ΚΡΙΤΙΚΟΣ
ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ
Ντέιβιντ Ρέντον
κριτικός μαρξισμός Ρεύματα και θεωρίες του μαρξισμού στον 2ού αιώνα
φΐ
Κραικός Μαρξισμός Σειρά: Κοινωνία και Πολιτική © ZED BOOKS Ltd, David Renton, 2004 © για την ελληνική γλώοσα. Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2005 Συγγραφέας: Ντέιβιντ Ρένιον Μετάφραση: Αγγελική Βάσιλα Σύμβουλος έκδοσης: Δημήτρης Γκόβας Γλωσσική επιμέλεια: ΑντωνΙα Σταυροπούλου Σχεδίαση εξωφύλλου: Ατελιέ εκδόσεων ΚΨΜ Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση: ΣΥΝΘΕΣΗ, Ελένη Πεδιώτη Πρώτη έκδοση για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις ΚΨΜ Ζωοδόχου Πηγής 54. »06 8ι Αθήνα Τηλ.: 210 38 40 648, 210 38 39 7 « Fax: 210 38 40 649 e-mail:
[email protected] Σελίδες: 272, Σχήμα: 15.5X24 ISBN: 960-88484-7-4
ΚΨΜ είναι τα αρχικά για το «Κέντρο Ψυχαγωγίας Μονάδος», τον μόνο χώρο στα στρατόπεδα όπου δεν υπάρχει πειθαρχία, στον οποίο γίνονται οι πραγματικές συζητήσεις, εκεί όπου ψυχαγωγούνται οι στρατιώτες... Επιδιώκουμε να είμαστε ένα κοινωνικό ΚΨΜ.
Επιτρέπεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση και χρήση για μη εμπορικούς σκοπούς έπειτα από συνεννόηση με τον εκδότη και με την αναφορά των πηγών.
«Ο μαρξισμός δεν είναι μια ακαδημαϊκή επιστήμη, αλλά μια δημιουργική τέχνη αλλαγών».
Περιεχόμενα
Ευχαριστίες
ιι
Εισαγωγή
13
ι. Κριτικός μαρξισμός 1917-1989
23
2. Μαγιακόφσκι, Κολοντάι, Λουνατσάρσκι, Σερζ: Αμφισβητώντας τον σοβιετικό δρόμο
45
3· Καρλ Κορς: Μαρξισμός και φιλοσοφία
69
4· Ζορζ Ενέν: Σουρεαλισμός και σοσιαλισμός
89
5· ΝτόναTop, Έ.Π.Τόμπσον: Κοινωνική ιστορία
109
6. Πολ Μπάραν, Πολ Σουίζι και μονοπωλιακό κεφάλαιο
127
7· Ουόλτερ Ρόντνεϊ: Αφρικανός σοσιαλιστής
145
8. Χάρι Μπρέιβερμαν: Εργασία και αντίσταση
167
9· Σαμίρ Αμίν: Η θεωρία της υπανάπτυξης
187
ίο. Ντέιβιντ Ουίντζερί: Η ποιητική της προπαγάνδας
207
h . Η κριτική παράδοση
235
Παραπομπές
239
Ευρετήριο
263
Ευχαριστίες
Θ α ήθελα να ευχαριστήσω τους πολλούς συνεργάτες μου, διαφορετικής προέλευσης, που με βοήθησαν να γράψω αυτό το βιβλίο. Η καλύτερη συμβουλή που έλαβα ήταν του Ρόμπερτ Μολτένο (Robert Molteno) από τις εκδόσεις ZED BOOKS, ο οποίος με ενθάρρυνε να αναπτύξω τα επιχειρήματά μου και να ξεφύγω από τη δυτικοευρωπαϊκή ματιά της ιστορίας.Τα κεφάλαια που αναφέρονται στους Πολ Μπάραν (Paul Baran) και Πολ Σουίζι (Paul Sweezy), στον Ουόλτερ Ρόντνεϊ (Walter Rodney) και στονΣαμίρΑμίν (SamirAmin) συμπεριλήφθηκαν στο βιβλίο κατόπιν αυτής της συμβουλής.Υπάρχουν πολλοί που θα μπορούσαν να αναφέρονται στο βιβλίο αυτό, όπως ο Πολ Μάτικ (Paul Mattick), η Ράγια Ντουναγιέφσκαγια (Raya Dunayevskaya) ή ο Ντάνιελ Γκέριν (Daniel Guérin). Επίσης, δεν έχω συμπεριλάβει ανθρώπους που έχουν συμβάλει πολύ στο επίπεδο της θεωρίας (Μπέντζαμιν και Λούκατς). Απέφυγα επίσης να αναφέρω συγκεκριμένες προσωπικότητες (Λένιν,Τρότσκι,Τόνι Κλιφ) για τις οποίες έχω γράψει στο παρελθόν ή θα γράψω στο μέλλον. Ωστόσο, όποιοι και να επιλέγονταν σ' αυτό το βιβλίο, το κύριο ζητούμενο -η υπεράσπιση του σοσιαλισμού στη βάση μιας συνεχούς επανεξέτασης του Μαρξ- θα παρέμενε ίδιο. Πολλοί φίλοι και σύντροφοι με βοήθησαν στην πρώτη εκδοχή του κεφαλαίου για τον Καρλ Κορς (Karl Korsch). Πρόκειται για τουςΤζο Ρις (lohn Rees), από την International Socialism Journal, και Εσμέ Κόουναρα (Esme Choonara). Ο Γκάρεθ Ντέιλ (Gareth Dale) μου δάνεισε τα αυθεντικά του πρωτότυπα από άρθρα του Κορς. Ο Ντέιβιντ Κάμφιλντ (David Camfield) από το περιοδικό New Socialist εξέτασε λεπτομερώς τη μελέτη μου και με βοήθησε με την κριτική του. Είμαι επίσης ευγνώμων στον Μπομπ Πιτ (Bob Pitt) που δημοσίευσε μια πρώτη εκδοχή της μελέτης μου στο περιοδικό What Next?. Για τα κείμενα της ΝτόναΤορ (Dona Torr) και του Έ. Π.Τόμπσον (E.P.Thompson) με βοήθησαν οιΤσίμενΑμπράμσκι (Chimen Abramsky)^ov Αλεξάντερ (John Alexander), Μπάρι Μπούιτκαντ (Barry Buitekant), Ρόιντεν Χάρισον (Royden Harrison), Έρικ Χομπσμπάουμ (Eric 11
I ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Hobsbawm), ΆντονιΧόου (Anthony Howe), Ιβόν Καπ (Yvonne Kapp), Βίκτορ ΚΙρναν (Victor Kiernan), Μπράιαν Πιρς (Brian Pearce), Ρότζερ Σάιμον (Roger Simon), Ρότζερ Σπάλντινγκ (Roger Spalding), Νταϊάνα Σ.Τζον (Diana St. John) και ΝτόροθιΤόμπσον (Dorothy Thompson). Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον Ντέιβιντ Κόουπ (David Cope) για τη βοήθειά του ώστε να εντοπίσω αυθεντικά αντίγραφα κειμένων τηςΤορ. Προηγούμενες εκδοχές του κεφαλαίου αυτού δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά History Workshop και Socialist Review. Το κεφάλαιο για τον Ζορζ Ενέν (Georges Henein) έχει γραφτεί με την πολύτιμη βοήθεια της Αν Αλεξάντερ (Anne Alexander).Το διάβασαν οι ΦιλΜάρφλιτ (Phil Marfleet), Ντόναλντ Λακός (Donald LaCoss), Αν Κιν (Ann Keen),Tôvi Κλιφ (Tony Cliff) καιΑλ Ρίτσαρντσον (ΑΙ Richardson). Ο Πιέρ Μπρουέ (Pierre Broué) δημοσίευσε μια μετάφραση στο περιοδικά Cahiers Léon Trotsky και μια μελέτη βασισμένη στην έρευνα δημοσιεύτηκε στην έκδοση Revolutionary History. Ο Ντόναλντ Λακάς, επίσης, με προμήθευσε με σημαντικά στοιχεία. Πολλοί φίλοι με βοήθησαν στο κεφάλαιο του Χάρι Μπρέιβερμαν (Harry Braverman), όπως ο Έντουαρντ Κρόφορντ (Edward Crawford), ο Φιλ Γκάσπερ (Phil Gasper) και ο Σολ Ντάλιντζερ (Sol Dollinger).Το κεφάλαιο αυτό εμφανίστηκε στο διαδίκτυο πριν από την έκδοση του βιβλίου. Ο Μιτς Ντάμπλιν (Mitch Dublin) με βοήθησε με σημειώσεις για τον Ουόλτερ Ρόντνεϊ.Το κεφάλαιο για τον Ντέιβιντ Ουίντζερι (David Widgery) ενισχύθηκε από συμβουλές φίλων του, όπως οι Πολ Φουτ (Paul Foot), Νάιτζελ Φαουντέν (Nigel Fountain), Σιντ Σέλτον (Syd Shelton), Ρουθ Γκρέγκορι (Ruth Gregory) και Σίλα Ρόουμποθαμ (Sheila Rowbotham). Μια έκδοση του κεφαλαίου αυτού δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Left History. Στη συγκέντρωση του υλικού με βοήθησε ο Μάικ Χέρμπερτ (Mike Herbert). Είμαι ευγνώμων επίσης στη χήρα του Ουίντζερι,Τζούλιετ Ας Ouliet Ash). Αρκετοί φίλοι διάβασαν ολόκληρο το βιβλίο προτού εκδοθεί. Αυτοί είναι οι Αν Αλεξάντερ, Πίτερ Αλεξάντερ, Ίαν Μπίρκχαλ (Ian Birchall), Κέιθ Φλιτ (Keith Flett) και Λίο Ζέιλιγκ (Leo Zeilig).Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους που γνώρισα στο Oxford στις αρχές του 1990. Ακόμη και όταν διαφωνούσαμε, πάντα δουλεύαμε μαζί. Αυτοί είναι οι ΡέιτσελΑλντρεντ (Rachel Aldred), Αν Αλεξάντερ, Μάθιου Μπάρατ (Matthew Barrett),Τζένι Μποργκ (lenni Borg), Κρις Μπρόουκ (Chris Brooke), Πάλας Ντέιβ (Palash Dave)^éiK Χότσον (lake Hotson), Μπρους Χάουαρντ (Bruce Howard), ΣαμΤζέιμς (Sam James), Μπεν Κένγουορντ (Ben Kenward), Ρατζ Πάτελ (Raj Patel), Ντέιβ Πίνοκ (Dave Pinnock), Ρόμπιν Σεν (Robin Sen), Αλέξις Ουέρμαουθ (Alexis Wearmouth) και Μάθιου Ζεπφ (Matthew Zepf). Από αυτούς έμαθα τη βασική αλήθεια, πως ο μαρξισμός δεν είναι μια ακαδημαϊκή επιστήμη, αλλά μια δημιουργική τέχνη για την αλλαγή.
Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ |
12
Εισαγωγή
Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε τη γέννηση μιας νέας πολιτικής. Ένα κίνημα έχει βγει στους δρόμους, σε τεράστιες, διεθνείς διαδηλώσεις. Το 1999» 7θ.οοο πολίτες διαδήλωσαν ενάντια στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου στο Σιάτλ· το 2001,250.000 άτομα διαδήλωσαν ενάντια στη Σύνοδο της G8 στη Γένοβα, και την άνοιξη του 200ΐ, 500.000 διαδήλωσαν ενάντια στην Ευρώπη του «καπιταλισμού και του πολέμου» στη Βαρκελώνη. Ανάλογο πλήθος κόσμου συμμετείχε σε διαδηλώσεις στη Βραζιλία, την Αργεντινή και σε πολλά άλλα μέρη του πλανήτη. Οι σχολιαστές έψαχναν την κατάλληλη λέξη που θα αποτύπωνε τις διαθέσεις και τις τάσεις της «γενιάς του Σιάτλ», του «αντικαπιταλισμού», της «νέας Νέας Αριστεράς». Οι νέες αυτές διαθέσεις έχουν τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις δικές τους μορφές. Πρώτον, θεωρούν τον κόσμο ως ολότητα. Οι υποστηρικτές τους απορρίπτουν τις πολιτικές κατά θέμα που επικρατούσαν στα κινήματα των δεκαετιών του 1980 και του 1990. Η πρακτική των διαφορετικών, κατά θέμα «εκστρατειών» για την ισότητα των φύλων, της μουσικής, του περιβάλλοντος ή των φυλών μοιάζουν παράξενα στους υποστηρικτές των νέων ρευμάτων.1 Δεύτερον, αυτή η νέα πολιτική έχει αρκετά ελεύθερη οργάνωση.Υπάρχει καχυποψία απέναντι στη ρουτίνα. Απορρίπτονται όλες οι οργανωτικές δομές, εκτός εάν υπηρετούν τις άμεσες επιθυμίες των ακτιβιστών.2 Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη δημιουργικότητα.Τρίτον, το κίνημα γενικά δεν φαίνεται να έχει ιστορικές γνώσεις. Η αθωότητα του νεο-αντικαπιταλιστικού κινήματος είναι ταυτόχρονα η δύναμη και η αδυναμία του.Το πλεονέκτημά του είναι τα «ανοιχτά μυαλά» της νεολαίας. Παραδοσιακά κινήματα που είχαν εχθρικές σχέσεις συμφώνησαν να συναντηθούν, να αντιπαρατεθούν και κάποιες φορές να ενωθούν, αγνοώντας τις πολλές «ανούσιες κόντρες» του παρελθόντος που διαχώριζαν τους ανθρώπους, προσπερνώντας τα μπλεξίματα, τις προδοσίες ή και τα ειλικρινή λάθη.Το μειονέκτημα του νέου κινήματος είναι πως δεν έχει αναφορά στην ιστορία.3 Όλα φαίνονται καινούρια. Ακόμη και τα σχέδια των οργανωμένων με13
I ΕΙ5ΑΓ0ΓΗ
λών του κινήματος δεν αποτελούν μια συνέχεια, δεν παίρνουν υπόψη τις ρίζες τής σημερινής συλλογικής αμφισβήτησης, που θα έπρεπε να είναι γνωστή. Το βιβλίο αυτό στοχεύει στο να εξηγήσει τη συνέχεια μεταξύ των πιο αδιάλλακτων επαναστατών του 19ου αιώνα και των πρωτοπόρων αγωνιστών του 20°" αιώνα. Ενώ οι μεγάλοι επαναστάτες του 1890 συμμετείχαν σε μεγάλα κόμματα, και γι' αυτό είναι αρκετά γνωστοί, οι πιο δημιουργικές φιγούρες της δεκαετίας του 193°, του 1950 ή του 1970 συμμετείχαν σε μικρότερες κινήσεις. Έτσι, είναι συνήθως το κρυφό νήμα των αριστερών πολιτικών αυτό που θα τροφοδοτήσει το αντικαπιταλιστικό κίνημα του σήμερα. Το βιβλίο αναφέρεται στην ιστορία της πολιτικής αριστεράς σε συγκεκριμένες εποχές. Ο ευκολότερος τρόπος για να εξηγηθεί το περιεχόμενό του είναι να φανταστεί κανείς ένα διάλογο. Η συζήτηση μπορεί να πραγματοποιηθεί οποιοδήποτε έτος μεταξύ του 1930 και του 1980.Τ0 μέρος επίσης θα μπορούσε να είναι οπουδήποτε, εκτός των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ: Βρετανία, ίσως Γαλλία, Αμερική ή Αίγυπτο. Ένας νεαρός άντρας ή γυναίκα πουλά ένα πολιτικό περιοδικό και ένας πιθανός αγοραστής ρωτά: —Είσαι σοσιαλιστής; —Ναι, κατά κάποιον τρόπο... Βλέπεις το κόμμα μου δεν συμμετέχει στο κοινοβούλιο. Πιστεύουμε πως ένα καπιταλιστικό κράτος πάντα θα υπηρετεί τα συμφέροντα των πλουσίων. —Α! Τότε μάλλον είσαι κομμουνιστής. Έχω ακούσει γι' αυτούς. —Όχι. Πιστεύουμε πως οι κομμουνιστές θέλουν να δημιουργήσουν μια άλλου τύπου γραφειοκρατία, μια άλλη ταξική κοινωνία. —Τότε, τι διάολο είστε; Η σύγχυση στο μυαλό του φανταστικού ακροατή αντανακλά ταυτόχρονα την οριακή απήχηση των διαφωνούντων μαρξιστών και την περιπλοκότητα της παγκόσμιας κατάστασης. Από την πλευρά του αριστερού «πωλητή» μας, ο κόσμος έχει διαμορφωθεί μέσα από δύο μεγάλες διαδικασίες. Η πρώτη ήταν η άνοδος της επίσημης κοινοβουλευτικής αριστεράς, έτσι ώστε στις περισσότερες χώρες η «κεντρική πολιτική» να εμφανίζεται ως μια αντιπαράθεση μεταξύ της συντηρητικής δεξιάς (που αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα των πλουσίων) και της σοσιαλδημοκρατικής αριστεράς (που φαίνεται να εκφράζει κάποιες από τις επιθυμίες του εργατικού κινήματος)· Η δεύτερη ήταν η ύπαρξη αρχικά μιας πρώτης κοινωνίας, της Ρωσίας, και κατόπιν και άλλων (Κίνα, ανατολικό μπλοκ), που υποστήριζαν πως λειτουργούσαν έξω από το καπιταλιστικό σύστημα. Σε έναν κόσμο που διαμορφωνόταν από αυτές τις τάσεις, όλοι οι ριζοσπάστες και οι επαναστάτες ήταν υποχρεωμένοι να τοποθετήσουν τον εαυτό τους ανάλογα. Ωστόσο, δύο ακόμη παράγοντες βάραιναν διαφορετικά στη σκέψη των ανθρώπων. Για το μεγαλύτερο διάστημα αυτής της περιόδου, η κοινοβουλευτική αριστερά δεν προσέλκυε όσους αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «μαρξιστές».Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είχαν ζήσει τις καλές τους μέρες πολύ κριτικό: mapziimoj I
ΐή
νωρίτερα, στις δεκαετίες του 1890 και του 1900, όταν ακόμα ήταν μικρά και αναπτυσσόμενα κόμματα, και πραγματικά προκαλούσαν ακόμα το σύστημα της ελεύθερης αγοράς. Η απόφαση που πήραν σχεδόν όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα να υποστηρίξουν τις αστικές τάξεις της χώρας τους στον παγκόσμιο πόλεμο του 1914-18 έδειξε πως οι επίσημοι εκπρόσωποι της αριστεράς είχαν αποκηρύξει το διεθνιστικό παρελθόν τους. Ήδη το 1914 ο επαναστατικός τους ενθουσιασμός είχε χαθεί. Μετά την περίοδο 1914-18, σε μια κατάσταση όπου λίγοι πια μαρξιστές συντάσσονταν με τα σοσιαλιστικά και εργατικά κόμματα των χωρών τους, οι δίαυλοι της αντίστασης πέρασαν στα κομμουνιστικά κόμματα που ήταν σε συμμαχία με την επαναστατημένη Ρωσία. Πράγματι, για τα επόμενα γο χρόνια, τα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης, έχοντας τη δυνατότητα να παρουσιάζονται ως μια ριζοσπαστική εναλλακτική πρόταση, αντιπροσώπευαν το πραγματικό πρόσωπο της αριστεράς. Η φύση όμως των διεκδικήσεών τους ήταν σε μετάβαση, καθώς η επαναστατημένη Σοβιετική Ένωση των αρχών της δεκαετίας του 1920 έδωσε τη θέση της σε μια περισσότερο ιεραρχική και κατόπιν αυταρχική κοινωνία. Η επιρροή των γεγονότων στη Ρωσία άλλαξε και τη φύση των κομμουνιστικών κομμάτων στη Δύση. Στην καθημερινή τους πρακτική, αυτά τα κόμματα αμφισβητούσαν τις εθνικές και τοπικές εκλογές. Στο κοινοβούλιο προέβαιναν σε συμφωνίες με φιλελεύθερα, ακόμη και συντηρητικά κόμματα. Με τον καιρό αποτελούσαν όλο και λιγότερο πρόκληση για το σύστημα.4 Σιγά σιγά η ιδέα της μελλοντικής εργατικής επανάστασης χάθηκε, ακόμα και από την εσωτερική ρητορική των κομμάτων. Οι διαφωνούντες υποχρεώθηκαν να αναπτύξουν και να προεκτείνουν την αντικαπιταλιστική τους σκέψη, ώστε να μπορέσουν να αντισταθούν σε ένα παγκόσμιο σύστημα που βασιζόταν στην εκμετάλλευση των μαζών, και επίσης να απορρίψουν τις δύο γραφειοκρατικές αριστερόστροφες εναλλακτικές προτάσεις της εποχής, το σταλινισμό και τη σοσιαλδημοκρατία. Γι* αυτό η χρονική αναφορά του βιβλίου ξεκινά από το 1917. περνά από το 1929, όπου ηττήθηκαν και οι τελευταίοι αντίπαλοι του Στάλιν, και καταλήγει στο 1989 και την πτώση του τείχους του Βερολίνου.Το σημαντικότερο στοιχείο της αμφισβήτησης ήταν η εχθρότητα προς τις εσωκομματικές εκκαθαρίσεις και τις στημένες δίκες. Αυτού του είδους ο αντισταλινισμός δεν είχε ως αιτία κάποια προσωπικά ή κομματικά συμφέροντα ή προνόμια, αλλά τη βαθιά πίστη στο σοσιαλισμό και το θυμό προς τα εγκλήματα που διαπράττονταν στο όνομα της αριστεράς. Οι σημαντικότεροι διαφωνούντες θεωρούσαν τους εαυτούς τους μαρξιστές. Με αυτό εννοούσαν κυρίως τρία πράγματα. Πρώτον, ότι ήταν επαναστάτες. Οι διαφωνούντες πίστευαν στην αλλαγή της κοινωνίας μέσω της επανάστασης της εργατικής τάξης, κάτι που έβρισκαν στα γραπτά των Μαρξ, Ένγκελς και των σύγχρονων αναλυτών τους. Δεύτερον, οι διαφωνούντες συμφωνούσαν με τις ιστορικές και φιλοσοφικές μεθόδους του Μαρξ, συμπεριλαμβανομένης και της 15
I ΕΙΣΑΓΩΓΗ
θέσης πως η κοινωνία αποτελεί μια αντικειμενική πραγματικότητα και αναπτύσσεται κάτω από συγκεκριμένες οικονομικές διαδικασίες. Οι διαφορετικές κοινωνίες ξεχώριζαν από την κυριαρχία μιας τάξης πάνω σε μιαν άλλη. Η είσοδος νέων μορφών τεχνολογίας υποβάθμιζε τις τάξεις που η άνοδός τους βασιζόταν σε προγενέστερες μορφές οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης.Τρίτον, οι διαφωνούντες κατανοούσαν το μαρξισμό ως μια ενότητα. Η πλειοψηφία τους δεχόταν πως η σοσιαλιστική πρακτική έπρεπε να συνδέεται με μια ζωντανή θεωρία. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να είναι κάποιος απλώς θεωρητικός - κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην παθητικότητα. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να είναι κάποιος απλώς δραστήριος - πώς θα ήξερε πως η δράση του θα έφερνε την επανάσταση πιο κοντά; Ο μαρξισμός ήταν ταυτόχρονα πρόγραμμα και ανάλυση και απαιτούσε το συνδυασμό και των δύο.5 Δύο ιστορικά κινήματα που πλησίασαν περισσότερο στο να εκφράσουν τον πυρήνα του ρεύματος του κριτικού μαρξισμού ήταν ο τροτσκισμός και η Νέα Αριστερά. Και τα δύο αυτά ρεύματα ξεκίνησαν ως κριτικές αντιλήψεις και πρακτικές στο σταλινισμό, όμως η φύση της διαφωνίας τους διαφέρει. Πα τη Νέα Αριστερά, η αποτυχία της ΕΣΣΔ ήταν κυρίως ηθική.Το καθεστώς έθεσε ως προτεραιότητα τους οικονομικούς στόχους της χώρας αντί της ζωής των ανθρώπων. Μπορεί να ήταν σοσιαλιστικό καθεστώς, όμως δεν ήταν ανθρώπινο. Η κριτική της Νέας Αριστεράς αναφερόταν και στο σταλινισμό της Δύσης και στα καταπιεστικά καθεστώτα των ανατολικών χωρών. Οι αριστερές πολιτικές έπρεπε να σωθούν από τη σταλινική σκέψη, στην οποία το κόμμα είχε την απόλυτη εξουσία και όλα τα εγκλήματα δικαιολογούνταν στο όνομα της αναγκαιότητας.Τέτοιες ιδέες ώθησαν συγγραφείς όπως τον Τζορτζ Όργουελ (George Orwell) και τον Έ. Π.Τόμπσον ή τονΖαν-Πολ Σαρτρ Oean-Paul Sartre) να εξαπολύσουν μύδρους απέναντι στο σοβιετικό καθεστώς - όμως τα επιχειρήματά τους ήταν ασαφή και τα συμπεράσματά τους δεν ήταν ξεκάθαρα. Για τους τροτσκιστές, η αποτυχία του σοβιετικού καθεστώτος ήταν ταυτόχρονα πολιτική και συγκυριακή. Η κριτική τους ήταν πιο εντυπωσιακή. Βασιζόταν στη μαρξιστική ιστορική μέθοδο. Ήταν περισσότερο συνεπής και συστηματική. Ωστόσο, ήταν μονόπλευρη. Αν η αποτυχία του 1917 συνδεόταν με την προσωπικότητα και τη διακυβέρνηση του Στάλιν, τότε και άλλες δυνάμεις θα μπορούσαν να έχουν πάρει τον έλεγχο της ίδιας κατάστασης και να οδηγούσαν σε διαφορετική κατάληξη τη χώρα. Στο ανατολικό μπλοκ αυτό οδήγησε σε στείρες αντιπαραθέσεις για το αν χρειαζόταν μια «πολιτική» ή «οικονομική» επανάσταση που θα ανέτρεπε τον Στάλιν. Στη Δύση τα όρια αυτής της θεωρίας εξέφρασε σε ένα άρθρο του ο Πίτερ Σέντζγουικ (Peter Sedgwick) με τον όρο «ο σοσιαλισμός των Υποκριτών». Ο θρόνος της ηγεσίας της εργατικής τάξης είναι στα χέρια ενός σφετεριστή, αμφίβολης αυθεντικότητας και πιθανόνμπάσταρδου μιας ομάδας ασήμαντων αστών. Αν ο α-
κριτικοί
ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ I
ΐ6
ληθινός διάδοχος, εφοδιασμένος με τα βασιλικά γνωρίσματα της «καθαρότητας» του «επιστημονικού σοσιαλισμού», του «ανθρωπιστικού σοσιαλισμού» ή οτιδήποτε άλλο, έπαιρνε τη νόμιμη θέση του, όλα θα ήταν καλά στο κίνημα. [...]0ι Υποκριτές επίσης ασχολούνται με την κατάκτηση της βασιλείας (ή της ηγεσίας, όπως επιμένουν να την αποκαλούν) και σπάνια ασχολούνται με τη θέση των πιθανών υποκειμένων τους, δηλαδή την εργατική τάξη της χώρας τους. Ή, καλύτερα, αν χρησιμοποιούν ως πηγή τη γνώμη των εργατών, το κάνουν με τέτοιον τρόπο ώστε να προσθέσουν τα δικά τους αιτήματα στην προνομιούχα τάξη.*
Ένα από τα βασικά σημεία του βιβλίου είναι πως ο δημιουργικός, ζωντανός μαρξισμός συναντιόταν σε εκείνους τους συγγραφείς που η κριτική τους για το σταλινισμό επηρεαζόταν (τουλάχιστον ως ένα σημείο) και από τα δύο κριτικά ρεύματα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Αυτό που κατάφεραν να προσφέρουν οι Τροτσκιστές ήταν μια ιστορική εξήγηση του γιατί και του πώς ο σταλινισμός κατάφερε να θριαμβεύσει. Η απομόνωση της Σοβιετικής Επανάστασης είχε μειώσει τις δυνατότητες της εποχής. Η εμφάνιση της σοβιετικής γραφειοκρατίας σήμαινε την ύπαρξη μιας ομάδας στη Ρωσία η οποία θα επωφελούνταν από την παλινόρθωση παλαιότερων εποχών.Το διπλό περιβάλλον της απομόνωσης και της γραφειοκρατίας βοήθησαν τον Στάλιν να θριαμβεύσει απέναντι στους αντιπάλους του. Η Νέα Αριστερά από την πλευρά της κατόρθωσε να καλλιεργήσει ξανά ένα αίσθημα οργής απέναντι σε τέτοια φαινόμενα, να υψώσει φωνή διαμαρτυρίας απέναντι στα ηθικά εγκλήματα και μια έντονη επιμονή ότι ο σοσιαλισμός δεν πρέπει ποτέ ξανά να ακολουθήσει τέτοια πρότυπα. Ενώ οι τροτσκιστές είχαν αναμφισβήτητα «δίκιο» στο επιχείρημά τους πως ο μαρξισμός δεν έχει να κάνει με ηθικές αντιλήψεις, η ΝέαΑριστερά, με τα απλούστερα, ηθικά ζητήματα που έθετε, προωθούσε έναν άμεσο δρόμο στη σκέψη των νέων αγωνιστών. Θυμωμένοι, ενθουσιασμένοι και πολιτικοποιημένοι, δεν έβαζαν όριο στην πολιτική τους. Μερικές φορές, η κριτική ήταν τόσο θέμα τόπου ή χρόνου όσο και θεωρίας ή ομάδας ανθρώπων. Οι επαναστατικές αναταραχές στη Ρωσία το 1917 αντιπροσώπευαν την πρώτη απόπειρα στην ιστορία όπου επαναστάτες σοσιαλιστές έπαιρναν την εξουσία σε ένα κράτος. Αντίθετα με όσους αργότερα υποστήριζαν πως εμπνεύστηκαν από τους μπολσεβίκους, ο Λένιν και οι σύντροφοι του αντλούσαν την πολιτική υποστήριξή τους από τη θέρμη των εξεγερμένων εργατών στις πόλεις. Οι ελπίδες της επανάστασης του 1917 δημιούργησαν μια ζωή γι' αυτούς την οποία αργότερα οι διαφωνούντες θα προσπαθούσαν να ανασκευάσουν. Η επαναστατημένη Βαρκελώνη, που τόσο καλά περιέγραψε ο Όργουελ, ήταν το ίδιο επαναστατική, αλλά και με πολλές διαφωνίες - τα εργοστάσια απαλλοτριώνονταν ενάντια στις διαταγές των αντιπροσώπων της Κομμουνιστικής Διεθνούς στην Ισπανία. Στην Ευρώπη, οι δίδυμες εξεγέρσεις του 1956 και του 1968 -η πρώτη και δεύτερη ΝέαΑριστερά- ήταν κινήματα διαμαρτυρίας ενάντια 17
I Ε I Σ Α ΓΟ Γ Η
στις τυραννίες των χωρών τους (Σουέζ, Ντε Γκολ) και στο δεσποτισμό των ανατολικών χωρών (Ουγγαρία, Πράγα). Υπάρχουν λοιπόν πολλοί λόγοι για τους οποίους επιλέχτηκε για το παρόν βιβλίο ο τίτλος Κριτικός Μαρξισμός. Ένας λόγος είναι για να διαχωριστεί αυτή η γενιά διανοητών από τους κλασικούς μαρξιστές της περιόδου 1889-1914· Τα τελευταία χρόνια, πολλοί συγγραφείς αναζητούν υγιείς θέσεις της αριστεράς, έναν «κλασικό μαρξισμό», αμόλυντο από την ήττα της Ρωσικής Επανάστασης. Η φράση έχει υιοθετηθεί από τον Πολωνό επαναστάτη Ισαάκ Ντόιτσερ (Isaac Deutscher), ο οποίος ενέπνευσε τη Νέα Αριστερά του i960.0 Ντόιτσερ μνημόνευσε την: εντυπωσιακή, και για ένα μαρξιστή συχνά ταπεινωτική, αντίθεση μεταξύ αυτού που εγώ αποκαλώ κλασικός μαρξισμός -δηλαδή τον πυρήνα της σκέψης που ανέπτυξε ο Μαρξ, ο Ένγκελς, οι σύγχρονοI τους και οι μεταγενέστεροι Κόουτσκι, Πλεχάνοφ, Λένιν, Τρότσκι, Λούξεμπουργκ-και
του χυδαίου μαρξισμού, του ψευτο-μαρξισμού των
διάφορων ειδών σοσιαλδημοκρατών, σταλινικών, χρουστσοφικών και των ομοίων τους.7
Για τον Ισαάκ Ντόιτσερ το αντίθετο του κλασικού μαρξισμού είναι ο χυδαίος μαρξισμός, που τον ονόμαζε «υπερτροφία της πρακτικής», σε αντίθεση με τον διανοητικό πλούτο των ιδρυτών του. Ωστόσο, παρ' όλα τα αδιαμφισβήτητα προσόντα του Λένιν, της Λούξεμπουργκ και των σπουδαιότερων σύγχρονων μαρξιστών, η πλειοψηφία των νεότερων γενιών ενοχλούνταν από την υπερβολική λατρεία σε κάθε τελεία και κόμμα του έργου τού Μαρξ.Τη δεκαετία του 1890, όταν το κίνημα βρισκόταν σε ανάπτυξη, ήταν αρκετά απλό για κάποιον να δηλώσει αντίπαλος στον καπιταλισμό, όμως στις αρχές του 1900, όταν ο καπιταλισμός βρισκόταν σε βαθιά κρίση, το ερώτημα της ανατροπής του έμπαινε περισσότερο ξεκάθαρα. Φιγούρες όπως ο Καρλ Κάουτσκι είχαν οδηγήσει τα σοσιαλιστικά κόμματα σε ανάπτυξη στη δεκαετία του 1890. Ενώ είχαν σοβαρή στάση απέναντι στο μαρξισμό, ήταν αδύναμοι να αναπτύξουν τις ιδέες τους ώστε να συναντηθούν με τις διαφορετικές, επαναστατικές συνθήκες της περιόδου 1905-14·8 Οι δυνατότητες της συγκυρίας ξεπέρασαν και αυτούς και τα κόμματά τους. Πώς θα μπορούσε κάποιος να αναγνωρίσει έναν κριτικό μαρξιστή;Το πρώτο και σημαντικότερο σημείο είναι πως θεωρούν τους εαυτούς τους σοσιαλιστές που συνειδητά έχουν επηρεαστεί από τον Μαρξ. Έτσι, ενώ ο ΈντουαρντΤόμπσον συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο, ο προγενέστερός του, ο Τζορτζ Όργουελ, δεν αναφέρεται.9 Ο μαρξισμός ήταν μια θεωρία γενικής αποδοχής για την αριστερά των μέσων του αιώνα διεθνώς. Παρείχε στους υποστηρικτές του τη δυνατότητα μιας καθαρότητας ύφους και μιας εσωτερικής συνοχής.Το δεύτερο σημείο είναι η διάκριση των διαφωνούντων μαρξιστών. Ο όρος αυτός αναφέρεται σε άτομα που δεν θεωρούν πως ο σοσιαλισμός είναι ένα σύνολο νόμων και κανόνων που Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ |
19
τους κληροδοτήθηκε, αλλά σε κάθε στιγμή είναι πρόθυμοι να επανεξετάζουν την πολιτική τους.Το κρίσιμο ζήτημα της αμφισβήτησης ήταν η προθυμία να ασκήσουν κριτική στο σοβιετικό κράτος. Ήταν ήδη αποδεκτό πως οι κυριότερες πηγές αμφισβήτησης ήταν ο συνδυασμός των ιδεών της Νέας Αριστεράς και του τροτσκισμού, όμως υπήρχαν και άλλες αριστερές παραδόσεις, συμπεριλαμβανομένων αυτών του αφρικανικού σοσιαλιστικού μοντέλου, του μοντέλου του Τίτο, του Κάστρο, ακόμη και του Μάο, που μπορούν να θεωρηθούν ως «διαφωνούντα» μοντέλα στην επίσημη εκδοχή του μαρξισμού, τουλάχιστον για μια ορισμένη σύντομη χρονική περίοδο.Το τρίτο σημείο είναι πως παρόλο που οι διαφωνούντες μαρξιστές ήταν αποφασιστικοί και δημιουργικοί, είχαν μικρή παράδοση. Πολλοί διαφωνούντες εκφράζονταν μέσα ή ενάντια στα κόμματά τους. Ένας χώρος έκφρασης που να επιτρέπει την ανεξάρτητη, δημιουργική σκέψη δεν κατακτήθηκε εύκολα, και σίγουρα όχι στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 ούτε και στις δεκαετίες του 1950 και του 1970. Οι διαφωνούντες έπρεπε να αγωνιστούν ώστε να έχουν τη δυνατότητα να ακουστούν. Κάποιοι αναγνώστες μπορεί να εκπλαγούν από τον κριτικό τόνο με τον οποίο αναφερόμαστε σ*αυτό το βιβλίο. Οι διαφωνούντες μαρξιστέ.ς ήταν ανοιχτοί στην έννοια του σοσιαλισμού ως διαδικασίας μιας ολοκληρωμένης, δημοκρατικής αλλαγής, όπως φαίνεται στη φράση του Χαλ Ντρέιπερ (Hal Draper) «σοσιαλισμός από τα κάτω».'°Τέτοιες αξίες ήσαν σπάνιες πριν από το 1968. Ωστόσο, το να είναι ανοιχτός κάποιος σε κάτι δεν σημαίνει πως το υιοθετεί, και η αδυναμία της επαναστατικής παράδοσης προκάλεσε αρκετά προβλήματα, τα οποία αναλύονται στα επόμενα κεφάλαια. Ισως να μιλήσουμε για μια επιβεβλημένη διαφωνία, για την αναγκαιότητα μιας καθαρής, δημοκρατικής και σταθερής αλλαγής, που όμως η έκφρασή τους διαφέρει. Δεν υπάρχει κάποιο κείμενο που να υπερβαίνει την ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία. Λόγω της αποτυχίας δημιουργίας μιας πραγματικά σοσιαλιστικής κοινωνίας, οι πολιτικές αυτές θα παραμένουν ανολοκλήρωτες. Είναι χρήσιμο να περιγράψουμε μια παράδοση του κριτικού μαρξισμού; Ο όρος είναι αδόκιμος, καθώς θα υπονοούσε μια ευλαβική συμπεριφορά απέναντι στο παρελθόν, η οποία δεν υιοθετείται από τους περισσότερους διανοούμενους που αναφέρονται σ' αυτό το βιβλίο. Ο όρος «παράδοση» του κριτικού μαρξισμού χρησιμοποιείται στο βιβλίο αυτό ως αναφορά σε χαρακτηριστικούς τρόπους κοινής σκέψης και αμοιβαίας υποστήριξης. Πολλές φορές οι ίδιοι οι διαφωνούντες μαρξιστές απάντησαν στο συγκεκριμένο αυτό ερώτημα της παράδοσης. Για παράδειγμα, σε μια μελέτη του 1973. ο Έ. Π.Τόμπσον αναρωτιόταν «Γιατί κάποιος θα έπρεπε έτσι κι αλλιώς να συντάσσεται με τη μαρξιστική παράδοση; Στη δική μου περίπτωση, η επιλογή είναι εύκολη»: Στη Βρετανία η μαρξιστική ιστοριογραφία ποτέ δεν ήταν ανεπανάληπτα διαστρεβλωμένη, ακόμη και όταν απέτυχε να καταθέσει μια ξεκάθαρη διαφωνία απέναντι στο
19 I ΕΙΣΑΓΩΓΗ
σταλινισμό. Εξάλλου, είχαμε συνεχώς μπροστά μας τη ζωντανή σύνδεση της μαρξιστικής ανάλυσης στη βρετανική ιστορία - στο Κεφάλαιο των Μαρξ-Ένγκελς. Στη Βρετανία, για να εργαστείς ως ιστορικός μαρξιστής σημαίνει να εργάζεσαι στα πλαίσια της παράδοσης του Μαρξ, εμπλουτισμένης με την ανεξάρτητη και συμπληρωματική διορατικότητα του Ουίλιαμ Μόρις (William Morris), διευρυμένης στις μέρες μας με ιδιαίτερους τρόπους από ανθρώπους όπως οι Γκόρντον Τσάιλντ (V. Gordon Childe), Moρις Ντομπ (Maurice Dobb), Ντόνα Top, Τζορτζ Τόμσον (George Thomson), και με συναδέλφους και διανοούμενους όπως οι Κρίστοφερ Χιλ (Christopher Hill), ΡόντνεϊΧίλτον (Rodney Hilton), Έρικ Χομπσμπάουμ, Β. Τζ. Κ'ιρναν (V.G. Kiernan)... Δεν θα μπορούσα να βρω κάποια αιτία να αρνηθώ μια θέση σ' αυτή την παράδοση."
Όπως ο Τόμπσον στην παραπάνω παράγραφο, το βιβλίο υιοθετεί μια βιογραφική μέθοδο. Η βαθιά οξυδέρκεια και σκέψη των διαφωνούντων παρουσιάζεται στο κείμενο συνυφασμένη με τη ζωή και την ιστορική περίοδο στην οποία έζησαν οι συγγραφείς και οι αγωνιστές που παρατίθενται στο βιβλίο αυτό. Η μέθοδος αυτή επιλέχθηκε από την αίσθηση πως τα αφηρημένα επιχειρήματα υπέρ του σοσιαλισμού -εκφραζόμενα με όρους όπως «μιζέρια», «ύφεση», «ανανέωση», «αποξένωση», «εκμετάλλευση», «συνείδηση», «διαμαρτυρία», «διαδήλωση» και «κατάληψη»- δεν είναι από μόνα τους τόσο ζωντανά όσο οι συγκεκριμένες ιστορικές καταστάσεις που έχουν τις ρίζες τους στην καθημερινή εμπειρία της ζωής των ανθρώπων. Οι συγγραφείς και οι προσωπικότητες που περιγράφονται σ' αυτό το βιβλίο επιλέχθηκαν γιατί κατάφεραν να θέσουν ζητήματα-κλειδιά, σημαντικές στιγμές της πορείας της αριστεράς ή απλώς κοινά ερωτήματα.Το πρώτο βιογραφικό κεφάλαιο ξεκινά με την εμπειρία της Σοβιετικής Ρωσίας. Αναφέρονται τέσσερις σοσιαλιστές για να μας μεταφέρουν την ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης, από την υπερβολική αισιοδοξία του 1917 έως την ήττα και τον εσωτερικό ξεπεσμό του κινήματος. Ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι (Vladimir Mayakovsky) ήταν ο ποιητής της επανάστασης, μπολσεβίκος από την ηλικία των 13 ετών, πρωταθλητής ζωής στον πολιτικό και τον καλλιτεχνικό πειραματισμό. Όσο οι γραφειοκράτες πλήθαιναν στην ακαδημία, τόσο έφτανε σε απόγνωση. Αυτοκτόνησε το 1930. Η Αλεξάντρα Κολοντάι (Alexandra Kollontai) ήταν ηγέτης της γυναικείας οργάνωσης των μπολσεβίκων. Συνεισέφερε σε μια εκπληκτική έκρηξη της νομοθεσίας, που σύντομα καθιέρωσε τη Σοβιετική Ρωσία ως την κοινωνία με τη μεγαλύτερη ισότητα στον κόσμο. Ωστόσο, η Κολοντάι απομακρύνθηκε από την εξουσία πολύ νωρίς, το 1922.0 πρώτος μπολσεβίκος κρατικός λειτουργός για την παιδεία, ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι (Anatoly Lunacharsky), ήταν ο υποστηρικτής αναρίθμητων και ποικίλων κινημάτων στην τέχνη, τη νεολαία και την πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Απομακρύνθηκε από τη θέση του το 1929· Τελευταίος στο κεφάλαιο αυτό, ο Βίκτορ Σερζ (Victor Serge), εξέφρασε την κριτική του για την ήττα της Οκτωβριανής Επανάστασης. ΚΡΙΤΙΚΟΙ
ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ
|
20
Ο Γερμανός σοσιαλιστής Καρλ Κορς είναι κυρίως γνωστός για το κείμενο του Μαρξισμός και Φιλοσοφία. Σ' αυτό το κεφάλαιο αποτιμάται η συνεισφορά του στη μαρξιστική θεωρία, όπως και η προσπάθειά του να ζήσει μια δραστήρια ζωή, έξω από τα δεσμά του επίσημου γερμανικού κομμουνισμού.Το τρίτο βιογραφικό κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον Γαλλο-Αιγύπτιο υπερρεαλιστή Ζορζ Ενέν, έναν από τους πρώτους σοσιαλιστές που ίδρυσαν ένα επαναστατικό αντισταλινικό κόμμα στηνΑφρική.Το επόμενο κεφάλαιο εστιάζει στην ΝτόναΤορ και τον Έ.Π.Τόμπσον, δύο ιστορικούς της εργατικής τάξης οι οποίοι απέκτησαν την πολιτική τους κουλτούρα και μόρφωση μέσα στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Βρετανίας. Η ζωή τους εξετάζεται από διπλή σκοπιά, σε σχέση με την ενεργή συνεισφορά τους στο κίνημα και σε σχέση με την προσπάθειά τους να γράφουν ιστορία «από τα κάτω», μελετώντας το παρελθόν μέσα από τους αγώνες της εργαζόμενης πλειοψηφίας. Οι Πολ Μπάραν και ΠολΣουίζι ήταν δύο ενεργά μέλη του κινήματος στα μέσα του αιώνα, εκδότες και συγγραφείς, γνωστοί κυρίως για την περιγραφή της εμφάνισης του «μονοπωλιακού καπιταλισμού». Ο Ουόλτερ Ρόντνεϊήταν άλλος ένας ιστορικός και ενεργό μέλος του κινήματος.Το γνωστότερο βιβλίο του είναι το How Europe Underdeveloped Africa [ Πως η Ευρώπη προωθεί την υπανάπτυξη της Αφρικής]. Η κριτική του σχετίζεται όχι με την κατάσταση των εργατών των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης ούτε με τις σχεδιασμένες επαναστάσεις της Δύσης, αλλά με την εξέγερση του λαού της Αφρικής. Ο Χάρι Μπρέιβερμαν είναι ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Labor and Monopoly Capital[Epyaaia και Μονοπωλιακό Κεφάλαιο], που μελέτησε τις κοινωνικές σχέσεις του σύγχρονου καπιταλισμού, ξεκινώντας με την εμφάνιση της τάξης των μάνατζερ. Ο Σαμίρ Αμίν είναι Αιγύπτιος οικονομολόγος, συγγραφέας πολλών διάσημων μελετών για την καπιταλιστική ανάπτυξη και υπανάπτυξη.Τα βιβλία του περιγράφουν την εμπειρία της μαοϊκής θεωρίας έξω από την Κίνα. Επίσης, εκφράζουν μια ζωντανή στρατηγική, η οποία πλησιάζει τη σκέψη του σημερινού αντικαπιταλιστικού κινήματος. Ο Ντέιβιντ Ουίντζερι, κάτοικος του East End στο Λονδίνο, είναι γιατρός και αφοσιωμένος αντιρατσιστής. Συνέβαλε στη δημιουργία του κινήματος «Ροκ Ενάντια στο Ρατσισμό», ενός ασυνήθιστου καλλιτεχνικού κινήματος το οποίο έχει σημαντική απήχηση και στις μέρες μας. Πέρα από την έμπρακτη συνεισφορά του, ο Ουίντζερι ήταν επιτυχημένος δημοσιογράφος σε αριστερά και εναλλακτικά περιοδικά, και η ζωή του εξετάζεται υπό το πρίσμα του έργου του. Παρ' όλα τα λάθη στα οποία συχνά έπεσαν οι διαφωνούντες μαρξιστές, αποτελούν αναμφισβήτητα ένα υγιές τμήμα της μαρξιστικής παράδοσης όσο και οι κλασικοί μαρξιστές της δεκαετίας του 1890, που σήμερα είναι περισσότερο γνωστοί. Στις σημερινές συνθήκες φαίνεται πως οποιαδήποτε αναγέννηση του μαρξισμού στην Ευρώπη ή στη Βόρεια Αμερική θα πρέπει να έχει μεγαλύτερη σχέση με τη δράση, κάτω από την καθοδήγηση μιας γενιάς η οποία θα μπορεί να ξε21
I ΕΙΣΑΓΩΓΗ
χωρίζει το σημαντικό, το κύριο από το δευτερεύων και ασήμαντο στην επαναστατική πολιτική. Ο λόγος για τον οποίο γράφτηκε ο «κριτικός μαρξισμός» είναι η διερεύνηση της ομάδας των συγκεκριμένων ανθρώπων, θέτοντας ταυτόχρονα το έντονο ερώτημα αν το σημερινό αντικαπιταλιστικό κίνημα μπορεί να βοηθήσει στην αναγέννηση του μαρξισμού.
Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ
|
22
Κριτικός μαρξισμός 1917-1989
Για να μπορέσουμε να εξηγήσουμε τις ιδιαιτερότητες της αριστεράς σ* αυτή την περίοδο, πρέπει να παρουσιάσουμε τις κύριες ιστορικές δυνάμεις.Το κεφάλαιο αυτό περιγράφει τις σημαντικότερες διαδικασίες που διαμόρφωσαν τις ζωές των ανθρώπων του ρεύματος της κριτικής αριστεράς, την πορεία του καπιταλισμού τη συγκεκριμένη περίοδο και τα βασικά ρεύματα σκέψης της αριστεράς. Δεν μπορούμε εδώ να παραθέσουμε σύντομα την ιστορία του 2θού αιώνα ούτε, φυσικά, τη συνολική ιστορία του ρεύματος του κριτικού μαρξισμού. Η ιστορία αυτής της παράδοσης είναι πολύμορφη, αδύνατο να τη συγκεντρώσουμε στις λίγες σελίδες αυτού του βιβλίου. Ο σκοπός αυτού του κεφαλαίου λοιπόν είναι να παρουσιάσει κατ' αρχάς, κάποια κομβικά ζητήματα τα οποία θα αναπτυχθούν περισσότερο σε επόμενα κεφάλαια. Το κεφάλαιο αυτό δεν ξεκινά περιγράφοντας την ιστορία της αριστεράς, αλλά περιγράφοντας τις πολιτικές εξελίξεις γύρω από την αριστερά. Θα ήταν δυνατό να γραφτεί η ιστορία του σοσιαλισμού, κάτι που θα ήταν καθαρά εσωτερικού χαρακτήρα, όμως μια τέτοια ιστορία θα ήταν παραπλανητική. Στις καλύτερες στιγμές του το ρεύμα της κριτικής αριστεράς είχε μια δραστήρια, αγωνιστική παράδοση. Ιστορικά, κάθε φορά που η αριστερά ασχολούνταν μόνο με ζητήματα της δικής της επιλογής, αδυνατούσε να προωθήσει και να κάνει ξεκάθαρη τη συνολική πολιτική της θέση για τα κεντρικά και συνολικά ζητήματα. Φανταστείτε μια χολιγουντιανή ταινία για τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο όπου κάθε ηθοποιός θα έπαιζε είτε τον Αμερικανό είτε τον Βρετανό. Αν δεν υπήρχαν αντίπαλοι, τότε γιατί γινόταν ο πόλεμος; Προτού μελετήσουμε οποιοδήποτε κίνημα της αριστεράς -είτε της κυρίαρχης παράδοσης του σταλινισμού και της σοσιαλδημοκρατίας είτε των διαφωνούντων με αυτά- πρέπει να αναφερθούμε σε κάποια στοιχεία για την ανάπτυξη και εξέλιξη του οικονομικού και πολιτικού συστήματος στον κόσμο την ιστορική περίοδο που εξετάζουμε. Η συνεχώς εξελισσόμενη φύση του καπιταλισμού ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας που καθόρισε με μια έννοια και την αριστερά. 23
I Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ
19171989
Η άλλη πλευρά
Στην αρχή της περιόδου στην οποία αναφερόμαστε, η πλειοψηφία του κόσμου ζούσε από τη γη. Ήδη πολύς κόσμος είχε μεταναστεύσει από τις μικρές πόλεις και την εξοχή στις μεγάλες πόλεις. Εκεί αλλάζει ο τρόπος ζωής τους, που έως τότε βασιζόταν στην αγροτική παραγωγή, και οι περισσότεροι δουλεύουν ως βιομηχανικοί εργάτες. Μεγάλοι εργατικοί συνοικισμοί είχαν διαμορφωθεί σε πόλεις όπως η Γλασκόβη, το Τορίνο, το Παρίσι, το Λονδίνο, η Αγία Πετρούπολη, το Σικάγο και το Βερολίνο. Οι ψηφοφόροι αυτών των περιοχών είχαν ήδη επιλέξει το σοσιαλισμό. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) είχε συγκεντρώσει έως το 1914 διπλάσιο αριθμό ψήφων απ' όλους τους συνδυασμούς των συντηρητικών κομμάτων. Σε παγκόσμιο επίπεδο ο κόσμος ήταν χωρισμένος σε πολλά στρατόπεδα. Οι ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις, συμπεριλαμβανομένων της Γαλλίας, της Βρετανίας, τηςΤουρκίας, της Ρωσίας, της Ιαπωνίας, της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας, είχαν τον έλεγχο τεράστιων περιοχών με πολλούς διαφορετικούς λαούς. Η μεγαλύτερη οικονομική δύναμη ήταν η Βρετανία, αλλά η επιρροή της εξασθένιζε. Έως το 1850 η Βρετανία είχε τον έλεγχο της μισής περίπου βιομηχανικής παραγωγής στον κόσμο. Εξήντα πέντε χρόνια αργότερα υπήρχε μια ισοκατανομή του πλήθους των βιομηχανικών αγαθών (ορυκτά, μέταλλα και χημικά) που παρήγαν η Αμερική, η Βρετανία και η Γερμανία. Ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ αυτών των ισχυρών κρατών ήταν ο κύριος παράγοντας που οδήγησε στον πόλεμο. Στο μεταξύ και άλλοι παράγοντες έπαιξαν ρόλο στην αλλαγή της παγκόσμιας κατάστασης. Ανάμεσά τους η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, η εξάπλωση της δημοκρατίας, η ανάπτυξη εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στις αποικίες, αργότερα το γυναικείο κίνημα όπως και κινήματα άλλων «μειονοτήτων», η συγκέντρωση του κόσμου στις πόλεις, η σχετική παρακμή κάποιων ισχυρών δυνάμεων (Αυστρία, Βρετανία) και η ακμή άλλων (Ρωσία και ΗΠΑ). Σε αυτά τα 75 χρόνια υπήρξε σημαντική πρόοδος στην ανθρώπινη κατανόηση του κόσμου και στην ικανότητα να εφαρμοστούν στη ζωή οι κατακτημένες πλέον γνώσεις. Στο πεδίο της βιολογίας, η επανάσταση περιλαμβάνει την ανακάλυψη της πενικιλίνης και του εμβολιασμού. Στις φυσικές επιστήμες, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν επιβεβαιώθηκε το 1918. Ακολούθησε η κβαντομηχανική και η σχάση του ατόμου. Η εφαρμογή όμως των επιστημών δεν αφορούσε μόνο την παραγωγή καινούργιων προϊόντων, όπως τα αυτοκίνητα, το σινεμά και το ραδιόφωνο (τη δεκαετία του 1930). τ Π ν τηλεόραση και τα πλυντήρια (τις δεκαετίες του 1950 και του i960). Η εξάπλωση της τεχνολογίας τελειοποίησε και την τεχνική των πολέμων. Εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν στους δύο παγκόσμιους πολέμους. Πρέπει επίσης να θυμηθούμε και τους πολίτες που δολοφονήθηκαν στην Αρμενία το 1915-23. στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια της κολεκτιβοποίησης, στο Ολοκαύτωμα και τέλος αυτούς που σκοτώθηκαν από τους Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ |
24
βομβαρδισμούς των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, το Λάος και την Καμπότζη στις δεκαετίες του i960 και του 1970. Σ' αυτή την περίοδο κυριάρχησαν δύο σημαντικές αντιλήψεις. Η μία ήταν πως κάθε άνθρωπος στον κόσμο ανήκε σε ένα συγκεκριμένο κράτος. Η άλλη ήταν πως η πολιτική ηγεσία των κοινωνιών αυτών δεν θα έπρεπε να βασίζεται στην παράδοσή τους, αλλά θα έπρεπε να έχει σχέση με τις επιλογές του κόσμου που ζει σ' αυτές. Η αυξανόμενη υποστήριξη της κοινής γνώμης στην πολιτική δημοκρατία εξηγεί γιατί στις αρχές της περιόδου μόνο δύο κράτη στην Αφρική ήταν ανεξάρτητα (Λιβερία και Αιθιοπία), ενώ στο τέλος της περιόδου η πλειοψηφία των κρατών είχε, αν και περιορισμένη, πολιτική αυτονομία. Το σημαντικότερο γεγονός της περιόδου αυτής ήταν η κατάκτηση της δημοκρατίας σε χώρες του Τρίτου Κόσμου: διαδικασία που συνεχίστηκε έως την ήττα των αμερικανικών δυνάμεων στο Βιετνάμ. Έως το τέλος της περιόδου είχε κατακτηθεί ένας σχετικός βαθμός ισότητας στο εσωτερικό διάφορων κρατών, όπως, για παράδειγμα, με το γυναικείο κίνημα και τα κινήματα της «Μαύρης Δύναμης» στις δεκαετίες του i960 και του 1970. Παρόλο που η εξέλιξη των επιστημών, ο πόλεμος, ο φεμινισμός και η δημοκρατία είναι σημαντικά ζητήματα, είναι χρήσιμο να μιλήσουμε για τις διαφορετικές περιόδους που ζούσαν οι άνθρωποι. Από τη μια περίοδο στην άλλη, οι στρατηγικές των ανθρώπων της εξουσίας διέφεραν. Σε διαδοχικές δεκαετίες οι στρατηγικές ήταν διαφορετικές - ακόμη και όταν κάποιες φορές οι αντιθέσεις ήταν δύσκολο να γίνουν αντιληπτές. Οι αλλαγές στη στρατηγική της εξουσίας γίνονταν περισσότερο κατανοητές στο επίπεδο των κρατών και της πολιτικής που αυτά ακολουθούσαν. Η τακτική της άρχουσας τάξης άλλαζε από τη μια περίοδο στην άλλη. Για παράδειγμα, μεταξύ του 1914 και 1929 ο κόσμος είχε καθοριστεί από τα γεγονότα του Α' Παγκόσμιου πολέμου.Υπήρξε μια καθολική κινητοποίηση ανθρώπων και κεφαλαίου, στην οποία σκοτώθηκαν ίο εκατομμύρια άνθρωποι. Η αιτία του πολέμου ήταν οικονομική. Οι δύο κύριοι αντίπαλοι, η Βρετανία και η Γερμανία, προσπάθησαν να εξοντώσουν η μία την άλλη.Τα κράτη χρησιμοποίησαν πρωτάκουστες δυνάμεις για τον πόλεμο. Δημιουργήθηκαν πανίσχυρα κράτη με τεράστια οικονομική εξουσία, με αποτέλεσμα μετά το 1918 να υπάρχει μια βαθιά απροθυμία των αστικών τους τάξεων να επιστρέψουν στη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων που υπήρχε πριν από τον πόλεμο.Το τέλος του πολέμου δημιούργησε μια σύντομη οικονομική άνθηση στη δεκαετία του 1920.0 εξοπλισμός που είχε παραχθεί έδωσε τη θέση του σε άλλου είδους παραγωγές, κατάλληλες για περιόδους ειρήνης. Στην Αμερική η δεκαετία του 1920 ήταν ακμάζουσα και ανέμελη -τα χρόνια της τζαζ-, χρόνια πλούτου. Ωστόσο, στην Ευρώπη, τη μικρή άνθηση των ετών 1919-21 ακολούθησε η ύφεση. Οι νικητές κατηγόρησαν τη Γερμανία για τον πόλεμο και απαίτησαν αποζημιώσεις.Τελικά, το ποσό που καθορίστηκε ήταν τεράστιο, 33 δις δολάρια. Ως επακόλουθο του πολέμου, η Γερμανία χρωστούσε χρήματα στη Γαλλία, η Γαλλία στη Βρετανία, η Βρετανία στην 25
I κριτικό: μαρξισμό; 1 9 1 7 1 9 8 9
Αμερική. Επειδή τα ποσά που καθορίστηκαν ήταν τεράστια και η Γερμανία δεν μπορούσε να ανταποκριθεί, επακολούθησε η μείωση της αξίας του γερμανικού μάρκου. Δημιουργήθηκε έτσι ένας κύκλος χρεών, πληθωρισμού και κρίσης, οι συνέπειες του οποίου φάνηκαν μετά το 1929. Ενώ τα κράτη ανά τον κόσμο προσπαθούσαν να αναδιοργανωθούν έπειτα από τα όσα είχε φέρει ο μεγάλος πόλεμος, μια κοινωνία φάνηκε να ανατρέπει αυτό τον κύκλο. Μετά τη νίκη των μπολσεβίκων τον Οκτώβρη του 19171 η Ρωσία ανακηρύχθηκε επαναστατική σοσιαλιστική χώρα. Δεδομένων όσων γνωρίζουμε για τις μεγάλες θυσίες στη διάρκεια της επανάστασης, είναι δύσκολο να κατανοήσουμε σήμερα τον αγνό ενθουσιασμό των ανθρώπων στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν έναν νέο κόσμο.Τους πρώτους μήνες το κυρίαρχο σώμα στη Ρωσία ήταν το σοβιέτ, μια συνέλευση εργαζομένων σε κάθε πόλη. Η νέα κοινωνία παραχώρησε στις γυναίκες τα δικαιώματα του διαζυγίου, της αντισύλληψης και της έκτρωσης. Δημιουργήθηκαν νέες μορφές τέχνης και νέες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Η επανάσταση έπρεπε να εξαπλωθεί. Δημιουργήθηκε η Κομμουνιστική Διεθνής για να επιταχύνει αυτή τη διαδικασία. Η Ρωσία μετονομάστηκε σε «Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών», όνομα που υπονοούσε πως η ιδέα του σοσιαλισμού θα έπρεπε να επεκταθεί και πέρα από τα σύνορά της. Εκδόθηκαν χαρτονομίσματα με το σύνθημα «Προλετάριοι όλου του Κόσμου Ενωθείτε» σε όλες τις κύριες γλώσσες του κόσμου. Ακόμη και οι χώρες που ήταν αντίθετες στις αλλαγές αυτές γρήγορα υιοθέτησαν πολλά χαρακτηριστικά της ΕΣΣΔ. Μόλις ένα χρόνο αφότου οι γυναίκες στη Ρωσία κατέκτησαν το δικαίωμα ψήφου, το απέκτησαν και στις ΗΠΑ. Ο Αμερικανός πρόεδρος Γούντροου Γουίλσον (Woodrow Wilson) εμφανίστηκε ως μεταρρυθμιστής για τα δικαιώματα των μικρών εθνών. Η ΕΣΣΔ ήταν μια επαναστατική απειλή για την παλιά τάξη πραγμάτων. Όσο διαρκούσε δεν μπορούσε να υπάρξει καμία επιστροφή στις δομές πριν από το 1914· Μια δεύτερη περίοδος ξεκίνησε με τη Μεγάλη Ύφεση, ως συνέπεια του κραχ του 1929. Η ύφεση οδήγησε τη ζωή των ανθρώπων στη χειρότερη δυνατή θέση. Μέχρι τα μέσα του 1930 το παγκόσμιο εμπόριο είχε πέσει στα δύο τρίτα. Η Ύφεση νομιμοποίησε ένα συγκεκριμένο οικονομικό μοντέλο, τον καπιταλισμό με ένα ισχυρό κράτος. Η οικονομία που δεν επηρεάστηκε από το κραχ ήταν αυτή της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία ήταν ασφαλής πίσω από έναν τοίχο προστατευτικών δασμών. Εκεί, οι αρχές της δεκαετίας του 1930 ήταν μια εποχή ανάπτυξης και εκατομμύρια άνθρωποι έφευγαν από την επαρχία προς τις πόλεις. Ο κόσμος συνέβαλε στην κατασκευή τεράστιων μονάδων παραγωγής χάλυβα και σιδήρου, όπως το Magnitogorsk πίσω από τα Ουράλια,1 ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια παραγωγής χάλυβα στον κόσμο. Έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930 οι οικονομίες των μεγάλων δυνάμεων είχαν διαπλακεί με τις βιομηχανικές υπηρεσίες κάθε κράτους, καθώς η ανάπτυξη του δημόσιου τομέα φαινόταν ως ο καλύτερος τρόπος για να αποφευχθεί η παγκόσμια κρίση. Η πλέον ακραία μορκριτικοί μαρξισμό: I
26
φή στραχιωχικοποιημένου κρατικού καπιταλισμού ήταν η ναζιστική Γερμανία.Το κόμμα του Χίτλερ επωφελήθηκε της κρίσης και μέσα σε τρία χρόνια βρέθηκε από το περιθώριο της πολιτικής στο κέντρο της εξουσίας ως το κυρίαρχο κόμμα. Ωστόσο, ο φασισμός δεν ήταν απλώς μια νέα οικονομική μορφή του καπιταλισμού. Ήταν επίσης μια διαφορετική μορφή πολιτικής, που χρησιμοποιούσε την πιο άγρια βία απέναντι στο λαό της χώρας του. Η πρόκληση της αντιπαράθεσης με το φασισμό ήταν επιτακτική ανάγκη για την αριστερά σε όλη αυτή την περίοδο. Η δυναμική του φασισμού πάντα οδηγούσε σε στρατιωτικές συγκρούσεις και τελικά σε πόλεμο. Όταν μια από τις κυρίαρχες δυνάμεις αναπτύσσεται προς αυτή την κατεύθυνση, είναι σίγουρο πως θα ακολουθήσουν κι άλλες. Η κυριαρχία του κρατικού καπιταλισμού έφτασε στο αποκορύφωμά της στον πόλεμο του 1939"45· Ακόμη και οι δημοκρατικές δυνάμεις αντέγραψαν τις οικονομικές συνήθειες των δικτατοριών. Μεγάλες εταιρείες κρατικοποιήθηκαν. Στη Βρετανία ο συντηρητικός υπουργός Γεωργίας θέλησε να κρατικοποιήσει κάθε εκτάριο γης.Την ίδια στιγμή όμως ξεπρόβαλε και η αντίληψη πως μια τόσο ισχυρή εξουσία θα πρέπει να χρησιμοποιείται προς όφελος των ανθρώπων και όχι του πολέμου. Υπάρχουν δύο όψεις στον κρατικό καπιταλισμό των δεκαετιών του 1930 και του 1940. Η επιθυμία αποτροπής μιας νέας ύφεσης οδήγησε ταυτόχρονα τόσο στο στρατιωτικοποιημένο κράτος όσο και στον καπιταλισμό του κράτους πρόνοιας. Οι ίδιες διαδικασίες της κρατικής διακυβέρνησης προκάλεσαν ταυτόχρονα τις μεγαλύτερες σφαγές, αλλά και αλλαγές υπέρ της κοινωνικής ισότητας. Μετά τον πόλεμο τα περισσότερα κράτη προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια ευημερούσα κοινωνία που συχνά στηριζόταν οικονομικά στους εργαζομένους είτε μέσω της πληρωμής διάφορων ασφαλιστικών προγραμμάτων είτε μέσω της γενικής φορολογίας. Στις δύο δεκαετίες που ακολούθησαν μετά το 1945· η ζωή έδειξε πως η συμμαχία του ιδιωτικού κεφαλαίου με το κράτος δεν ήταν ο καλύτερος τρόπος διοίκησης μιας χώρας. Σ' αυτή την περίοδο, η σοσιαλδημοκρατία επιβεβαίωσε το ρόλο της ως υποστηρικτή του δημόσιου τομέα. Στις δεκαετίες του 195° και του i960 ο καπιταλισμός γνώρισε τη μεγαλύτερη άνθηση στην ιστορία του. Η οικονομική ασφάλεια της εποχής ταίριαζε με την πολιτική σταθερότητα του Ψυχρού Πολέμου.Τώρα υπήρχαν δύο υπερδυνάμεις, οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση, οι δύο νικητές του πολέμου. Ο άμεσος στρατιωτικός ανταγωνισμός τέθηκε στο περιθώριο και οι δύο υπερδυνάμεις προσπαθούσαν να διεκδικήσουν την εξουσία τους όχι μέσω της άμεσης εξουσίας στις αποικίες, όπως ίσχυε τον 19° αιώνα, αλλά με τη δημιουργία «σφαιρών επιρροής» στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Αυτό το σύστημα των σφαιρών επιρροής είχε βασιστεί σε συνθήκες που δεν μπορούσαν να διαρκέσουν, συνθήκες χωρίς μέλλον. Στο τέλος της δεκαετίας του i960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970, το κόστος για να συνεχίσει κάποιος να είναι υπερδύναμη ήταν υπερβολικό και για τις δύο μεγάλες δυνάμεις. 27
I Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ
19171989
Τελικά, οι ΗΠΑ κάμφθηκαν πρώτα, υποφέροντας από την ήττα στον πόλεμο του Βιετνάμ. Οι φοιτητές και οι νέοι εργαζόμενοι βγήκαν στους δρόμους. Εμφανίστηκαν νέες μορφές πολιτικής διαμαρτυρίας σε κάθε χώρα, ανάλογα με το έθνος, το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Όταν επανασταθεροποιήθηκε το σύστημα, η ζωή είχε αλλάξει.Το μοντέλο του δημόσιου τομέα είχε χάσει την αίγλη του. Πλέον, όλος ο κόσμος κινούνταν στην κατεύθυνση των ιδιωτικοποιήσεων.Τα πιο επιτυχημένα οικονομικά πρότυπα ήταν οι γιγάντιες πολυεθνικές, πολλές από τις οποίες πια ήταν πλουσιότερες από ολόκληρα κράτη.Το κράτος πρόνοιας θεωρούνταν αιτία φτώχειας. Η εκλογή της Μάργκαρετ Θάτσερ στη Βρετανία και του Ρόναλντ Ρέιγκαν στις ΗΠΑ ήταν ο προπομπός της μετάβασης στη νέα εποχή με την κυριαρχία του παγκόσμιου, ιδιωτικού καπιταλισμού. Η νέα εποχή ήταν καταστροφική για το ανατολικό μπλοκ. Αδυνατώντας να αντέξουν τον οικονομικό ανταγωνισμό, οι ηγέτες της ΕΣΣΔ στράφηκαν σε μια διαδικασία αναδιάρθρωσης. Ωστόσο, το πρόσωπο που ηγήθηκε των μεταρρυθμίσεων, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, δεν κατόρθωσε να ελέγξει το ίδιο του το σχέδιο. Μέλη των καταπιεσμένων εθνοτήτων της Ρωσίας απαίτησαν την πλήρη ανεξαρτησία τους. Οι εργαζόμενοι αρνήθηκαν να αναλάβουν το κόστος των μεταρρυθμίσεων. Ο Γκορμπατσόφ προσπάθησε να κινηθεί ανάμεσα στη μεταρρύθμιση και την επανάσταση, όμως η πίεση του κόσμου ήταν τεράστια.Το 1989 έπεσε το Τείχος του Βερολίνου. Δύο χρόνια αργότερα διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση. Η διαδικασία μετάβασης εξασφάλισε μόνο τη θέση της ελίτ. Οι πρώην ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος και της Κομμουνιστικής Νεολαίας κατάφεραν να «αναγεννηθούν» και να εμφανιστούν ως εθνικιστές πολιτικοί ή επιχειρηματίες, ιδιοκτήτες τοπικών επιχειρήσεων. Μια γυναίκα της περιόδου, η Ολγα Κριστανόφσκαγια (Olga Kryshtanovskaya), περιέγραψε τη μετάβαση από το σύστημα της κρατικής διακυβέρνησης στη νέα μορφή ιδιωτικού καπιταλισμού. «Καταργούσαν ένα υπουργείο και στα συντρίμμια του δημιουργούσαν μια επιχείρηση με τη μορφή της ανώνυμης εταιρείας (ίδιο κτίριο, ίδια έπιπλα, ίδιο προσωπικό) [...] και το δεύτερο ή τρίτο στέλεχος στο καταργημένο υπουργείο γινόταν ο επικεφαλής της επιχείρησης».2 Η μετάβαση της Ανατολικής Ευρώπης ήταν λιγότερο βίαιη ή δραματική από εκείνη της περιόδου του 1917 ή του 1928-32. Όμως, το σύστημα που εμφανίστηκε ήταν καινούριο: μια ιστορική περίοδος είχε φτάσει στο τέλος της.
Προκλήσεις
Έως τώρα τα γεγονότα του 2θού αιώνα περιγράφτηκαν με έναν σχεδόν «ουδέτερο» τρόπο. Ο λόγος για τον οποίο πρέπει να θυμόμαστε αυτά τα χρόνια είναι για να μπορέσουμε να εξηγήσουμε τα κίνητρα και τις κοινωνικές ρίζες του ρεύματος της κριτικής αριστεράς. Ποιές ήταν οι προκλήσεις που αντιμετώπισαν τα εργατικά κινήματα από το 1917 έως το 1989, ιδωμένα από την πλευρά των αγωΚ Ρ Ι Τ Ι Κ Ο Ι ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ
|
28
νιστών; Πότε μπορούμε να πούμε πως ένα κίνημα στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων; Αυτό που φαινόταν ξεκάθαρο ήταν η αναγκαιότητα να μην ξεθωριάσει η πίστη στην ενότητα των εργατών όλου του κόσμου. Η επιτακτική αυτή ανάγκη της ταξικής ενότητας και στρατηγικής φάνηκε (με αρνητικό τρόπο) με τη μεγάλη προδοσία της 4Π
