život. Njegovo učenje prvi prihvataju njemački kneževi i prisvajaju crkvena imanja. Ovo učenje pogrešno su protumačili seljaci zbog čega dolazi do ustanka. Oni zahtjevaju smanjivanje poreza, rabota, pa čak i ukidanje kmetstva. Ustanak traje od 1524 - 1525. Protiv ustanka stupa i sam Martin Luter, nakon čega su kneževi skupili vojsku i pobili seljake. U Ženevi i Švajcarskoj javlja se novi reformator katoličke crkve Žan Kalvin. Njegovo učenje zove se "kalvinizam", koji stimuliše bogaćenje buržoazije, pa se brzo širi na Francusku, Nizozemsku i Englesku. Tamo je od 1509-1547, vladao Henrih XVIII. Ovaj vladar imaće problema sa Papom zbog čestih razvoda. Nastankom reformatorske crkve on se proglašava vrhovnim sveštenikom, pa mu ženidba nije bila nikakav problem. Pored toga on je crkvena imanja i imovinu podjelio poslušnim ljudima i samim tim kupio mir u zemlji. Reformacija je potkopala Papski autoritet, dok je crkvu lišila kompletne imovine u zemlji. Kao odgovor na reformaciju, javlja se protivreformacija ili katolička reakcija. Katolici pokušavaju da se protiv

3

reformatora bore knjigom i mačem ujedno. Jezuetski duhovni red, stvoriće čitav niz katoličkih škola i univerziteta po Evropi. Sa druge strane biće aktivirana inkvizicija koja će organizovati ogromne pokolje pristalica reformatorske crkve. Tom prilikom u Engleskoj i Francuskoj reformatorski pokret je u krvi ugušen. Naročito su stradali pripadnici reformatorskog pokreta u Francuskoj, koji se nazivaju Hugenoti.

Španija i revolucija u Nizozemskoj Španija je stekla velika bogatstva u prekomorskim zemljama. Njene kolonije davale su velika novčana sredstva, uglavnom u obliku plemenitih metala, što vladarima ove zemlje omogućuva veliku moć, kako vojnu, tako ekonomsku i političku. Španski ogranak Habzburške loze, težio je za dominacijom na što većim prostorima Evrope. Filip II (1550-1598) je bio veliki protivnik protestantizma. On je davao ogromna ovlaštenja inkviziciji, koja u njegovo doba organizuje javna spaljivanja Jeretika. U okvirima istorijske Nizozemske nalazile su se sledeće države: Holandija, Belgija i jedan dio Francuske. Nizozemska je u to vrijeme došla pod vlast Filipa II. Zbog kočenja razvoja ove zemlje javlja se težnja za osamostaljivanje. Borba za osamostaljivanje Nizozemske je bila vezana uz razvoj buržoazije, tako da buržoazija predvodi ovu revoluciju. Glavni zadatak ove revolucije je bio oslobođenje boržoazije od neproduktivnog plemstva i španske apsolutističke vlasti. Borba protiv Španaca je počela 1565. ujedinjenjem 7 sjevernih provincija koje dobijaju ime Holandija. Nju predvode pripadnici buržoazije koji sebe nazivaju Gezi ( odrpanci ). Pre sukoba oni su mirnim putem pokušali da reše ovaj sukob zako što su na Španski dvor došli u pocepanoj odeći da bi pokazali da su Španski porezi prema njima previsoki. Ovo nije urodilo plodom, oni su na dvoru ismejani i poslati kući. Pošto su se ove provincije bavile trgovinom, imaju razvijenu trgovačku mornaricu čiji brodovi imaju plitak gaz, pa se borbe uglavnom odvijale na moru. Taj plitak gaz im je omogućavao da namame Špance na plitke vode i tamo ih tako bespomoćne dokrajče. Ovi brodovi imaju prednost nad španskim teškim ratnim brodovima. Borba Holandije protiv Španaca je urodila plodom pa 1581. ova zemlja proglašava nezavisnost. Južni dio istorijske Nizozemske se pretežno bavio poljoprivredom i trgovinom. Nakon izdvajanja Holandije, ova zemlja će dobiti ogromnu ekonomsku moć, isključivo zbog razvoja brodarstva i prekomorske trgovine. Holandija će stvoriti svoje kolonije širom Afrike i Azije, a kada Portugal padne pod Špansku vlast, holanđani će preoteti i čitav niz portugalskih kolonija. U XVII. vijeku luka Amsterdam postće najveći trgovački i bankarski centar zapadne Evrope.

Francuska apsolutistička monarhija Nakon završetka 100 - godišnjeg rata Francuska se ujedinila i stabilizovala svoju politišku situaciju na neko vrijeme. Od tog vremena ona je ujedinjena nacija, pa će tako početi da gradi svoju jedinstvenu kulturu u jezik.U 16 v. Francusku će zahvatiti protestantski pokret. Mnogi francuski gradovi, naročito trgovački, bili su u rukama protestanata - Hugenota. Kao u svim zemljama zap. Evrope, i u Francuskoj će doći do protivreformacije katoličke crkve, što će dovesti do građanskog rata. Na strani Hugenota je bila Engleska, dok je na strani aktuelne vlasti i katoličke crkve bila Španija. Borbe između protestanata i katolika u ovoj zemlji su bile veoma krvave. 1572 u Vartolomejskoj noći, poklano je više hiljada Hugenota. Borbe i unutrašnja nestabilnost su vladale u cijeloj Francuskoj. Nakon ovih borbi na vlast će doći Henrih IV, inače Hugenot, koji je morao preći na katoličanstvo. On će ujedno biti osnivač Burbonske dinastije. 1598. Nantskim ediktom, obezbeđena je vjerska tolerancija. Henrih IX ( 1598 – 1610 ) stimulisao je trgovinu i ekspanziju ka prekomorskim zemljama. Za vrijeme njegovog naslednika Luja XVIII ( 1610 – 1643 ) počeo je da se utvrđuje apsolutizam u Francuskoj. On je prvo 1614 bio inicijator raspuštanja državnih staleža zbog nesuglasica unutar svog organa. Za prvog ministra on postavlja kardinala Rišelje, koji pomaže stvaranju apsolitizmau ovoj zemlji. Rišelje će beskrupulozno progoniti Hugenote sve dok nije uspio uništiti posebnu republiku koju su stvorili na jugu. On je zatim 1629. izdejstvovao Aleski edikt milosti koji je faktički zamjenio Nanski. On će parlamentu ukinuti pravo da daje primjedbe na kraljeve zakone. Čitavo vrijeme vladavine on će rušiti lokalnu samoupravu. Luj XIV ( 1643 – 1715 ) uspjeće da 4

završi proces apsolutističke kraljevske vlasti u Francuskoj. Državu je smatrao lično svojim vlasništvom. Poznata je njegova izjav: “Država to sam ja!!!” On je smatrao da je "kralj sunca" pa ga je narod tako i zvao. On je smatrao da za svoju vladavinu odgovara samo Bogu i nikome drugom. Oko sebe okuplja naučnike i umjetnike, pa Francuska za vrijeme njegove vladavine doživljava kulturni procvat. Za vreme njegove vladavine sagrađeni su: Versaj, Luvr i čitav niz drugih dvoraca. Za sve ovo bile su potrebne pare. On zbog toga stimuliše trgovinu i privredu kako bi imao više sredstava za graditeljsku djelatnost. On uvodi u Francuskoj Trgovački merkantilizam ( zaštita svojih proizvoda putem ogronih carinskih nameta kako bi na kraju domaća proizvodnja stimulativno napredovala ). To je u stvari svojevrsan nacionalizam. Pred kraj vladavine Franc. državne finansije su bile potpuno upropaštene. On je vodio čitav niz ratova, ali se skromno proširio. Dobio je samo dio Flandrije, Strazbur i dio Alzasa. U doba Luja XV ( 1715 – 1774 ) državna kasa je bila potpuno prazna, a plemstvo veoma rasipno, što će izazvati veliko nezadovoljstvo buržoazije.

Rusija od XVI- XVII veka 1480. Moskovska kneževina je uspjela da se oslobodi od tatarskog jarma. Do tada se ova kneževina znatno proširila na račun okolnih ruskih zemalja. 1523. Rusija se konačno ujedinjena, nakon čega je počela da jača carska apsolutistička vlast. Boljari su više puta bezuspješno pokušavali da ograniče kneževu vlast. U doba Ivana IV ( 1533 – 1584 ) Moskva je postala državno i crkveno središte ove sada već moćne kneževine. U njegovo doba su znatno ojačale veze sa Evropom. U Rusiji počinje da cvjeta trgovina sa evropskim zemljama, naročito preko luke Arhangelsk, koja je u upotrebi još od 1584. Još 1547. Ivan IV se proglasio za cara. On će Rusiji priključiti prostrane djelove zap. Sibira. Pored feudalne vojske on je uveo “stajaću vojsku” u kojoj doživotno služe vojnici zvani “strelci”. Ivan IV je bio surov vladar pa je zbog toga dobio nadimak Grozni. U doba Fjodora I ( 1584 – 1598 ) vlast je preuzeo boljar Boris Gedunov koji je vladao Rusijom od 1598- 1605. Boris je proglasio rusku crkvu nezavisnom od carigradske patrijaršije. U to doba se smatralo da je Boris ubio carevića Dimitrija. Posle njegove smrti za cara je izabran Dimitrije I Savozvanac. Uz pomoć Poljske on će uspjeti da zauzme i Moskvu. Ovaj period ruske istorije zove se vreme smutnje. Pod vodstvom Minjina i Požarskog Moskva je oslobođena 1612. Narodne godine za cara je izabran Mihail Fjodorovič Romanov ( 1613 – 1645 ). On je inače rodonačelnik dinastije koja je vladala do oktobarske revolucije. U 16. i 17. vijeku u Rusiji vladar je davao pomestije ( Feude ). Feudalac je morao da daje zbog toga vladaru vojnu službu. Kmetovi vezani za zemlju , zvali su se krijeposniki. Mihail je za vrijeme svoje vladavine počeo da razvija gradove i privredu. Njegov naslednik Aleksej Mihajlovič ( 1645 – 1676 ) kodifikovao je rusko pravo koje ograničava samovolju vlasti i ruskog plemstva. U pograničnim prostorima su živieli slobodni seljaci kozaci. Oni su bili pravoslavne vjere i njihov zapovjednik zvao se ataman. U Ukrajini se protiv Poljaka pobunio ataman Bogdan Hmeljicki i 1645. ovu pokrajinu priključio Rusiji. Zbog Ukrajine je tada izbio rat između Poljske i Rusije koji se završio pobjedom Rusije. Tada će Rusi priključiti dijelove Ukrajine, koji se nalaze na desnoj obali rijeke Dnjepar. Sredinom 17. vijeka Rusi će dovršiti i svoje osvajanje Sibira.

Engleska od XVI do XVII veka Engleski vladar Henrih VII ( 1485 – 1509 ) svojom ženidbom, u grobu spaja crvenu i bjelu ružu. On se preko svoje djece orodio sa kraljevskim kućama Španije i Škotske. U toku svoje vladavine reformisoa je vojsku koju snabdjeva vatrenim oružjem i sudstvom. U njegovo doba sud nazivaju "Dvorana zvezda". Sud sačinjavaju ljudi sa najvećim autoritetom u Engleskoj. Henrih VII je udario temelj engleskoj trgovačkoj mornarici. On je svome sinu ostavio prepune državne blagajne gotovine. Henrih VIII ( 1509 – 1547 ) se oženio svojom snahom uz papski blagoslov. Potpuno je opremio mornaricu i kopnenu vojsku. U vladvini Engleskom državom pomažu mu kardinali Vulzi i Tomas Kromvel. Henrih VIII se zaljubio u jednu dvorkinju, nakon čega traži od pape da ga rezvede od Aragonske princeze. Papa se nije smjeo odlučiti na ovaj čin da se ne bi zamjerio španskom vladaru. Tada počinje otvoren sukob između Londona i Rima. 1529 5

izglasano je 137 statuta, kojim su promjenjeni odnosi držve i crkve. Kralj je proglašen poglavarom posebne engleske crkve. Tada je priznat i kraljevski brak sa dvorkijom Anom Bolen. Henrih će tada preuzeti napad na monaške redove, bogata manastirska imanja, koja će na kraju prigrabiti za sebe. Ljudi koji su se opirali konfiskaciji, kažnjavani su vješanjem. Oduzetu crkvenu zemlju, on će prodati na javnim licitacijama. On je od svojih podanika tražio da se zaklinju samo njemu i da priznaju pravo nasleđa potomcima Ane Bolen. Tada je u državi zavladao pravi teror po tom pitanju, a jedan od žrtava je bio i kraljev prijatelj Tomas Mor (pisac "Utopije" ). U međuvremenu kralj će napustiti Anu dovodeći novu ženu. On je Anu optužio za blud i pogubio sa još pet ljudi. Tek je šesta žena Henriha VIII doživjela njegovu smrt. Pred smrt je bio veoma zao pa je pogubio dosta ljudi. Od njegovih šest brakova preživjelo je samo troje dijece koji će jedni za drugim svi vladati Engleskom: Edvard VI ( 1547 – 1553 ); Meri Tjudor ( 1553 – 1558 ); Elizabeta I ( 1558 – 1603). Edvard je bio slab vladar dok je Meri pokušavala da vrati protestantizam ubistvima i progonima najokorelijih protestanata. Ona se udala za španskog kralja i umrla prirodnom smrću, a u istoriji je poznata kao "Krvava Meri". Elizabeta I je obrazovana žena. Javno je mjenjala ljubavnike ali se nikad nije udala. Ona je napunila istrošene državne blagajne. Meri Stjuart je dugo protiv Elizabete stvarala spletke i zavjere smatrajući da je ona naslednica krune. Na kraju je Elizabeta morala da je pogubi. U Elizabetino vrijeme engleski moreplovci su se bavili i gusarenjem. Oni presreću španske brodove i pljačkaju ih. Najpoznatiji gusar je bio Frensis Drejk. Zbog čestih pljačkanja španskih brodova Filip II gradi flotu "Nepobjedivu Armadu". Drejk je uspio upasti u špansku luku Kadiz i potopiti čak 18 brodova ove armade. 1588. Filip će, zbog toga, poslati 130 brodova u pravcu La Manša. Zbog Drejkovog lukavstva i jake bure špancima će ostati samo 64 broda. Elizabeta je pomagala španskim neprijateljima u Nizozemskoj i Francuskoj. Ona se krvavo obračunala sa Ugarskim pobunjenicima. Ona je za svog naslednika imenovala kralja Džejmsa I (1603 – 1625 ) inače sina Meri Stjuart. Džejms je bio slab vladar i zbog toga dolazi u sukob sa parlamentom. Čarls I ( 1625 – 1649 ) nije sazivao parlament od 1629 do 1640. Bio je katolik i nepopularan u Engleskoj. Dugo je ratovao sa Škotskom. 1642. je počeo građanski rat tj. obračun vladara koji traje 10 godina. U početku Rojalisti, pristalice kralja, imaju izvesnih uspjeha, da bi kasnije parlament na čelo vojske postavio Olivera Kromvela koji uvodi redovno plaćanje vojske, čeličnu disciplinu i moral. Zbog toga njegova vojska pobjeđuje kraljeve pristalice.1649. Čarls I je uhvaćen i pogubljen. Engleska je proglašena republikom i nazvana Komonvelt. Kromvel se krvavo obračunao sa pobunama u Škotskoj i Urskoj. Posle njegove smrti 1658. njega nasleđuje sin koji je bio nesposoban, pa se 1660. izvršila restauracija monarhije. Na vlast dođe čarls II ( 1660 – 1688 ). Za vrijeme njegove vladavine tj. 1665. dolazi do epidemije kuge, a 1666. do velikog požara u Londonu. Tada je stanovništvo govorilo da je to božija kazna, zbog pomitljivosti društva. Ovaj vladar nije uspio ništa značajnije da učini. Džejms II ( 1685 – 1688) je bio prokatolički raspoložen. Parlament tada poziva da preuzme njegov presto njegove ćerke i zet, inače Holandski princ Viljem Oranski.1688. Viljem se iskrcava u Engleskoj sa vojskom. On će morati da potpiše "Deklaraciju Prava", kojom je krupna buržoazija obezbjedila sebi primat u vlasti, dok će kralj izgubiti kontrolu nad vojskom i sudstvom. Kralj nije mogao da donosi zakone, ni da ih ukida. On čak i ne raspolaže državnim budžetom. Proglašena je i sloboda vjeroispovjesti. Parlament je time postigao ogroman uspjeh, a pošto je sve prošlo bez krvi ovu revoluciju nazivamo "Mirnom" ili "Slavnom revolucijom". Viljem će se još neko vrijeme boriti sa Francuskom i svojim tastom Džejmsom II.

Rusija Nakon objedinjavanja Rusije znatno še ojačati centralna carska vlast. Jačanje vlasti neposredno će pomagati rusko plemstvo. Petar Veliki ( 1682 – 1725 ) je bio veliki Ruski reformator za čije je vladavine ova zemlja doživjela pravi procvat. Po dolasku na vlast Petar Veliki odmah 1696. zauzima Azov u jednom krvavom ratu sa Turskom. Rusija je time dobila izlaz na Azovsko i Crno more. Petar je obišao većinu eminentnih evropskih zemalja i tamo se dobro upoznao sa njihovim vojnim i dž`avnim uređenjem. Bio je pokrovitelj većine naučnih i kulturnih radnika tog vremena. On je stimulisao dolazak školovanih ljudi u Rusiju što će njegovoj zemlji donijeti ogromnu korist. On u rusku vojsku uvodi savremena sredstva i organizaciju. U njegovo vrijeme Rusija ratuje sa Švedskom od 1700 - 1721. Na osvojenim zemljama 1703.

6

na ušću Neve Petar će dići svoju prestonicu Sankt - Peterzburg. On je uspio 1709. da kod Poltave teško porazi Šveđane.1711. Šveđani će u rat sa Rusijom uvući i Tursku, ali im ni ovaj potez nije pomogao protiv Rusa. U ovom ratu Rusija je dobila značajna teritorijalna proširenja: Baltičke zemlje, Estoniju i Letoniju. Petar je sagradio moćnu flotu i time vojnički uzdigao Rusiju na nivo vele-sile. On će Rusku "Dumu" zamjeniti senatom. Ukupnu vojsku će podjeliti na: pešadiju, konjicu i artiljeriju. Da bi ojačao Rusiju Petar će podići čitav niz manufaktura, pretežno metalurških i suknarskih. On je uveo Evropske manire na svoj dvor. Zabranio je nošenje dugih kosa, brada i haljina. On je ujedno bio i surov vladar. Svog sina Alekseja osudio je na smrt, kada je saznao da je protiv njegovih reformi. Katarina II ( 1762 – 1796 ) je uspješno ratovala sa Turcima i uspjela osvojiti Krim. Ona je učvrstila centralnu vlast u Rusiji. Katarina je širila Ruske teritorije na račun Turske i Poljske. Rusijom je vladala gvozdenom rukom, pa se protiv nje digao čitav niz ustanaka. Najveći ustanak 1774. podigao je Jemaljin Puganov. Ona je podjelila Rusiju na 50 gubernija, i prva je u istoriji uvela progonstvo svojih neprijatelja u Sibir. Na njenom i dvoru Petra Velikog dosta ključnih položaja su zauzimali Crnogorci.

Pruska Pruska je bila sastavni dio sv. Rimskog Carstva Njemačkih naroda. Ovim djelom carstva vladala je porodica Hoencolern. Ujedinjenje Pruske konstantno ometaju Poljaci koji vladaju njenim zapadnim dijelom. Porodica Hoencolern pokušava da ujedini Prusku pod svojim patronatom. 1660. personalnom unijom su ujedinjeni: Brandenburg, istočna Pruska, i vojvodstvo Kleve. Brandenburški kneževi su konstantno širili svoju državnu teritoriju. Oni su formirali jaku vojsku i administraciju. Pošto su kroz njihove posjede tekle rijeke: Rajna, Laba, Odra, Visla - oni imaju izuzetno važan položaj za trgovinu tog doba, pa se njihov značaj u tom periodu povećava. Od njihove volje zavisila je kompletna trgovina Šleske, Saksonije i Češke. Zbog navedenih razloga trgovina je Hoencolerima donosila znatne prihode. Fridrih Viljem ( 1640 – 1688 ) je bio ključna ličnost za jačanje Pruske države. On će uvesti stalne poreze kojima će izdržavati vojsku i administraciju. Zbog pomoći koju je ukazao Hoenštaufovcima, Fridrih I ( 1688 – 1713 ) je dobio titulu kralja Pruske. Pruski car Fridrih Viljem I ( 1713 – 1740 ) je umjesto najamne vojske uveo regrutovanje obveznika i veoma strogu disciplinu u okviru njegove vojske. On je u stvari zahtjevao izuzetnu disciplinu u svim sferama društva. Njegov sin Fridrih II ( 1740 – 1786 ) je od Pruske napravio veliku silu. On će čestim ratovima udvostručiti svoju teritoriju. Radi svoje uspješne politike nazvan je "Veliki". Suprotno od svog oca koji je bio jedva pismen on poštuje nauku i kulturu pa njegov dvor postaje stecište uglednih ljudi tog doba. On će ukinuti u Pruskoj praksi da se u sudskoj istrazi upotrebljava tortura (mučenje) koja je do njegovog vremena bila zakonsko sredstvo za iznuđivanje priznanja. Ujedno sarazvojem industrije, zemljoradnje i trgovine u svojoj zemlji on ljubomorno čuva plemićke privilegije čime je unekoliko usporio razvoj tih grana i očuvao krupni zemljoposjed.

Austrija Budući da Karlo VI nije imao muškog naslednika pred kraj svoje vladavine on za naslednika odredi prvorođenu ćerku i proglasi nedjeljivost habzburških zemalja. Njegova naslednica je bila Marija Terezija (1740 - 1780). Marija je prvo snagom oružija morala da odbrani baštinu. Prvo će ratovati sa Pruskom od 1741 - 1748 oko Šleske. Još u toku ovog rata za Njemačkog cara izabran je Franjo Lotarinski, inače muž Marije Terezije, koja je stvorila koaliciju sa Francuzima i Rusima ali su Prusi blagovremeno na svoju stranu uspjeli da pridobiju Engleze. Ona je pokušala da u ratu od 1756 - 1763 povrati izgubljenu Šlesku. Ovaj njen pokušaj nije urodio plodom. Ona će pokušati da Austriji pripoji Bavarsku u krvavom ratu od 1778 - 1779. Ni ovaj rat nije urodio plodom. Isključivo zbog iskazanih slabosti u unutrašnjoj organizaciji države, Marija je bila prisiljena da reformiše poreski sistem i vojsku habzburške monarhije. Reformu će izvršiti po ugledu na Prusku. Na podlozi novog katastra ona znatno uvećava poreze a samim time i primanja državne blagajne. Vojsku je povećala na 108.000 vojnika i potpuno osigurala potrebne finansije za njihovo izdržavanje. Marija će u hazburškoj monarhiji uvesti opštu vojnu obavezu. Osnovana je vojna 7

akademija za obrazovanje oficira. Marija će veći dio svoje vladavine voditi merkantilističku politiku štiteći domaću privrednu strukturu i njen razvoj. Mariju je nasledio Josif II (1780-1790). On je bio opsjednut idejama prosvećenog apsolutizma koje su u to doba širili Francuski književnici i filozofi. 1781. on će ukinuti ropstvo i proglasiti seljake vlasnicima zemlje uz plaćanje rente pojedincima i poreza državi. Za svoje reforme on uzima uzor Pruskog državnog uređenja. Josif II pokušava da germanizuje čitave grupe naroda koji su živjeli u okvirima Hazburške monarhije. On je smatrao da država mora biti što više centralizovana kako bi opstala. On je obezbjedio slobodu vjeroispovjesti i ograničio moć katoličke crkve. Njegov neuspjeh u ratu sa Turskom primoraće ga da ukine većinu svojih reformi. Josif II nije uspio da sprovede centralizaciju države zbog uspješnog odupiranja ugarskog dijela monarhije. Nakon Josipove smrti njegov naslednik je bio Leopold II ( 1790 – 1792 ) koji je zaključio mir sa Turskom sakojom je Josif II, zajedno sa rusima, ratovao za vreme gotovo čitave svoje vladavine. U to doba zbog revolucije u Francuskoj politička slika čitave Evrope će se promjeniti, pa shodno tome i Habzburške monarhije.

Evropska kultura u XVII i XVIII vijeku U Evropi u pomenutom periodu egzistiraju dva kulturna pravca. Na jugu okupirani dijelovi od strane Turske su uglavnom zastupali u kulturnom pogledu iza zapadne Evrope. Ostali dio Evrope zbog komunističko renesansnog pokreta i kapitalističke privrede u okvirima feudalizma razvijaju svijetovni karkter kulture odvajajući se od vijerskog pogleda na svijet. Đordano Bruno ( 1548 - 1600 ) razvio je učenje po kome je materija temrlj stvarnog svijeta dok se Bog poistovjećuje sa prirodom. Frensis Bekon (1561 - 1662 ) smatra da je iskustvo izvor i početak saznanja. Po njemu pojmovi i zalključci moraju biti zasnovani na posmatranju, a saznanje se kreće od pojedinih činjenica prema uopštavanju. Ovaj pogled je bio veoma važan za razvoj prirodnih nauka. Rene de Kart ( 1596 – 1650 ) svojim pogledima doprineo je unapređenju matematičke nauke. Njegova filozofska rasprava " O metodi " podvlači značaj dedukcije. Baruh Spinoza u svojoj etici kritikuje hrišćansku i jevrejsku religiju, savremeno društvo i državno uređenje tog doba. Prema Tomasu Hobsu ( 1588 – 1679 ) država nastaje isključivo iz nužnosti da bi se izbjegla pogubna anarhija. On zbog toga smatra da vladalac mora imati potpunu vlast u svojim rukama. Poslije učenja Nikole Kopernika ( 1473 – 1543 ) da zemlja nije centar vasione čitav niz naučnika potvrdilo je njegovu teoriju i razvili je dalje. Galileo Galilej ( 1564 – 1642 ) objašnjava kretanja po zemlji privlačenje tijela i gravitaciju. Renesansna umjetnost biće zamjenjena barokom. Ovaj stil svolu težnju baca na obnovu katolicizma inače poljuljanog reformacijom. Crkva će nastojati da uz pomoć prosvijete povrati svoj izgubljeni ugled. I arhitektura ovog vremena pretrpana je ukrasima kojim se ističe simetrija građevina. Slike su pune dinamike a najpoznatiji slikari ovog vremena bili su Rubens, Vaskes i Rembrant. Negdje u XVII. vijeku u Francuskoj će se razviti rokoko, a njegove glavne odlike bile su slikovnost, raskoš dekoracija, veoma nježne boje…

Državno i društveno uređenje osmanskog carstva Nakon osvajanja balkanskih prostora Turci su na ovim područijima zaveli svoj sitem vlasti koji se zove Timarski sistem. Po ovom sistemu vlasti sva zemlja bila je u rukama sultana koji je dio svoje nadležnosti prenosio na spahije i sveštenstvo. Zemlj je u početku bila podjeljena u 2 vilajeta ( ejalet ) i to Rumelija i Anadolija. Svaki ejalet bio je podjeljen na više sandžaka, nahija i subašiluka. Spahije su turskii građani koji u njihovoj vojsci služe konjicu i umjesto plate dobijaju posjed na uslovno korišćenje - timar. Timara ima raznih veličina, od malih do srednjih - zeamet i krupnih- hasovi. Komplentnom državom upravljala je visoka porta na čelu sa velikim vezirom. Porta je imala 4 institucije: Kazasker nadležan za kadije (sudije), Defterdar - za finansije, Nišandžija - zadužen za ukaze, Šejhulislam - nadležan za vjerska pitanja. I Hrišćani i Muslimani su bili i raja i spahije. Vojska se uglavnom sastoji od spahijske konjice i regularne vojske janjičara. Pored njih bio je još čitav niz vojnih redova i hrišćanski i islamski. Janjičari su doživotna plaćena vojska pokupljeni uglavnom dankom u krvi ili devširmom ( posebnom vrstom poreza ). Krajem 16. vijeka prestaje osvajanje i počinj kriza osmanlijskog carstva. Uzrok ove krize bio je zastarjeli 8

timarski sistem, naturalna privreda, uslovno korišćenje zemlje… Ratni troškovi su konstantno siromašili spahije i državna kasa se praznila a ratnog plijena nije bilo. Janjičari će zbog toga početi da smjenjuju turske sultane da bi od novoizabranih dobijali novčane darove. Država će onda hasove davati u zakup kako bi došla do sviježeg novca. Sultan će prodavati visoke državne položaje što dovodi do velike korupcije u čitavom društvu. Stranci su plaćali veoma niske carine i bili su izuzeti od turskih sudova. Spahija će se pretvoriti u čitluk sahibiju koji svojh posjed daje u zakup ili u napolicu a ovaj sitem se naziva sistem čitlučenja što će izazvati slabljenje vojnog sistema. Osmansko carstvo će od tad početi da trpi poraz za porazom pa će se otvoriti istočno pitanje.

Pećka patrijaršija Bez obzira na okupaciju srpskih krajeva sa svojim narodom ostala je njegova crkva. Crkva je njegovala nemanjićke tradicije a veoma često direktno učestvuje u bunama koje su razjedale iznutra osmansku imperiju kao što je buna smederevskog episkopa Pavla 1528. kada su srpska crkva i srpski narod pokazali svu svoju snagu i vitalnost. 1556. Mehmed Sokolović postavljen je za velikog vezira u Turskoj. Da bi smirio Srbe on razmišlja o obnovi Pećke patrijaršije smatrajući da bi tako normalizovao odnose uzmeđu Turske i našeg naroda. 1557. on će i obnoviti patrijaršiju na čijem čelu će biti njegov rođeni brat Makarije. Tada je teritorija Pećke patrijaršije imala ogromnu velićinu i to od Budima do Štipa, od Dalmacije do Bugarske. U doba patrijarha Makarija niču novi manastiri i prepisuju se stara djela pravoslavnih autora. Patrijarh se smatrao političkim i duhovnim vođom srpskog naroda. Nakon ustanka u Banatu u kojem su ustanici stavili lik sv. Save na zastavu, i Turci da bi se osvetili spaljuju mošti sv. Save na Vračaru 27. aprila 1594. god. Oni su smatrali da će ovaj vandalski čin da uplaši Srbe kako se ne bi bunili protiv okupacionih vlasti. Ovakav postupak nije uplašio crkvu niti srpski narod - naprotiv nakon spaljivanja moštiju širom naših krajeva nikli su novi ustanci . Početkom XVII. naši naši patrijarsi pokušali su da zainteresuju pravoslavnu Rusiju za pružanje pomoći u borbi protiv Turaka. Zbog konstantnih buna i ustanaka Turci su opet ukinuli Pećku patrijaršiju 1766. Naša crkva će tada biti potčinjena carigradskoj patrijaršiji.

Ratovi hrišćana protiv osmanlija i ustanci srba Nakon Turskog poraza pod Siskom 1599 doći će do niza buna i ustanaka Hrišćanskog stanovništva na rubnim djelovima Turske. Oni su se pojačavali u doba ratova sa susjedima, a utišavali u doba mira. Kandijski rat ( 1645 – 1669 ) sa Mlecima oko ostrva Krita ( Kandije ) znatno je oslabio Turske pozicije na ovim prostorima. Pošto je Turska moć u to doba bila u opadanju ova država će smatrati da bi nova teritorijalna proširenja sredila unutrašnje prilike pa isključivo zbog toga napada Mlečane na Kritu. 1646. Turci preduzimaju opsežnu ofanzivu iz Bosne prema Dalmaciji. Mlečani će u to vrijeme uspostaviti veze sa hrišćanskim stanovništvom u Turskoj koji od tog vremena masovno prelaze Mletačko - Tursku granicu. Mlečani su Prebjezima davali status slobodnog seljaka uz obavezu da se bore kao vojnici za šta dobijaju novčanu naknadu. Nkon ovih preduzetih mjera, Mlečani su uspjeli protjerati Turke iz čitave Dalmacije. 1648. Mlečani su usvojili utvrđeni Klis. Hajduci pod vodstvom Petra Smiljanjića uznemiravaju Turske u Lici a pod vodstvom Vuka Mandušića zauzeće Ključ i spaliće ga. Obostrane pljačke protivničkih teritorija nisu prestajale. U Boki se u to vrijeme stvaraju odredi od izbjeglica iz Hercegovine na čijem čelu su bili Bajo Pivljanin i vojvoda Lazarević. Oni uglavnom "operišu" oko rijeke Neretve. Tada se Mlečanima priključuju Crnogorci koji zauzimaju Risan. Nakon epidemije kuge dolazi do zatišja. 1657.Turci su opljačkali Boku i Konavale. 1669. Turcima polazi za rukom da zauzmu Kamdiju, nakon čega je sklopljen mir po kome su Klis i Poljice pripali Mlečanima. U toku Bečkog ( Morejskog ) rata 1683 - 1699 Crnogorci 9

su konačno zbacili Tursku vlast, koja kasnije nije mogla da se uspostavi ipored čestih Turskih pokušaja. U tom ratu protiv Turaka ratuje tzv. Sveta liga: Austrija, Venecija, Poljska i Rusija. Karlovačkim mirovnim ugovorom Austrija je dobila: dio Hrvatske, pola Srema, južnu Ugarsku i Slavoniju. Prilikom prodora Austrijanaca u srpske krajeve, Srbi se dižu na ustanak pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem. U sklopljenom mirovnom ugovoru Austrija nije predvidjela amnestiju za Srbe, koji su učestvovali u ovoj buni pa su oni morali da se povuku, zajedno sa Austrijskom vojskom. Pored ove seobe Sbrba u Austriju, i u našim drugim krajevimja naš narod masovno prelazi u Austrijsku vojsku i aktivno učestvuju u ratu između Austrije i Turske.

Kulturne prilike srba pod turskom vlašću od XVI do XVIII veka Dolazak Turaka, i okupaca naših krajeva, uslovila je opadanje kulturnih kretanja kod Srba. Osnovna karakteristika ovog perioda je zadržavanje nekih oblika patrijarhalne kulture sve do 19 v. Nosioci te kulture su uglavnom bili stanovnici srpskih sela. U to vrijeme su srpska sela bila udaljena od komunikacija. Kuće su bile male, napravljene od slabog materijala sa veoma oskudnim namještajem. Na kraju sela, pri šumi, se obično nalazila mala crkva. Srpski čovjek je više obraćao pažnju na svoj vanjski izgled. On se trudio da uvijek bude lijepo obučen. Najviše pažnje se pokljanjalo na društvenu i državnu djelatnost.Vijekovima su prikupljana znanja i iskustva, koja su prenošena sa koljena na koljeno. Duhovni život je dolazio do izražaja u likovnoj umjetnosti i narodnoj književnosti, pretežno usmenog karaktera. U književnosti srpskog naroda ovog perioda, najviše je razvijena narodna pjesma svih vrsta, a zatim slijede pripovjetke, kratke priče, poslovice, zagonetke i pitalice. Najčešće se u ovo vrijeme susrećemo sa junačkim narodnim pjesmama, koje su izvođene pomoću gusala. U ovom periodu najopjevanije ličnosti su bili: Marko Kraljević, Starina Novak, Deli-Radivoje i Tatomir.Što se tiče crkve, ona je bila pod osmanskom vlašću i vodila je borbu za opstanak svog naroda, pa je zbog toga bila u nemilosti od ove države. Veoma mali prihodi i razne administrativne zabrane, nisu joj dozvoljavali značajne građevinske i kulturne poduhvate. Uglavnom se okviru ove institucije prepisuju knjige i sadržaji. Pored starih tekstova, naša crkva je vodila ljetopise koji mogu poslužiti i kao istoriski izvor.

Seobe srba i njihov položaj u ugarskoj od XVI do XVIII vijeka Još od početka turskih osvajanja na ovim prostorima javlja se ogroman broj srpskih izbjeglica. Došavši na ugarske prostore Srbi se uključuju u posebne krajiške jedinice. Posle pada Srbije 1459. god. i Bosne 1463.god. pojačavaju se migracije srba prema ovim prostorima. Ugarski kralj Matija Konvin ( 1458 – 1490 ) stimulisao je naseljavanje srba u Ugarsku. On će obnoviti despotsko zvanje unuku Đurađa Brankovića, Vuku Grgujeviću ( 1465 – 1485 ) koga su nasledili Đorđe pa Ivan, kako bi stimulisao srbe da naseljavaju njegovu granicu i bore se protiv turaka .Posle svake bitke između turaka i mađara sledio je novi talas izbeglica. Sredinom XVI veka veći dio ugarske države bio je okupiran od strane turaka. Tada su se opet gotovo svi srbi našli u okvirima osmanske imperije. Srbi od ovog vremena migriraju prema neosvojenim delovima Ugarske, Austrije i Mletačke republike. Oni će pretežno naseljavati rubne delove i služiti kao vojnici tim državama. Osnivanjem Karlovca 1579 konstituisanja je vojna krajina. Srbi u ovim zemljama zbog vojnih obaveza ne plaćaju poreze i imaju određen vid autonomije. Nakon osmanskog pohoda na Beč 1683 protiv turaka se stvorila hrišćanska koalicija na čelu sa Austrijom. Austrija će tada prodrijeti sve do Skoplja. Osjetivši pogodan istorijski trenutak Srbi dižu ustanak. Na čelu tog ustanka bio je patrijarh Arsenije III Čarnojević. Zbog napada Francuske na Austriju ova je zemlja bila prisiljena da povlači vojsku sa kojom se povlači ogroman broj srba koji se plaše odmazde Turaka za učešće u ratu. Njih je Austrijski car Leopold I naselio duž čitave Ugarske sve do Budima. U ratu sa Turskom 1737 - 1739. 10

ponovo će Srbi podići ustanak pa nakon austrijskog poraza dolazi do nove seobe preko Dunava. Ovu seobu predvodio je patrijarh Arsenije IV Jovanović. 1690. Leopold I dao je srbima određene povlastice i time ih faktički stavio pod svoju zaštitu. Protiv tih privilegija bili su Hrvati, Mađari i katolička crkva. 1691. Arsenije III postaje i svetovni starješina Srba na ovim područijima. Privilegije su se tokom vremena proširivale i na kraju prerasle u vjersku i prosvjetnu autonomiju. One su osvojene uglavnom krvlju jer su sticane zaslugom srpskih boraca u krvavom ratu širom Evrope za račun Habzburgovaca. Doseljavanjem u susjedne zemlje Srbi počinju da grade mnoštvo manastira i crkava gdje se okupljaju i nastavljaju svoj duhovni život kao i njegovanje svog srpskog indentiteta i tradicije. Najbrojniji manastiri iz tog perioda podignuti su na Fruškoj Gori. Povlačenjem Turaka iz Ugarske Srbi se počinju uklapati u gradski život. Oni počinju usvajati i Evropsku kulturu pomažući ujedno svojim sunarodnicima koji se nalaze u okvirima Turskog carstva. Srbi će se istaći kao vješti trgovci stičući na ovim prostorima ogromna bogatstva. Oni će organizovati crkveno narodne sabore na kojima će donositi važne odluke u domenu obrazovanja, kulture, ekonomskih i socijalnih pitanja.

Srbi na prostorima vojne krajine civilne hrvatske i slavonije od XVI do XVIII vijeka Srbi su i prije najezde Turaka živili na tim prostprima. Njihov broj se znatno povećao za vrijeme Turskih osvajanja. U moračkoj bitci 1526. Ugarska je poražena. Pošto je u ovoj bici poginuo i njen kralj Lajoš II na presto u ovoj zemlji javljaju se dva pretendenta; Ferdinand Habzburški i Jovan Zapoljak. Koristeći unutrašnju nestabilnost Turci su 1541. osvojili Budim i centralnu Ugarsku. Autonomiju neosvojenih djelova Ugarske i Hrvacke habzburzi će sužavati pa će ovi više puta u XVII vijeku putem ustanaka pokušati da zaustave centralizaciju ovih krajeva. Da bi zaštitili svoje teritorije od Turskih upada habzburgovci su rubne dijelove svojih teritorija organizovali kao vojnu krajinu. Vojnici u ovim krajevima će obično biti Srbi dok će oficirski kadar biti Njemački. Srbi su bili dužni da vrše vojnu službu a za uzvrat su dobijali zemlju koja je bila oslobođena svih nameta. Ove vojne kontigente Habzburgovci su stalno dopunjavali srpskim izbjeglicama iz Osmanskog carstva. Tako se pomenuti pogranični pojas stalno proširivao. U XVI vijeku će nastati dvije vojne krajine od Senja do Save, sa sjedištem u Karlovcu a od 1579. nazvan "Karlovački generalat", i Slovenske koja se prostirala od Save do Drave, sa sjedištem u Varaždinu pod nazivom "Varaždinski generalat". Krajišnici imaju određenu samoupravu pod vođstvom knezova koja je kasnije ukinuta u korist vojne uprave. Čitavo to vrijeme katolička crkva i Hrvati vrše pritiske na Srbe za promjenu religije. Očuvanje nacionalnog biša srpskog naroda na ovim prostorima očuvala je naša crkva čije je sjedište u XVIII vijeku bilo u Pakracu. Ona je bila odbrana pokušajima asimilacija našeg naroda kojima stalno teži katolički kler ( sveštenstvo ). U tom cilju i sam narod pomaže gradnjom čitavog niza manastira i crkava. Zbog pokušaja uskraćivanja srpskih prava od strane Hrvata i habzburgovaca srbi su dizali čitav niz ustanaka. Položaj seljaštva pa i Srba u cjelini poboljšan je tek reformama Marije Terezije i Josifa II.

Dubrovnik i Mletačka dalmacija od XV do XVIII veka Od 1526. Dubrovnik je priznao sultanovu vrhovnu vlast. Sultan se nije miješao u njihovo unutrašnje uređenje i ekonomske prilike, ali su Dubrovčani bili dužni da svake godine redovno plaćaju danak. Oni su i u ovo doba uglavnom orijentisani ka posredničkoj trgovini. Dubrovački diplomati veoma često posreduju između Turske i zapadnih zemalja. Dubrovački trgovci su zadržali svoja ranija naselja i većinu srpskih gradova, gdje im se nalaze magacini i gdje im se trgovina odvija. Dubrovnik u ovo vrijeme razvija svoje kulturne prilike. Posebno je razvijena književnost. Najpoznatiji pisci su bili: Ivan Gundulić i Marin Držić. Nakon velikog zemljotresa 1667 velika dubrovačka moć je počela opadati.U Dubrovniku se razvio čitav jedan pokret "Slovinstvo".Oni u to doba za svoj jezik kažu da je slovinski ili serbski. Ovakva situacija će trajati do 1806. kada će Dubrovnik zauzeti vojska Napoleona Bonaparte. Konkurenciju u trgovini Dubrovnika prave mlečani, koji su vladali Dalmacijom od 1420-1796. Stalni ratovi između Mlečana i Turaka, nisu Dalmaciji dozvoljali da se ekonomski izdigne, jer su ratne operacije pretežno vođene na 11

njihovoj teritoriji. Centar Dalmacije bio je Zadar kojim je upravljao generalni providur. Stanovništvo se dijelilo na: plemiće i lučane. Zbog ratnih operacija, mnogo Srba iz Turske imperije se doseljava u Dalmaciju i ostaje tu za stalno. U gradovima, kao Zadar i Šibenik, Srbi su činili većinu stanovništva, dok su u Splitu bili u znatnom broju. Odnos katoličke crkve prema Srbima, na ovim prostorima, bio je nepovoljan. Katolička crkva je stalno vršila pritiske na Srbe da se odreknu svoje pravoslavne religije. Nakon pobjede protivreformacije, građevine u Dalmaciji se podižu u baroknom stilu. To je zbog jakog uticaja italijanskih majstora i mletačkih okupatora.

Iindustrijska revolucija u Engleskoj Nakon pobjede revolucije u Engleskoj na vlast dolazi bogati sloj građana koji teži ka većem sticanju kapitala pa se prelazi na kapitalistički način proizvodnje. Kraljevska vlast je znatno ograničena dok je vlast sve više u parlamentu. Spoljna politika je od tada u interesu kapitalističkog razvoja ove zemlje. U ovo vrijeme šire se Engleski posjedi u Americi dok se posjedi u Indiji učvršćuju. 1704. osvojen je Gibraltar pa Englezi imaju kontrolu na prolazu koji vodi iz Sredozemnog mora u Atlantik. Industrijska revolucija bila je prekratnica u razvoju političke i ekonomske moći Engleske u XVIII vijeku. Razvojem manufaktura Engleski vlasnisi dobara stekli su određeni kapital. Ovaj kapital ih nije zadovoljavao pa oni teže ka većem sticanju dobara. Zbog toga su zainteresovani za nova naučna dostignuća koja bi im omogućila stcanje još većeg kapitala. U XVIII vijeku u Engleskoj je potpuno preovladao krupni posjed. Zbog ukrupnjivanja posjeda veliki broj sitnih seljaka će propasti i postati jeftina radna snaga. Na veleposjedima se gajio veliki broj ovaca što dovodi do procvata tekstilne industrije.1733. pronađen je pleteći čunak čime se tkanje znatno ubrzava. 1764. pronađen je i gvozdeni mehanički razboj. 1769. Džejms Vat je pronašao parnu mašinu koja je ubrzo našla primjenu u svim granama industrije. Do tada su proizvodni pogoni bili vezani za vodenu snagu, a od tog vremena oni se podižu bliže izvorima sirovina čime se proizvodnja znatno pojeftinjuje. U metalurgiji se umjesto drvenog uglja za topljenje ruda počeo koristiti kameni ugalj koji ima više kalorija pa je proizvodnja ubrzana. 1784. Korg uspijeva u specijalnoj peći da dobije čisto gvožđe. Nagli rast industrije zahtjevao je brži i kvalitetniji transport. 1807. izgrađen je prvi parobrod u Americi, a 1814. Stivenson je konstruisao parnu lokomotivu. 1825. u Engleskoj je puštena pruga kojom se saobraćalo od Stoktona do Darliktona. Iz redova propadajućih sitnih seljaka regrutovaće se industrijski radnici. Konkurencija između radnika je bila velika zbog naglog priliva ljudi sa sela, pa se dnevnice smanjuju a broj provedenih sati na poslu povećava čak i na 18. Počeće polako da sazrijeva mišljenje da država ne bi smjela da se miješa u ekonomiju. Ovo shvatanje naziva se ekonomski liberalizam ( sloboda ).

Rat za nezavisnost severno - američkih kolonija i proglašenje SAD - a Uzroke u revoluciji možemo tražiti u tome da je njihovo društvo dozrelo i samim tim zahtjevalo slobodnu organizaciju i uređenje kao u Velikoj Britaniji. Osnovna deviza bila je Adama Smita da je slobodan rad efikasniji od zarobljenog rada tj. Da će slobodan radnik bolje raditi od kmeta. Od 1688. Britanci dolaze u manjinu u Američkim kolonijama. Prvi Britanski doseljenici bili su Kromvelovi indipendenti. Oni donose ideje prava slobode državne zajednice. Tada će tražiti da se organizuju kao slobodna zajednica a ne kao zajednica kojom će drugi vladati. Nakon toga ova grupacija traži da se stvori Komonvelt u kome bi bile prestavnice kolonija i matrične zemlje. Njihova matrica tada vodi nemoralističku politiku. Amerika već u to vrijeme bila društvo koje je izvršilo drugu industrijsku revoluciju u svijetu. Nasuprot merkantilizmu u Americi se stvara fiziokratska teorija po kojoj bi se bogatstvo formiralo u jednom krugu, traže se privilegije za industriju konkretno da se industrijska proizvodnja ne 12

oporezuje kao poljoprivredna. Njihova osnovna deviza je bila da nema taksacije bez reprezentacije tj. da nema ubiranja poreza bez uvođenja prava u parlamentu. Tada će da se traži izjednačavanje prava sa Britanijom. Zahtjevalo se slanje prestavnika u britanski parlament. 1767. izglasan je Tauzencov zakon koji je ozlojedio Amerikance. Po ovom zakonu porezi su dati u obliku visokih carina, tako da je Britanija dobijala novac a da nije morala da raspisuje poreze. 1772. dolazi do takozvanog Bostonskog pokolja, kada su britanski vojnici pucali na demonstrante. 1773. uvedena je ogromna carina na čaj. Demonstranti su ogromne bale čaja bacali u more, a ovaj događaj je nazvan "Bostonska čajanka". 1774. doneseni su nepodnošljivi zakoni koji su ograničavali proizvodnju nekih roba u Americi. Te godine 5. septembra saziva se prvi kongres trinaest američkih kolonija na kom se raspravljalo o nepravdama koje im priređuju Britanci. Sa ovog kongresa upućeni su zahtjevi Džordžu III. Zbog neuvažavanja ovih zahtjeva u aprilu 1775. dolazi do rata između amerikanaca i britanskih "crvenokošuljaša". Amerikanci su tom prilikom izmislili rasuti seljački stroj koji je bio najmoderniji tip ratovanja do tada nepoznat istoriji ratovanja. 3. jula 1776. u Filadelfiji na II kongresu donesena je odluka da se trinaest severnoameričkih kolonija osamostali od matrice. Izglasavanje ove odluke bilo je tijesno sa 7:6. Britanija je nakon ovih događaja blokirala kolonije sa namjerom da ih izoluje. U ove događaje tada se miješa Francuska.Ona šalje svoje ljude koji staju na stranu Amerikanaca. General Lafajet kasnije će ove ideje prenjeti u Francusku. 1778. Francuska flota će demonstrirati protiv Britanske blokade Amerike. Bendžamin Frenklin tada sklapa savez sa Francuskom. Vojne borbe u Americi biće okončane 1781. kada se izdaje novi ustav koji priznaje Ameriku kao savez država. Mirom u Versaju 1783. Amerika je priznata kao nezavisna država. U to doba sve države u okviru Amerike imale su svoj novac. Ovoj državi bile su zajedničke carine, vojska i vladar. Zajednički ustav stvoren je tek 1789. koji je američku konfederaciju pretvorio u federalnu državu. Od tada u ovoj zemlji postoji senat, kongres i predsednik koji se bira na četri godine. Prvi američki predsjednik je bio Džordž Vašington.

Velika francuska revolucija Francuska je bila feudalna zemlja bazirana na pravnom kodeksu. Francuska nacija je stvorena od latinske i germanske rase. Bila je podjeljena na 12 pokrajina sa isto toliko ekonomskih cjelina među kojima su bile uvedene unutrašnje carine. U Francuskoj je bilo 25 miloina ljudi od kojih je bilo 22 miliona seljaka, 35000 plemića i 135000 sveštenika. Uzrok revolucije je bio ekonomskog karaktera. U to doba u Francuskoj je počela da jača buržoazija. Svaka četvrta godina bila je nerodna pa za zemlju nisu bili zainteresovani ni seljaci a ni plemići. Neproduktivno plemstvo opteretilo je industriju velikim dažbinama zbog čega je država postala skupa. U djelima tadašnjih mislilaca Monteskjera, Noltera i Rusoa javlja se ideja o preuređenju Francuske države i društva. Revolucija počinje polemikama nezadovoljnika i skupljanjem inteligencija kod novog mosta. Odatle se širi na cijeli Pariz pa čak i Francusku. Pošto su svi bili nezadovoljni uređenjem države traži se preurđenje države po engleskom principu. Sva nezadovoljstva usmjerena su tada protiv kralja Luja XVI koji je bilo sklon popuštanju. Dvor predlaže sazivanje skupštine notabla. Tada se uspjelo sazvati samo 177 ljudi u Versaju. Oni su tamo raspravljali o novim zakonima. Dolazi do prijedloga o sazivanju državnih staleža koji nisu zasjedali od 1614.godine na šta je kralj pristao. U glasanju za preuređenje pobijedio je treći stalež pa je 17.juna 1789. proglašenja narodna skupština. Skupština je zahtjevala ustavnu monarhiju međutim kralj se izolovao u Versaju. Nakon ovih događaja izbiće pobuna u Parizu u kojoj je razorena Bastillja, simbol nepravde u Francuskoj. Pored regularne vojske koja je podržavala kralja formiraše se i nacionalna garda. General Lafaet je iz Amerike donio deklaraciju o nezavisnosti pa se traži da i Francuska postane slobodno društvo. Jakobinci su tada htjeli da od Pariza naprave centar. Oni su faktički centralizovali Francusku. Pariz je u ovo vrijeme imao 750000 stanovnika. 27. avgusta 1789. god. narodna skupština donosi deklaraciju o pravima čovjeka i građana. U oktobru dolazi do juriša na kraljev dvor u Versaju pa je kralj premješten u Pariz. 4 avgusta skupština je ukinula feudalizam i oslobodila seljake od kmetstva. Zemlja je oduzeta i od crkve u čijim su rukama bili ogromni posjedi. Sveštenici tada postaju samo plaćeni činovnici crkve. Zbog monetarne krize u Francuskoj je uveden poairni novac sa zlatnom podlogom. Ustav je donesen 18 septembra 1791. po kome kralj više nije

13

bio apsolutni vladar jer su neke indergencije prenesene na parlament. Ovaj put nije uvedeno opšte biračko pravo jer je postojao imovinski cenzus. Uvođenje cenzusa produbilo je krizu u Francuskoj. Vlast je podjeljena na izvršnu koju je imao kralj i zakonodavnu koju je imao parlament. 1792. godine u Belgiji je postojala revolucija koju Austrija nastoji da uguši pa zbog toga traži prolaz preko Francuske teritorije. Narod to nije dozvoljavao. Tada će se stvoriti savez Austrije i Pruske koji 23. aprila 1792. napade Francusku. Vlada i kralj tada pokušavaju da pobjegnu. Kralj će biti uhvaćen i vraćen u Pariz. 21. septembra 1792. Konvent preuzima vlast od kralja koji je optužen za lošu ekonomsku situaciju. Konvent se nije brinuo o novim zakonima. Tada će biti stvoreno novo izvršno tijelo-komitet sa više odbora: za bezbjednost, za rat, za finansije, za su|enje kralju.U maju 1793. Francusku armiju izdaje Dimurije nakom ~ega narod opkoli komnovent iz kojeg izbacuje Žirodince koji su bili desničarske orijentacije. Od 2. juna jakobinci preuzeće u konventu i drže je sve do 27. jula 1794. Jakobinci su bili pripadnici srednje i niže klase a u okviru svoje partije imaju nekoliko struja.Oni su smatrali da treba očuvati jednakost među ljudima uz očuvanje jednakosti vlasništva. Čim su glavni protivnici likvidirani počinju unutrašnje svađe u samom pokretu. 1. klub lijevih - bjesnih, njihov vođa bio je Žak Hebert inače intelektualac. On zahtjeva da se ukinu više škole i poruše crkveni tornjevi. 2. klub desnih - dantonovci, oni se bore za stabilnu državu a na čelu im se nalaze Robespjer i Senžist.Robespjer je sve što je štrčalo iz njegovog shvatanja osuđivao na smrt. Ustanovljen je revolucionarni sud koji je radio u prisustvu mase koji je imao smo dva rješenja da krivca kazni smrću ili da ga oslobodi, pa počinje tzv. teror revolucije. Taj period vladavine faktički je oborio jakobinsku vlast jer su se osumnjičeni masovno ubijali. Jakobinci su uveli masovnu mobilizaciju i stvorili opštenarodnu vojsku. U ovu vojsku išli su svi osim žena, djece i staraca. Ovakvo stanje je bilo neodrživo pa 27. jula 1794.godine dolazi do državnog udara u kojem je srušena jakobinska diktatura. Taj datim je i početak vladavine direktorijuma.

Evropa posle velike francuske revolucije. Državnim udarom 27.jula 1794. srušena je jakobinska vlast u Francuskoj. U državi je u ovo vrijeme vladala anarhija pa su vlast preuzeli devet termidora. Njihova vlast je bila faktički vladavina reakcije. 26.oktobra 1795. doći će do puča kada je vlast preuzelo pet ljudi. Tom prilikom donesen je novi ustav. Po ovom ustavu parlament je podjeljen na gornji i donji dom. Pet direktora pokušavaju stabilizovati Francusko društvo. Direktorijum je u to doba bio najviše ugrožen od rojalista. Rojalisti su težili ka ponovnoj uspostavi monarhije ali nikako nisu mogli pronaći kandidata koji bi imao pravo na francusku krunu. 4.novembra 1797.god. doći će do ustanka rojalista u kom je srušena vlada nakon čega dolazi do drugog direktorijuma u Francuskoj. Drugi direktorijum pravio je ustupke nižim slojevima društva. U julu 1799. god. novim državnim udarom stvara se treći direktorijum u kojem će vojni faktor dobiti izuzetan značaj.Tada će biti stvorene specijalne snage za gušenje novih pobuna. Jedan dio generala pretvoriće se u profesionalne političare između kojih se posebno isticao Napolen Bonaparta. 9 i 10 novembra 1799. biće uveden novi sistem vlasti koji se naziva konzulat. Francuska će tada da se konstituiše kao ustavna monarhija ali prava monarhija u državi nije nikad stvorena. Sistem vlasti stvara se po uzoru na Stari Rim tj. po tzv.rimskom obrazcu. Car je bio vrhovni komandant vojske ali u svojim rukama nema neograničenu vlast. U ovom periodu vode se stalni ratovi sa spoljnim faktorom kako bi se revolucija i unutrašnji problemi premijeli na tuđi teren. Protivnici Francuske uvijek ratuju u kolalicijama. Francuzi su stvorili novi sistem regrutovanja koji bi mogao da mobiliše do 800 hiljada ljudi stvarajući ujedno nove tehnologije za rat i nove strategije. Tada je izmišljena strategija koja se zove “munjeviti rat”. Interesantno je za ovaj period da u Francuskoj postoji apsolutno jedinstvo političara i vojske. Protiv Francuske je ukupno bilo 7 koalicija. I - koalicija ( 1793 - 1795 ). U to vrijeme Francuska prelazi u Belgiju, sa druge strane u Italiji je uspjela da zauzme Savoju i Sardiniju. Protiv Francuske se udružuju Austrija, Pruska, Španija, Engleska i Holandija. Nakon poraza Austrije Francuska dobija Veneciju, 7 Jonskih ostrva, Belgiju i Lombardiju. Ovakvo stanje sankcionisano je Kopiformskim mirovnim ugovorom iz 1797. god. 1798. Englezi su se umješali u rat pa ih je Napoleon napao u Egiptu kako bi im presjekao trgovačke puteve sa Indijom.

14

Napoleon će od sudanskih crnaca stvoriti domorodačku vojsku koja stalno uznemirava Engleze na tim prostorima. Engleska flota bila je dominantna na moru pa uspjeva da porazi francusku flotu. II - koalicija ( 1795 ). Protiv Francuske se udružuju Engleska, Portugal, Napulj, Rusija i Austrija. U to doba Napoleon je I konzul u Francuskoj. On je 1799. god. kod Ciriha uspio da potuče Ruse pod vodstvom generala Suvorova. Rusija se tada povlači iz koalicije. 1801. god. sklopljen je mir sa Austrijom u Livenilu i 1802. sa Engleskom u Amijenu. Tada će Austrija da izgubi Belgiju a Englezi i Francuzi su se obavezali da napuste Egipat i Maltu.1802.god.uveden je doživotni konzulat u kome je konzul dobio monarhiska ovlaštenja. On je imao pravo da postavlja činovnoke, ujedno je bio vrhovni komandant vojske a uz to je imao pravo zakonske incijative. 4.maja 1804. god. Napolen je postao car a svečano je krunisan 12 decembra. Napolen je stvorio novu kraljevinu Italiju sa centrom u Milanu kojoj je on lično 1805. postao kralj. Napolen je revoluciju završio pravnim kodifiksom i stvorio plemstvo isključivo od svojih vojnih zapovijednika.On je stvorio novi sistem vlasti koji se naziva “bonapartizam”. Ovo je ustvari diktatura šefa države uz čisto formalno prisustvo demokratski instituicija i djelimično socijalno zadovoljavanje jednog sloja društva. Seljašvo je ustvari bilo Napoleonova glavna snaga. III - koalicija. Glavni protivnik Francuske 1805 bila je Engleska koja tada formira novu koaliciju u koju pored nje ulaze Rusija, Austrija i Napulj. Napolen je u tom momentu uspio da uđe u koaliciju sa Španijom. 21.10.1805. god.u pomorskoj bitci kod Trafalgara engleski admiral Nelzon uspio je da porazi udruženu Francusko - Špancku flotu.koja je imala zadatak da zauzme Engleska ostrva.13. novembra 1805. god. Napoleon je zauzeo Beč a već u decembru uspio je da pobijedi udruženu Rusko – Austrijsku vojsku kod Austerlika. Pošto su Austijanci uspjeli da prodru u Bavarsku Napolen ih napade i potuče kod Ulma.1806. god. Francuzi su uspjeli da zauzmu čitavu Jadransku obalu. Na taj način Napolen je 1806. uništio Sveto Rimsko carstvo njemačkog naroda. Pošto je Napolen zauzeo Napulj kralj ove države pobježe na Siciliju a vladar Piemonta na Sardiniju. Teritorija sjeverne Italije direktno će ući u sastav Francuskog carstva dok je u ostalim djelovima Napoleon postavio pro-francuski orijentisane vladare. IV - koalicija ( 1806 ). Protiv Francuske se udružiše se Engleska, Rusija, Pruska i Švedska. Napoleon će uspjeti da u jednom danu u dvije bitke kod Jene i Auteošteta da potuče Prusku vojsku nakon čega će na bijelom konju proći kroz Berlin. On će 7.jula 1807. u Tilzirtu sklopiti savez sa Rusima i podijeliti Evropu na interesne svere. Rusija će tom prilikom priznati Napoleona za cara i odreći se nekih djelova Poljske. V - koalicija. Ova koalicija sklopljena je 1809. god. a u nju ulaze: Engleska, Portugalija, Španija i Austrija.U 7 žestokih bitki u julu mjesecu kod Vograma Napoleon će potući Austriju sa kojom je 14 oktobra 1809. sklopio Šembrumski mir. 1812. god. stvoriće se koalicija Francuske, Austrije, Pruske protiv Rusije. Tada će Napoleo potući Ruse kod Smolenska i Borodima. On je nakon toga uspio da zauzme, opustoši i spali Moskvu. U kasnu jesen 1812.Napolen se počeo povlačiti iz Rusije zbog blizine zime i veoma loše dostave potrebština za vojsku iz Francuske. Ovo povlačenje ohrabriće Evropu za borbu protiv njega. VI - koalicija ( 1813 ) u koju ulaze Rusija, Pruska, Engleska, Španija i Portugal. U bitci naroda kod Lajpciga oktobra 1813. Napoleon je poražen. 6.aprila 1814. Napoleon se odrekao vlasti i povukao na ostrvo Elbu. Francuska će tada da se vrati na granice iz 1792. god. U Francuskoj je na vlast došao Luj XVIII. 1815. Napoleon se vraća sa Elbe u Pariz nakon čega se protiv njega stvara VII koalicija. VII - koalicija. U ovu koaliciju ulaze: Engleska, Holandija i Pruska. Juna 1815.god.oni će ga poraziti kod Vaterloa. Englezi su tom prilikom uspjeli da zarobe Napoleona i protjeraju ga na ostrvo Sv. Jelena gdje je i umro 1821.godine.

Opšte prilike u svijetu posle napoleonovih ratova Nakon Napoleonovih ratova u svijetu se osjeća poraz revolucionarnosti, tada nastaje vrijeme reakcionih vlada. Ono što je francuska revolucija počela, ipak se nije moglo zaustaviti. Duh progresa je i dalje u toku, samo će dobiti drugačije forme kroz oblik nacionalnih preporoda, kulturnih pokreta i osamostaljivanja kolonija. Cijelo ovo razdoblje je počelo sa Bečkim kongresom 1815. To je bio događaj koji je 26.09.1815. stvorio svetu alijansu, koja je naziva “svetom” zbog svetosti ideologija jedinstva tri

15

hrišćanske države: Austrije, Pruske i Rusije. To je savez koji će se obnavljati ciklično, a postojaće do 1881. Osnovni cilj ovog saveza je bilo suprostavljnje revolucijama i revolucionarnom duhu, ma gdje se on pojavio. Austrijski kancelar Meternih ( 1814 – 1848 ) bio je duša tog pokreta.Ovaj savez, iako konzervativan, stvoriće razdoblje politike u svijetu. Sveta alijansa će trajati formalno do 1813. kada će njen duh biti poražen,ali će kasnije po potrebi biti obnavljanja.Bečki skup se sastojao od 9 šefova država i 53 predstavnika. Glavnu riječ na ovom skupu su vodile Rusija i Engleska. Zaključni fakt Bečkog kongresa je bio pokušaj da se odrede pravila ponašanja medju narodima i državama.On je inaugurisao ( ustrojio, uveo ) političko dogovaranje sa ciljem da se izbjegnu mogući ratovi. Bečki kongres je bazirao ideologiju na tri osnova elementa: legalnost, solidarnost i restauracija. Legitimna prava po njima su imali samo vladari starih država.Tom prilikom je kodifikovana međunarodna politika, a rezultat kodifikacije je bila duga faza međunarodne stabilnosti. Princip restauracije se zasnovao na tome da se obnove stare države. Duh svete alijanse postoji do 1848. U ovom periodu stabilnost je narušena samo nekim malim lokalnim pobunama. Francuska se priključila ovom savezu 1818 ahenskim sporazumom. Savez izmedju Francuske i Engleske je sklopljen 1830, a zvaće se srdačni savez. U Francuskoj je restauracija prijašnjeg sistema veoma sporo išla. Zemlja je u to doba bila u velikoj krizi. Posle dolazka na vlast Karla X ( 1824 – 1830 ) ponovo se stimuliše nereproduktivno plemstvo,što će izazvati 26. jula 1830. novu revoluciju. Kralj je tada morao da se odrekne svoga prestola. Umjesto njega na vlast dolazi 7.avgusta novi kralj Luj - Filip Orleanski, on će izmeniti ustav i tako u nekoliko zadovoljiti narodne zahtjeve. Iz Francuske se revolucionarni talas 1830, proširio na okolne zemlje, ali je brzo ugušen u svakoj zemlji gdje se pojavio.

Prvi srpski ustanak Turski sultan Mustafa III 1766.god ukinuo je Pećku patrijaršiju. Srbija će u drugoj polovini XVIII vjeka postati važna tranzitna oblast u trgovini izmedju istoka i zapada. U to vrijeme u Srbiji već postoji kneževska samouprava, institucija, knez i kneževske skupštine. Austrija se u to vrijeme sprema za rat sa Turskom , i ona zbog toga šalje svoje obavještajce u Beogradski pašaluk koji medju Srbima vrše agutaciju u korist postojećeg rata i Austrije. Dio Srba preći će preko Dunava i stupiti u Austrijsku vojsku. Tamo će se od Srba stvoriti posebne vojne jedinice koje se zovu frajkori. Rat izmedju Austrije i Turske trajao je od 1788. - 1791. god. Austrija će početi vojne operacije zauzimanjem Adekalea ili velikog ratnog ostrva. Za ovaj rat nisu bili spremni ni Austrija ni Turska. Austrija će tada prepustiti nastavak rata Srpskim dobrovoljicima. Jedan Frajkor pod zapovjedništvom Koče Andjelkoviča zauzeće Požarevac, Kolare i probiti se sve do Kragujevca. Koča će pod svojom kontrolom jedno vrijeme držati put Beograd - Niš sprečavajući tako da turci pošalju pomoć svojim jedininicama na sjeveru. Nakon konsultacije turske vojske Koča je morao da se povuče. Frajkor pod komandom kapetana Mihaljevića uspio je prodreti do Rudnika u zapadnoj Srbiji. 1788. Austrijanci su uspjeli da zauzmu Beograd. Posle zauzimanja Beograda teret rata opet pada na srpske frajkore koji ove godine zauzimaju Požarevac, Paraćin, Kragujevac a 1790. Kruševac, Studenicu i prostrane djelove oko rijeke Morave. Nešto kasnije navaliće Turci pa će stanovništvo biti prisiljeno da se zajedno sa frajkorima povuče preko Dunava. Turci su u početku počeli paliti sela pa onda ponudiše amnestiju kada utvrdjuju da se narod masovno raseljava iz Srbije. Oni će ponuditi i opraštanje harača za sve godine rata kako bi zadržali stanovništvo. Mir izmedju Austrije i Turske sklopljen je 1791. u Svištovu.Ovim mirovnim ugovorom predvidjena je opšta amnestija za Srbe. Turski sultan Selim III odredjuje Bećir Pašu za Beogradskog vezira sa obavezom da stabilizuje prilike u beogradskom pašaluku. Bećir Paša se obračunao sa vodjom janičara deli-Ahmedom. Protjerao je janjičare iz Beogradskog pašaluka i zabranio povratak. Selim III je ukinuo čitluke i svojim fermanima iz 1791. i 1794. izgradio sistem kneževskih i nahijskih samouprava kao i narodne vojske. Janjičari su tada stvorili svoje centre u Vidinu i Skadru. 1801. janjišarska reakcija iz Vidina prisilila je Selima III na popuštale pa se janjičari vraćaju u Beogradski pašaluk. Oni žele da vrate stari sitem vlasti što izaziva nezadovoljstvo i nerede kod srpskog naroda. 1801. oni ubiše Mustafa-pašu i ukidoše lokalnu samoupravu i učvrstiće svoje vlast u pašaluku. Da se Srbi nebi bunili 1804. rješiše da pobiju srpske prvake pa organizovaše sječu knezova.Odmah zatim preživjeli kneževi u februaru pobuniše se u Topoli i za vodju izabraše Đorđa Petrovića koji je zbog svoje

16

puti dobio nadimak Karađorđe. U početku ratnih dejstava paljeni su turski čardaci i kule nakon čega se prelazi na okupacije gradova. Veoma brzo biće oslobodjen čitav beogradaski pašaluk izizev Beograda. Srbi su u narednim godinama izvojevali niz pobjeda nad Turcima. 1805. kod Ivanovca, 1806. kod Deligrada i Mišara a 1807. zauzet je Beograd. Kada je izbio Tursko-Ruski rat Srbi su se uprkos primirju uključili u ratne operacije. Primirje je trajalo od 1897.-1809. Odmah nakon oslobodjenja beogradskog pašaluka starješine su počele da se bogate, da naplaćuju carine, mostarine, harač, mlinarine, tako da su postali gori od turskih vladara. Tako će narod izgubiti moral za nastavak rata. Još 1805. da bi ograničili Karadjorđevu vlast ustanici stvaraju ,,Praviteljstvujući sovjet, neku vrstu vlade. U početku je ovaj sovjet funkcionisao a kasnije će njegovi članovi postati najveći pljačkaši u Srbiji.Ugroženi od Napolena Rusi su 1812. bili prisijeni da sklope mir sa Turskom u Bukureštu. Ovim ugovorom predvidjena autonomija i amnestija za ustanike. Pošto Srbi nisu htjeli da polože oružje rukovodstvo pobje`e u Austriju odakle pokušava da animira saveznika za novi rat protiv Turske. Ovi napori bili su uzaludni.

Drugi srpski ustanak Nakon 1813. doći će do Turskog terora u Beogradskom pašaluku.Srbima će život biti nesnošljiv pa će već u jesen 1814. kod Čačka doći će do jake bune Hadži - Prodana Gligorijevića.Turcima pri ugušenju ove bune pomagao je Miloš Obrenović. Kako teror nije prestajao srbi 1815. digoše II srpski ustanak. Ovaj ustanak je poveo Miloš Obrenović. Nakon dvije pobjede srba nad turcima kod Dublja i Ljubiša prestaje i vojni dio ustanka nakon čega počinje politička borba koja će srbima na kraju donijeti državu.1817 po Miloševom naređenju biće ubijen Karađorđe Petrović.Tek posle ovoga čina Miloš je proglašen za vrhovnog kneza ( od skupštine knezova ). Miloš će još od početka na laganim ustupcima, koje je davao Turcima graditi državu. Nakon pobjede Rusije nad Turskom i mirom sklopljenim u Jedrenu 1829. Srbija će dobiti određeni vid autonomije u okvirima Turskog carstva. Autonomija je potvrđena hatišerifima iz 1830. i 1833. od kada će srbija postati kneževina pod Ruskom zaštitom. Što se tiče bogatstva najviše se obogatio Miloš koji je već polovinom XIX vijeka bio treći čovjek po bogatstvu u Evropi. Pod pritiskom krupnih trgovaca donesen je ustav 1835. ("Sretenski ustav"). Ovaj ustav se nikada nije primjenjivao jer su ga Rusija i Austrija smatrali suviše liberalnim. Iz tih razloga 1838. dat je ustav u vidu hatišerifa kojim je kneževa vlast postala nasledna, zagarantovana je sloboda trgovine i odvojena vojna od civilne vlasti. Krupni trgovci insistiraju na primeni tog ustava pa će zbog toga dobiti ime ustavobranitelji. Pomenutim ustavom 1838. iz njihovih redova ustanovljen je sovjet od 17 stalnih doživotnih članova sa zadatkom da ograniči kneževu vlast. Od početka savjetnici proganjaju kneževe pristalice, a zakonom 1839. u njihove ruke prenesena je i izvršna vlast. Ostavši bez vlasti Miloš odlazi u Austriju, a naslediće ga sin Mihajlo koji vlada do 1842. Nakon njegovog bijega iz Srbije 1842. na presto dolazi Karađorđev sin Aleksandar koji vlada do 1858. Među savjetnicima najmoćniji su bili: Toma Vučić Perišić, Avram Petronijević, Milutin Garašanin.Do sukoba između kneza i ustavobranitelja dolazi još 1843. kada je knez pokušao da smanji uticaj savjetnika. U doba ustavobranitelja u Srbiji se odigrava veliko društveno raslojavanje i 1869. došće do novog ustava kojim će biti predviđena narodna skupština i u nekoliko ograničiti vlast ustavobranitelja. Ilija Garašanin biće inicijator stvaranja srpskog narodnog programa. Ovaj tajni program biće napravljen 1844. uz pomoć Poljskih emigranata kneza Adama Čartoriskog i Franje Zaha.Taj srpski nacionalni program naziva se Načertanije. On planira stvaranje ujedinjene Srbije u koju bi ušle teritorije: Bosna, Hercegovina, Severna Albanija, Kosovo i Metohija. U ovom dobu živio je i velikan srpskog jezika i pravopisa Vuk Karadžić ( 1787 – 1864 ). On je napisao srpsku gramatiku i sastavio riječnik.Zasvoj rad on ima podršku Đure Daničića i Branka Radičevića. Dugo će proći vremena da bi se u srpske škole uveo srpski pravopis, koji je sačinio Vuk Karadžić.Ovaj pravopis zvanično će biti uveden tek 1968. zbog velikog otpora koje je imala pravoslavna crkva.

Stvaranje države u Crnoj Gori

17

Početkom XVI v. Turski sultan, Crnogorcima daje određen vid unutrašnje samouprave. Jedina obaveza Crnogoraca je bila plaćanje harača, mada su i ovu obavezu rijetko izmirivali. Osnovna grana privrede u Crnoj Gori je bilo stočarstvo. Oni se isključivo bave uzgojem stoke. Od 1782-1830 u C.Gori na vlast dolazi Petar I Petrović. Zbog čestuh zaletanja Crnogoraca u turska područja, protiv njih je 1796 preduzeta kaznena ekspedicija. Te godine Petar Turke dočeka na Krusima i teško ih prazi. Nakon toga C.Gori pripoji i brda. Nakon ove pobjede, Petar I će preduzeti reformisanje crkvene države, pa će tako 1798 donijeti zakon u kome su izložene osnovne pravne norme po kojima Crnogorci trebaju vladati. Ovaj zakonik se zove: "Prvi zbornik crnogorski i brdski". Tom prilkom je ustroio i organ koji je bio zadužen za provođenje zakona. Ova institucija se zvala Praviteljstvo suda. Nakon smrti Petra I, na vlast dođe Petar II Petrović Njegoš koji C.Gorom vlada od 1830 -1851.On će takođe reformisati držvu, pa će osnovati senat od 16 članova. Pored toga on je uveo perjanike, koji obavljaju gardijsku i policijsku službu.To je prvi crnogorski vladar koji redovno od crnogoraca ubira poreze i zabranjuje krvnu osvetu. Njegoš je bio i veliki crnogorski prosvetitelj. Pokušao je da opismeni Crnogorce, pa je kupio štampariju za svoj novac, i dobavio je na Cetinje. Posle Njegoševe smrti na vlast dolazi prvi svetovni vladar Danilo Petrović, kada je na njega izvršen atentat u Kotoru. Zbog vojne pomoći prilikom ustanaka u Hercegovini 1852 sa kaznenom ekspedicijom na Cetinju i spalio ga, a stare Cetinjanje i zarobio, poveo sa sobom i naselio u istočnoj Bosni.

Bosna i Hercegovina pod turskom vlašću krajem XVIII i u prvoj polovini XIX veka U BiH,većinu feudalaca su činile domađe spahije, ina~žče islamizirani Sloveni. Muslimani iz Bosne su bili konzervativnih shvatanja, zbog čega se suprotstavljaju sultanovim refrmama, kako bi sačuvali ranije stečene privilegije. Age i begovi svoje feude pokušavaju pretvoriti u nasledne posjede, tzv. čiftluke.Tokom vremena kuluk je bivao sve veći, pa hrišćansko stanovništvo bilo preopterećeno. Muslimani su van gradova podizali svoje kule i čardake, kako bi bolje vršili kontrolu nad eksploatacijom pravoslavnog stanovništva. U doba prvog srpskog ustanka, dažbine su znatno uvećane radi izdržavanja vojske koja napada ustanik, što će izazvati čitav niz ustanaka, među kojim je bila najveća Jančićeva buna u Krajini.Ova buna je u krvi ugušena. Muslimani su se čak i oružano suprotstavili sultanovim reformama, koje su imale za cilj osavremenjivanje turskog društva, Husein Kapetan Gradšević se proglasio vezirom u Bosni. On je sa svojom vojskom napao Tursku regularnu vojsku i prodro sve do Kosova. Ovakve situacije su natjerale sultana na popuštanje. Porta je za svoju stvar pridobila alipašu Rizvanbegovića.Tad je pokrenuta vojska koja uguši pobunu Huseina, koji pobježe u Austriju. 40-ih godina zbog ponovnog protivljenja sultanovim reformama,sa svojom vojskom u Bosni dođe Omer-paša Latas koji primjeni represivne mjere i ostade u Bosni do 1851. Mnoge Muslimane koji su bili protiv refrmi, okovao je, a njihove vođe je poslaou Carigrad. Nakon ovog događaja, reforme zaživješe u Bosni, a najvažnija je bila ukidanje spahiluka. Regulisanje dažbina Hrišćanskom stanovništvu nije uspjevalo zbog samovolje Muslimana. 1848 povaćane su dažbine seljaka sa 1/9 na 1/3, pod uslovom da se ukine kuluk. Pošto age i bagovi na odustaju od kuluka, obaveze seljaka su tako reći, utrostručene.Ove situacije su izazvale čitav niz ustanaka u Krajini i Hercegovini. U Hercegovini uz pomoć Crnogoraca Luka Vukalović ratovaće od 18511861. Najveća buna u Krajini je bila 1834 Pop Jovičina.U ovoj opštoj krizi, u BiH prilikom svakog ustanka, Srbi iz ove turske pokrajine dobijaju svasrdnu pomoć iz Srbije i C.Gore, kako u oružju i materijalu, tako i u ljudstvu.

Bugari krajem XVIII i početkom XIX v. Krajem XVIII v. kod Bugara se razvija zanatstvo trgovina, pa se u ovoj zemlji formira buržoazija. Razvoje prosvete, razviće se i nacionalna kultura ovog naroda. Tad počinje boraba protiv vjerske i kulturne prevlasti carigradske patrijaršije. Najzaslužniji za ove odnose je bio Pajsije Hilandarac ( 1722-1798 ) koji je napisao kratku istoriju Bugara. Ova kratka istorija biće zasnovana na pisanju srpskog istoričara Jovana Rajića. Pomenuta knjiga će uticati na buđenju nacionalne svijesti ovog naroda.I u Bugarskoj, kao i u BiH, muslimanski velikaši se suprotstavljaju sultanovim reformama, kako bi zadržali ranije stečene povlastice. 18

Najokoreliji konzervativac je bio Osman Pazman Oglu, koji je u to vrijeme bio vidinski paša.U Bugarskoj se razbuktavao i krdžalijski pokret, sastavljen od muslimanskih odmetnika iz osmanskog carstva. Krdžalije će pljačkati muslimanska sela i gradove, i zbog toga se u ovoj zamlji ojačava hajdučija.Bugarski hajduci učestvuju u I srpskom ustanku na strani Srba. Pored toga oni uzimaju učešće u rusko-turskom ratu od 18061812, grčkom ustanku 1821-1830 i rusko-turskom ratu od 1828-1829. Hatišerifo od Gilhane 1839 sultan pokušava da u svome carstvu izvede raforme evropskog ***, pa se u nekoliko, poboljšava status Hrišćana, kako u Turskom, tako i u Bugarskom carstvu. Pritisak na Hrišćane se u to vrijeme smanjuje, pa bugarski trgovci se znatno obogaćuju. Novostvorena bugarska buržoazija, nastavlja rad na nacionalnoj emancipaciji. Ovaj preporod u Bugarskoj će sprečavati bogati Grci iz oblasti Fanar, koji se nazivaju Fanaroti. Tada će Bugari umjesto manastirskih škola, podizati svetovne škole. Prvu Bugarsku gramatiku i riječnik je napisao Neofit Rilski ( 1793-1881 ). Od tada počinju da se izdaju prve bugarske novine, i faktički da se formira savremeni bugarski jezik. Bugarska crkva počinje da se bori za samostalnost i odvajanje od carigradske patrijaršije kojom su dominirali Grčki kaluđeri, a posebna Bugarska crkva je formirana tek 1878. 30.VLA[KA I MOLDAVIJA KRAJEM XVIII I PO^ETKOM XIX VIJEKA Krajem XVII vijeka ve}ina Rumuna `ivjela je u dvije male kne`evine:Vla{ka i Moldavija. Oni }e u ovim kne`evinama uni{tavati autonoman status u okviru Osmanskog carstva. Osmanlije su na presto ovih kne`evina obi~no postavljali bogate Carigradske Grke koji su poznati pod nazivom "Fanarioti".Pored njih klju~nu ulogu u ovim dr`avama igra}e i krupni plemi}i koji se u ovim kne`evinama nazivaju "Boljari".Tudor Vladimiresku 1821. protiv ovakvog stanja podi`e jak ustanak.Ustanici }e o~ekivati da im se u ovoj pobuni priklju~i Gr~ko tajno nacionalno dru{tvo pod imenom "Heterija".Do ovakvog zajedni~kog ustanka ili pobune nije do{lo zbog protivljenja Rusije od koje se o~ekivala najve}a pomo}. Turska }e sa svojom vojnom silom ugu{iti ovaj ustanak,dok je Vladimireskua pogubio vo|a gr~ke Heterije knez Ipsilant.Nakon ovog ustanka Turci su napravili niz koncesija vladaju}em stale`u ili boljarima.I dalje } e ja~ati nacionalna svijest,dok }e Rusija sa druge strane raditi na ja~anju autonomije obadvije kne`evine.1829. Jedrenskim mirovnim sporazumom Rusija je od Turske dobila pravo garantne sile na ovim prostorima.1831. i 1832. obadvije zemlje dobi}e ograni~enu ustavnost na ~emu polako izgra|uju dr`avu.

31. OP[TE PRILIKE U HAZBUR[KOJ MONARHIJI Habzbur{ka monarhija je bila jedna od najve}ih dr`ava Evrope.Njeno jezgro ~inila je Austrija.Krajem XVIII vijeka ovu feudalnu zemlju zahvatila je kapitulacija.Fakti~ki Habzbur{ku monarhiju sa~injavaju dvije grupe zemalja: 1) Nasledne i to:Gornja Austrija, Salcburg, Koru{ka, Donja Austrija, Tirol, [taerska, Kranjska, Istra sa Trstom, Gorica, ^e{ka, Galicija sa Bukovinom, Lombardija, Venecija, Dalmacija i Boka.Pomenutim oblastima gospodarili su isklju~ivo njema~ki plemi}i. 2) Ugarske zemlje:Ma|arska,Slova~ka,Erdelj,Vojvodina,Hrvatska i Slavonija.Na ovim prostorima dominirali su Ugarski plemi}i.U pomenutoj dr`avi Njemci su stalno nastojali da izvr{e germanizaciju stanovni{tva.Oni poku{avaju da dominiraju nad ostalim plemstvom i narodima.Kapitalisti~ki na~in proizvodnje i mi{ljenja se polako ali sigurno uvla~io u sve grane privrede.Ovo dru{tvo okovano feudalnim stegama,polako }e i}i prema nacionalnim pokretima koji te`e da stvore nacionalne kulture na njihovom maternjem jeziku.Ispred svih naroda u monarhiji i{li su prije svega Italijani. \uzepe Macini agituje za ujedinjenje svih italijanskih dr`ava.Najnezadovoljniji polo`aj u monarhiji imali su Sloveni.Od ovih naroda najja~i nacionalni pokret imali su ^esi koji su ujedno i privredno najrazvijeniji.Oni zahtjevaju samo

19

ujedinjenje i odre|eni stepen autonomije.Ovakvo stanje u dr`avi zadr`a}e se sve do revolucije 1848-1849. 32. SRBI U UGARSKOJ U PRVOJ POLOVINI XIX V. Najve}I broj srba u Ugarskoj `ivio je na teritoriji vojne granice.Ve}ina stanovni{tva bavilo se poljoprivredom.Srpsko stanovni{tvo na toj teritoriji imalo je bolje uslove `ivota od onih koji su ivjeli dublje u Ugarskoj.Radi obavljanja vojne slu`be bili su oslobo|eni mnogih feudalnih obaveza.Srba-plemi}a bilo je veoma malo.U gradovima kao {to su:Novi Sad,Temi{var,Karlovci I Pan~evo,preovladao je srpski gra|anski sloj(zanatlije I trgovci).Srpsko stanovni{tvo u Ugarskoj predvodilo je pravoslavno sve{tenstvo ~iji je centar bio u Karlovcima.Srbi su zbog vojnih zasluga dobili vjersku I prosvetnu autonomiju.1790 Srbi su na Temi{varskom saboru zahtjevali politi~ku autonomiju na teritoriji gdje su sa~injavali ve}inu.Do toga nije do{lo,ali su Austriji poslu`ile kao pritisak na Ugarsku I njeno plemstvo,koje je tra`ilo vi{e samostalnosti.1807 na imanju grofa Peja~evi}a do{lo je do bune koju je predvodio Teodor Avramovi}Tican.Do bune je do{lo zbog ve}ih feudalnih obaveza,a trajala je 10 godina.Pobunjenici su htjeli da se pove`u sa akterima iz I srpskog ustanka.Po{to ustanici nisu htjeli sukob sa Austrijom,do sukoba nije ni do{lo. 1808 izbija buna srpskih grani~ara,u selu Kru{~ici u Banatu.Na ~elu ovog ustanka bio je sve{tenik Dimitrije \or|evi}.Ovi ustanici su odr`avali veze sa ustanicima protiv Turaka u Srbiji.Na kraju je ovu bunu ugu{ila vojska.Vojvodina je zahvaljuju}i prosvetnoj autonomiji bila sredi{te gra|anske kulture srpskog naroda.Vojvo|anski srbi bili su prvi srprki u~itelji i prosvetitelji u srpskoj dr`avi.1791 osnovana je srpska Gimnazija u Sremskim Karlovcima.1810 osnovana je Gimnazija u Novom Sadu.1812 osnovana je u~iteljska {kola u Sent-Andreju.1826 osnovana je Matica srpska,gdje se njeguje srpska nauka,kultura i izdava{tva. 33.NACIONALNI POKRET MA\ARA KRJEM XVIII I U PRVOJ POLOVINI XIX V. Ugarske zemlje su bile u okvirima habzbur{ke monarhije,ali su sa~uvale neke posebnosti.One se deklari{u kao kraljevina Ugarska.U ovoj kraljevini Ma|ari su sa~injavali oko polovine stanovni{tva.Ugaeska je u ovo doba bila isklju~ivo agrarna zemlja sa o~uvanim feudalnim odnosima. Plemstvo su uglavnom sa~injavali Ma|ari.Oni stalno pove}avaju poreze,a tako zara|eni novac tro{e van kraljevine Ugarske.Zanatlije i trgovci u ovoj zemlji prete`no su zu njema~ke,srpske ili jevrejske zajednice.Ma|arsko plemstvo je pru`alo otpor Josifu II,i na taj na~in su uspjeli ukinuti ve}inu njegovih reformi.U doba Napoleonovih ratova ma|arski plemi}i prete`no {pekuli{u sa namirnicama,pa su se na ovim {pekulativnim poslovima silno obogatili.Nakon ovih doga|aja oni }e poku{ati da za kraljevinu ispsluju {to ve}u autonomiju.U Ma|arskoj je oja~alo i radikalno krilo liberarne opozicije,na ~ijem ~elu se nalazio advokat Lajo{ Ko{ut(1802-1894). On je zahtjevao slobodu {tampe,kao i punu nacionalnu i dr`avnu samostalnost Ugarske.Prava koja zahtjevaju za Ma|are,oni ne prizanaju drugim narodima.Zbog toga ostali narodi imaju svoje posebne nacionalne pokrete.Ideje koje zagovara Ko{ut,poku{a}e da ugu{i austrijski kancelar Meternih,ina~e idejni tvorac „Svete alijanse“.On }e svoju politiku zasnivati na suprotnosti izme|u Ma|ara i drugih naroda u Ugarskoj,gu{e}i na taj na~in nacionalne pokrete i jednih i drugih,sve do revolucije 1848. 34.SRBI U DALMACIJI I BOKI KRAJEM XVIII I U PRVOJ POLOVINI XIX V. Kampofornijskim mirovnim ugovorom 1797 mleta~ka vlast u Dalmaciji i Boki potpuno prestaje. Austrija ovim podru~ijem upravlja}e do 1086.,od kada do 1813. ovim krajevima vlada Napoleonova Francuska.Ova podru~ja je Bonaparta poku{ao da osavremeni,ali mu je taj plan pokvarila djelatnost katoli~ke crkve.Od Be~kog kongresa 1815. pomenuta podru~ja ponovo su pripala Hazbur{koj monarhiji.U ovim krajevima stanovni{tvo sa~injavaju:Srbi,Hrvati i Italijani.U tim krajevima je veoma sna`an autonoma{ki pokret proitalijanske orijentacije.Centar Dalmacije je u ovo vrijeme bio Zadar. U doba

20

Napoleona ,poku{ana je da se sprovede crkvena tolerancija zbog ~ega se u ovo vreme odvija povoljan procec za na{ narod u pomenutim krajevima.Prije ovog vremena pa i kasnije, na{a crkva i narod trpe strahovite pritiske od katoli~ke crkve i katoli~kih naroda za pokatoli~avanje i utapanje u tu sredinu.Od dolaska Napoleona sa ovih prostora poku{ava}e se da putem pritiska prisili pravoslavno stanovni{tvo na unijatske odnose sa katoli~kom crkvom.Ovaj pritisak }e unekoliko popustiti posle revolucije 1848-1849. 35. REVOLUCIJA 1848.-1849. U FRANCUSKOJ I NJEMA^KOJ Ova revolucija se zove „Proljeće naroda“,jer su ovi pokreti prelazili u fazu nacionalne politike gdje revolucija postaje nacionalno sredstvo.Ova revolucija je u stvari pokret za ujedinjenje u jednoj dr`avi.Ova revolucija ima neke zajedni~ke karkteristike: 1.Tra`i se demokratska dr`ava; 2.De{avaju se odre|ena agrarna kretanja. Ovaj agrarni faktor se razli~ito ispoljava u razli~itim dr`avma.Negdje je ~ak prisutan u vidu gladi zbog jake su{e.Sistem otkupa zemlje je osiroma{io seljaka,a u Hazbu{koj monarhiji se vodi borba za ukidanje feudalizma.Veoma je sli~na metodologija u svim revolucijama tog vremena.Obi~no po~inje nao demokratski oblik u gradovima,a zavr{ava se trijumfom reakcije.U to doba u Francuskoj se vodi takozvana „politika banketa“ {to je u stvari politi~ko okupljanje za op{te bira~ko pravo.1848. u Parizu dolazi do nereda i prolivanja krvi.Ovaj doga|aj je pre raastao u socijalnu revoluciju.24.02. se formira privremena vlada i progla{ava republika.Objavljen je princip da Francuska poma`e revolucije i nacionalne pokrete u ~itavoj Eevropi.Glavni protivnik ovakvog koncepta je bila rusija iako se javno deklari{e kao javni pomaga~revolucionara.U ovoj zemlji na scenu dolaze radni~ke ideologije koje te`e da rije{e problem kapitalizma.^ak i ovaj pokret je pocijepan na vi{e struja. 20. 4.-og maja }e se voditi borba za ustav,koja }e donijeti stvaranje republike i orazovanje stlne vlade.Ova republika }e biti predsjedni~kog tipa.26. juna izbija proleterska pobuna ,a odgovor bur`oazije je bio uvo|enje nove vlade i formiranje takozvanog „Bijelog Terora“.Za novog predsjednika }e do}i Luj Napoleon ,koji je izvr{io vojni udar i preuzeo vlast.On }e se posle revolucije 1852. u decembru ,proglasiti carem.Tada }e biti progla{eno drugo carstvo u Francuskoj,kao neki derivat diktature Bonarotisti~kog tipa.Nakon 1815. u Njema~koj je stvoren “Njema~ki savez liga“ od 38 razli~itih dr`ava kojima predsjedava Austrijski car.Od ovih dr`ava naj poznatija je Turska,koja je na svojim ple}ima „iznjela“ rat sa Napoleonom.Pruski vladar je ujedno i poglavar protestantske crkve.Austrija je bila manje razvijena ,a uz to i katoli~ka zemlja u kojoj se jezik znatno razlikovao od jezika koji se govori u Pruskoj.Pruska je bila liberalnija dok je Austrija bila oli~enje konzervatizma.Iz pomenutih razloga formira}e se koncept male Njema~ke u ~iji sastav ne}e u}i Austrija.Upo~etku se u Njema~koj bune radnici ~ija je `elja jedinstvena Njema~ka.Po{to je Njema~ka bur`oazija razbijena po pokrajinama nju }e biti strah od socijalne revolucije.U martu 1848. stvara se pred –parlament do progla{enja ustava.Ujedinjenje je trebalo da se izvr{i tek nakon raspisivanja izbora za ustavnu skup{tinu koja je tek onda trebala da se izjasni u korist ujedinjenja. U maju 1848 parlament u Frankfurtu po~inje da zasjeda.Tada je odlu~eno da se formira privremena vlada sa predsjedavaju}im austrijskim nadvojvodom Johanom, ali da budu}i njema~ki vladar bude ujedno i kralj Pruske.Ovaj uslov bio je “kamen razdora“.Viljem IV Hoencolern je izjavio da ne `eli primiti krunu “na ulici“ i zauzeo je izraziti antirevolucioni stav.U prolje}e je ovaj parlament rasturen pa se zbog toga seli u [tudgard, a i tamo }e biti rasturen.Revolucija }e se nakon toga obnoviti,ali }e biti slabijeg intenziteta.U to doba izbija revolucija u Ddanskoj ~iji kralj `eli da dobije Njena~ka podru~ija.Ove dvije zemlje }e zaratiti.Ovaj rat je zavr{en tek Londonskim Sporazumom od 6.5.1852. prema kojem “[lezvig“ i “Hol{tajn“ dobijaju autonomiju u okviru Danske.Ovo se moglo izvesti po{to je Pruska bila pora`ena.Za to vrijeme Njema~ka reakcija organizuje konzervativni parlament u Ersvertu.Njema~`ka }e tek biti ujedinjena 1866.-1867. u ratu izme|u Pruske i Austrije.1867. je stvoren sjeverno-Njena~ki savez,a to je opet zna~ilo da je revolucija po~ela za demokratske principe a zavr{ila se reakcijom. 36. REVOLUCIJA 1848-’49. U AUSTRIJI I MA\ARSKOJ

21

Habzbu{ko carstvo 1850.je imalo 30 miliona stanovnika. Ovo je ranije bila konzervativna zemlja sa sa~~uvanim feudalnim odnosima u okviru koje je bio ~itav niz raznih nacionalnosti. 13.03.1848. po~ela je revolucija u Be~u sa glavnim zahtjevom da se svi njemci ujedine u jednu dr`avu. Tada je po~ela Maternihova vlada a sa njim i ~itava feudalna reakcija u ovoj zemlji. Tom prilikom je dozvoljena sloboda {tampe, ~ak je i obe}ano dono{enje novog ustava. 17.05. vladu formira Franc Pilesdorf. Iako je donesen ustav , on }e tek biti usvojen 26.04. Ovim ustavom: 1) je sa~uvan dvodomni sistem vlasti u dr`avi; 2) donji dom je izborni, dok se u gornjem nalaze uglavnom veleposjednico; 3) sa~uvana vlast carta kao apsolutnog vladara. Izvan Austrije do}i }e do nacionalnih pokreta i revolucija. U Veneciji }e se stvoritvlada koja }e te`iti obnovi stare Venecije iz XV. vijeka. Odre|ena kretanja evidenata su kod ^eha, Rumuna, Ma|ara i Slovena. Ma|ari `ele da obnove svoj preporod od de{avanja u Austriji. Vode}u ulogu nema bur`oazija, ve} ni`eve} ni`e i srednje plemstvo. Grof Seleni je glavni ideolog ovih kretanja. On preporu~uje Ma|arskom plemstvu da uzima kredite i svoje posjede obra|uje na drugi na~in. Jednom rije~ju, da pre|e na kapitalisti~ki na~in proizvodnje. Tek odluka Ugarskog sabora je rije{ila agrarno pitanje. Kmet je postao slobodanNjemu su smanjeni porezi jer mu je dozvoljeno da se otkupi zajmom iz banke. U Ugarskom saboru postoje dvije struje; od njih je jedna LIBERALNA okupljena oko pjesnika [andora Petefija. Ova struja zahtjeva ukidanje feudalizma i potpunu slobodu {tampe. Druga struja je okupljena oko Lajo{a Ko{uta. Oni zahtjevaju uvo| enje uvo|enje ma|arskog jezika na teritoriju cijele Ugarske. U nacionalnom pogledu, ma|arski sabor i plemstvo nisu bili jedinstveni. Grof Seleni je zahtjevao da se prema nacionalistima vodi liberalna politika. Bi}e formirana i ma|arska vlada u koju ulaze, izme|u ostalih, i Ko}ut i Seleni. Ma|arska dobija ustav 11.04.1848. Iako je dobila ustav Ma|arska je proglasila autonomiju. Samo je vladar bio zajedni~ki sa habzb. monrhijom. Ma|arska dr`avnost je priznata na osnovu istorijskog prava. Kod Slovena, Slovaka i Rumuna tako|e je do{lo do revolucije. Nakon dolaska rata izmedju Austrije i Ma|arske Sloveni se priklju~uju habzb. caru. Prvo }e Austrija biti pora1ena dok }e SRBI u to vrijeme biti uz Ma|are. Kasnije }e Ruska armija umar{irati u podunavske kne`evine i sprije~iti ma|are u daljem ravoju revolucije. Prije toga Austrija je iskoristila ma| arski nacionalisti~ki oodnos prema drugimv narodima u Igarskoj. Austrija }e uspjeti da protiv Ma|arske okrene sve ostale narode u Ugarskoj uklju~uju}i i SRBE. 37.REVOLUCIJA 1848-’49 U ITALIJI I NJEN ZNA^AJ ZA EVROPU Revolucija 1848-’49 je najzna~ajniji datum za italijanski RIZO\IMENTO(pokret za ujedinjenje).Ova revolucija je trebala da rije{i problem ujedinjenja.Jedna od solucija je bila da se ujedinje postoje}e dr`ave u federaciju,na ~ijem ~elu bi bio RIMSKI PAPA.U ovom ujedinjenju je trebalo da u~estvuju:Napulj(pod brbonskom dinastijom),Pijemont,Papasa austrijskim dijelom [panije.Tada je Papa PIJE IX bio prili~no liberalnih(slobodnih)shvatanja.Osnovni problem je bio u tome {to su Habzbergovci bili ~uvari Vatikana,pa }e Papa odustati od prvobitnih ciljeva,I pstati jedan od najkonzervativnijih vladara [panije.U Rimu }e do}I do sna`ne revolucijekoju }e uspjeti da ugu{I Francuska vojska tek 1849.Revolucija u Italiji po~inje 7.1.’48 u Palermu.Posle januara revolucija revolucija }e zahvatiti gotovo sve gradove u dr`avi koji proklamuju svoje ustave.Od ovih ustava se jedino odr`ao USTAV PIJEMONTA.Zahvaljuju}I tome,Pijemont preuzima barjak ujedinjenja,jer mu je ustav bio najdemokrati~niji.Glavni protivnikujedinjenja je bila Habzbur{ka monarhija koja u to vrijeme dr`I italijanske krajeve,Veneciju I Lombardiju.13.03.izbija revolucija u Milanu.22.03.u Veneciji,koja je proglasila republiku.Papa je tada pridobio sve svetovne vladare u Italiji,nakon ~ega je morao potpisati primirje sa Austrijom.25.07.1848.Pijemont do`ivljava te`ak poraz u bitci kod KUSTAZE,nakon `ega je morao da potpi{e primirje sa Austrijom.Za to vrijeme postoje poku{aji da se sklopi vojni savez izmedju Austrije I Ma|arske.Ma|arska je tada po`elila da stvori na Jadranu veliku flotu,~ije bi sjedi{te bilo u Rijeci.Shodno dogovoru izmedju ove dvije dr`ave,Venecija {alje svoju flotu da

22

zauzme Jadranska ostrva.15.11.1848.u Rimu ponovo izbija revolucija gdje }e se ponovo stvoriti republika.Po{to se {irom Italije progla{avaju republike,a Pijemont je bio kraljevina.Ova dr`ava se osjeti ugro`enom,nakon ~ega oslabi{e veze izmedju revolucionara.12.03.1849.Pijemont }e ponovo obnoviti rat sa Austrijom,I do`ivjeti poraz u bitci kod NAVARE.to }e ujedno biti I op{ti slom revolucije.Venecija se jo{ jedno vrijeme dr`ala zahvaljuju}I tome {to su se revolucionari nalazili na jednom osrvu.Katoli~ka crkva je uspjela da pasivizira ogromnu ve}inu obi~nog naroda.Ova revolucija u Italiji je proma{ena samo zbog toga jer u njoj nisu u~estvovale donje klase,zbog pasivnosti vladara da rije{e agrearna pitanja,~ime bi na svoju stranu privukli ogroman broj seljaka. 38. REVOLUCIJA 1848-1849. U VOJVODINI U Vojvodini 1848. revolucija po~inje pobunom grani~nih jedinica u Pan~evu i Zemunu. Nakon ovih doga|aja pobunili su se seljaci iz Kikindskog kraja. U prvim trenucima ovih zbivanja seljazi zauzimalu feudalna imanja usput plja~kaju}i gazdinske ku}e. Nosioci ove revolucije u Vojvodini bili su pripadnici sitne bur`oazije i omladine koje je predvodio Svetozar Mileti}. Karlova~ki mitropolit Josif Raji} je sazvao 1.5.1848. sabor u Sremskim Karlovcima. U~esnici na ovom saboru su bili Srbi iz Hrvatske iUgarske kao i sa podru~ja vojne granice. Na ovom saboru je iznjet zahtjev za progla{enje srpske Vojvodine ~iji bi narod bio politi~ki slobodan pod austrougarskim krovom. Tom prilikom su izabrani organi vlasti na ~ijem ~elu je bio GLAVNI ODBOR u okviru koga su bile najva`nije li~nosti: Stevan [upljikec (vojvoda), \or|e Stratimirovi| i dr. Tom prilikom je progla{eno ujedinjenje Banata, Ba~ke, Baranje, Srema i podru~javojne krajine u oblasti koja se zvala SRPSKA VOJVODINA. Negdje u to vrijeme ma|arska revolucija zauzima nacionalisti~ki smijer. Ma|ari tada izjavljuju da nema|arski narodi nemaju pravo na svoju nacionalnost. Time su Srbi odustali od daljeg u~e{}a u revoluciji i okrenuli se svojim problemima. Ovakvu situaciju su iskoristili austrijanci. Oni }e srbima obe}ati osnivanje srpske Vojvodine kao posebne sapoupravne teritorije a mitropolitu Raji}u su dali ~in patrijarha ~ime je postignuta i crkvena samostalnost Srba u okviru habz. monarhije. Nakon ovih doga|aja Srbi se okre}u protiv Ma|ara. Vojvo|anskim Srbima iz Srbije dolazi pomo} koja se sastojala od 5-8 hiljada dobrovoljaca. Srpska vojska }e pobjediti Ma|are u bitci kod SENT TOMASA,(dana{njegSrbobrana).Kasnije }e Rusi uni{titi Ma|arsku revoluciju. Posle revolucije Austrijanci }e odr`ati obe}anje i osnovati Srpsku Vojvodinu, kao samoupravnu teritoriju. Ovo idili~no stanje trajati dugo. 1867. Austro-Ugarskom nagodbom ukinuta je srpska Vojvodina, a njena teritorija je uklju~ena u dr`avno upravni sistem Ma|arske, kao njen sastavni dio.

23