Θρίαμβος_και_Τραγωδία_Βιβλίο-2_Μέρος-2.pdf

ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΑ Π ολιτικό πορτρέτο του Ι.Β. Στάλιν ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Ο συγγραφέας και ο τίτλος στο πρωτότυπο: Волкогонов Дмитрий Антонович

ТРИУМФ И ТРАГЕДИЯ Политический портрет И.В. Сталина

То βιβλίο μετάφρασε о Μάκης Κυριακάτος, από την έκδοση: Издательство Агентства печати Новости Москва, 1989

Θεώρηση κειμένων: Σωκράτης Κωτολούλης Μακέτα εξωφύλλου: Εύα Μελά

Ν τμίτρι Β ολ κ ογκ όνοφ

ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΚΑΙ ΤΡΑΓΩΔΙΑ Π ολ ιτ ικ ό π ορτρέτο του Ι.Β. Στάλιν

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗΑΘΗΝΑ 1990

SET 960-224-202-7 ISBN 960-224-237-X Copyright: Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» ΕΠΕ Σόλωνος 130, 106 81 Αθήνα Τηλ.: 3620835, 3640713

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ

Η πιο στυγνή τυραννία είναι αυτή που εμφανίζεται με το προσωπείο της νομιμότητας και τη σημαία της δι­ καιοσύνης. Σ. Μοντεσκιέ

Στις 9 του Μάη έφεραν στον Στάλιν τα στενογραφημένα πρακτικά της τελετής που έγινε κατά την υπογραφή της Πρά­ ξης για την άνευ όρων συνθηκολόγηση της Γερμανίας. Κρί­ νοντας από το κείμενο των πρακτικών, όλα διαδραματίστηκαν γρήγορα, αν και δεν έλειψαν κάποια εμπόδια, για τα οποία ενημερώθηκε τηλεφωνικά ο Στάλιν από τον Σερόφ, που βρισκό­ ταν τότε στο Βερολίνο, αλλά και από τον Μπέρια. Σύμφωνα με τις αναφορές τους, μεσολάβησε καθυστέρηση 2-3 ωρών κατά την έναρξη της τελετής, «εξ αιτίας της απροσεξίας του υπαλλήλου του Λαϊκού Επιτροπάτου Εξωτερικών, πρεσβευτή Σμιρνόφ, να συμπεριλάβει τέσσερις γραμμές στο κείμενο που είχε διαβιβαστεί από τη Μόσχα, γεγονός που έπεσε στην αντίληψη των συμ­ μάχων, με αποτέλεσμα να αρνηθούν να το υπογράψουν. Ύ στερα από παραβολή με το πρωτότυπο, ενσωματώθηκαν οι δέουσες προσθήκες και το κείμενο της συνθηκολόγησης έγινε ομόφωνα αποδεκτό»1. Ο Στάλιν εξοργίστηκε μ ’ αυτή-την αιώνια ανοργανωσιά που μας κατατρέχει. Διαβάζοντας το στενογράφημα, ο Αρχηγέτης προσπαθούσε να «μπει» νοερά στην ατμόσφαιρα που επικρατούσε κατά την υπογραφή της Πράξης συνθηκολόγησης. Έ νας μακροχρόνιος, φοβερός πόλεμος να έχει μια τόσο σύντομη έκβαση! Τα τελευ­ ταία λόγια του Ζούκοφ, που προήδρευε στην τελετή, φάνηκαν στον Στάλιν υπερβολικά συγκρατημένα: 9

«Συγχαίρω τον αρχιπτέραρχο Τέντερ, τον στρατηγό των αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων Σπάατς και τον ανώτατο διοικητή του γαλλικού στρατού στρατηγό Ντελάτρ ντε Τασινί, με την ευκαιρία της νικηφόρας έκβασης του πολέμου κατά της Γερμανίας»2. Τόσο κοινότυπο φινάλε... Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι δεν είχαν φτάσει ακόμα τα πράγματα ως το φινάλε, γιατί τότε ακριβώς άρχιζε το σκληρό παζάρεμα με τους συμμάχους για τη μεταπολεμική δομή του κόσμου. Ο πόλεμος με την Ιαπωνία δεν θα αργούσε να τελειώσει και το σπουδαιότερο ζήτημα τη στιγμή εκείνη ήταν να εξασφαλισθεί το κυριότερο αποτέλεσμα της νίκης: η μακρά και σταθερή ειρήνη! Ο Στάλιν καταλάβαινε ότι το κύρος του, που προπολεμικά περιοριζόταν στο εσωτερικό της χώρας, κι ίσως και στην Κομιντέρν, αποκτούσε τώρα διεθνή ακτινοβολία. Οι αρχηγοί των δυτικών κρατών, κατά τις προσωπικές συναντήσεις και με την εκτεταμένη αλληλογραφία, έπλεκαν το εγκώμιο στον ηγέτη του σοβιετικού κράτους, τον Αρχιστράτηγο των Ενόπλων Δυνάμε­ ων της ΕΣΣΔ. Ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ, Χάρι Τρούμαν, σε μήνυμά του προς τον Στάλιν επισήμανε: «Καταδείξατε την ικανότητα ενός φιλελεύθερου και σε ύψιστο βαθμό τολμηρού λαού να κατατροπώσει τις άγριες δυνάμεις της βαρβαρότητας, όσο ισχυρές κι αν ήταν αυτές. Με την ευκαιρία της κοινής μας νίκης χαιρετίζουμε το λαό και το στρατό της Σοβιετικής Ένωσης και την υπέροχη ηγεσία του»3. Ο Τσώρτσιλ έστειλε, όπως πάντα, ένα πιο συναισθηματικό και προπάντων πιο περιεκτικό μήνυμα, το οποίο αναγγέλθηκε ραδιοφωνικά, στις 9 του Μάη, από την κυρία Κλάρα Τσώρτσιλ. Στο μήνυμα αναφερόταν: «Σας απευθύνω εγκάρδιο χαιρετισμό με την ευκαιρία της περίλαμπρης νίκης που Εσείς πετύχατε, διώχνοντας τους κατακτητές από τη χώρα Σας και τσακίζοντας τη ναζιστική τυραννία. Αποτελεί σταθερή μου πεποίθηση ότι από τη φιλία και την αμοιβαία κατανόηση του αγγλικού και ρωσικού λαού εξαρτάται το μέλλον της ανθρωπότητας. Εδώ, στη νησιωτική μας πατρίδα, σήμερα, Σας σκεφτό­ μαστε συχνά και Σας ευχόμαστε από τα βάθη της καρδιάς 10

μας ευτυχία και ευημερία. Επιθυμούμε, ύστερα από όλες τις θυσίες και τα βάσανα που υποστήκαμε, διαβαίνοντας μαζί τη σκοτεινή κοιλάδα του θανάτου, να μπορέσουμε σήμερα να προχωρήσουμε παραπέρα σε ατμόσφαιρα ειλι­ κρινούς φιλίας και συμπάθειας κάτω από τον φωτεινό ήλιο του νικηφόρου κόσμου...»4 Την εποχή εκείνη ίσως να φαινόταν απίθανο ότι αυτός ο ίδι­ ος άνθρωπος πολύ σύντομα, στο Φούλτον, θα έλεγε τελείως δι­ αφορετικά πράγματα. Ακόμα και ο Ντε Γκωλ, τον οποίο ο Στάλιν θεωρούσε επαρμένο καυχησιάρη, του αναγνώρισε κι αυτός τον ιδιαίτερο ρόλο στην κατάκτηση της Νίκης, υπογραμμίζοντας στο χαιρετιστή­ ριο τηλεγράφημά του: «Αναδείξατε την ΕΣΣΔ σε ένα από τα κύρια στοιχεία του αγώνα εναντίον των κρατών-καταπιεστών, και ακριβώς χά­ ρη σ ' αυτό στάθηκε δυνατή η νίκη. Η Μεγάλη Ρωσία και Εσείς προσωπικά αξίζετε την ευγνωμοσύνη ολόκληρης της Ευρώπης, η οποία μπορεί να ζήσει και να ευδοκιμεί μόνον αν είναι ελεύθερη»5. Αλήθεια, πόσο ομιλητικοί έγιναν όλοι τώρα, μετά τη Νίκη... Τι έλεγαν όμως αυτοί οι ίδιοι στις παραμονές του πολέμου; Και τώρα, πόσες ευχές και συγχαρητήρια τηλεγραφήματα! Ανάμεσά τους διακρίνει κανείς τηλεγραφήματα από τους"Μπολέσλαβ Μπιέρουτ, Τσανγκ Κάι-Σεκ και Ιοσίπ Μπροζ Τίτο, από τους αντιβασιλείς της Βουλγαρίας, από τους Μακένζι Κινγκ, Γιόχαν Νίγκορσβολ, Τζόζεφ Τσίφλι, Μαχμούτ Φαχμί Ελ Νοκράσι, Ζντένεκ Φίρλνινγκερ, Μίκλος Μπέλα και Καρλ Μάνερχαϊμ, καθώς και πολλούς άλλους αρχηγούς κρατών. Ο Στάλιν, παραμερίζοντας τη στοίβα των συγχαρητηρίων μη­ νυμάτων και παίρνοντας στο χέρι, όπως συνήθιζε, την πίπα του, σηκώθηκε και έκανε την ίδια παλιά γνώριμη κίνηση μέσα στο γραφείο του: είκοσι βήματα προς τη μια κατεύθυνση και άλλα είκοσι προς την αντίθετη. Στον κόσμο όλα είχαν ανατραπεί και είχαν τεθεί σε κίνηση: λαοί, στρατοί και ηγέτες. Ακόμα και ο ημιπαράλυτος Ρούσβελτ δεν δίσταζε να κάνει μακρινά ταξίδια με καταδρομικά, με αερο­ πλάνα. Μονάχα ο Στάλιν αρκέστηκε σε ελάχιστες μετακινήσεις στη διάρκεια του περασμένου πολέμου: ένα και μοναδικό στη 11

ζωή του ταξίδι με αεροπλάνο, στην Τεχεράνη το 1943, ένα τα­ ξίδι στην Κριμαία για συνάντηση με Τσώρτσιλ και Ρούσβελτ, στις αρχές του 1945, και μια μυστική επίσκεψη στο μέτωπο τον Αύγουστο του 1943. Ο «αρχηγός» του ισχυρότερου κράτους στον κόσμο δεν αγαπούσε τις μετακινήσεις. Ή θελε να γνωρί­ ζει τα πάντα, αλλά μονάχα μέσα από το γραφείο του στο Κρεμλίνο, α π ’ όπου είχε την αίσθηση ότι έβλεπε μακριά, σαν να βρισκόταν στην κορυφή του Ελμπρούζ, στον Καύκασο. Η συνή­ θεια του Στάλιν για ασκητική ζωή (μέσα στο Κρεμλίνο και την κοντινή βίλα) έκανε ακόμα πιο έντονη την «αινιγματικότητά» του. Δεν γνωρίζω πώς θα αντιδρούσε αν υπήρχε την εποχή εκείνη τηλεόραση, αν θα ’θελε, όπως ο Μπρέζνιεφ, να παρου­ σιάζεται στην οθόνη. Τότε, όμως, ο Στάλιν προτιμούσε να γίνε­ ται λόγος για το πρόσωπό του όσο το δυνατόν από πιο μακριά. Τον ικανοποιούσε η προσωπική επικοινωνία μ ’ ένα πολύ στενό κύκλο από μέλη του Πολιτικού Γραφείου, μερικές φορές κά­ ποιους υπουργούς, στρατιωτικούς διοικητές και, σπανιότερα, παράγοντες ξένων χωρών. Σύντομα θα αναγκαστεί να κάνει το τελευταίο ταξίδι της ζω­ ής του στο εξωτερικό. Ο Στάλιν, μέσω του Χάρι Χόπκινς, ειδι­ κού απεσταλμένου του προέδρου των ΗΠΑ, με τον οποίο συ­ ναντήθηκε στις 26 του Ιούνη στη Μόσχα, πρότεινε στους συμ­ μάχους να μη χρονοτριβούν και να επισπεύσουν την πραγματο­ ποίηση συνάντησης κορυφής στο Βερολίνο. Σ ’ όλη τη διάρ­ κεια του πολέμου, ο Στάλιν ένιωθε την κούραση σαν μολύβι να βαραίνει τους ώμους του και με τον καιρό φαινόταν όλο και πιο δύσκολο να ανακτήσει δυνάμεις. Τα εξήντα πέντε του χρόνια, από τα οποία τα περισσότερα πέρασαν μέσα σε θύελλες, σέρ­ νονταν σαν βαρίδια στα πόδια του. Είχε αποφασίσει οριστικά ότι, μετά τη λήξη του πολέμου στην Ανατολή, θα έπρεπε να σκεφτεί μια σοβαρή και παρατεταμένη ανάπαυση στο Νότο. Πίστευε ότι η πατρίδα του, ο Καύκασος, θα τον αναζωογονού­ σε. Ά λλω στε, πριν από τον πόλεμο, ο Στάλιν συνήθιζε να επι­ σκέπτεται το Νότο στα τέλη του καλοκαιριού για ενάμιση-δυο μήνες, συνεχίζοντας αδιάλειπτα να παρακολουθεί τις κρατικές υποθέσεις από το Σότσι. Ο Τρούμαν και ο Τσώρτσιλ, αποδεχόμενοι την πρόταση του Στάλιν για συνάντηση στο Βερολίνο, μετέθεσαν την ημερομη­ νία για τις 15 του Ιούλη 1945. Ο Στάλιν τότε δεν εγνώριζε ότι ο 12

πρόεδρος των ΗΠΑ, εισηγούμενος αυτή την ημερομηνία διε­ ξαγωγής της διάσκεψης, επεδίωκε να κερδίσει χρόνο για την προετοιμασία των δοκιμών της αμερικανικής ατομικής βόμβας. (Και στη Σοβιετική Ένωση είχαν δρομολογηθεί εργασίες στον τομέα αυτό, τις οποίες επέβλεπε ο Μπέρια. Το Μάρτη ακόμα του 1945 ο Στάλιν είχε καλέσει σε ακρόαση τον προϊστάμενο της Γενικής Διεύθυνσης Στελεχών του Λαϊκού Επιτροπάτου Ά μυνας, στρατηγό Φ.Ι. Γκόλικοφ, για να μάθει αν αποστρα­ τεύονταν οι επιστήμονες φυσικοί με στόχο την ένταξή τους στα προγράμματα του ερευνητικού ινστιτούτου φυσικής «Ντ.Β. Σκομπέλτσιν» και σε άλλα επιστημονικά κέντρα. Στο μεταξύ, ο Μπέρια τον είχε ενημερώσει ότι λειτουργούσαν ήδη, στα πλαί­ σια των διοικητικών αρμοδιοτήτων του Λαϊκού Επιτροπάτου Εσωτερικών (ЛЕЕ), ορισμένα εργαστήρια, στα οποία είχαν ε­ νταχθεί επιστήμονες - πολιτικοί κρατούμενοι). Ό τα ν όμως στο Πότσδαμ ο Τρούμαν ανακοίνωσε στον Στάλιν την επιτυχή δο­ κιμή της ατομικής βόμβας στο Λος Ά λαμος, εκείνος δεν έδει­ ξε εξωτερικά κανένα ενδιαφέρον. О А.Λ. Γκρομίκο, που συμ­ μετείχε στη διάσκεψη του Βερολίνου (Πότσδαμ), γράφει στα απομνημονεύματά του ότι «ο Τσώρτσιλ αδημονούσε να λήξει η συζήτηση του Τρού­ μαν με τον Στάλιν, και όταν ολοκληρώθηκε, ο άγγλος πρω­ θυπουργός έσπευσε να ρωτήσει τον πρόεδρο των ΗΠΑ: «Λοιπόν, τι έγινε;» Ο Τρούμαν απάντησε: «Ο Στάλιν δεν μου έκανε καμιά διευκρινιστική ερώτηση και περιορίστηκε στο να μου εκφράσει τις ευχαριστίες του για την ενημέρωση»6. Οι συνομιλητές αναρωτιούνταν αν ο Στάλιν είχε καταλάβει τη σημασία αυτής της είδησης. Δεν εγνώριζαν, βέβαια, ότι το ίδιο βράδυ, στη Μόσχα, έφθασε στα χέρια του Μπέρια κρυπτογραφημένη οδηγία, για πάση θυσία επίσπευση των εργασιών στον πυρηνικό τομέα. Αλλά όλα αυτά θα συμβούν αργότερα, στις 24 του Ιούλη στο Πότσδαμ. Προς το παρόν, ας παρακολου­ θήσουμε τις προετοιμασίες του Στάλιν για το ταξίδι. Ο «αρχηγός» απόρριψε κατηγορηματικά το σχέδιο του Μπέ­ ρια για άφιξη στο Βερολίνο με αεροπλάνο τύπου «Ντακότα». Ο Μπέρια, παραπέμποντας σε γνώμες ειδικών, προσπάθησε να 13

αποδείξει ότι η πτήση θα ’ταν απόλυτα ασφαλής. Όμως, ο δικτά­ τορας ήταν ανένδοτος. Θυμόταν ακόμα, περίτρομος πώς, όταν πετούσε με «Μιγκ» στην Τεχεράνη, προς τα τέλη του 1943, το αεροπλάνο, κάποιες στιγμές, πάνω από τα βουνά, έπεφτε σε κε­ νά αέρος. Γαντζωμένος τότε στο κάθισμά του, με παραμορφωμέ­ νο το πρόσωπο από το φόβο, ο Αρχηγέτης μόλις και μετά βίας κρατιόταν, αποφεύγοντας για πολλή ώρα να κοιτάξει τον Βοροσίλοφ, που καθόταν απέναντι, μήπως και καταλάβει σε τι δύ­ σκολη κατάσταση βρισκόταν, χωρίς να γνωρίζει ότι κι ο ίδιος ο Βοροσίλοφ ένιωθε, μάλλον, το ίδιο άσχημα. Γ ι’ αυτό λοιπόν αποφασίστηκε το ταξίδι να γίνει με τρένο. Ο Μπέρια επεξεργά­ στηκε ένα συγκεκριμένο σχέδιο διαδρομής πιο βόρεια από τις άλλες φορές, με ειδικό τρένο, με τεθωρακισμένα βαγόνια, ειδι­ κή φρουρά και συνοδεία. Θα αναφερθώ λεπτομερέστερα στο ζήτημα αυτό, διότι η επι­ χείρηση μετάβασης του «αρχηγού» στο Βερολίνο ετοιμαζόταν, ούτε λίγο ούτε πολύ, πιο διεξοδικά α π ’ ό,τι πολλές στρατιωτι­ κές επιχειρήσεις. Ο Στάλιναπαιτούσε συχνή ενημέρωση για την προετοιμασία της διάσκεψης και την ασφαλή μετάβασή του, ενδιαφερόταν για λεπτομέρειες, έδινε οδηγίες. Για την εκτέλεση της επιχείρησης μετάβασης και φρούρησης του «αρ­ χηγού» κινητοποιήθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνδρες. Δύο εβδομά­ δες πριν την αναχώρηση, πάνω στο γραφείο του αρχιστράτη­ γου υπήρχε ένα έγγραφο, το οποίο χαρακτηρίζει όσο τίποτε άλλο τη στάση του Στάλιν απέναντι στο ίδιο το πρόσωπό του. «Προς σύντροφο Στάλιν Ι.Β. Προς σύντροφο Μόλοτοφ Β.Μ. Το Λαϊκό Επιτροπάτο Εσωτερικών της ΕΣΣΔ κοινο­ ποιεί την ολοκλήρωση της προετοιμασίας των εργασιών υποδοχής και εγκατάστασης της επικείμενης διάσκεψης (έτσι ακριβώς γράφει στο κείμενο - Σημείωση Ντ.Β.). Έ χουν ετοιμαστεί 62 βίλες (10.000 τ.μ. και μια διώροφη έπαυλη για τον σύντροφο Στάλιν με 15 δωμάτια, μπαλκό­ νι, σοφίτα, 400 τ.μ.). Η έπαυλη είναι πλήρως εξοπλισμέ­ νη. Υπάρχει τηλεπικοινωνιακός κόμβος. Έ χουν ετοιμα­ στεί αποθέματα σε θηράματα, πουλερικά, εδώδιμα, αποι­ κιακά, άλλα προϊόντα και ποτά. Έ χουν οργανωθεί τρεις φάρμες 7 χιλ. από το Πότσδαμ με δυνατότητες παραγω­ 14

γής κρέατος και οπωροκηπευτικών, ενώ ακόμα λειτουρ­ γούν δύο φούρνοι. Το προσωπικό είναι όλο από τη Μό­ σχα. Δύο ειδικά αεροδρόμια είναι σε πλήρη ετοιμότητα. Για τη φρούρηση είναι σε διαθεσιμότητα 7 συντάγματα των δυνάμεων του ЛЕЕ και 1.500 άνδρες της ειδικής ασφά­ λειας. .'Ε χει οργανωθεί φρούρηση σε τρεις δακτύλιους. Διοικητής φρουράς της έπαυλης είναι ο αντιστράτηγος Βλάσικ και υπεύθυνος για τη φρούρηση του χώρου της διάσκεψης ο Κρουγκλόφ. Το ειδικό τρένο είναι έτοιμο. Η διαδρομή έχει μήκος 1.923 χλμ. (1.095 στην ΕΣΣΔ, 594 στην Πολωνία και 234 στη Γερμανία). Η καθ’ οδόν ασφάλεια της αποστολής έχει ανατεθεί σε 17 χιλ. άνδρες των δυνάμεων του ЛЕЕ και σε 1.515 άνδρες της ειδικής ασφάλειας. Σε κάθε χιλιό­ μετρο της σιδηροδρομικής αρτηρίας είναι τοποθετημένοι από 6 έως 15 άνδρες. Σ ’ όλη τη διαδρομή θα ακολουθούν 8 τεθωρακισμένα βαγόνια των δυνάμεων του ЛЕЕ. Για τον Μόλοτοφ έχει ετοιμαστεί διώροφο κτίριο (11 δωματίων). Για την αντιπροσωπία 55 βίλες, μεταξύ των οποίων και 8 μονοκατοικίες. 2 του Ιούλη 1945. Λ. Μπέρια»7 Παρέλειψα από την έκθεση του Μπέρια ορισμένες μόνο λε­ πτομέρειες. Είναι, πράγματι, δύσκολο να βρει κανείς προηγού­ μενο, όσον αφορά τα μέτρα ασφάλειας. Πόσο είχε απομακρυν­ θεί ο «αρχηγός» από την «ασκητική ζωή» της δεκαετίας του ’20! Ό σ ο αυξανόταν η δόξα του και όσο γερνούσε, τόσο πιο πολύ έτρεμε για τη ζωή του. Μέχρι τη στιγμή της αναχώρησης, ενημερωνόταν από τον Μπέρια, συχνά-πυκνά, πότε για τη μυ­ στικότητα της αναχώρησης, πότε για το πάχος του στρώματος του τεθωρακισμένου βαγονιού και πότε για το οργανόγραμμα των κινήσεων στην Πολωνία... Να αναλογιζόταν άραγε ότι αυ­ τή την ίδια διαδρομή, από τη Μόσχα ως το Βερολίνο, ο σοβιε­ τικός στρατιώτης την είχε κάνει πεζός, κάτω από τα πυρά του εχθρού; Αν κρίνει κανείς από την έκταση των προετοιμασιών, μάλλον όχι. Στις 17 του Ιούλη, στις 12 η ώρα το μεσημέρι, στο Πότσδαμ, 15

ο Στάλιν συνάντησε τον Τρούμαν. Αφού αντάλλαξαν χαιρετι­ σμούς, ο Στάλιν εξήγησε τους λόγους της αργοπορίας του. «Παρακαλώ να συγχωρέσετε την καθυστέρηση μιας ημέ­ ρας. Καθυστέρησα λόγω των συνομιλιών που είχα με τους Κινέζους. Ή θελα να έλθω αεροπορικώς, αλλά οι γιατροί δεν μου το επέτρεψαν». «Σας κατανοώ απόλυτα. Ευχαρίστησή μου να γνωρίσω τον αρχιστράτηγο Στάλιν», απάντησε ο Τρούμαν. Ο Στάλιν καθυστέρησε επίτηδες, για να κάνει εντύπωση! 'Ενα μεγάλο αρχηγό μπορεί και πρέπει να τον περιμένουν... Αυτό το ψυχολογικό τέχνασμα ο Στάλιν το χρησιμοποιούσε επανειλημμένα. Ο σερ Ουίλιαμ Χάιτερ, μέλος της αγγλικής αντιπροσωπίας στις συνομιλίες του Πότσδαμ, έγραφε στις ανα­ μνήσεις του: «...Ο Στάλιν καθυστερούσε συνέχεια στις συνεδριάσεις και ήμασταν υποχρεωμένοι να περιμένουμε για πολλή ώρα την άφιξή του...»8 Το βράδυ η «μεγάλη τρόικα» άρχισε να μοιράζει τους καρ­ πούς της Νίκης στην Ευρώπη. Αυτό αποδείχθηκε ευκολότερη υπόθεση από τη διατήρηση της συμμαχίας για πολύ καιρό. Και οι τρεις ένιωθαν ότι αυτός ο ετερόκλητος συνασπισμός, μάλλον, έπνεε τα λοίσθια. Αν και ο Αύγουστος θα υπενθυμίσει για άλλη μια φορά την ύπαρξη αυτής της συμμαχίας. Ούτε ο Στάλιν, ούτε οι εταίροι του ήταν την εποχή εκείνη σε θέση να ξέρουν ότι, ύστερα από δεκαετίες, ο κόσμος θα γνωρί­ σει τη «νέα σκέψη», η οποία θα προσδώσει προτεραιότητα στις πανανθρώπινες αξίες. Τότε αυτό έμοιαζε με καθαρή ουτοπία... Οι σύμμαχοι έπρεπε τώρα όχι μόνο να μοιράσουν τους καρπούς της Νίκης, αλλά και να συνειδητοποιήσουν τη νέα κατανομή των δυνάμεων.

16

ΟΙ ΚΑΡΠΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ Η μακρά φάλαγγα των αυτοκινήτων της ακολουθίας του Στάλιν σταμάτησε μπροστά σε ένα μικρό γκρίζο αρχοντικό, κάπου 7-8 λεπτά δρόμο από το Σεσίλινχοφ, στο ανάκτορο του πρώην γερμανού διαδόχου του θρόνου, Γουλιέλμου. Αρχίζοντας από τις 17 του Ιούλη, μέσα σε δύο εβδομάδες, οι αρχηγοί των τριών κρατών συνόψισαν τα αποτελέσματα του πολέμου, όρισαν το μέλλον της Γερμανίας, συζήτησαν για τις τύχες των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, αναζήτησαν τρόπους επίλυσης του «πο­ λωνικού ζητήματος», διαίρεσαν το γερμανικό στόλο, καθόρι­ σαν το ύψος των πολεμικών αποζημιώσεων, συμφώνησαν για τη δίκη των εγκληματιών πολέμου, προσδιόρισαν τις κατά προσέγγιση ημερομηνίες τερματισμού του πολέμου με την Ια­ πωνία και ρύθμισαν ένα σωρό άλλα θέματα. Στις δεκατρείς συ­ νεδριάσεις των αρχηγών κυβερνήσεων και τις δώδεκα των υπουργών Εξωτερικών εξετάστηκαν δεκάδες ζητήματα, συζητή­ θηκαν περισσότερο από εκατό σχέδια διαφόρων ντοκουμέντων. Ο Στάλιν, όταν επέστρεφε στη διώροφη έπαυλή του, διάβαζε τα κρυπτογραφημένα μηνύματα από τη Μόσχα, ορισμένες φο­ ρές επικοινωνούσε με το υπηρεσιακό του τηλέφωνο, ύστερα πλησίαζε στο παράθυρο, καθόταν στην πολυθρόνα του και κοί­ ταζε πέρα στο πάρκο, την όμορφη λίμνη, τα καχεκτικά πεύκα. Τι να σκεφτόταν, άραγε, ο Στάλιν σ ' εκείνη τη γη που είχε γεννήσει μια γιγαντιαία πολεμική μηχανή, με την οποία διεξήγαγε για τέσσερα συνεχή χρόνια έναν εξουθενωτικό αγώνα, ζωής και θανάτου; Να αναλογιζόταν ότι εδώ, σ ’ αυτή τη γη γεννήθηκε μια ιδεολογία, κύριος μύστης της οποίας ήταν για πολλά χρόνια τώρα αυτός ο ίδιος; Να θυμόταν ότι στην Ολομέ­ λεια του Γενάρη 1924 της ΚΕ του Κόμματος, σχολιάζοντας την εισήγηση του Ζινόβιεφ για τη διεθνή κατάσταση, είχε δηλώσει ότι «δεν υποστηρίζει τις διώξεις κατά του Ράντεκ, εξ αιτίας των λαθών του στο γερμανικό ζήτημα;»9 Την ίδια όμως στιγμή κα­ τηγόρησε τον Ράντεκ, γιατί τασσόταν υπέρ της συμμαχίας με 17

τους γερμανούς σοσιαλδημοκράτες, αδυνατώντας να καταλάβει ότι, ουσιαστικά, εδώ βρίσκονταν οι ρίζες μιας από τις λανθα­ σμένες σταλινικές επιλογές στα διεθνή ζητήματα. Ίσ ω ς, αν οι κομμουνιστές είχαν ενωθεί με τους σοσιαλδημοκράτες, να μην επέτρεπαν στη Λερναία Ύ δρα του φασισμού να σηκώσει κεφά­ λι... Βέβαια, οι διώξεις ήταν τότε, μάλλον, πρόωρες, δεν είχε φτάσει ακόμα το πλήρωμα του χρόνου. Ο Ράντεκ θα καταλήξει στην εξορία αργότερα, το 1928, όταν ο Στάλιν θα φροντίσει δεόντως να τον εκτοπίσει στο Τομσκ. Θυμήθηκε μάλιστα ότι ο Ράντεκ έκανε στην εξορία ένα λογοπαίγνιο εις βάρος του, πράγ­ μα που ο Γενικός Γραμματέας το έφερε βαρέως και δεν του το συγχώρεσε ποτέ: «Με τον Στάλιν δεν συμφωνώ στο αγροτικό ζήτημα: εκείνος θέλει να με φυτέψει στην κρύα γη, κι εγώ θέλω το αντίθετο», ελεγε αστειευόμενος στον κύκλο του ο Ράντεκ. Είναι αλήθεια ότι στο διάστημα της εξορίας του ο Ράντεκ άλ­ λαξε γρήγορα προσανατολισμούς. Τον Σεπτέμβρη του 1928 έστειλε τηλεγράφημα στον Στάλιν, εκφράζοντας τη διαμαρτυ­ ρία του για τις συνεχιζόμενες συλλήψεις και εκτοπίσεις των μελών της τροτσκιστικής αντιπολίτευσης και απαιτώντας την απελευθέρωση του Τρότσκι από την Αλμά-Ατά, λόγω ανηκέστου βλάβης. Δεν πέρασε όμως ούτε μισός χρόνος κι ο Ράντεκ με γράμμα του προς τον Στάλιν και την ΚΕ του ΚΚΡ(μπ.) κατα­ δίκαζε την αρθρογραφία του Τρότσκι στον αστικό Τύπο... Ό σ ο πιο πολύ ξεμακραίνει ο χρόνος, τόσο πιο συχνά η μνή­ μη στρέφεται στα περασμένα. Ο Ράντεκ δεν ζούσε πλέον από καιρό, και όμως ο Στάλιν τον θυμήθηκε: Κάποτε, στις αρχές της δεκαετίας του ’20, ο άνθρωπος αυτός ασχολήθηκε με το «γερ­ μανικό ζήτημα»... Καθώς ήταν κουρασμένος από τις πολύωρες συζητήσεις με τον Τρούμαν και τον Τσώρτσιλ, να θυμήθηκε άραγε ο Στάλιν και τον Τέλμαν, τον οποίο δεν μπόρεσε (ή δεν θέλησε) να βοηθήσει; Στα τέλη του 1939, ο Μόλοτοφ τον είχε ενημερώσει για ένα τηλεγράφημα του τότε συμβούλου της πληρεξούσιας αντιπροσωπίας της ΕΣΣΔ στο Βερολίνο, Κομπούλοφ, ο οποίος ανέφερε ότι η σύζυγος του Ε. Τέλμαν ζητούσε, γνωρίζοντας το σύμφωνο «φιλίας» με τη Γερμανία, τη μεσολά­ βηση της Μόσχας για την απελευθέρωση του συζύγου της από τα φασιστικά κάτεργα. Αναφερόμενος στην ίδια, είπε ότι « γι’ αυτήν δεν υπάρχει καμιά διέξοδος, διότι, μη έχοντας τα απα­ ραίτητα προς το ζην, πεθαίνει στην κυριολεξία από την πείνα».

Σύμφωνα με το τηλεγράφημα, ο Κομπούλοφ της είχε απαντήσει ότι «δεν μπορούμε να της παράσχουμε καμιά βοήθεια». Με δά­ κρυα στα μάτια, η γυναίκα του Τέλμαν ρώτησε τον συνομιλητή της: «Μα είναι δυνατόν, όλη η δουλειά του προς όφελος του κομμουνισμού να μην έχει κανένα αντίκρισμα;» Ο Κομπούλοφ, καταλήγοντας, ανέφερε ότι η Τέλμαν «ζητούσε τη συμβουλή μας, αν μπορούσε να απευθυνθεί στον Γκαίρινγκ. Εγώ της απάντησα ότι αυτό είναι προσωπική της υπόθεση. Η Τέλμαν έφυγε πολύ πικραμένη».10 Ο Στάλιν θυμόταν ότι, κοιτάζοντας τότε τον Μόλοτοφ, τον ρώτησε αν θα ’πρεπε να συνδράμουν οικονομικά τη γυναίκα του Τέλμαν! Ωστόσο, δεν πήρε καμιά ριζική απόφαση για τον Ερνστ Τέλμαν, ο οποίος είχε κατορθώσει να στείλει μέσα από τα φασιστικά κάτεργα μερικά γράμματα στη Μόσχα, εκπέμποντας SOS. Ο Στάλιν δεν επιθυμούσε να παρακαλέσει προσωπικά τον Χίτλερ, δεν ήθελε να «αμαυρώσει» το σύμφωνο «φιλίας». Αν και θα μπορούσε να απελευθερώσει τον Τέλμαν και άλλους, αποστέλλοντας στη Γερμανία μια ομάδα αντιφασιστών. Ίσω ς είχε δίκιο ο Κομπούλοφ, όταν δήλωνε ότι «αυτό είναι προσω­ πική υπόθεση της Ρόζα Τέλμαν». Καμιά τύψη συνείδησης δεν ένιωθε ο Στάλιν. Ά λλω στε, δεν πίστευε ότι τη συνείδηση μπο­ ρεί να την αφορούν πράγματα του παρελθόντος... Η αλήθεια είναι ότι, καθώς σκεφτόταν τη Ρόζα Τέλμαν, θυμήθηκε ότι αμέ­ σως μετά τα επινίκια του πολέμου, ο Μπέρια τον ενημέρωσε για ένα ντοκουμέντο σχετικό με τον ηγέτη του γερμανικού προλεταριάτου. Ναι, θυμήθηκε ότι, πράγματι, υπάρχει ένα τέ­ τοιο ντοκουμέντο. «Κρατική Επιτροπή Άμυνας προς σύντροφο Στάλιν Ι.Β. Ο πληρεξούσιος του ЛЕЕ της ΕΣΣΔ στο 2ο Μέτωπο της Λευκορωσίας, ανέφερε ότι επιχειρησιακές ομάδες του ЛЕЕ ανακάλυψαν τη σύζυγο του Ε. Τέλμαν, Ρόζα Τέλ­ μαν, που είχε δραπετεύσει από στρατόπεδο συγκέντρω­ σης και κρυβόταν στην πόλη Φίρστενμπεργκ, καθώς και την κόρη του Τέλμαν, Φέστερ Ίρμα, την οποία απελευθέ­ ρωσαν τμήματα του Κόκκινου Στρατού από το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νόιμπραντενμπουργκ. Η Ρ. Τέλμαν είπε ότι συνάντησε για τελευταία φορά 19

τον Τέλμαν στις 27 του Φλεβάρη 1944 στις φυλακές της πόλης Μπόιτεν, παρουσία αξιωματούχου της Γκεστάπο. Της είχε αναφέρει ότι τον υπέβαλλαν σε διαρκή βασανι­ στήρια, πιέζοντάς τον να απαρνηθεί τις ιδέες του... 11 του Μάη 1945 Λ. Μπέρια» Ο Στάλιν, αφού διάβασε τότε την αναφορά του Μπέρια, παράγγειλε στον Ποσκρεμπίσεφ να κάνει ό,τι είναι δυνατόν για να συνδράμουν τη γυναίκα και την κόρη του Τέλμαν, που ήταν ήδη ελεύθερες. Έ στω και καθυστερημένα, στην ψυχή του «αρ­ χηγού» κάποιες χορδές ευαισθητοποιήθηκαν... Βέβαια, εκείνη την εποχή, στα τέλη του πολέμου, τέτοια περιστατικά συνέβαιναν πολύ συχνά. Ο Σερόφ, για παράδειγμα, ένας από τους ανα­ πληρωτές του Μπέρια, είχε αναφέρει στον Στάλιν, ότι σε κά­ ποιο σημείο του μετώπου, στη γραμμή των επιχειρήσεων της πρώτης πολωνικής μεραρχίας πεζικού, είχε ελευθερωθεί από το γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Οράνιενμπουργκ, ο πρώην πρωθυπουργός της Ισπανικής Δημοκρατίας, Φρανσίσκο Λάργκο Καμπαλιέρο, ο οποίος ήταν υπερβολικά εξαντλημένος από τις κακουχίες και ζητούσε, να ειδοποιηθεί η οικογένειά του ότι ζει...12 Μια άλλη φορά έμαθε από τον Κρουγκλόφ ότι ο ρουμάνος βασιλιάς Μ ιχαήλ είχε συμβάλει στην απόδραση ενός συγγενούς του,του συνταγματάρχη Χοεντσόλερν και του γιου του γερμανού βιομήχανου Κρουπ, λοχαγού φον Μπόλεν ουντ Χόμπαχ...13 Ή τα ν τόσα πολλά αυτά τα περιστατικά, ολόκληρο καλειδοσκόπιο ονομάτων ζωντανών και νεκρών, επίσημων και άσημων, με τα οποία αυτός προσωπικά δεν ήταν σε θέση να ασχολείται. Ας φρόντιζαν γΓ αυτά ο Μπέρια και ο Μόλοτοφ. Αυτός μεριμνούσε για κάτι άλλο πιο σημαντικό: για την πολι­ τική ολοκλήρωση του πολέμου. Τη στρατιωτική νίκη που κατέκτησε δεν είχε κανένα δικαίωμα να την εγκαταλείψει στην πο­ λιτική αρένα. Τον απασχολούσαν περισσότερο οι υποθέσεις του παρόντος. Παρά τη συσσωρευμένη του κούραση, ο Στάλιν ήταν ακόμα «ξαναμμένος» από τον πόλεμο, δεν είχε ακόμα συνέλθει από το θρίαμβο της νίκης. Από το οβάλ μπαλκόνι της έπαυλής του, παρατηρούσε γύρω τους φρουρούς που στέκονταν σε κάθε σημείο, από τις όχθες της λίμνης, την είσοδο του μικρού πάρκου έξω από την κατοι­ 20

κία του, ως εκείνο το δρομάκο που είχε εκκενωθεί εσπευσμένα για λόγους ασφαλείας. Ο Στάλιν πίστευε ότι ο πόλεμος τον είχε κάνει να ζει οριστικά πλέον σαν στρατιωτικός. Μέχρι τις τε­ λευταίες μέρες του πολέμου θα εξακολουθεί να φοράει την ίδια εκείνη στολή του στρατάρχη. Μια φορά ο Α.Β. Χρουλιόφ, μαζί με ορισμένα μέλη του Πολιτικού Γραφείου, μπήκε στο γραφείο του Στάλιν για να του παρουσιάσει ένα μοντέλο της καινούρι­ ας στολής. Του έφεραν λοιπόν να δει τρία παλικάρια ντυμένα με μια φανταχτερή, χρυσοποίκιλτη στολή, γεμάτη σιρίτια και επωμίδες. «Τι είναι αυτό;» ρώτησε σαστισμένος ο Στάλιν. «Είναι τρεις παραλλαγές της νέας στολής του Αρχιστράτη­ γου της Σοβιετικής Ένωσης», απάντησε ο Χρουλιόφ. Ο Στάλιν κοίταξε άλλη μια φορά με άγριο βλέμμα τη χρυσαστράφτουσα στολή και, βρίζοντας, τους πέταξε όλους έξω από το γραφείο του. Μα σκέφτηκαν, αλήθεια, με ποιον θα έμοιαζε, φορώντας μια τέτοια στολή; Με πορτιέρη ακριβού εστιατορίου ή με κλόουν; Οι ανίκανοι! Βέβαια, ο Χρουλιόφ, όταν ο Στάλιν του είχε παραγγείλει παλιότερα μια μακέτα του παράσημου «Νίκη» ενήργησε γρήγορα. Στο πρώτο σχέδιο της μακέτας απεικονίζονταν στο κέντρο οι φιγούρες του Λένιν και του Στά­ λιν. Ο Αρχηγέτης, όταν το είδε, στις 25 του Οκτώβρη 1943, το απέρριψε αμέσως, γιατί αντιπαθούσε την ίδια εκείνη τετριμμέ­ νη απεικόνιση των δύο ηγετών, όπου αυτόν μπορούσε να τον διακρίνει κανείς από τη χαρακτηριστική καυκάσια μύτη του και το μουστάκι του... Ο μελλοντικός στρατηλάτης («γκενεραλίσιμους»), που από στιγμή σε στιγμή θα γευόταν το θρίαμβο, πρότεινε μια άλλη σύνθεση, στην οποία δέσποζε το τείχος του Κρεμλίνου με τον κεντρικό του πύργο σε γαλάζιο φόντο. Το παράσημο θα κατασκευαζόταν από πλατίνα και θα είχε άφθονα διαμάντια. Αυτό, μάλιστα, το ανώτατο παράσημο του στρατηλά­ τη, ο Στάλιν είχε προβλέψει ότι δεν μπορούσε να απονεμηθεί σε πολλούς... Στις 5 του Νοέμβρη ο Στάλιν ενέκρινε τη μακέτα του παράσημου και στις 8 του ίδιου μήνα εκδόθηκε Διάταγμα του Προεδρείου του Ανωτάτου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ για την επί­ σημη καθιέρωσή του. Καθώς τα ξαναθυμήθηκε όλα αυτά, ο Στά­ λιν αναστέναξε: «Ούτε ένα παράσημο δεν ήταν σε θέση να φτιά­ ξουν μόνοι τους...» ' Υστερα από τις φευγαλέες αναδρομές του νου στα περασμέ­ 21

να, στις λίγες μοναχικές στιγμές’περισυλλογής και ανάπαυσης, ξαναγύριζε και πάλι στα μεγάλα προβλήματα του καιρού του, έτοιμος για την αναμέτρηση. Στις διαπραγματεύσεις με τους συμμάχους, την ώρα που άκουγε τις μεταφρασμένες ομιλίες τους, συνήθιζε να σχεδιάζει σ ’ ένα φύλλο χαρτί, χρησιμοποι­ ώντας στυλό και διάφορα χρωματιστά μολύβια που είχε πάντα μπροστά του. Μερικές φορές έγραφε μηχανικά δεκάδες φορές κάποια λέξη που άκουγε, ενώ κατά βάθος έδειχνε να ανιχνεύει προσεκτικά τη βαθύτερη και πραγματική της σημασία: «πολε­ μικές αποζημιώσεις», «τμήματος, μέρους της αποζημίωσης»... Παλιότερα, όπως παρατήρησε ο βαρόνος Μπίβερμπρουκ, την εποχή των συνομιλιών στη Μόσχα, στις αρχές του πολέμου, ο Στάλιν την ώρα των συνομιλιών σχεδίαζε «αμέτρητες αγέλες λύκων στο χαρτί και χρωμάτιζε το φόντο κόκκινο»14. Και πριν ολοκληρώσει ο διερμηνέας τη μετάφραση, ο Στάλιν πρόσθετε στην αγέλη έναν ακόμα λύκο που χανόταν στο ματωμένο λυκό­ φως των άγριων καιρών... Ο Στάλιν καταλάβαινε ότι η συντριβή του φασισμού θα μετέ­ τρεπε την ΕΣΣΔ σε υπερδύναμη και αυτόν σ ’» έναν από τους κραταιότερους (αν και ενδόμυχα πίστευε, προφανώς, τον κραταιότερο) ηγέτη του σύγχρονου κόσμου. Οι δυτικοί εταίροι του ήταν ευνοούμενοι, τέκνα της «δημοκρατίας». Ο Ρούσβελ ήταν ισχυρός πολιτικός, όμως, κι αυτός, αν δεν πέθαινε, με τη λήξη της προεδρικής του θητείας, θα εγκατέλειπε το Λευκό Οίκο. Ο Τσώρτσιλ ήρθε στη διάσκεψη απόλυτα πεπεισμένος ότι το κόμμα του θα κέρδιζε τις εκλογές. Ο Στάλιν θυμήθηκε ότι στη συνάντησή του με τον πρόεδρο Τρούμαν, στις 17 του Ιούλη, τον είχε ρωτήσει αν είδε τον Τσώρτσιλ. «Ναι, τον είδα το πρωί. Ο Τσώρτσιλ είναι βέβαιος για τη νίκη του στις εκλογές», του είχε απαντήσει ο Τρούμαν. «Ο αγγλικός λαός δεν μπορεί να ξεχάσει το νικητή», συμ­ φώνησε τότε ο Στάλιν.15 • Έ λ α όμως που τα πράγματα ήρθαν διαφορετικά: στις 26 του Ιούλη ανακοινώθηκε ότι οι συντηρητικοί έχασαν τις εκλογές και ο Τσώρτσιλ αντικαταστάθηκε στο Πότσδαμ από τον νέο άγγλο ηγέτη Κλίμεντ Ά τλ ι. Ο νους του «γκενεραλίσιμους» δεν μπορούσε να το χωρέσει: αυτοί οι «σάπιοι δημοκράτες» λες και πριονίζουν τα πόδια τους. Το σύστημα όμως που δημιούρ­ 22

γησε εκείνος απέκλειε τέτοιες «τράμπες». Ή ξερε ότι θα εξα­ κολουθούσε να βρίσκεται στην κορυφή της πυραμίδας τόσο όσο θα του επέτρεπε η υγεία του (αλλά και για την υγεία του, παρά τα πρώτα συμπτώματα υπερκόπωσης, είχε ελπίδες ότι όλα θα πάνε καλά! Ή ταν, βλέπετε, Καυκάσιος!). Πίστευε ότι σ ’ εκείνη την κορυφή που τη δέρνουν οι άνεμοι της Ιστορίας, δεν υπήρχε για κανέναν άλλο θέση, εκτός α π ’ αυτόν. Σαν άλλος «Βασιλιάς-Ήλιος», είχε από καιρό πλέον ταυτίσει τον εαυτό του με το κράτος, την κοινωνία, το Κόμμα. Ο Πρόε­ δρος του Συμβουλίου Λαϊκών Επιτρόπων μιλούσε εξ ονόματος του λαού, του έδειχνε με κάθε βεβαιότητα το δρόμο και του χάριζε την ευτυχία. Ό σ ο ισχυρότερο γινόταν το κράτος, τόσο μεγάλωνε και το κύρος του ηγέτη του. Ο πόλεμος είχε αναδείξει την ΕΣΣΔ στην πρώτη θέση στον κόσμο και αυτό για τον Στάλιν αποτελούσε το μεγαλύτερο εγκώμιο. Από τους πρώτους μεταπολεμικούς μήνες, η καμπύλη της ζωής του πλησίαζε ορμητικά στο απόγειο της παγκόσμιαζ δόξας, ισχύος και ιερής λατρείας. Η συντριβή του φασισμού και η μετατροπή της ΕΣΣΔ σ ’ ένα από τα πιο ισχυρά κράτη δεν αποτελούσαν για τον Στάλιν τους μοναδικούς καρπούς της Νίκης. Ο «γκενεραλίσιμους» είχε ήδη αρχίσει να διαισθάνεται τους υπόκωφους τριγμούς στο οικοδό­ μημα της αντιχιτλερικής συμμαχίας που σύντομα θα το κατέ­ στρεφαν συθέμελα. Δεν μπορούσε όμως να υποθέσει ότι όλα θα είχαν μια τόσο ορμητική έκβαση. Μονάχα ένα διεισδυτικό μάτι θα μπορούσε να παρατηρήσει ότι γύρω από το τραπέζι των δια­ πραγματεύσεων στο Σεσίλιενχοφ κάθονταν σύμμαχοι που τους συνέδεαν δεσμοί «λυκοφιλίας». Ο Στάλιν πα ρ’ όλα αυτά δεν είχε αυταπάτες και καταλάβαινε τι ήθελε να πει ο Τρούμαν στην πρώτη τους συνάντηση, όταν δήλωνε ότι «επιθυμούσε να είναι φίλος του αρχιστράτηγου Στάλιν» και αυτό το ένιωσε ε­ ντονότερα κατά τη συζήτηση για τις πολεμικές αποζημιώσεις. Οι Αμερικανοί εγκατέλειψαν τη στάση που είχαν τηρήσει παλιότερα στη Γιάλτα πάνω στο θέμα αυτό και υποστήριξαν τους Ά γγλους, που είχαν πετύχει στο μεταξύ την υιοθέτηση μιας τε­ λείως ασύμφορης για την ΕΣΣΔ απόφασης. Ενώ στη Σοβιετική Ένωση τεράστια έκταση του εδάφους της είχε κυριευτεί και ένας πολύ μεγάλος αριθμός βιομηχανικών μονάδων είχε κατα­ στραφεί, οι ΗΠΑ και η Αγγλία δεν γνώρισαν παρόμοια εμπει23

pia. Ο Στάλιν υπογράμμιζε ότι τόσο η ΕΣΣΔ, όσο και η Πολω­ νία με τη Γιουγκοσλαβία δεν έχουν μόνο πολιτικό, αλλά και ηθικό δικαίωμα αποκατάστασης των ζημιών που υπέστησαν. Ο Τρούμαν όμως με τον Τσώρτσιλ κώφευαν στις προτροπές του Στάλιν, και έτσι στην τελευταία, δέκατη τρίτη, συνεδρίαση ο Στάλιν αναγκάστηκε να δεχθεί αυτούς τους ασύμφορους για κείνον όρους. Κινδύνεψε μάλιστα να πετύχει ακόμα λιγότερα. Ό μ ω ς ο «γκενεραλίσιμους» πήρε εκδίκηση στη λύση του «πο­ λωνικού ζητήματος», ειδικά όσον αφορά τη γραμμή Ό ντερΝάισε. Μετατόπισε ως ένα βαθμό τα σύνορα της Πολωνίας προς δυσμάς, επιθυμώντας να παρεμβάλει ένα ισχυρό σλαβικό κρά­ τος ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και τη Γερμανία. Είχε κάθε λόγο να ανησυχεί, όταν ο αμερικανός πρόεδρος και ο άγγλος πρωθυπουργός μιλούσαν συχνά και με προθυμία για την Ανατολική Ευρώπη, ενώ απέφευγαν τις αναφορές στη Δύ­ ση. Ό τα ν ο Στάλιν έθεσε στη διάσκεψη το θέμα του φασιστι­ κού καθεστώτος του Φράνκο, δεν βρήκε καμιά κατανόηση, όμως την ίδια στιγμή ο Τρούμαν και ο Τσώρτσιλ απαιτούσαν να υποστηριχθούν οι αντίπαλοι του Τίτο στη Γιουγκοσλαβία. Οι δυτικοί σύμμαχοι στις συνομιλίες εξέφραζαν τις ανησυχίες τους για την κατάσταση στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, αλλά δεν ήθελαν να δουν ότι, για παράδειγμα, στην Ελλάδα μαίνεται ο εμφύλιος πόλεμος, και μάλιστα όχι χωρίς τη βοήθειά τους. Ώρες-ώρες του Στάλιν του φαινόταν ότι στο τραπέζι των δια­ πραγματεύσεων δεν κάθονταν σύμμαχοι, αλλά παλιοί αντίπα­ λοι, που προσπαθούσαν να σφετεριστούν το μεγαλύτερο κομμά­ τι της πίτας, που όλοι μαζί είχαν φτιάξει. Και δεν είχε άδικο. Στη φάση αυτή τα στρατιωτικά προβλήματα (με εξαίρεση το ασιατικό) είχαν περάσει στο παρελθόν. Τώρα το χορό τον έσερνε ένας πολύ υποκριτικός και αδίστακτος πρωταγωνιστής: η πολιτική. Στο πεδίο της πολιτικής, οι σύμμαχοι είχαν πάρα πολύ διαφορετικές θέσεις για να μπορούν να περιμένουν τα ίδια, έστω, αποτελέσματα, όπως στη Γιάλτα. Ο πόλεμος, ο κοι­ νός κίνδυνος, οι κοινοί στρατηγικοί στόχοι δημιούργησαν πρό­ σφορο έδαφος προσέγγισης. Μόλις όμως αυτοί οι στόχοι υλο­ ποιήθηκαν, σε πρώτο πλάνο, όπως πάντα, πρόβαλε ο πολιτικός, ταξικός εγωισμός. Οι κατά τα άλλα θαυμάσιοι διερμηνείς των ηγετών της αντιχιτλερικής συμμαχίας, δεν κατάφεραν να τους 24

μυήσουν στις συνομιλίες σε μια ενιαία πολιτική γλώσσα, τη γλώσσα των συμμάχων. Συνολικά, όμως, ο Στάλιν ήταν ευχαριστημένος από τα απο­ τελέσματα της διάσκεψης, όπως άλλωστε και οι Ά γγ λ ο ι και οι Αμερικάνοι.'Το καλοκαίρι του 1945 είχε επιτευχθεί αυτό που ένα-δυο χρόνια πριν ήταν αδύνατο να γίνει. Κατάφεραν να συμφωνήσουν για την αποστρατιωτικοποίηση της Γερμανίας, να βρουν αμοιβαία αποδεκτές λύσεις σε ορισμένα άλλα βασικά θέματα. Ο Τρούμαν επέμενε ιδιαίτερα στη δημόσια δέσμευση που είχε αναλάβει η ΕΣΣΔ για πολεμικές επιχειρήσεις κατά της Ιαπωνίας. Και ο επικεφαλής της σοβιετικής αντιπροσωπίας δεν αθέτησε της συμμαχικές του υποχρεώσεις: «Η Σοβιετική Ένωση θα είναι έτοιμη για δράση στα μέσα Αυγούστου και θα τηρήσει την υπόσχεσή της». Ο Στάλιν δεν ήθελε να καθυστερήσει η έναρξη των επιχει­ ρήσεων στο «δεύτερο μέτωπο» όπως το επιδίωκαν η Αγγλία και οι ΗΠΑ. Συνάμα, όμως, προσπαθούσε να μην αδικήσει σε τίπο­ τα τους συμμάχους. Για παράδειγμα, παραμονές του πολέμου με την Ιαπωνία, ο Στάλιν διέταξε τον επιτελάρχη των σοβιετικών δυνάμεων στην Ά π ω Ανατολή, Α. Μ. Βασιλέφσκι, να μην ελευθερώσει μόνο το νότιο τμήμα της Σαχαλίνης και τις Κουρίλες νήσους, αλλά να καταλάβει και τη μισή νήσο Χοκάιντο στο Βορρά, κατά μήκος της γραμμής από την πόλη Κουσίρο μέχρι τη Ρουμόν. Για το σκοπό αυτό, χρειαζόταν να γίνει α­ πόβαση δύο μεραρχιών πεζικού, μιας πυροβολικού και μιας αεροπορίας. Ό τα ν τα σοβιετικά στρατεύματα βρίσκονταν ήδη στη νότια Σαχαλίνη, ο Στάλιν διέταξε στις 23 Αυγούστου 1945 να είναι έτοιμο για απόβαση το 87ο σώμα στρατού ξηράς στο Χοκάιντο16. Ό μ ω ς ούτε και στις 23 Αυγούστου, που είχε ολο­ κληρωθεί η απελευθέρωση της νότιας Σαχαλίνης, η διαταγή για την απόβαση δεν ερχόταν. Ο Στάλιν διερωτιόταν αν αυτή η επιχείρηση του προσέφερε τίποτα. Ο «γκενεραλίσιμους» πί­ στευε, και μάλιστα όχι αναίτια, ότι αυτή η απόφαση μπορούσε να οδηγήσει στην επιδείνωση των ήδη έκδηλα διαταραγμένων συμμαχικών σχέσεων. Τελικά, διέταξε να μην αποσταλούν τα στρατεύματα στο Χοκάιντο. Ο διοικητής του επιτελείου της Κεντρικής διοίκησης των στρατευμάτων στην Ά π ω Ανατολή, στρατηγός Σ.Π. Ιβανόφ, μεταβίβασε τη διαταγή του αρχιστρά­ τηγου: «προς αποφυγή συγκρούσεων και παρεξηγήσεων στις 25

σχέσεις μας με τους συμμάχους, να απαγορευτεί κατηγορημα­ τικά η αποστολή κάθε πλοίου και αεροπλάνου στην κατεύθυν­ ση της νήσου Χοκάιντο»17. Ό λ α αυτά όμως θα συμβούν μερι­ κές εβδομάδες αργότερα. Στην τελική συνεδρίαση των επικεφαλής αντιπροσωπιών, που έγινε τη νύχτα της 1ης-2ης Αυγούστου, ήχησαν τα τελευ­ ταία λόγια του Στάλιν: «τη διάσκεψη μπορούμε, ίσως, να την ονομάσουμε επιτυχή». Λίγα λεπτά νωρίτερα οι τρεις ηγέτες υπό­ γραφαν χαιρετιστήρια τηλεγραφήματα στον Τσώρτσιλ και τον Ίντεν, ενώ στη συνέχεια ο Τρούμαν, που είχε ανοίξει τις ερ­ γασίες της διάσκεψης, ανήγγειλε πανηγυρικά: «Κηρύσσω τη λήξη των εργασιών της διάσκεψης του Βερο­ λίνου. Ραντεβού ως την επόμενη συνάντηση, που ελπίζω σύντομα να πραγματοποιηθεί.» «Να δώσει ο Θεός», αναφώνησε ο Στάλιν18. Ο «γκενεραλίσιμους» δεν μπορούσε ακόμα να γνωρίζει ότι η Πράξη για τη συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας, που θα αναθέσει να υπογράψει πάνω στο αμερικανικό θωρηκτό «Μισούρι» ο στρατηγός Κ.Ν. Ντερεβιάνκο, θα αποτελούσε το τελευταίο ελπιδοφόρο ντοκουμέντο κοινής αποδοχής των πρώην συμμάχων. Δεν μπορούσε ακόμα να μαντέψει ότι σύντομα το Πεντάγωνο θα παρουσίαζε τα σχέδια «Ντροπσότ» και «Τσαριοτίρ» πυρη­ νικού βομβαρδισμού της Σοβιετικής Ένωσης, ούτε ότι το πε­ ριοδικό Κόλιερς θα δημοσίευε ένα εκτενές σενάριο για τον «επικείμενο πόλεμο κατά της Κόκκινης Ρωσίας» και την παρε­ πόμενη κατοχή των εδαφών της. Αλλά όλα αυτά λίγο αργότερα. Προς το παρόν, στο Πότσδαμ, ανεξάρτητα από τη θέληση των ηγετών των συμμάχων, σημειώθηκε ένα σημαντικό βήμα προς την πολιτική ολοκλήρωση του πολέμου στην Ευρώπη, αλλά και την περαιτέρω διαίρεσή της, μια διαίρεση πολωτική σε δύο διαφορετικούς κόσμους. Η αντιχιτλερική συμμαχία ζούσε τις τελευταίες της ώρες. Οι δυτικοί σύμμαχοι βιάζονταν. Ο Τσώρ­ τσιλ ήδη έβλεπε, σύμφωνα με τα λόγια του, το «σιδηρούν πα­ ραπέτασμα» που εκτεινόταν από το Λίμπεκ ως την Τεργέστη και χώριζε την Ευρώπη19. Ούτε ο Στάλιν, ούτε ο Τρούμαν, ούτε ο Τσώρτσιλ με τον Ά τ λ ι μπορούσαν τότε να διανοηθούν ότι η ατραπός της αμοιβαίας έχθρας, που σύντομα όλοι τους θα δια­ βούν, θα οδηγήσει τους μελλοντικούς διαδόχους τους στο 26

ιστορικό πυρηνικό αδιέξοδο, όπου οι πολιτικοί, συνειδητοποι­ ώντας, επιτέλους, την άμεση απειλή για εξαφάνιση της ζωής πάνω στον πλανήτη μας, θα αναγκαστούν να υπερβούν τα ταξι­ κά, ιδεολογικά τους συμφέροντα και να αναζητήσουν ξανά τις πανανθρώπινες αξίες, όπως την εποχή του τελευταίου πολέμου. Η Μεγάλη Νίκη κατά του φασισμού, κύριοι συντελεστές της οποίας ήταν οι λαοί της Σοβιετικής Έ νωσης και των άλλων χωρών της αντιχιτλερικής συμμαχίας, είχε για τους σοβιετι­ κούς πολίτες και πικρούς καρπούς. Η Νίκη εδραίωσε ακόμα περισσότερο το αλάθητο και τον μεσσιανικό ρόλο του Στάλιν στον καθορισμό της τύχης του σοβιετικού λαού και του σοσιαλισμού. Με τη Μεγάλη Νίκη ο Στάλιν μετουσιώθηκε οριστικά σε επίγειο θεό. Ο σοβιετικός λαός υπερασπίστηκε την ελευθερία του στον αγώνα κατά του φασισμού, όμως ο δρόμος ως την απελευθέρω­ ση από το σταλινισμό ήταν απελπιστικά μακρύς. Απαιτούνταν ακόμα μερικές δεκαετίες. Οι πολίτες της χώρας, επιστρέφοντας στις κατεστραμμένες εστίες τους, όπως και οι μακρινοί τους πρόγονοι μετά τον Πατριωτικό Πόλεμο του 1812, οραματίζο­ νταν ευνοϊκές αλλαγές. Ο άνεμος της ελευθερίας, του λαϊκού θριάμβου, της Νίκης, που στοίχισε εκατομμύρια θύματα, γεν­ νούσε κάποιες αμυδρές ελπίδες. Οι άνθρωποι επιθυμούσαν μια καλύτερη ζωή, χωρίς φόβο και εξαναγκασμό. Βέβαια, τον Στά­ λιν εξακολουθούσαν να τον τιμούν, να τον δοξάζουν, να τον θαυμάζουν, να τον εγκωμιάζουν, αλλά, ταυτόχρονα, πίστευαν ότι θα σταματήσει η βία με τους αμέτρητους διωγμούς, ότι θα εξαλειφθούν, επιτέλους, οι χρόνιες φοβερές ελλείψεις σε βασι­ κά αγαθά, που σημάδεψαν βαθιά τον σοβιετικό τρόπο ζωής. Ο Στάλιν, όμως, είχε διαφορετικές ελπίδες. Η Νίκη απόδειξε την ακατάλυτη ισχύ όλων των κρατικών και κοινωνικών θε­ σμών, την αστείρευτη ζωτικότητα του Συστήματος, την ορθό­ τητα της εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής. Σύντομα κατέ­ στησε σαφές ότι, όσον αφορά τα εσωτερικά πράγματα της χώ­ ρας, δεν θα επακολουθήσει καμιά αλλαγή. Ο λαός έπρεπε να εργαστεί για να ανορθώσει την κατεστραμμένη εθνική οικονο­ μία, με οδηγό τις κατευθύνσεις που θα χάραζε προσωπικά εκεί­ νος. Στο «Διάγγελμα της ΚΕ του ΚΚΡ(μπ.) προς τους πολίτες της χώρας, ενόψει των εκλογών για το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ», που εκδόθηκε στις 10 του Φλεβάρη 1946, δεν αναφερό­ 27

ταν ούτε λέξη για δημοκρατία, λαϊκή εξουσία, συμμετοχή των ανθρώπων της εργασίας στην κρατική διοίκηση. Οι ίδιες και απαράλλακτες, όπως πάντα, αναφορές στο «μπλοκ κομματικών και εξωκομματικών», στο ότι «οι σοβιετικοί πολίτες πρέπει, στηριζόμενοι στην πολύχρονη εμπειρία τους, να πείθονται για την ορθότητα της πολιτικής του Κόμματος, που ανταποκρίνεται στα ζωτικά συμφέροντα του λαού», ότι «δεν θα πρέπει να υπάρξει ούτε ένας ψηφοφόρος που δεν θα ασκήσει το τιμητικό του δικαίωμα...»20 Η τελευταία φράση ηχούσε ήδη σαν προει­ δοποίηση, και αυτό οι σοβιετικοί πολίτες το γνώριζαν καλά! Το «Διάγγελμα...» το ενέκρινε, όπως πάντα, ο ίδιος ο Στάλιν. Οι ιμάντες του γραφειοκρατικού συστήματος που δημιούργησε λειτουργούσαν ακατάπαυστα με την αρχική ταχύτητα που τους είχε δώσει ο «αρχηγός...» Με ταχύτητα χιονοστιβάδας εμφα­ νίστηκαν και πάλι, η μια μετά την άλλη, οι κομματικές αποφά­ σεις για: τη μελέτη της Σύντομης Ιστορίας του Κόμματος, τις αδυναμίες στη δουλειά των εφημερίδων Μόλοτ (Ροστόφ), Βόλζσκαγια Κομμούνα (Κούιμπισεφ) και Κούρσκαγια Πράβντα, την απαγόρευση του «κατακερματισμού των εδαφών των κολχόζ» (ουσιαστικά, επρόκειτο για απαγόρευση στους εργά­ τες και υπαλλήλους να συντηρούν βοηθητικά νοικοκυριά και ατομικούς κήπους), τις αδυναμίες στη δουλιά της ΟΓΚΙΖ (Έ νω σης Κρατικών Εκδοτικών Οίκων), την προμήθεια σιτη­ ρών στο κράτος κλπ., κλπ. Σε πολλά έγγραφα δεσπόζει η προσωπική σφραγίδα του Στά­ λιν, απτή μαρτυρία της πίστης του στη μαγική δύναμη των υποδείξεων, των οδηγιών, των εντολών. Ενώ πριν από τον πόλε­ μο το σταλινικό αυταρχικό-γραφειοκρατικό σύστημα μόλις εί­ χε αρχίσει να συναρμολογείται, να μορφοποιείται, μετά τη Νί­ κη λειτουργούσε πλέον εύρυθμα και ταχύρυθμα, αποκτώντας συνεχώς νέες δυνάμεις. Η πορεία που ακολούθησε ο Στάλιν με­ τά τον πόλεμο είναι, ουσιαστικά, πορεία προς την ολοκληρωτι­ κή γραφειοκρατία. Οι εργαζόμενοι σε πολλές υπηρεσίες άρχισαν να χρησιμοποιούν στη στολή τους διακριτικά, με πρώτους τους σιδηροδρομικούς. Ιδρύονταν συνεχώς νέοι οργανισμοί, με σχε­ δόν αποκλειστικό καθήκον τον «έλεγχο υλοποίησης των υπο­ δείξεων και αποφάσεων». Ο αγρότης του κολχόζ καθηλώθηκε μια για πάντα στην ύπαιθρο, αφού επέβαλαν φραγμούς στις με­ τακινήσεις του. Οι εκτοπίσεις και οι εξορίες συνεχίζονταν μέ­ 28

χρι τα τέλη της δεκαετίας του ’40, χάρη στην ακούραστη προ­ σπάθεια των διωκτικών υπηρεσιών του Μπέρια. Ό λ ο ι οι ερευνητές των κοινωνικών επιστημών μετατράπη­ καν οριστικά σε ανεγκέφαλους σχολιαστές των «μεγάλων» δογ­ μάτων. Ά ρ χ ισ α ν πάλι να εισάγονται προς λαϊκή κατανάλωση οι κουραστικές και αποβλακωτικές τελετουργίες υμνολογίας του «αρχηγού». Οι ειλικρινείς και αυθόρμητες μορφές επικοι­ νωνίας των πολιτών, ακόμα και με οικεία πρόσωπα, εξακολου­ θούσαν να είναι άκρως επικίνδυνες για τη ζωή τους. Οι διανοη­ τικοί επόπτες της «κουλτούρας», με την καθοδήγηση του Ζντάνοφ, κατέπνιξαν κάθε ελευθερία της σκέψης. Η εντεινόμενη γραφειοκρατικοποίηση άρχισε και πάλι να γεννά τις μεγαλύτε­ ρες κοινωνικές συμφορές: την αδιαφορία και την απάθεια του εργαζόμενου, την τυφλή υπακοή του, την έξαρση της ηθικής παρακμής των μαζών που εκφραζόταν στο διχασμό της προσω­ πικότητας (διάσταση λόγων και έργων). Το Κόμμα μετατρεπό­ ταν διαρκώς σε σκιά του κράτους και, αντίστροφα, το κράτος μετατρεπόταν σε σκιά του Κόμματος. Κανείς δεν μπορούσε να ’χει δική του γνώμη, διάφορη από την επίσημη. Τα παρακάτω λόγια του Πούσκιν, αν και ειπώθηκαν σε μιαν άλλη εποχή, έκρυβαν μέσα τους ένα επίκαιρο μήνυμα: «...η απουσία κοινω­ νικής γνώμης δεν είναι τίποτε άλλο από εκδήλωση αδιαφορίας απέναντι σε κάθε έννοια χρέους, δικαιοσύνης, δικαιώματος και αλήθειας... Είναι κυνική περιφρόνηση της σκέψης και της αξιοπρέπειεας του ανθρώπου»21. Ο εξισωτικός σοσιαλισμός, κατά παράδοξο τρόπο και παρά τις διακηρύξεις, άρχισε να γεννά μια γραφειοκρατική ελίτ. Ο Στάλιν αξιοποίησε τους καρπούς της Νίκης για «εσωτερι­ κή κατανάλωση», συντηρώντας συνειδητά και σταθερά το Σύ­ στημα. Ή τα ν ανίκανος να επιτελέσει ένα πραγματικό κοινωνι­ κό έργο, όπως εξίσου ανίκανος ήταν και στη δεκαετία του ’20. Για να ενισχύσει και να εξυψώσει την ήδη οριακά περίοπτη θέση του «μεγαλοφυούς ηγέτη», χρειάστηκε αρκετά συχνά να καθαιρεί, να απομακρύνει, να μετακινεί γραμματείς περιοχών, υπουργούς, στρατάρχες και άλλους αξιωματούχους, κατηγο­ ρώντας τους για απολιτική στάση, για κατάχρηση εξουσίας, παραμέληση υποδείξεων ανωτέρων και ανεπαρκή μέριμνα για τις μάζες. Ο Στάλιν, που ήταν ήδη ο «καλός τσάρος» στα μάτια του λαού, με τις ενέργειές του αυτές ανέβαζε πιο ψηλά το κύρος 29

του. Μέχρι σήμερα αυτό το στυλ εξουσίας βρίσκει ζηλωτές. Πόσοι δεν ισχυρίζονται, αλήθεια, ότι αν υπήρχε ένας Στάλιν σήμερα, δεν θα ’χαμέ σκάνδαλα σαν αυτά του Ρασίντοφ και του Τσουρμπάνοφ! Μια πιο νηφάλια, όμως, εξέταση των πραγμά­ των αποδεικνύει, όσο κι αν αυτό εξωτερικά ηχεί παράδοξα, ότι οι βαθύτερες ρίζες του γραφειοκρατικού εκφυλισμού πολλών στελεχών της «μετασταλινικής» περιόδου βρίσκονται σ ’ εκεί­ νην ακριβώς την εποχή. Τα έμβρυα του αρχηγισμού και της παντοδυναμίας της περιφερειακής και υπηρεσιακής νομενκλατούρας, μέσα σ ' ένα περιβάλλον χωρίς τρόμο και «σιδηρά πυγ­ μή», άρχισαν να αναπτύσσονται. Το σύστημα των αναρίθμη­ των διοικητικών απαγορεύσεων, σε συνδυασμό με την αδράνεια των πραγματικά σοσιαλιστικών οικονομικών μοχλών, τη χα­ μηλή ηθική κουλτούρα και την πλήρη απουσία διαφάνειας, αποδείχθηκε αναποτελεσματικό. Με το φυσικό θάνατο του Στά­ λιν και τη μερική απομάκρυνση από το πολιτικό του σύστημα έγινε πασιφανές ότι η συντήρηση του Συστήματος απλά και μόνο επιδείνωνε τα κρισιακά φαινόμενα στο παρόν, ενώ υποθή­ κευε το μέλλον. Οι άνθρωποι θα μπορούν να πουν αργότερα, ύστερα από χρόνια, ότι η απόλυτη εξουσία διαφθείρει με απόλυτο τρόπο. Η νίκη κατά του φασισμού εδραίωσε σημαντικά την απολυ­ ταρχία και τη λατρεία του κυρίαρχου μονάρχη. Για τις μάζες έγινε Μεσίας, δημιουργός της Μεγάλης Νίκης, ανυπέρβλητος στρατηλάτης. Αυτή όμως η τυφλή πίστη του λαού στο πρόσω­ πό του στράγγιζε ολότελα κάθε του ικμάδα, καταδικάζοντάς τον σε μακρόχρονη στέρηση κάθε έννοιας αλήθειας και δικαιο­ σύνης. Έ να, λοιπόν, από τα πιο φοβερά ανοσιουργήματα του Στά­ λιν μετά τον πόλεμο ήταν η σταθερή του επιδίωξη να «παγιώ­ σει» το πολιτικό σύστημα που δημιούργησε, μη επιτρέποντας την οποιαδήποτε μεταβολή του. Δεν μπόρεσε ποτέ να παραδε­ χτεί, όπως ο Λένιν, ότι «μας χρειάζονται αλλαγές στο πολιτικό σύστημα». Ο αποστεωμένος του νους, αξιολογώντας το δια­ μορφωμένο ήδη σύστημα, στο κέντρο του οποίου δέσποζε ο ίδιος, δεν ήταν σε θέση να αντιληφθεί ότι με τη διαιώνιση του συστήματος αυτού υπονόμευε ανεπανόρθωτα τις σοσιαλιστικές αξίες και ιδέες, στις οποίες εξακολουθούσαν να πιστεύουν εκα­ τομμύρια άνθρωποι. 30

Παρά τις αντιξοότητες, ο λαός εξακολουθούσε να ζει, να ανασαίνει, να αγωνίζεται, να τρέφει ελπίδες, να έχει θέληση και ενεργητικότητα. Η νίκη κατά του φασισμού τον είχε πείσει για τον τελικό θρίαμβο του σοσιαλισμού και την ορθότητα της ιστορικής του επιλογής, τον Οκτώβρη του 1917. Μέσα σε απί­ θανα σύντομο χρονικό διάστημα, κατόρθωσε να αναγεννηθεί από την τέφρα του και να ανορθώσει το οικονομικό δυναμικό της χώρας. Ό τα ν ο Στάλιν, στα τέλη του 1945, πληροφορήθηκε τα συνολικά στοιχεία της οικονομικής καταστροφής που προκάλεσε ο πόλεμος, γνωρίζοντας, ίσως, αυτός μονάχα καλύ­ τερα από κάθε άλλον τις πληγές και τα σημάδια στο σώμα της χώρας, ξαναρώτησε τον Βοζνεσένσκι: «Μήπως είναι παραφουσκωμένα;» «Κάθε άλλο. Μάλιστα, δεν είναι και πλήρη. Σ ’ ένα τόσο σύντομο χρονικό διάστημα ήταν αδύνατο να εκτιμηθεί το βά­ θος και η έκταση όλων των απωλειών...» Του ήρθε στο νου η σύσκεψη των επιτελών του μετώπου και των διοικητών των τριών όπλων για την αναδιοργάνωση του Κόκκινου Στρατού για συνθήκες ειρήνης, που έγινε στις 21-22 του Μάη 1945. Ο Αρχηγέτης είχε πει τότε στους στρατάρχες και τους στρατηγούς ότι χωρίς στρατό, ακριβέστερα, χωρίς αυ­ τούς που σήμερα υπηρετούν στο στρατό, δεν θα καταφέρουμε να επουλώσουμε τις πληγές μας... Κρατώντας στα χέρια μια κόλλα χαρτί, ρίχνοντας πού και πού λοξές ματιές, απευθύνθηκε με αργή και βραχνή φωνή στην αίθουσα: «...Η αναδιοργάνωση πρέπει να αφορά πριν α π ’ όλα τα τμήματα της αντιαεροπορικής άμυνας και το ιππικό. Δεν πρέπει να συμπεριλάβει καθόλου τα τεθωρακισμένα και το πολεμικό ναυτικό. Η αποστράτευση στο πεζικό θα φτάσει το 40-60% των δυνάμεών του, αφήνοντας ανέπαφα τα στρατεύματα στην Ά π ω Ανατολή, τη Βαϊκάλη και την Υπερκαυκασία... Σε κάθε απολυόμενο στρατιώτη να επιτραπεί η αγορά σε χαμηλές τιμές πολεμικών λαφύρων και να χορηγηθούν συντάξεις για τα χρόνια της θητείας...»22 Ο Στάλιν μιλούσε για την αποστράτευση και σκεφτόταν με ποιο τρόπο θα μπορούσε να εντάξει τις μάζες των απόστρατων στη διαδικασία ανόρθωσης της χώρας, για την οποία με τόσο επιμονή του έλεγε ο Βοζνεσένσκι. Ό λ ες οι συνιστώσες της 31

εποχής —δυνάμεις, δυνατότητες, υπομονή των μαζών— βρί­ σκονταν σε οριακή κατάσταση. Ο λαός ζούσε σε φρικτή εξα­ θλίωση. Ο Μπέρια παρουσίαζε συνεχώς εκθέσεις για το λιμό που είχε ενσκήψει στο Τσιτά, το Τατζικιστάν, την Ταταρία και σ ’ άλλα μέρη. Ο Στάλιν πήρε στα χέρια του το ενημερωτικό δελτίο και γύρισε σελίδα. Ο λαϊκός επίτροπος του ЛЕЕ της ΣΣΔ του Τατζικιστάν, Χάρτσενκο, κοινοποιούσε: «Στην περιφέρεια του Λενιναμπάντ διαπιστώθηκε ότι 20 άνθρωποι πέθαναν από εξάντληση και 500 άλλοι έχουν πάθει τυμπανισμό από την ασιτία. Στην περιφέρεια του Σταλιναμπάντ, συγκεκριμένα στις περιοχές Ραμίτ, Παχτααμπάντ, Ό μπι-Γκαρ και αλλού, πέθαναν από εξάν­ τληση 70 και πλέον άτομα. Ακόμα υπάρχουν άτομα που υποφέρουν από εξάντληση και τυμπανισμό στις περιφέ­ ρειες Κουργκάν - Τιουμπέ, Κουλιάμπ και Γκαρμ. Η βοή­ θεια που παρέχεται στις κατά τόπους περιοχές είναι ασή­ μαντη...»23 Στην περιφέρεια Τσιτά υπήρχαν περιπτώσεις που οι πεινασμένοι «έτρωγαν ψοφίμια, φυτά, ρίζες». Μαθεύτηκε και το εξής τρομακτικό περιστατικό: «Μια αγρότισσα με τους γιους της σκότωσαν τη μικρή θυγατέρα και την έφαγαν... Να και μια άλ­ λη παρόμοια περίπτωση...»24 Ο Στάλιν δεν θέλησε να διαβάσει άλλο το μαύρο δελτίο της συμφοράς. Ο Μπέρια, βλέποντας τη δυσαρέσκεια του «αρχηγού», έσπευσε να εξηγήσει: «Τους μοιράσαμε κάποια ποσότητα αλεύρι μέχρι την επόμε­ νη σοδειά. Θα χρειαστεί να κάνουν υπομονή!» Μπροστά ήταν ο πόλεμος με την Ιαπωνία και οι εκθέσεις του Βοζνεσένσκι μαρτυρούσαν ότι απαιτείται κολοσσιαία δουλειά. Ο Βοζνεσένσκι, αναπληρωματικό μέλος του ΠΓ, ήταν ο μόνος από το περιβάλλον του «αρχηγού» που μπορούσε να καταλάβει καλύτερα την έκταση και το βάθος των οικονομικών διεργασι­ ών που συντελούνταν στη χώρα. Ο Στάλιν τον παρακολουθούσε από καιρό και έτρεφε απέναντι του αντιφατικά συναισθήματα. Ο Βοζνεσένσκι ήταν, αναμφίβολα, το πιο ευφυές στέλεχος από το περιβάλλον του, αλλά στον Στάλιν δεν άρεσε η ανεξαρτησία του και οι συχνά απόλυτες κρίσεις του. Ό μ ω ς, διαλογιζόταν ο Στάλιν, χωρίς αυτόν θα ’ναι, μάλλον, δύσκολο να ανορθωθεί η οικονομία από τα ερείπια. Έ τσ ι, το Φλεβάρη του 1947 στην 32

Ολομέλεια της ΚΕ ο Στάλιν, προς γενική έκπληξη, πρότεινε την εκλογή του Βοζνεσένσκι στο ΠΓ. Διαβάζοντας την έκθεση του Βοζνεσένσκι για το μέγεθος των καταστροφών και την πρώτη εκδοχή της εισήγησης της 'Εκτακτης Κρατικής Επιτροπής για τις θηριωδίες των γερμανών κατακτητών, ο Στάλιν σταμάτησε για πολλή ώρα σε ορι­ σμένα μεγέθη: καταστράφηκαν 1.710 πόλεις και αστικοί οικι­ σμοί, κάηκαν περισσότερα από 70 χιλ. χωριά και κεφαλοχώ­ ρια (του «αρχηγού» δεν του πέρασε καν από το μυαλό ότι ανάμεσά τους είναι και πολλές χιλιάδες καμένα χωριά που βαρύνουν τον ίδιο), ανατινάχτηκαν 32 χιλ. βιομηχανικές μονά­ δες, καταστράφηκαν 65 χιλ. χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμ­ μής, ερήμωσαν σχεδόν 100 χιλ. κολχόζ και σοβχόζ, αχρηστεύ­ τηκαν χιλιάδες μηχανοτρακτερικοί σταθμοί... Ο Στάλιν θυμή­ θηκε, συλλογιζόμενος αυτούς τους φοβερούς αριθμούς, τη δια­ δρομή προς το Βερολίνο, όταν, κοιτώντας έξω από το αλεξίσφαιρο τζάμι του τρένου, το βλέμμα του χανόταν μακριά στις απέραντες ρωσικές πεδιάδες, αυλακωμένες από τα χαρα­ κώματα, τα ορύγματα και τις πυρκαγιές. Το τεθωρακισμένο τρέ­ νο, χωρίς να σταματήσει πουθενά, άφηνε πίσω του με κινημα­ τογραφική ταχύτητα ακρωτηριασμένα κτίρια με βουβά παρά­ θυρα να χάσκουν μετέωρα, ανατιναγμένα εργοστάσια, καρ­ βουνιασμένες παράγκες. Διασχίζοντας χωριά που ’χαν γλιτώ­ σει από τον όλεθρο έβλεπε πού και πού πυρπολημένα σπίτια με τις καμινάδες των ρούσικων φούρνων να απλώνουν τα παγωμέ­ να χέρια τους στον ουρανό. Ακόμα και η οργιώδης εκείνη βλά­ στηση του Ιούλη δεν μπορούσε να κρύψει τα σημάδια της φοβε­ ρής καταστροφής. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Βοζνεσένσκι, 25 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν μείνει δίχως στέγη, χειμάζαν σε ορύγματα, σε στάβλους, σε υπόγεια. Η κτηνοτροφία, που κι έτσι ήταν υπανά­ πτυκτη από τις αρχές της δεκαετίας του ’30, είχε εξ ολοκλήρου διαλυθεί: δεκάδες εκατομμύρια ζωντανά είχαν σκορπίσει ή αφανιστεί. Με τους πρώτους υπολογισμούς, αναφέρει ο Βοζνεσένσκι στην έκθεσή του, το ύψος της καταστροφής που προκάλεσε η εισβολή ανέρχεται σε 700 δισ. ρούβλια (σε προπολεμι­ κές τιμές). Ουσιαστικά, η χώρα έχασε το 30% του εθνικού της πλούτου25. Το βιοτικό επίπεδο έπεσε στο πιο χαμηλό σημείο που μπορεί να συλλάβει ανθρώπινος νους... 33

Αυτές οι τελευταίες διαπιστώσεις του Βοζνεσένσκι δεν ενδιέ­ φεραν και τόσο τον Στάλιν, διότι πάντα πίστευε ότι χωρίς μεγά­ λες θυσίες είναι αδύνατη η οικοδόμηση του σοσιαλισμού, η συντριβή του φασισμού και, στην παρούσα φάση, η ανόρθωση της χώρας. Ο Στάλιν ήταν πεπεισμένος ότι χωρίς τη συντήρη­ ση της κοινωνικής έντασης, χωρίς την καλλιέργεια ενός κλί­ ματος αντιπαλότητας και «εμφυλίου πολέμου», χωρίς μια καλά οργανωμένη πανστρατιά αντιμετώπισης των δυσκολιών και των εσωτερικών εχθρών, ήταν αδύνατο να λυθούν τα δισεπίλυτα προβλήματα της εποχής εκείνης. Τον δικαίωνε, άλλωστε, και μια εισήγηση του Χρουστσιόφ, που του ’χε αφήσει στο φά­ κελο πρόσφατα ο Ποσκρεμπίσεφ. Στις 31 του Δεκέμβρη 1945, ο Χρουστσιόφ κοινοποιούσε ότι οι ουκρανοί εθνικιστές, στις δυτικές περιοχές της ΣΣΔ Ουκρανίας, ενεργοποιήθηκαν με την ευκαιρία των επικείμενων εκλογών για το Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ. Ζητούσε μάλιστα συγκεκριμένη ενίσχυση με εφεδρικές δυνάμεις στις στρατιωτικές περιοχές των Καρπαθίων και του Λβοβ. Και, μήπως, μονάχα εδώ υπάρχουν εχθροί; Πόσοι άλλοι δεν έγιναν εχθροί κατά την περίοδο της κατοχής, ή στην αιχ­ μαλωσία; Ο Στάλιν ήταν πεπεισμένος ότι πολλοί γύρισαν «δεκεμβριστές» από το μέτωπο. Στηριζόμενος, λοιπόν, στην εισήγηση του Χρουστσιόφ, έστειλε διαταγή προς τον Μπουλγκάνιν και το Γενικό Επιτε­ λείο να διαθέσουν εφεδρικές δυνάμεις στις δυτικές περιοχές της Ουκρανίας26. Μια ανάλογη εισήγηση του διαβίβασε και ο Μπουλγκάνιν «Για τη δημιουργία ταγμάτων καταδίωξης των συμμοριτών στη Λετονία», ο οποίος μάλιστα πρότεινε τη συντή­ ρηση αυτών των ταγμάτων από τον προϋπολογισμό της αντί­ στοιχης Δημοκρατίας27. Και εκεί θύματα. Ο πόλεμος τέλειωσε, αλλά τα θύματα εξακολουθούν να είναι αναρίθμητα. Ο Μερκούλοφ και ο Κρουγκλόφ του κοινοποιούν ότι αυτή τη φορά στη Λιθουανία, παραμονές των εκλογών «εντάθηκε η δραστηριότη­ τα των αντισοβιετικών εθνικιστικών παράνομων δυνάμεων». Ο κατάλογος είναι μακρύς... — Στις 15 του Δεκέμβρη 1945, στην επαρχία Σιαουλιάι δο­ λοφόνησαν μέσα στο δάσος το μέλος της περιφερειακής εκλο­ γικής επιτροπής, Γ. Μίτουζας. — Στις 16 του Δεκέμβρη 1945, στην επαρχία Βεϊσεγιάι της περιοχής Λαζντιγιάι συμμορία σκότωσε τον πρόεδρο εκλογικής 34

επιτροπής, В. Λέβουλις. — Στις 17 του Δεκέμβρη 1945, στην επαρχία Ρόκις συμμορία σκότωσε τον πρόεδρο της εκλογικής επιτροπής, Μ. Γκίκελις. — Στις 20 του Δεκέμβρη 1945, στην επαρχία Ταουγιάν της περιοχής Ουκμέργκ δολοφονήθηκε από συμμορία το μέλος της τοπικής εκλογικής επιτροπής, πρόεδρος του αγροτικού σοβιέτ, Г. Γκαμπριλάβιτσιους28. Η απαρίθμηση των νέων θυμάτων ήταν ατέρμονη. Θα περά­ σουν ακόμα μερικά χρόνια ώσπου να σταματήσει το αιματοκύ­ λισμα στη Βαλτική. Σε σύγκριση όμως με τους νεκρούς τού πολέμου, τα νέα θύματα είναι αμελητέα ποσότητα. Ο Στάλιν συλλογίστηκε πολλές φορές τις εκατόμβες των θυμάτων της Νίκης, αλλά, σταθμίζοντας τα πράγματα α π ’ όλες τις πλευρές, πείστηκε, προφανώς, ότι ήταν κι αυτό «πολιτικό ζήτημα». Ποιο ήταν τελικά το τίμημα της Νίκης; Πόσοι άνθρωποι σκοτώθηκαν; Σύντομα ο Στάλιν θα χρειαστεί να μιλήσει σε προεκλογική συγκέντρωση και θα αναγκαστεί να πει στο λαό ποιο ήταν το τίμημα της Νίκης. Ό σ ο διαρκούσε ο πόλεμος, ο Αρχηγέτης δεν προβληματιζόταν γ ι ’ αυτό. Το ανθρώπινο δυ­ ναμικό της χώρας φαινόταν ανεξάντλητο. Ό τα ν όμως ο σοβιε­ τικός στρατός υποχώρησε προς το Στάλινγκραντ, υπολόγισε σε γενικές γραμμές ότι στις κατακτημένες περιοχές της χώρας εί­ χαν απομείνει 70-80 εκατομμύρια άνθρωποι. Από τα στοιχεία που είχαν ετοιμάσει για τον Στάλιν το Γενά­ ρη του 1946 οι στρατιωτικοί και ο Βοζνεσένσκι συμπεραίνεται ότι για τις σοβιετικές απώλειες μονάχα κατά προσέγγιση μπο­ ρεί να γίνει λόγος. Ιδιαίτερα στην αρχή του πολέμου ήταν αδύ­ νατη η ακριβής στατιστική καταγραφή των αμέτρητων θυμά­ των. Στην προσωπική του έκθεση, ο Βοζνεσένσκι ανέφερε ότι οι απώλειες μπορούσαν να υπολογιστούν κατά προσέγγιση μο­ νάχα ύστερα από μερικούς μήνες, αλλά σύμφωνα με τις υπάρχουσες τότε ενδείξεις τα θύματα ξεπερνούσαν τα 15 εκατομμύ­ ρια. Ο Στάλιν προς το παρόν σιωπούσε. Η έκθεση του Γενικού Επιτελείου μιλούσε για 7,5 εκατομμύρια νεκρούς, που πέθαναν από τραύματα ή που χάθηκαν στα πεδία των μαχών. Το 1946 ο Στάλιν είχε αποφασίσει να... συγκροτήσει αυτό τον αριθμό, επιθυμώντας να αποκρύψει το πραγματικό τίμημα της Νίκης, γεγονός που θα του υπονόμευε το κύρος του ως στρατηλάτη. Ποιο είναι, όμως, στην πραγματικότητα το τίμημα της Νί­ 35

κης; Ο Χρουστσιόφ το 1956 σε επιστολή του προς τον πρωθυ­ πουργό της Σουηδίας Τ. Ερλάντερ μίλησε πρώτη φορά για πε­ ρισσότερα από 20 εκατομμύρια νεκρούς. Τα στοιχεία αυτά, που και μέχρι σήμερα υποστηρίζονται, αποδεικνύονται μόνο με υποθετικούς υπολογισμούς. Προσωπικά πιστεύω ότι η μόνη αλήθεια στην εκτίμηση του Χρουστσιόφ βρίσκεται στη λέξη περισσότερα, περισσότερα από 20 εκατομμύρια. Η ιστορική επιστήμη καταβάλλει προσπάθειες σήμερα για τον ακριβή προσδιορισμό των πραγματικών μεγεθών της θυσίας, ώστε να μάθει επιτέλους, κάποτε ο λαός μας πόσα παιδιά του θυσίασε στο βωμό της Νίκης. Στηριζόμενος στα στατιστικά στοιχεία των στρατιωτικών αρχείων, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που αφορούν τους σοβιετικούς αιχμαλώτους (ως γνωστόν, οι Γερμανοί κατέγρα­ φαν σχολαστικά τόσο τους εγκλείστους, όσο και αυτούς που θανάτωναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης), αναλύοντας τα αποτελέσματα των απογραφών και το σύνολο των στρατιωτι­ κών σχηματισμών και την αριθμητική τους διάταξη κατά τη διάρκεια του πολέμου, υπολογίζοντας τις απώλειες στις μεγαλύ­ τερες επιχειρήσεις, και συνεκτιμώντας τα επιστημονικά πορί­ σματα γνωστών ερευνητών, όπως των Ι.Γ. Βίροντοφ, Γ.Ε. Βλάσιεβιτς, Α.Γ. Κβάσα, Μπ.Β. Σοκολόφ, κατέληξα σε ορισμένα συμπεράσματα. (Φυσικά, δεν τα θεωρώ μοναδικά από την άποψη της ορθότητας, αλλά ούτε και τελεσίδικα). Ο αριθμός των νε­ κρών στρατιωτικών, παρτιζάνων, παρανόμων, αντιστασιακών και αμάχων στα χρόνια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου κυμαίνεται, σύμφωνα μ ’ όλες τις ενδείξεις, μεταξύ 26-27 εκα­ τομμυρίων, από τα οποία σχεδόν τα 10 εκατομμύρια έπεσαν στα πεδία των μαχών ή πέθαναν στην αιχμαλωσία. Ιδιαίτερα τραγι­ κή ήταν η τύχη όσων αποτέλεσαν το πρώτο στρατιωτικό κλιμά­ κιο (και το βασικό όγκο των στρατηγικών εφεδρειών) που σή­ κωσαν στους ώμους τους το κύριο βάρος του πολέμου το 1941. Τα βασικά και επίλεκτα στελέχη των σχηματισμών και των τμημάτων αυτού του κλιμακίου έπεσαν πολεμώντας, ενώ σχε­ δόν τρία εκατομμύρια μάχιμοι αιχμαλωτίστηκαν. Λίγο μικρό­ τερες ήταν οι απώλειές μας το 1942. Η πιο σκοτεινή και πολιτικά διφορούμενη περίπτωση είναι οι «αγνοούμενοι». Σ ’ αυτούς συμπεριλαμβάνονται τόσο αυτοί που έπεσαν στη μάχη, αλλά δεν «συμπεριλήφθηκαν» στους 36

στρατιωτικούς καταλόγους και τα δελτία απωλεσθέντων, όσο και αυτοί που αιχμαλωτίστηκαν, όσοι ενώθηκαν με τους παρτι­ ζάνους και όσοι γενικά βρέθηκαν αναγκαστικά σε ξένα μέρη. Υπήρχαν, βέβαια, ανάμεσά τους και ορισμένοι που ταλαντεύ­ τηκαν, υπόκυψαν σε υποσχέσεις και υπηρέτησαν στο λεγόμενο Ρωσικό Απελευθερωτικό Στρατό, ή στις δυνάμεις κατοχής, κα­ θώς και άλλοι που συνεργάστηκαν με την «πολιτσάι». Αυτοί, όμως, ήταν ελάχιστοι. Η τύχη της συντριπτικής πλειοψηφίας των αγνοουμένων ήταν οικτρή: νεκροί στο πεδίο της μάχης που ποτέ δεν αναγνωρίστηκαν, ανώνυμοι νεκροί στην αιχμαλωσία ή, στην «καλύτερη περίπτωση», ανώνυμοι ζωντανοί σε στρατό­ πεδα του Λαϊκού Επιτροπάτου Εσωτερικών, όπου είχαν μετα­ φερθεί μετά την ομηρία τους για να διακριβωθεί το πατριωτικό τους αίσθημα, διατρέχοντας τον κίνδυνο να μείνουν εκεί για πολλά χρόνια. Αν ο Στάλιν μπορούσε να αντιμετωπίσει τον εαυτό του με αίσθημα αυτοκριτικής, τότε μια απλή σύγκριση των σοβιετι­ κών και γερμανικών απωλειών θα τον οδηγούσε στο συμπέρα­ σμα ότι η αίγλη της «στρατηγικής ιδιοφυίας του αρχηγού» σε μεγάλο βαθμό στηρίχθηκε και στην άγνοια των ανθρώπων. Σύμφωνα με τους δικούς μου υπολογισμούς, ο συσχετισμός των ανεπανόρθωτων απωλειών ανέρχεται σε 3,2:1 σε βάρος μας. Φυσικά, δεν θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ούτε το γεγονός ότι η βάρβαρη, προσχεδιασμένη πολιτική της γε­ νοκτονίας που εφάρμοσαν οι ναζιστές κατά του άμαχου πληθυ­ σμού, ιδιαίτερα των Σλάβων, των Εβραίων και άλλων εθνοτή­ των, αποτελεί μια από τις κύριες αιτίες του αστρονομικού αριθ­ μού θυμάτων του σοβιετικού λαού. Ως γνωστόν, ο κύριος ό­ γκος των απωλειών ήταν αθώοι πολίτες. Αλλά ακόμα κι αν δεν υπολογίσουμε τις καταστροφικές συνέπειες των πρώτων ημε­ ρών του πολέμου, οι σοβιετικές στρατιωτικές απώλειες υπερέ­ χουν και πάλι κατά πολύ των γερμανικών. Η αλήθεια είναι ότι ο σοβιετικός στρατός, αρχίζοντας από το 1943, απόκτησε μια πολεμική εμπειρία διόλου ευκαταφρόνητη, που όμως δεν αξιοποιήθηκε όσο έπρεπε, διότι ο Στάλιν καθοδηγούνταν από την αρχή: επίτευξη του σκοπού «πάση θυσία». Έ νας άνθρωπος ο οποίος είχε αποβάλει κάθε έννοια κριτικής για τον εαυτό του δεν μπορούσε να υπολογίζει την αξία της ανθρώπινης ζωής εκατοντάδων, χιλιάδων, εκατομμυρίων... μονάδων. Είναι κι αυ­ 37

τό μια από τις κυρίες αιτίες που το τίμημα της Νίκης ήταν τρα­ γικά βαρύ. Αυτό όμως το ζήτημα δεν βασάνισε ποτέ τον Στάλιν. Ο Μολόχ του σταλινικού σοσιαλισμού απαιτούσε νίκες και εκατόμβες θυμάτων. Η αναμφισβήτητη αξία αυτού του ιστορικού γεγονότος δεν αναδεικνύει απλά και μόνο τη μεγάλη καρτερικότητα και αυτοθυσία του σοβιετικού λαού, αλλά υπεν­ θυμίζει ταυτόχρονα ότι ο Στάλιν έγινε ό,τι έγινε επειδή ο τε­ λευταίος του το επέτρεψε. Ο καθοριστικός ρόλος των λαϊκών μαζών δεν πρέπει να εξετάζεται μόνο «σε τελευταία ανάλυση». ...Ο πόλεμος κερδήθηκε. Ο Στάλιν μπορεί, επιτέλους, να αναπνεύσει ανενόχλητα τον αέρα του Καυκάσου. Ο Μπέρια θα μεριμνήσει δεόντως για την ασφαλή μετάβαση του «αρχηγού», οργανώνοντας ειδική επιχείρηση, η οποία, αν και ήταν ευκολό­ τερη από εκείνη του Βερολίνου, δεν της έλειψαν τα απρόοπτα... Να τι μαρτυρούν μερικά αποσπάσματα από την αναφορά του Ζντάνοφ, υποδιευθυντή της Κα Γκε Μπέ του Κρασνοντάρ, προς τον Μερκούλοφ: «Σχετικά με τη λήψη έκτακτων μέτρων κατά την έναρξη της ειδικής σεζόν στο Σότσι (έτσι ακριβώς γρά­ φει στο κείμενο. — Σημ. Ντ.Β.). ... Αντισοβιετικό στοιχείο, που έχει εντοπισθεί από το παράρτημα ασφαλείας του Σότσι, ελέγχεται επισταμένα και παρακολουθείται. Οι συλλήψεις διεξάγονται κανονι­ κά. ... Εκκαθαρίζεται η περιοχή του άλσους από τον ποταμό Γκολοβίνκα ως τον ποταμό Ψόου. Ενισχύθηκε το κέντρο λογοκρισίας. Εντάθηκε ο έλεγχος ταυτοτήτων και αδειών οδικής κυκλοφορίας. Από το σιδηροδρομικό σταθμό ως την έπαυλη τοποθετήθηκαν 184 σκοπιές. Η διαδρομή φρουρείται σ ' όλο της το μήκος. Εγκαταστάθηκε κινητός ηλεκτρικός σταθμός. Ο σύντροφος Βλάσικ ενημερώνεται καθημερινά...»29 Ο «αρχηγός των λαών» φοβόταν για τη ζωή του τόσο όταν ταξίδευε στη Γερμανία, όσο και τώρα που ταξίδευε μέσα στην πατρίδα του. Μαζί του στις διακοπές έπαιρνε πάντα τον Βλά­ σικ, τον Ποσκρεμπίσεφ, την Ιστόμινα, πολυάριθμους ιπποκό­ μους, άνδρες της ασφάλειας και άλλο «υπηρετικό προσωπικό». Έ ν α μέρος της διαδρομής το διανύσανε με αυτοκίνητο. Μετά 38

το ταξίδι αυτό ο Στάλιν θα δώσει εντολή να κατασκευαστεί μια σύγχρονη οδική αρτηρία ως τη Συμφερούπολη. Διασχίζοντας το Οριόλ, το Κουρσκ, άλλες πόλεις και κεφαλοχώρια, σταμά­ τησε μερικές φορές, βγήκε από το αυτοκίνητό του και κουβέ­ ντιασε με τον κόσμο... Ό σ ο διαρκούσε ο πόλεμος τον είχε συ­ νταράξει η αυτοθυσία των γυναικών και των παιδιών που είχαν υποστεί τα πάνδεινα. Οι πόλεις που διέσχιζε ο Στάλιν ήταν ερειπωμένες, όταν θα φτάσει όμως στο Νότο, θα μάθει ότι στο Σουχούμι, κοντά στο Νόβι Αφόν, στο Ριτς, στις όχθες του πο­ ταμού Χολόντναγια και σ ’ άλλα μέρη οι αρμόδιες υπηρεσίες του Μπέρια εργάζονταν κιόλας πυρετωδώς για την ανέγερση νέων επαύλεων προς χρήση των κομματικών στελεχών. Οι μά­ ζες του απλού και ανυποψίαστου κόσμου με τις ζητωκραυγές και τις επευφημίες, οι συγκινημένες μέχρι δακρύων γυναίκες, οι εμψυχωτικές διαβεβαιώσεις των ανδρών: «Τα πράγματα πάνε καλύτερα, σύντροφε Στάλιν!», τα βλέμματα των γερόντων και των παιδιών που ρωτούσαν γεμάτα απορία: «Μα αυτός είναι ο Στάλιν;» — όλα αυτά θα πρέπει να κούρασαν πολύ γρήγορα τον «αρχηγό» που ήταν ασυνήθιστος σε τέτοιες εκδηλώσεις. Ή ξερε καλά ότι γινόταν πιο δημοφιλής, όταν ανέβαινε στο βήμα του Μαυσωλείου και κουνούσε το χέρι στο πλήθος, όταν χαμογελούσε μπροστά στο φακό των «Επικαίρων», όταν οι μά­ ζες τον «συναντούσαν» μπροστά τους μέσα από τα πορτρέτα, τα αγάλματα και τις προτομές του. ' Ηξερε από μαζική ψυχολογία, γ ι ’ αυτό και τώρα, στις ζωντανές συναντήσεις μ ’ αυτούς τους απλούς ανθρώπους, διαισθανόταν ότι γεννιέται μέσα τους κά­ ποια απογοήτευση. Είχαν μπροστά τους έναν άνθρωπο μέτριου αναστήματος, με δυσανάλογο σουλούπι, κοντό κορμί και σχε­ τικά μακριά άκρα. Κάτω από το αμπέχωνο ξεχώριζε η κοιλιά του, χωμένη στην εφαρμοστή στολή του στρατάρχη. Τ ’ αραιά μαλλιά πλαισίωναν το αρκετά ζωηρό, ρυτιδωμένο του πρόσω­ πο, χλωμό, όπως ταιριάζει σε ανθρώπους του γραφείου. Τ ’ άσχημα δόντια του δεν διακρίνονταν για τη λευκότητά τους και μόνο τα αεικίνητα κίτρινα μάτια του μαρτυρούσαν την κρυμμένη ενεργητικότητα του προσώπου του, την αυταρχικότητα, τη σιγουριά για τον εαυτό του. Στο Κουρσκ μια γυναίκα από το πλήθος ξεθάρρεψε, τον πλησίασε και του άγγιξε το μα­ νίκι. Πόσο αλλιώτικος θα της φάνηκε τώρα ο «αρχηγός», σε σύγκριση με την εικόνα που ’χε φωλιάσει στην ψυχή της! Στα 39

βλέμματα των ανθρώπων ο Στάλιν είδε να διαγράφεται γρήγορα, μετά το πρώτο νεύμα έξαρσης, χαράς και θαυμασμού, μια έντο­ νη σκιά απογοήτευσης, που δύσκολα μπορούσε να κρυφτεί. Το πλήθος έδειχνε αυθόρμητα το σάστισμά του για το κακοστημένο παράστημα του αρχιστράτηγου, του «αρχηγού όλων των εποχών και όλων των λαών». Στις λακωνικές του ερωτήσεις οι συνεπαρμένες μάζες αντιβοούσαν με επευφημίες, στις οποίες εύ­ κολα διακρινόταν η έκπληξη, ο εθισμός στη λατρεία και την προσμονή του θαύματος. Ό μω ς θαύμα δεν έγινε. Οι άνθρωποι δεν ήθελαν λόγους από τον Στάλιν, τον περιεργάζονταν, τον «έτρωγαν» με τα μάτια τους, αδυνατούσαν να πιστέψουν πως είχαν μπροστά τους τον ίδιο τον «αρχηγό». Έ νας άνθρωπος, που έχει μετουσιωθεί σε επίγειο Θεό, δεν μπορεί να μην απο­ γοητεύει τους άλλους, όταν τον δουν από κοντά. Γιατί είναι κι αυτός όπως όλοι οι άλλοι, κι όλα αυτά τα περί θαυμάτων, σοφί­ ας, προνοητικότητας και επικού ηρωισμού είναι απλές μυθο­ πλασίες του κόσμου. Ό λ ο το σύστημα των ιδεολογικών στε­ ρεοτύπων, των μύθων και των θρύλων λειτουργεί μέχρις ότου οι άνθρωποι συγκρουστούν πρόσωπο με πρόσωπο με τους ενσαρκωτές αυτών των θεοποιημένων ιδιοτήτων. Καθώς στριφογύριζε στο κάθισμα της λιμουζίνας του, λοξοκοιτάζοντας πού και πού από τα κουρτινάκια των παραθύρων, ο Στάλιν πειθόταν όλο και περισσότερο για την ορθότητα της άποψής του ότι ο αινιγματικός, ο ακριβοθώρητος και δυσπρό­ σιτος ηγέτης έχει τα πλεονεκτήματά του. Ό χ ι, δεν πρόκειται ποτέ στο μέλλον να επιτρέψει μια άλλη τέτοια απερισκεψία. Πρέπει να εξακολουθήσει να ενσαρκώνει την αυταπάτη ενός αρχηγού πανταχού παρόντος, με θεϊκή υπόσταση. Στα μάτια των απλών ανθρώπων πρέπει να παραμένει ο άνθρωπος που οι­ κοδόμησε το σοσιαλισμό, που συνέτριψε όλους τους εχθρούς του λαού, που κατατρόπωσε το φασισμό και που σύντομα, αφού επουλώσει τις πληγές του πολέμου, θα απευθύνει νέο κάλεσμα στο σοβιετικό λαό για την εποποιία των «μεγάλων έργων του κομμουνισμού». Η δύναμή του βρίσκεται στη μυστικότητά του, στην ικανότητά του να συνεγείρει τα πλήθη για ένα νέο ξεκί­ νημα σε κάθε στιγμή θριάμβου, απελπισίας, κούρασης. Αυτός, και μόνον αυτός, είναι σε θέση, όπως ο προφήτης στον «Εκ­ κλησιαστή» της Βίβλου, να ορίσει πότε θα ’ρθει «η ώρα να σκοτώσει και η ώρα να γιατρέψει, η ώρα να καταστρέψει και η 40

ώρα να χτίσει». Ο Στάλιν έπρεπε να νιώθει έντονα ότι είναι απαραίτητος για το σύστημα που δημιούργησε. Ά δικ α ορισμέ­ νοι περιμένουν αλλαγές. Το Σύστημα πρέπει να εδραιωθεί, το Κράτος να ενισχυθεί και όλοι όσοι δεν είναι έτοιμοι να το κα­ ταλάβουν επιβάλλεται να παραμεριστούν. Η Μεγάλη Νίκη, που εκείνος πέτυχε, αυτοχρίζεται ως το βαρυσήμαντο αποδεικτικό στοιχείο της ιστορικής του δικαίωσης. Ίσ ω ς να φανεί στον αναγνώστη ότι χρησιμοποιώ κατά κό­ ρον πολλές υποθέσεις για τον τρόπο σκέψης του Στάλιν, ίσως μάλιστα και αυθαίρετα. Πρέπει να τονίσω ότι όλοι μου οι συλ­ λογισμοί στηρίζονται σε στοιχεία και μαρτυρίες που αξιοποίησα σύμφωνα με τους κανόνες της αποδεικτικής λογικής. Μια προσεκτική αποτίμηση των έργων και των αποφάσεών του κα­ ταμαρτυρεί σαφέστατα ότι ο απόλυτος μονάρχης, αν και πί­ στευε ότι μπορεί να αλλάζουν οι καταστάσεις και οι άνθρωποι, θεωρούσε αδιανόητο ότι μπορούσε να μεταβληθεί το κυριότερο, δηλαδή, το γενικό αδιασάλευτο σύστημα εξουσίας, στην κορυφή της πυραμίδας του οποίου ανυψώθηκε ο Στάλιν. Αν και βαθιά συγκλονισμένος από τον πόλεμο, εξακολουθού­ σε να πιστεύει ακράδαντα ότι ιστορικά είχε δικαιωθεί. Απογει­ ωμένος στο ζενίθ της δόξας, της αναγνώρισης και του κύρους, απόταξε οριστικά «προκαταλήψεις» του είδους συνείδηση, δη­ μοκρατία, στερώντας τους ανθρώπους από κάθε δυνατότητα ελεύθερης επιλογής. Η έπαρση της αρχομανίας του τον οδηγού­ σε στην αντίληψη ότι το σύστημα που δημιούργησε προσέγγι­ ζε, κατά το μέγιστο δυνατόν, τα ιδανικά των θεμελιωτών του επιστημονικού σοσιαλισμού. Τα είχε όλα προγραμματίσει, προκαθορίσει, προδιατάξει. Αρκούσε μόνο η ανόρθωση της οι­ κονομίας, που επλήγη από τον πόλεμο, η αποκατάσταση των ζημιών, κι αυτός ήταν έτοιμος να ρίξει και πάλι το σύνθημα της νέας εποποιίας: «Εμπρός, να φτάσουμε και να ξεπεράσουμε!» (εξυπακούεται, τον καπιταλισμό — Σημ. μετ.). Ο Στάλιν, όχι αναίτια, πίστευε ότι μετά τον πόλεμο στον κό­ σμο θα σημειωνόταν μια γενική μετατόπιση προς τ ’ αριστερά. Ο αντιφασιστικός αγώνας συσπείρωσε τις μάζες, αναζωογόνη­ σε τις δημοκρατικές δυνάμεις, περιόρισε την αντίδραση. Ο ηρωισμός, η αυτοθυσία των σοβιετικών πολιτών προκάλεσε βαθιά συμπάθεια προς το σοβιετικό κράτος. Ακόμα και πολλοί λευκοφρουροί, διανοούμενοι εμιγκρέδες, με μια λέξη πολλοί 41

«πρώην», στράφηκαν προς την ΕΣΣΔ. Ο Στάλιν έδειχνε ιδιαί­ τερη ευαισθησία για τα «σήματα» που έρχονταν από το Παρίσι, όπου ζούσαν εξόριστοι γεωργιανοί μενσεβίκοι, πολλούς από τους οποίους ήξερε προσωπικά. Αμέσως μετά τον πόλεμο έστειλε στο Παρίσι τον Σαρία, γραμματέα της ΚΕ του ΚΚ(μπ.) της Γεωργίας, υπεύθυνο του τομέα της προπαγάνδας. Στην έκ­ θεση του τελευταίου, που διαβιβάστηκε μέσω Μπέρια και Μερκούλοφ, ο «αρχηγός» εντόπισε, ανάμεσα σ τ ’ άλλα, και μερικά γνώριμα ονόματα, όπως των Κέντια, Αρσενίτζε, Τσερετέλι, Τσχενκέλι, Γκομπέτσια, Τακανσβίλι, που του θύμισαν τα χρό­ νια της μακρινής κιόλας επανάστασης, της πάλης και της σκληρής αντιπαράθεσης. Οι γεωργιανοί εμιγκρέδες, σ ' ένδειξη καλής θέλησης, παρέ­ δωσαν στον Σαρία αρχαία χειρόγραφα, χρυσά και ασημένια σκεύη, νομίσματα και άλλες αρχαιολογικές αξίες. Με εντολή της Μόσχας έγινε συνάντηση με τους Νόι Ζορντάνια, Εβγκένι Γκεγκετσκόρι, Ιωσήφ Γκομπέτσια και Σπιριντόν Κέντια, στην οποία ό Ζορντάνια, αν και δήλωσε ότι παραμένει αμετακίνητος στην άποψή του ότι στην ΕΣΣΔ δεν υπάρχει δημοκρατία, ελευ­ θερία λόγου, Τύπου και ιδιωτικής πρωτοβουλίας, δεν γίνονται ελεύθερες εκλογές, εξήρε τον ρόλο του Στάλιν στον πόλεμο. (Ο Στάλιν υπογράμμισε αυτές τις λέξεις στην έκθεση του Σαρία). «Τον πόλεμο τον κέρδισε ο Στάλιν. Πιστεύω ότι είναι ο επι­ φανέστερος άνθρωπος. Θά ’ταν ανόητο, εξ αιτίας των πολιτι­ κών διαφορών, να αρνηθεί κανείς το μεγαλείο του, για το οποίο η ιστορία έχει να γράψει πολλά ακόμα, αποκαλύπτοντας τις άγνωστες πτυχές της δράσης του στους σύγχρονούς του» (Στο τελευταίο, πράγματι ο Ζορντάνια έχει απόλυτο δίκιο — Σημ. Ντ.Β.).}0 Πολλοί .πρώην πολιτικοί του αντίπαλοι είχαν εκδη­ λώσει την επιθυμία να επιστρέψουν. Ο «αρχηγός», διαβάζοντας την έκθεση αυτή, θα μπορούσε να σκεφτεί: οι νικητές έχουν πάντα δίκιο! Η νίκη κατά του φασισμού συνέβαλε στην αισθητή αύξηση του κύρους της ΕΣΣΔ, με την επιρροή της οποίας συντελέστηκαν βαθιές διεργασίες στις διεθνείς σχέσεις, όπως η κατάρρευ­ ση των αποικιοκρατικών αυτοκρατοριών, η έξαρση των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων. Στην Ανατολική Ευρώπη και αργότερα στην Κίνα τα κομμουνιστικά κόμματα έπαιζαν απο­ φασιστικό ρόλο. Ο Στάλιν αφουγκραζόταν κιόλας τον-αχό του 42

νέου επαναστατικού κύματος, πιστεύοντας, όχι αναίτια, ότι το κομμουνιστικό κίνημα αποκτούσε τώρα μια «δεύτερη ανα­ πνοή». Βέβαια, αυτή η «αναπνοή» θα σβήσει σύντομα με την επέλαση του «ψυχρού πολέμου», έναυσμα του οποίου αποτέλεσε η ομιλία του Τσώρτσιλ στο Φούλτον, στις 5 του Μάρτη 1946. Στο μεταξύ, οξύνθηκαν και τα εσωτερικά προβλήματα της ΕΣΣΔ. Την ίδια χρονιά μεγάλη ξηρασία και λιμός μαστίζουν τη χώρα. Η μέγγενη της φοβερής ανέχειας και της παντελούς έλλειψης στοιχειωδών αγαθών έσφιγγε γερά τον τροπαιούχο στρατηλάτη. Η Δυτική Ουκρανία και η Βαλτική έγιναν θέατρο δυσδιάκριτων μεν, αλλά σκληρών συγκρούσεων μεταξύ των κυβερνητικών δυνάμεων και των αντιπολιτευτικών οργανώσε­ ων. Παρά τις προσωπικές οδηγίες του Στάλιν «να επισπευστεί η συντριβή των ληστοσυμμοριτών», η εξάλειψη των εστιών του αντάρτικου κράτησε πολύ. Ακόμα μέχρι και το 1951 στη Δ. Ουκρανία ξεσπούσαν σποραδικές συμπλοκές. Οι οικονομικές αντιξοότητες στο εσωτερικό της χώρας επέτειναν και το πνευματικό αδιέξοδο που είχε ήδη προκληθεί. Η διαίσθηση του κόσμου για επικείμενες αλλαγές στο πολιτικό σύστημα, οι κυοφορούμενες ελπίδες για μια καλύτερη ζωή διαψεύστηκαν οικτρά. Στην προεκλογική του ομιλία, στο θέατρο «Μπολσόι», ο Στάλιν έκανε και πάλι έκκληση για εντατική ερ­ γασία και υπομονή, που άλλωστε δεν έλειψε ποτέ από το σο­ βιετικό λαό. Αυτή του η υπομονή ήταν, αναντίρρητα, μια από τις βασικές συνιστώσες της θυσίας του για τη Νίκη.

43

ΤΟ ΣΑΒΑΝΟ ΤΩΝ ΣΤΑΛΙΝΙΚΩΝ «ΜΥΣΤΙΚΩΝ* Ο αναγνώστης γνωρίζει ότι ο Στάλιν είχε αδυναμία στα μυ­ στικά, μικρά και μεγάλα. Περισσότερο α π ’ όλα όμως λάτρευε τα μυστικά της εξουσίας, που δεν ήταν άλλωστε και λίγα. Συ­ χνά ήταν αποτρόπαια. Μόλις σήμερα αρχίσαμε να αναλογιζόμαστε: Πώς μπόρεσε ένας άνθρωπος χωρίς ηθικούς φραγμούς, με αποκρουστικό παρουσιαστικό και από πολιτική άποψη έντονα απωθητικός, να καταφέρει να αναγκάσει έναν τόσο μεγάλο λαό να τον αγαπήσει; Πώς μπόρεσε την τραγωδία ενός λαού να την εξαργυρώσει σε προσωπικό του θρίαμβο; Γιατί τον πίστεψαν οι μάζες των εκατομμυρίων, και όχι μόνο στη Σοβιετική Έ ν ω ­ ση; Το κλειδί αυτών των «μυστικών» το κρατούσε μόνο ο Στά­ λιν, και το φύλαγε καλά. Σήμερα, που γράφονται τόσα πολλά για τον Στάλιν, είναι φυσιολογική η επιδίωξη πολλών συγγραφέων να διαχωρίσουν τον Στάλιν από το σοσιαλισμό, από το λαό. Αυτό προσπάθη­ σε κάποτε να κάνει και ο Τρότσκι στο βιβλίο του Στάλιν, καθώς και πολλοί σύγχρονοι σοβιετικοί μελετητές. Παρόμοια άποψη, αρχικά, υποστήριζα κι εγώ, αλλά σύντομα κατέληξα στο συμπέρασμα ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατο, χωρίς ταυτό­ χρονη αλλοίωση της ιστορικής αλήθειας. Πώς είναι δυνατόν, αξιολογώντας τις δεκαετίες του ’30 και του 4 0 να εξετάσουμε «χωριστά» το λαό και «χωριστά» τον Στάλιν; Υπήρξε άραγε κάποιο χάσμα ανάμεσα στο λαό, το κόμμα και τον αρχηγό; Δεν ήταν ο λαός αυτός που δόξασε τον αρχηγό του, που διαχειριζό­ ταν στο όνομά του όλες τις υποθέσεις της απέραντης χώρας; Σ ’ αυτό ακριβώς το σημείο κρύβεται, μάλλον, το πιο μεγάλο «μυστικό» του Στάλιν: μπόρεσε να γίνει το σύμβολο του σοσι­ αλισμού. Βέβαια, δεν αντιλέγω, ως ένα βαθμό μπορεί να γίνει «διαχωρισμός», με την έννοια ότι στα τέλη της δεκαετίας του ’30, ενώ επίσημα είχε διακηρυχθεί η οικοδόμηση του σοσιαλι­ σμού, στην πραγματικότητα η χώρα διένυε μια μεταβατική περίο­ δο. Ο μη ώριμος σοσιαλισμός της εποχής εκείνης «επέτρεψε» 44

σ ’ έναν άνθρωπο ανάξιο υψηλών ιδανικών να διευθύνει τη σο­ σιαλιστική οικοδόμηση. Έ τσ ι, ο θριαμβευτής διαχώρισε μό­ νος του τον εαυτό του από το λαό, σε τέτοιο βαθμό, όσο το μοντέλο που δημιουργήθηκε με τα δικά του «σχέδια» απείχε από το λενινιστικό πρόγραμμα οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Πολλά επιτεύγματα του σοβιετικού λαού δεν πραγματοποιήθη­ καν χάρη στον Στάλιν, αλλά παρά και ενάντια στη θέλησή του, είχαν τις βαθιές ρίζες τους στο «εκρηκτικό απόθεμα του Οκτώβρη», στην κεκτημένη ταχύτητα της κοινωνικής του ορμής, στη λυτρωτική του φλόγα που ακόμα έκαιγε. Είναι όμως αδύνατο να διαχωρίσουμε τον Στάλιν από το στα­ λινικό σοσιαλισμό. Επιβάλλοντας δυναμική λύση στα πολυάριθ­ μα οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά προβλήματα, κατανοού­ σε θαυμάσια ότι χωρίς την αλλαγή της κοινωνικής συνείδησης δεν θα κατάφερνε ποτέ να βρίσκεται συνεχώς στο κέντρο του Συστήματος. Η άποψη που διατύπωσε για τον «νέο άνθρωπο» διαφέρει ριζικά από τη λεγινιστική αντίληψη για την αρμονική ανάπτυξη της προσωπικότητας στο σοσιαλισμό. Πώς κατάφερε όμως να χειραγωγήσει την κοινωνική συνείδηση; Φυσικά, με τη δύναμη ενός πανίσχυρου μηχανισμού. Εκτός από την καλλι­ έργεια ορισμένων θετικών στοιχείων, η μαζική συνείδηση κατακλύστηκε από τις ιδέες του ίδιου του «αρχηγού». Από μια πρώτη ματιά, τα «μυστικά» της επενέργειας του Στάλιν στη δια­ δικασία αυτή είναι σχετικά απλά. Συζητώντας κάποτε με τον πρώην γραμματέα της ΚΕ Ντ.Τ. Σεπίλοφ, έμαθα με ποιο τρόπο, πρακτικά, ο Στάλιν επενέβαινε στη διαμόρφωση της περιρέουσας πνευματικής ατμόσφαιρας. Είχε τη συνήθεια να προσκαλεί για ιδιωτική συζήτηση στο γραφείο του διάφορους παράγοντες του καλλιτεχνικού, επιστη­ μονικού και κοινωνικού χώρου. Τελείως αναπάντεχα, ήταν ικα­ νός να προσκαλέσει κάποιο μεγάλο συγγραφέα, καλλιτέχνη, δημοσιογράφο, σκηνοθέτη. Για όλους αυτούς, βέβαια, η πρό­ σκληση ήταν γεγονός πολύ σημαντικό, μια και ο ίδιος ο «αρχη­ γός» καταδεχόταν την παρέα τους! Ο σκοπός όμως αυτών των συζητήσεων στο γραφείο του δεν ήταν και τόσο αθώος· μέσα στο γενικό πνεύμα της βραδιάς, ο Στάλιν πρόβαλλε την παράκληση-εντολή να ετοιμαστεί το ταχύτερο δυνατόν κάποια μελέ­ τη κοινωνικού, ιδεολογικού περιεχομένου. 45

Έ ν α βράδυ, συνέχισε να μου διηγείται ο Σεπίλοφ, με ειδοποίησαν να τηλεφωνήσω σ ’ ένα συγκεκριμένο αριθ­ μό. Γεμάτος περιέργεια, τηλεφώνησα αμέσως και την επόμενη στιγμή έμεινα άναυδος: ο συνομιλητής μου στην άλλη άκρη της γραμμής ήταν ο ίδιος ο Στάλιν: «Σύντροφε Σεπίλοφ, έχετε λίγο χρόνο στη διάθεσή σας; Θα μπορούσατε να ’ρθετε α π ’ εδώ;» «Μα φυσικά...» Δε θυμάμαι τι άλλο ψέλλισα τότε, το τηλέφωνο όμως είχε κιόλας βουβαθεί. Δεν ήξερα πού να πάω... αλλά την ίδια στιγμή κάποιος τηλεφώνησε και με ειδοποίησε ότι θα ’ρχόταν ένα αυτοκίνητο να με πάρει. Σε λίγο, βρέθηκα να βηματίζω αμήχανος στους διαδρό­ μους του Κρεμλίνου, ακολουθώντας στα τυφλά έναν βλο­ συρό και αμίλητο υπάλληλο της γραμματείας του Στάλιν. Σε κάθε σχεδόν όροφο, σε κάθε μας στροφή ένιωθα το αίμα μου να παγώνει, πέφτοντας πρόσωπο με πρόσωπο πά­ νω στους άνδρες της μυστικής ασφάλειας του Κρεμλίνου. Συζητήσαμε περισσότερο από μία ώρα με τον Στάλιν, ο οποίος άρχισε με μια μεγάλη αόριστη εισαγωγή, για να καταλήξει στη νέα πραγματικότητα που ζούμε και στην ανάγκη εφαρμογής μιας νέας οικονομίας. Οι καθοδηγη­ τές, οι «διοικητές της παραγωγής», όπως είπε χαρακτηρι­ στικά, έχουν πολύ χαμηλό επίπεδο οικονομικών γνώσεων. Απαιτείται λοιπόν άμεσα η συγγραφή ενός καλού εγχει­ ριδίου μαζικής χρήσης, που να αναφέρεται στην πολιτική οικονομία του σοσιαλισμού. Εγώ κατάλαβα ότι αποδέ­ κτης αυτής της επιθυμίας-εντολής του «αρχηγού» ήμουν εγώ και δύο άλλοι επιστήμονες. Ό μ ω ς ο Στάλιν δεν μας άφηνε και αβοήθητους στην προσπάθειά μας αυτή. Μου διατύπωσε σε αδρές γραμμές τους κεντρικούς άξονες του εγχειριδίου, που, α π ’ ό,τι φάνηκε, τους είχε από καιρό στο μυαλό του: αύξηση του βαθμού κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής, τελειοποίηση του σχεδιασμού, καθιέρωση του πλάνου ως «σιδερένιου νόμου» της σοσια­ λιστικής παραγωγής, αύξηση του δείκτη πραγωγικότητας της εργασίας και ορισμένα άλλα αξιώματα της «αυταρχι­ κής οικονομίας». Ό τα ν ένιωθα το πύρινο, διαπεραστικό του βλέμμα πάνω μου έχανα τα λόγια μου και δεν ήξερα πώς να αντιδράσω. 46

Το μήνυμα όμως το κατάλαβα καλά: το εγχειρίδιο έπρεπε να ετοιμαστεί και να παραδοθεί σε τακτή προθε­ σμία. Μας «έκρυψαν» σε μια βίλα έξω από τη Μόσχα, για να επιδοθούμε απερίσπαστοι στη συγγραφή του έργου. Η μοναδική μας ενόχληση ήταν τα τηλεφωνήματα του Σοϋσλοφ, στο τέλος κάθε εβδομάδας που μας ρωτούσε πι­ εστικά: Πώς πάτε; Πότε θα 'ναι έτοιμο το χειρόγραφο; Ο σύντροφος Στάλιν περιμένει... Μην το ξεχνάτε αυτό!» Αυτός ήταν ο τρόπος προσωπικής παραγγελίας ενός εγχειρι­ δίου, βιβλίου, θεατρικού έργου, με σενάριο προκαθορισμένο από τον «αρχηγό». Αυτό ήταν το «μυστικό» της προσωπικής παρέμβασης του Στάλιν στις διαδικασίες πνευματικής ανάπτυξης της κοινωνίας στην κατεύθυνση που όριζε εκείνος. Σύμφω­ να με μαρτυρίες του κριτικού Μ.Ρ. Σκέριν, που είχε επανειλημ­ μένα συναντηθεί με τον συγγραφέα Μ.Α. Σόλοχοφ, ο Στάλιν έστειλε μια ακόμα παρόμοια πρόσκληση στον τελευταίο, τη μέ­ ρα των γενεθλίων του, στις 24 του Μάη 1942. Στη διάρκεια μακράς συζήτησης, την ώρα που δειπνούσαν οι δυο τους, ο Σόλο­ χοφ μάθαινε επιτέλους το σκοπό της ξαφνικής πρόσκλησης. «Ο πόλεμος συνεχίζεται. Είναι σκληρός. Πάρα πολύ σκληρός. Ποιος όμως θα τον απεικονίσει το ίδιο ζωντανά και επάξια, όπως στον Ήρεμο Ντον... που περιγράφει γενναίους ανθρώπους — και τον Μέλεχοφ και τον Ποντιόλκοφ και ακόμα πολλούς κόκκινους και λευκούς. Τέτιοι ήρωες όπως ο Σουβόροφ και ο Κουτούζοφ δεν υπάρ­ χουν. Οι πόλεμοι όμως, σύντροφε συγγραφέα, κερδίζον­ ται από τέτοιους ακριβώς στρατηλάτες. Με την ευκαιρία των γενεθλίων σας θα 'θελα να σας ευχηθώ χρόνια πολ­ λά, υγεία και να σας πω ότι περιμένω ένα νέο μυθιστόρη­ μά σας, γραμμένο με δεξιοτεχνία που να τα πιάνει όλα, να περιγράφει και τους ήρωες-στρατιώτες και τους μεγαλο­ φυείς στρατηλάτες, που πήραν μέρος σ ’ αυτόν το φοβερό πόλεμο της εποχής μας...» Το μόνιμο «μυστικό» της σταλινικής επενέργειας στη δια­ μόρφωση της κοινωνικής συνείδησης βρισκόταν στη συνεχή υποδαύλιση του κλίματος έντασης και αντιπαλότητας, υπό τη, σκιά ενός πιθανού «εμφυλίου», συγκεκριμένα, της ασίγαστης 47

πάλης ενάντια στους «εχθρούς του λαού», τους «κατασκόπους», τους «αμφισβητϊες», τους «κοσμοπολίτες», τους «εκφυλισμέ­ νους», τα «παράσιτα». Η ατμόσφαιρα αυτή ήταν ιδανική για την επιβολή του σταλινικού συστήματος οδηγιών και προτρο­ πών για επαγρύπνηση. Ο Στάλιν διαισθάνθηκε ότι μετά τον πό­ λεμο ανάμεσα στους λαούς, και ιδιαίτερα ανάμεσα στους δια­ νοούμενους, θα εμφανιστούν κάποιες θαμπές, αλλά πραγματικές προσδοκίες για αλλαγές... Ο πόλεμος θα οδηγούσε κατά κάποιο τρόπο στην πνευματική χειραφέτηση των ανθρώπων. Η επόμε­ νη διαταγή του «αρχηγού» είχε παραλήπτη τον Ζντάνοφ: «Πρέπει να χτυπηθεί η έλλειψη ιδεολογικού περιεχομέ­ νου... Στη λογοτεχνία παρατηρείται υπαναχώρηση από τις κλασικές αρχές της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Να ελέγξετε ένα-δυο περιοδικά, κατά προτίμηση στο Λένινγκραντ...» Μετά την ψήφιση της θλιβερής εκείνης απόφασης της ΚΕ του ΚΚΡ(μπ.) «Για τα περιοδικά Ζβεζντά και Λένινγκραντ», ο Ζντάνοφ κατέφτασε στην πόλη του Νέβα: «Το ζήτημα, σύντροφοι, τέθηκε προς συζήτηση στην ΚΕ με πρωτοβουλία του σύντροφου Στάλιν, ο οποίος γνωρίζει από πρώτο χέρι τη δουλειά των περιοδικών... και πρότεινε να αντιμετωπιστούν οι αδυναμίες της σύνταξης. Συμμετεί­ χε μάλιστα προσωπικά σ ’ εκείνη τη συνεδρίαση της ΚΕ και έδωσε καθοδηγητήριες υποδείξεις, που αποτέλεσαν τη βάση της απόφασης». Ή δ η η «προσωπική συμμετοχή» του γραμματέα της ΚΕ στη συνεδρίασή της αποτελεί «ιστορικό γεγονός»... Κατονομάζο­ ντας στην απόφαση τους συγγραφείς, τα έργα των οποίων είναι «ξένα προς τη σοβιετική λογοτεχνία», ο Στάλιν προσπάθησε να γυρίσει τη μεταπολεμική κοινωνία στην ατμόσφαιρα της καχυποψίας, του τρόμου, του «κυνηγητού των μαγισσών». Ή ξερε ότι εκεί όπου υπάρχει διαρκής επιβουλή εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών, απαιτείται ισχυρός αρχηγός, «στιβαρό χέρι», αποφασιστική καθοδήγηση. Αυτό το παλιό «μυστικό» όλων των δικτατόρων, ο Στάλιν το είχε από καιρό ανακαλύψει. Αν δεν υπάρχουν εχθροί και ετερόδοξοι στην κοινωνία, αν δεν διεξάγεται πάλη, τότε τι χρειάζεται ο δικτάτορας;

Ο Στάλιν γνώριζε ακόμα ένα «μυστικό» χειραγώγησης της κοινωνικής συνείδησης, η ουσία του οποίου συνίσταται στην καθιέρωση μύθων, διαφόρων ιδεολογικών στερεοτύπων, θρύ­ λων, που, ως γνωστόν, στηρίζονται περισσότερο στην πίστη παρά στην ορθολογική σκέψη. Η Σύντομη Ιστορία του Κόμ­ ματος, οι ομιλίες του «αρχηγού» αποτελούσαν τη δεξαμενή ά­ ντλησης μεθόδων μαζικής προπαγάνδας, κοινωνικών μύθων και ιδεολογικών σχημάτων. Ο κοινωνιολόγος Ζ. Σορέλ στις αρχές του αιώνα μας είχε ήδη διατυπώσει μια σχετική θεωρία για την κοινωνική συμπεριφορά των μαζών, σύμφωνα με την οποία, οι μάζες που δεν διαθέτουν υψηλό διανοητικό επίπεδο είναι επιρ­ ρεπείς στην αυτόματη αφομοίωση ανορθολογικών μύθων, χω­ ρίς καμία εξήγηση. Οι κοινωνικοί μύθοι, έγραφε ο Σορέλ, προκειμένου για τη σοσιαλιστική κοινωνία προσφέρουν μια «διαισθητική» αντίληψη για το σοσιαλισμό, με την έννοια της ενόρασης του ιδανικού, του τελικού σκοπού31. Οι άνθρωποι δεν είναι απαραίτητο να κατανοούν τους μύθους, χρειάζεται απλά και μόνο να τους πιστεύουν. Μ ’ αυτό τον τρόπο τους επέβαλαν την πίστη στις απόλυτες αξίες της «δικτατορίας του προλεταριάτου», του «νέου ανθρώπου», στις αποφάσεις της ηγεσίας. Οι τελετουργικές συνεδριάσεις, οι διαδηλώσεις, οι όρκοι υπερεκπλήρωσης όλων των πλάνων, τα συγχαρητήρια τηλεγραφήματα για τις κατακτήσεις του σοσιαλισμού, καθιέ­ ρωναν σταδιακά ένα αυστηρά ιεραρχημένο σύστημα πολιτικών μύθων, που ενσωματωνόταν στην κοσμοθεωρία των μαζών. Η πειστικότητα, που εδράζει στο έδαφος της αλήθειας, είχε αντικατασταθεί από την τυφλή πίστη. Στον τομέα αυτό πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο Στάλιν πέτυχε πολλά. Οι μάζες πίστευαν στο σοσιαλισμό, στον «αρχηγό», στο παπικό αλάθητο της εξουσίας, στο ότι η σοβιετική κοινωνία είναι η πιο τέλεια και η πιο προοδευτική. Το «μυστικό» της παντοδυναμίας ενός αν­ θρώπου δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς το ανάλογο σύστη­ μα μύθων που διαρκώς αναπαράγονταν και εισχωρούσαν στη συνείδηση των μαζών. Βέβαια, με τα παραπάνω, να μη νομιστεί ότι αρνούμαι ολο­ κληρωτικά τη θετική σημασία της πίστης στα ιδανικά και τις αξίες του σοσιαλισμού. Η κύρια ένστασή μου βρίσκεται ακρι­ βώς στο γεγονός ότι αυτές οι αξίες και αυτά τα ιδανικά δεν είναι δυνατό να είναι απολιθωμένα, αιώνια και μοναδικά. Η συ49

νειδηση, όταν στηρίζεται μόνο στα διάφορα ιδεολογήματα αποβάλλει κάτι το πολύ σημαντικό, και συγκεκριμένα, την ικανότητά της για συνεχή κοινωνική δημιουργία. Εδώ θα πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες (συνυπολογίζοντας, βέβαια, και τις οικονομικές και πολιτικές αιτίες) της διαμόρφωσης εκείνου του κοινωνικού τύπου προσωπικότητας που, πέρα από τα θετικά της στοιχεία, διακρίνεται για παθητικότητα και αδιαφορία, ακλόνητη πίστη στις «οδηγίες», εναπόθεση άνευ όρων της λύ­ σης κάθε προβλήματος στους «ανωτέρω», και ακόμα για παρα­ σιτισμό και έλλειψη πρωτοβουλιών. Μια τέτοια συνείδηση, διαπλασμένη σύμφωνα με τις σταλινικές συνταγές, αντίκριζε τον πολύχρωμο και πολύμορφο κόσμο που μας περιβάλλει σε άσπρο-μαύρο φόντο. Γ ι ’ αυτόν τον τύπο συνείδησης, η έννοια της προσωπικής ελευθερίας καταλήγει να έχει δευτερεύουσα σημασία. Το άτομο, φορέας της παρόμοιας συνείδησης, περιμέ­ νει παθητικά να το «καθοδηγήσουν», να το «εμπνεύσουν». Αυ­ τά όλα ήταν το αποτέλεσμα του καισαρισμού, της εφαρμογής εκείνων των σταλινικών «μυστικών» με τα οποία ο «αρχηγός» εξούσιαζε. Δεν πιστεύω ότι ο Στάλιν θα διάβασε ποτέ τους διαλόγους του Πλάτωνα. Τουλάχιστον, εγώ δεν μπόρεσα πουθενά να ανακαλύψω κάποια ίχνη γνωριμίας του με το φημισμένο έργο του αρχαίου φιλοσόφου Πολιτεία. Δεν χωράει καμιά αμφιβολία ότι στη βάση των «μυστικών» της απόλυτης δεσποτείας του Στάλιν βρίσκονται εκείνοι οι γενικοί «κανόνες» που χρησιμοποιούσαν πολλοί δικτάτορες από αρχαιοτάτων χρόνων. Ο δικτάτορας, ο «τύραννος» κατά τον Πλάτωνα, εμφανίζεται συνήθως σαν «προστάτης του δήμου». Σκιαγραφώντας τα χα­ ρακτηριστικά του, ο Πλάτωνας διαλογίζεται: «Δεν χαμογελά, είπα, αυτός τις πρώτες ημέρες και δεν χαιρετάει όλους όσους θα συναντήσει, και δεν διακηρύτ­ τει πως δεν είναι τύραννος, και δεν δίνει πολλές υποσχέ­ σεις και ιδιαιτέρως και δημοσίως...; — Αναγκαστικά το κάνει... Και όταν, νομίζω, με άλ­ λους από τους εξωτερικούς του εχθρούς συμφιλιωθεί, και άλλους τους καταστρέψει και ησυχάσει α π ’ αυτούς, τότε στην αρχή συνήθως υποκινεί τίποτε πολέμιους, για να έχει ο δήμος ανάγκη από αρχηγό. 50

— Φυσικά... — Και αν υποπτευθεί μερικούς πως έχουν φιλελεύθερα φρονήματα και δεν θα του επιτρέψουν να άρχει ήσυχος, δεν του χρησιμεύει ο πόλεμος να τους εξοντώσει, με μια οιαδήποτε πρόφαση, παραδϊνοντάς τους στους εχθρούς; Για όλα αυτά δεν είναι αναγκαίο στον τύραννο πάντοτε να ξεσηκώνει πόλεμο; — Αναγκαίο.»* Διαβάζοντας τους πλατωνικούς διαλόγους, για μια στιγμή, ξεχνάς ότι γράφτηκαν το 360-340 π.Χ.! «Μερικοί τώρα από κείνους που τον εβοήθησαν να κα­ ταλάβει την εξουσία και έχουν δύναμη κοντά του, δεν θ ’ αρχίσουν με θάρρος και μπροστά του και αναμεταξύ τους να τον κατηγορούν για όσα γίνονται, τουλάχιστον όσοι α π ’ αυτούς έχουν περισσότερο ανδρισμό; — Φυσικά. — Πρέπει λοιπόν ο τύραννος, αν πρόκειται να παραμείνει στην εξουσία, όλους αυτούς να τους βγάλει από τη μέση, ως που να μην αφήσει κανένα που ν ' αξίζει, ούτε από τους φίλους ούτε από τους εχθρούς»32. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε την παράθεση χωρίων από το έργο του Πλάτωνα για τους «τυράννους» και τον «τυραννικό άνθρωπο». Είναι όμως αρκετά όσα παραθέσαμε για να στοιχει­ οθετήσουμε την άποψη ότι, παράλληλα με τις χαρακτηριστικές * Πλάτωνος Πολιτεία. Βιβλίο Η ' (Βιβλιοθήκη «Παπύρου», σελ. 517, 519). Στο πρωτότυπο: « Ά ρ ’ ουν, είπον, ου ταις μεν πρώταις ημέραις τε και χρόνιο προσγελά τε και ασπάζεται πάντας, ων αν περιτυγχάνη και ούτε τύραννός φησιν είναι, υπισχνείταί τε πολλά και ιδία και δημοσία... Ανάγκη... Ό τα ν δε γε, οίμαι, προς τους έξω εχθρούς τοις μεν καταλογή, τους δε και διαφθείρη, και ησυχία εκείνων γένηται, πρώτον μεν πολέμους τινάς αεί κινεί, ίν ' εν χρεία ηγεμόνος ο δήμος η. Εικός γε... Και αν γε τινας, οίμαι, υποπτεύη ελεύθερα φρονήματα έχοντας μη επιτρέψειν αυτώ άρχειν, όπως αν τούτους μετά προφάσεως απολλύη, ενδούς τοις πολεμίους; Τούτων πάντων ένεκα τυράννω αεί ανά­ γκη πόλεμον ταράττειν; Ανάγκη... Ουκούν και τινας των ξυγκαταστησάντων και εν δυνάμει όντων παρρησιάζεσθαι και προς αυτόν και προς αλλήλους, επιπλήττοντας τοις γιγνομένοις, οι αν τυγχάνωσιν ανδρικώτατοι όντες; Εικός γε. Υπεξαιρείν δη τούτους πάντας δει τον τύραννον, ει μέλλει άρξειν, έως αν μήτε φίλων μ ή τ' εχθρών λίπη μηδένα, ότου τι όφελος».

51

ιδιομορφίες της δικτατορικής διακυβέρνησης, σε διάφορες εποχές υπάρχει κι ένας κοινός πυρήνας, συγκεκριμένα το γεγο­ νός ότι η «δεσποτική προσωπικότητα» δεν μπορεί να ενεργεί διαφορετικά παρά μόνο «εξ ονόματος του λαού». Οι δικτάτορες εκλέγουν αυστηρά τους «συνεργάτες» και «φίλους» τους, δεν ανέχονται την ετεροδοξία, επιδιώκουν να συντηρούν κλίμα έ­ ντασης στο λαό, κρατώντας τον σε επαγρύπνηση για την αντιμε­ τώπιση πολυάριθμων εχθρών. Η απειλή του πολέμου και η επι­ βουλή των δυνάμεων του κακού είναι αναγκαία, για να φωτΓ σουν με άπλετο φως το μεσσιανικό ρόλο του αρχηγού... Ο Στάλιν, χωρίς να ξέρει Πλάτωνα, εμπέδωσε τα ίδια ακριβώς «μυστικά», διαβάζοντας τους βίους των ρώσων τσάρων. Στην τριακοσιοστή επέτειο της τσαρικής οικογένειας των Ρομάνοφ, εκδόθηκε ένα μεγάλο βιβλίο, παρόμοιο με εκείνα τα άλμπουμ των «μεγάλων» ηγετών που εκδίδονταν κατά τη σοβιε­ τική περίοδο επί Στάλιν και αργότερα. Ο Στάλιν, που κατά βά­ θος περιφρονούσε όλους τους ρώσους τσάρους, αυτοκράτορες, και αυτοκρατόρισσες που προέρχονταν από το γένος των βογιάρων Ρομάνοφ, βρήκε το χρόνο να ξεφυλλίσει το ογκώδες αυτό βιβλίο. Σταματώντας στο σημείο όπου περιγραφόταν ο θάνατος του Αλεξάνδρου Β' μετά από δολοφονική ενέργεια, ο Στάλιν διάβαζε... «στις 2 και 35 ο αυτοκράτορας, επιστρέφοντας από το πα­ λάτι του Μ ιχαήλ που βρίσκεται στο κανάλι της Αικατερί­ νης, πληγώθηκε θανάσιμα από βόμβα που έριξαν εναντίον του... Γέρνοντας στο δεξί πλευρό του αυτοκράτορα, ο Μέγας Δούκας ρώτησε αν τον άκουγε η Αυτού Μεγαλειότης, ο οποίος του απάντησε σιγά: “ ακούω” . Στην επόμενη ερώτησή του για το πώς ένιωθε, εκείνος απάντησε: “ ...το ταχύτερο στο παλάτι... μεταφέρετέ με στο παλάτι... να πεθάνω εκεί” . Αυτά ήταν τα τελευταία του λόγια, που άκουσαν αυτόπτες μάρτυρες του θηριώδους εγκλήματος...»33 Ο Στάλιν έκλεισε απότομα το μεγάλο βιβλίο, συλλογιζόμενος ίσως ότι αν ο αυτοκράτορας ήταν ισχυρός δεν θα τον σκό­ τωναν εκείνοι, αλλά αυτός εκείνους... Κατανοούσε καλύτερα από κάθε συνεργάτη του ότι οποιαδήποτε εξουσία, ακόμα και 52

διαμετρικά αντίθετου κοινωνικού και πολιτικού περιεχομένου, έχει κάτι το κοινό. Πρέπει να είναι ισχυρή. Ιδιαίτερα η δικτατορική εξουσία. Αυτό ο Στάλιν το είχε αφομοιώσει καλά. Το ίδιο καλά είχε αφομοιώσει κι εκείνη την ιδέα που αποτε­ λούσε τον ακρογωνιαίο λίθο όλων των «μυστικών» του και στην οποία ήδη αναφερθήκαμε, ότι δηλαδή απαιτείται η συνε­ χής υποδαύλιση του κλίματος έντασης και κοινωνικής πάλης. Σ ’ αυτό το κλίμα ένιωθε σιγουριά. Ό λ η η προεπαναστατική ζωή του ήταν ένας διαρκής αγώνας επιβίωσης με απώτερο σκο­ πό την υπονόμευση των θεμελίων του τσαρικού καθεστώτος. Στη δεκαετία του ’20 ήρθαν έτσι τα πράγματα που ο Στάλιν μπόρεσε να στρέψει αυτόν τον αγώνα στη σφαίρα της ιδεολο­ γικής κατασυκοφάντησης και πολιτικής εκτόπισης σχεδόν όλων όσων δεν συμφωνούσαν μαζί του, και εκείνων που έστω και θεωρητικά θα διεκδικούσαν την πρωτοκαθεδρία. Τον αγώνα επιλογής μεθόδων και τρόπων ανάπτυξης της χώρας ο Στάλιν τον μετέτρεψε σε γενοκτονία όλων των πραγματικών και, το κυριότερο, όλων των πιθανών του αντιπάλων. Και τα κατάφερε τόσο καλά που πιστεύω ότι ακόμα κι αν περάσουν αιώνες οι κάτοικοι της Γης, αν επιβιώσουν τελικά, θα συνδέουν συνειρ­ μικά τη βαρβαρότητα όχι μονάχα με τον Ταμερλάνο, τον Τζένγκις Χαν, τον Χίτλερ, αλλά και με το όνομα του Στάλιν. Ο Στάλιν μπορεί να μην έγραψε ένα Μάιν Καμπφ («Ο αγών μου»), όπως έκανε ο Χίτλερ, ολόκληρη όμως η ζωή και η δράση του «έγραψαν» πραγματικά το δικό του αγώνα ενάντια σε αναρίθμη­ τους εχθρούς, όχι τόσο υπαρκτούς, όσο φανταστικούς, υποθε­ τικούς. Οι πιο πραγματικοί α π ’ όλους τους εχθρούς του ήταν οι φα­ σίστες, με τους οποίους προσπάθησε, ωθούμενος μάλλον από τακτικούς υπολογισμούς, να διατηρήσει ορισμένες σχέσεις καμουφλαρισμένες σαν «φιλία». Τελικά όμως η αναμέτρηση με τον χιτλερισμό, που οδήγησε στο χείλος της καταστροφής, όχι μόνο την πολιτική του καριέρα, αλλά και ολόκληρη τη χώρα, τον ανέβασε ξανά στην πιο ψηλή κορυφή της εξουσίας και της δόξας. Φτάνοντας στο ζενίθ της δύναμής του, δεν μπορεί να μην καταλάβαινε ότι αυτό δεν το χρωστούσε απλά και μόνο στην ιστορική συγκυρία, στο αδιαμφισβήτητο κύρος των ιδεών του, όσο πριν α π ’ όλα στην ίδια τη μέθοδο που ’χε επιλέξει, στη μέθοδο υποδαύλισης κλίματος διαρκούς πάλης, ανεξάρτη­ 53

τα αν η πάλη αυτή στρεφόταν κατά των φραξιονιστών ή αφο­ ρούσε την εκβιομηχάνιση, την κολεκτιβοποίηση, την αντιμε­ τώπιση των «κοσμοπολιτών» και την πολιορκία τόσων «κά­ στρων» που έπρεπε να εκπορθήσουν οι μπολσεβίκοι. Σε τελευ­ ταία ανάλυση, αυτή ακριβώς η συνεχής πάλη ισοδυναμοϋσε με προσωπική καταξίωση, διαιώνιση, θεοποίηση του «αρχηγού». Ο Στάλιν πάντοτε θυμόταν ότι η ιδέα της ταξικής πάλης απο­ τελούσε γ ι ’ αυτόν θεμελιώδη αρχή. Μετά την εξάλειψη της τάξης των φεουδαρχών και των καπιταλιστών, ανακάλυψε μια άλλη ακόμα «τάξη» που έπρεπε να αφανιστεί, τους κουλάκους. Ακόμα και όταν απαλλάχτηκε από τους φανερούς ταξικούς του εχθρούς, ο Στάλιν εφεύρε μια ειδική διατύπωση που δικαιολο­ γούσε πάντοτε την ύπαρξή τους. Καθισμένος στο γραφείο του στο Κρεμλίνο περασμένα μεσάνυχτα, μια βδομάδα πριν τη δυ­ σοίωνη εκείνη Ολομέλεια του Φλεβάρη - Μάρτη 1937, ο Στά­ λιν πάσχιζε εναγώνια να πετύχει έναν ορισμό, να συλλάβει ένα συλλογισμό, τέτοιο που να μπορεί να δικαολογήσει το αξίωμά του ότι η πάλη στο εσωτερικό της κοινωνίας πρέπει να είναι «διαρκής». Ό π ω ς μαρτυρούν τα πρακτικά της εισήγησής του στην Ολομέλεια, από τα σβησίματα και τις διορθώσεις στο κείμενο συνάγεται ότι βασανιζόταν από καιρό μέχρι να καταλήξει στην επιθυμητή διατύπωση. Ας τη θυμηθούμε άλλη μια φο­ ρά: « Ό σ ο θα προχωρούμε μπροστά, όσο θα σημειώνουμε περισσότερες επιτυχίες, τόσο πιο πολύ θα εξαγριώνονται οι παραφυάδες των συντριμμένων, ανταγωνιστικών τάξε­ ων, τόσο πιο γρήγορα θα χρησιμοποιούν ανοιχτές μορφές πάλης, τόσο πιο πολύ θα διαπράττουν αίσχη σε βάρος της κοινωνίας, τόσο συχνότερα θα καταφεύγουν στα πιο απελπισμένα μέσα πάλης, σαν τελευταίο όπλο των κατα­ δικασμένων». Στη συνέχεια της ομιλίας του ακολουθεί μια ακόμα ιστορικής σημασίας φράση: «στο μέλλον θα τους συντρίψουμε, όπως ακριβώς τους συντρίβουμε στο παρόν, όπως τους συντρίψαμε στο παρελθόν».34 Στον προσανατολισμό της αέναης πάλης, κατανοημένης μο­ νοσήμαντα ως ανταγωνιστικής, αδυσώπητης, απόλυτης, κρύβε­ ται ένα από τα κύρια «μυστικά» της σταλινικής μεθοδολογίας σκέψης και πρακτικής. Ακόμα κι όταν πέτυχε την υποταγή ενός 54

μεγάλου λαού ο Στάλιν δεν ησύχασε. Το Γενάρη του 1948 ο «τυραννικός άνθρωπος» (κατά τον Πλάτωνα) κάλεσε στο γρα­ φείο του τον υπουργό Εσωτερικών της ΕΣΣΔ, Σ.Ν. Κρουγκλόφ και τον διέταξε να εισηγηθεΐ συγκεκριμένα μέτρα δημιουργίας νέων, συμπληρωματικών στρατοπέδων συγκέντρωσης αι ειδι­ κών φυλακών. Οι κεραίες του Στάλιν είχαν εντοπίσει κάποια ανησυχητικά παράσιτα στην απέραντη χώρα, Είχαν πυκνώσει οι εκδηλώσεις έκφρασης δυσαρέσκειας, ορισμένοι επιχειρού­ σαν να σηκώσουν κεφάλι, μερικοί συγγραφείς έπαψαν να γρά­ φουν, διαμαρτυρόμενοι με τον τρόπο τους κατά του ασφυκτικού αδιεξόδου που προκαλούσε ο κλοιός της απόλυτης εξουσίας. «Μέσα στο Φλεβάρη να έχετε έτοιμο σχέδιο απόφασης», κατέληξε συνοπτικά ο Στάλιν. «Για τους τροτσκιστές, τους μενσεβίκους, τους εσέρους, τους αναρχικούς, τους εμιγκρέδες απαιτείται η δημιουργία ειδικών συνθηκών...». «Θα είναι έτοιμο, σύντροφε Στάλιν, θα είναι έτοιμο...», επανέλαβε μερικές φορές ο υπάκουος εγκάθετός του Μπέρια. Ας μη νομίζει ο αναγνώστης ότι μπέρδεψα εδώ τις ημερομη­ νίες. ' Οχι δεν πρόκειται για κάτι τέτιο. Ο Στάλιν εξακολουθού­ σε να μιλάει για τροτσκιστές, μενσεβίκους, εσέρους, αναρχι­ κούς εν έτει 1948! Είναι μάλλον φανερή η προσπάθειά του να ανακαλύψει ένα καινούριο άλλοθι, κατασκευάζοντας «νέους εχθρούς». Ο Κρουγκλόφ πάντως, συνεπής στην υπόσχεσή του, δεν άργησε να ετοιμάσει την έκθεση. Μέσα στο Φλεβάρη, πράγ­ ματι, ο Ποσκρεμπίσεφ παρέδωσε στον Στάλιν ένα έγγραφο: «Προς Κεντρική Επιτροπή ΚΚΡ(μπ.) σύντροφο Στάλιν Ι.Β. Σύμφωνα με τις υποδείξεις Σας, εισηγούμαστε σχέδιο απόφασης του Υπουργικού Συμβουλίου για την οργάνω­ ση στρατοπέδων συγκέντρωσης και φυλακών αυστηρής διαβίωσης με σκοπό τον εγκλεισμό άκρως επικίνδυνων εγκληματιών κατά του κράτους και για την εκτόπισή τους σε απομακρυσμένα μέρη της ΕΣΣΔ. Β. Αμπακούμοφ Σ. Κρουγκλόφ»35

55

Στο σχέδιο απόφασης αναφερόταν ότι «οι τροτσκιστές, οι τρομοκράτες, οι δεξιοί, οι μενσεβίκοι, οι εσέροι, οι αναρχικοί, οι εθνικιστές, οι λευκοεμιγκρέδες» πρέπει να οδηγηθούν σε δε­ κάδες νέα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Καραγκαντά και σε άλλα μέρη. Συνάμα, «οι κατηγορούμενοι πρέπει να υποβληθούν σε ειδική ανάκριση από άνδρες της Ασφάλειας για να αποκαλύψουν τους ομοϊδεάτες τους». Επίσης, προτεινόταν αναφορικά με τους φυλακισμένους να «αποκλείεται κάθε μείωση των ποι­ νών απομόνωσης, καθώς και οποιαδήποτε άλλη διευκόλυνση». Επί πλέον, το Υπουργείο Εσωτερικών* είχε τη δικαιοδοσία, «σε περίπτωση ανάγκης, να παρατείνει τη φυλάκιση των ε­ γκλείστων, σύμφωνα με τις σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις». Τι υποκρισία, αλήθεια: παράταση του χρόνου της εξορίας «