ΕΛΛΑΔΑ 1965-1970

H EΛΛAΔA 1965 –1970

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔA TON 20 AIΩNA 1965-1970  Xρονολγιο

Tου Nικηφ ρου Σταματάκη

H Eλλάδα τον 20

1965 – 1970

 Aπ

τα Iουλιανά στη δικτατορία

Tου Γιώργου Δελαστίκ Tο

πραξικπημα της 21ης Aπριλίου 1967

Tου Oθωνα Tσουνάκου Aυτοσχέδια

ιδεολογήματα

Tου Θάνου Bερέμη Kύπρος:

Aνοχύρωτη Πολιτεία

Tου Πέτρου Παπακωνσταντίνου Aντιστασιακές

οργανώσεις

Tου Oθωνα Tσουνάκου Aριστερά:

κρίση και διάσπαση

Tου Oθωνα Tσουνάκου H

Eλλάδα της μετανάστευσης

Tης Hρας Eμκε-Πουλοπούλου Oικονομία:

Oικοδομικς πυρετς

Tου Θανάση Kαλαφάτη Πολεοδομία

και αρχιτεκτονική 1945-1975: Aνοικοδμηση και αντιπαροχή

Tου Eμμανουήλ B. Mαρμαρά Λογοτεχνία:

Eλογοκρίθη και...

Tου Aλέξη Zήρα Eικαστικές

Tέχνες: Σημαντικές

απώλειες Tου Δημήτρη Παυλ πουλου Θέατρο:

Aλλαγή προσανατολισμού

Tου Πλάτωνος Mαυρομούστακου Kινηματογράφος:

Σε μεταβατικ

στάδιο Tης Mαρίας Kατσουνάκη Mουσική:

Tο τραγούδι της επταετίας

Tου Γιώργου Tσάμπρα Tηλεραση:

H πρώτη εκπομπή

Tης Π πης Διαμαντάκου Eξώφυλλο: Aθήνα, Aπρίλιος 1967. Tανκς των πραξικοπηματιών στον περίβολο της Bουλής των Eλλήνων (φωτ.: Aφοί Aναγνωστπουλοι).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Eιδικς Συνεργάτης NIKHΦOPOΣ ΣTAMATAKHΣ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Aθήνα, 27 Aυγούστου 1965. H πλατεία Oμονοίας πλημμυρισμένη απ πλήθος λαού που διαδηλώνει εναντίον των «αποστατών» της Eνωσης Kέντρου. Tην επομένη κρίνεται στη Bουλή η κυβέρνηση Tσιριμώκου, η οποία τελικά θα έχει την τύχη της πρώτης κυβέρνησης «αποστατών» του Γ. Nβα: καταψήφιση (φωτ.: Pεντζής).

αιώνα

ε την έναρξη του έτους 1965 και τις καταγγελίες, τον Mάιο, για την ύπαρξη αριστερτροπης συνωμοτικής οργάνωσης αξιωματικών στο στρατ, επιτείνεται η αίσθηση τι τα νέφη της δυσπιστίας μεταξύ ανακτρων –και ποικίλων κέντρων παραεξουσίας– και κυβέρνησης του Kέντρου αντί να διαλύονται συνεχώς πυκνώνουν. Tα μέτρα πολιτικής φιλελευθεροποίησης εκλαμβάνονται ως προανάκρουσμα ανατροπής της κρατούσης τάξεως πραγμάτων. Oι επιλογές ανεξαρτητοποίησης σε επίπεδο διεθνών σχέσεων και αμυντικής πολιτικής ερμηνεύονται ως συμπτώματα ενδοτισμού και ερωτοτροπίας με το σοβιετικ μπλοκ. Στο εξωτερικ, το κλίμα δεν ήταν ευνοϊκ. H ανάρρηση στα ύπατα σοβιετικά αξιώματα του Λεοντίντ Mπρέζνιεφ —που τέσσερα χρνια αργτερα θα διατάξει την εισβολή των ρωσικών τανκς στην Πράγα— ερμηνεύτηκε ως η έναρξη σταδιακής απομάκρυνσης της ηγέτιδας του «κομμουνιστικού κσμου» απ το χρουστσοφικ δγμα της ειρηνικής συνύπαρξης και υιοθέτησης σκληρτερης γραμμής στον ανταγωνισμ των δύο υπερδυνάμεων. H ερμηνεία που έδωσε η ηγέτιδα δύναμη του «ελευθέρου κσμου» στην εξέλιξη εκείνη, δεν ευνοούσε την προοπτική ενς κσμου, στον οποίο θα υπήρχε χώρος για το Kίνημα των Aδεσμεύτων, πολιτική έκφραση του «τρίτου κσμου» στην κοινωνία των εθνών. Kατά πσο ο Mακάριος, ηγετική προσωπικτητα των Aδεσμεύτων, αντιλήφθηκε εγκαίρως πσο στένευαν τα περιθώρια για μια Kύπρο ανεξάρτητη και αδέσμευτη, δεν είναι βέβαιο. Bέβαιο είναι τι το Kυπριακ είχε ήδη καταστεί εξαιρετικά δυσεπίλυτο πρβλημα. Zήτημα εξ ορισμού εθνικ για την Eλλάδα, είχε καταστεί, επίσης, μετά τις συμφωνίες Zυρίχης και Λονδίνου και την ανακήρυξη της Kυπριακής Δημοκρατίας, αναπσπαστο στοιχείο του ελληνικού προβλήματος. H σχέση συγκοινωνούντων δοχείων που είχε αναπφευκτα παγιωθεί μεταξύ Eλλάδας και Kύπρου, επέ-

M

δρασε πολλαπλασιαστικά στο βαθμ ενδιαφέροντος και ανησυχίας του αμερικανικού παράγοντα για τις εξελίξεις και στις δύο χώρες. Στο εσωτερικ, αφετέρου, κάθε προσπάθεια φιλελευθεροποίησης που θα επέτρεπε σε νέες δυνάμεις να κινηθούν ανεμπδιστα προς την κατεύθυνση του οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού εκσυγχρονισμού της χώρας, θεωρήθηκε εξαρχής ως απειλή και προσπάθεια ανατροπής παγιωμένων καταστάσεων και κεκτημένων. Στην πραγματικτητα, αυτ που εξέτρεφε την ανωμαλία και κυοφορούσε πραγματικούς κινδύνους εκτροπής ήταν το εξαμβλωματικ σχήμα το οποίο επέτρεπε να εκπορεύεται πολιτική απ δύο κέντρα εξουσίας: την ελέω κληρονομικού δικαιώματος βασιλεία (και τον εσμ των παραεξουσιαστικών κέντρων που στοιχημάτιζαν πάνω της και τη δική τους μακροημέρευση) και την εκλεγμένη νμιμη κυβέρνηση — επ’ αυτού, απτ και διδακτικ πρσφατο παράδειγμα ήταν η έξωση του K. Kαραμανλή. O ανώτατος άρχων διάλεξε να συγκρουσθεί με τη μνη πηγή εκπρευσης εξουσίας και νομιμτητας που αναγνωρίζει κάθε δημοκρατία, ακμη και η βασιλευμενη: τη λαϊκή βούληση, εκφρασμένη στην κάλπη. H αναστάτωση απ την αλαζονική αποπομπή της νμιμης κυβέρνησης, τον Iούλιο του 1965, οδήγησε –μέσω μιας κρίσης την οποία παρέτειναν και επέτειναν η εμπάθεια, ο αρνητισμς, η ανεπάρκεια σε επίπεδο δημοσίων προσώπων και η δυστοκία σε επίπεδο πολιτικού συστήματος– στην επικράτηση της δικτατορίας της 21ης Aπριλίου. H οποία, απ ειρωνεία των πραγμάτων και εκδικητικτητα της Iστορίας, πέτυχε το εντελώς αντίθετο απ αυτ για το οποίο εμφανώς έγινε: να οδηγήσει, εν μέσω λυγμών και γελώτων, το εξαμβλωματικ και ανάξιο της Eλλάδας «κράτος του παρακράτους» στον τάφο. K.Γ

Xρονολ γιο 1965 Φεβρουάριος 2–3 Φεβρουαρίου: Ο Γ. Παπανδρέου επισκέπτεται το Βελιγράδι για συνομιλίες με τον Τίτο. Ο υπουργ ς Εξωτερικών της Γιουγκοσλαβίας θέτει ευθέως ζήτημα μακεδονικής μειον τητας στην Ελλάδα. 19 Φεβρουαρίου: Σε συγκέντρωση στην πλατεία Κλαυθμώνος, ο Π. Κανελλ πουλος κηρύσσει τον «υπέρτατο αγώνα» για την ανατροπή της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου. 23 Φεβρουαρίου: Ο Γ. Παπανδρέου αποκαλύπτει στη Βουλή το «σχέδιο Περικλής» με το οποίο επιχειρήθηκε η αλλοίωση της λαϊκής βούλησης στις εκλογές του 1961. 26 Φεβρουαρίου: Ο Π. Κανελλ πουλος ζητεί απ τον βασιλιά να αποπέμψει τον Γ. Παπανδρέου, ως ενδοτικ έναντι του κομμουνισμού. Την επομένη η ΕΡΕ καταγγέλλει στη Βουλή «κομμουνιστική διείσδυση» στη Σχολή Ευελπίδων. Απρίλιος 5 Απριλίου: Ισχυρ ς σεισμ ς στην Πελοπ ννησο: 17 νεκροί και πάνω απ 200 τραυματίες· μεγάλες καταστροφές σε Μεγαλ πολη και Πάτρα. 17 Απριλίου: H κυβέρνηση Kέντρου ανακοινώνει την απ φασή της να άρει λα τα έκτακτα μέτρα της περι δου του εμ-

φυλίου και να αποφυλακίσει και τους τελευταίους πολιτικούς κρατούμενους. Μάιος 19 Μαΐου: Πρώτο δημοσίευμα για τον «Ασπίδα», σε αντιπολιτευ μενη επαρχιακή εφημερίδα. Είχε προηγηθεί υπ μνημα του Γ. Γρίβα στον βασιλιά και στον υπουργ Aμύνης, με το οποίο καEπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ τήγγελε κρούσματα απειθαρχίας στην ΕΛΔΥΚ μετά την επίσκεψη του Ανδρέα Παπανδρέου στην Kύπρο. 20 Μαΐου: Ο αντιστράτηγος του Δικαστικού Ι. Σίμος μεταβαίνει στην Κύπρο για ανακρίσεις σχετικά με τον «Ασπίδα». 28 Μαΐου: Σε αντιπολιτευ μενες εφημερίδες της Aθήνας διατυπώνονται καταγγελίες για ανάμιξη του Α. Παπανδρέου στον «Ασπίδα». Ιούνιος 1 Ιουνίου: Ο αντιστράτηγος Ι. Σίμος, ολοκληρώνει το ανακριτικ του έργο, διαπιστώνοντας τι υπήρξε πράγματι ο «Aσπίδα», αλλά είχε διαστάσεις μικρ τερες και σκοπ διαφορετικ απ εκείνον που του απεδίδετο.

7 Ιουνίου: Πειθαρχικές ποινές σε αξιωματικούς που φέρονται ως αναμεμιγμένοι στον «Ασπίδα». 8 και 10 Ιουνίου: Επιστολές Κωνσταντίνου στον πρωθυπουργ , με τις οποίες τον καλεί να εκκαθαρίσει την υπ θεση «Aσπίδα». 25 Ιουνίου: Ο Γ. Παπανδρέου θέτει θέμα εμπιστοσύνης της Βουλής και παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης. 28 Ιουνίου: Προφυλακίζεται ο λοχαγ ς Αρ. Μπουλούκος ως ένας απ τους ιδρυτές του «Aσπίδα». Ιούλιος 10 Ιουλίου: Ο συνταγματάρχης Πυροβολικού Γεώργιος Παπαδ πουλος, καταγγέλλει απ πειρα δολιοφθοράς σε οχήματα του στρατού στον Eβρο. Oπως αποδείχθηκε αργ τερα, η δολιοφθορά ήταν έργο του ιδίου. 11 Ιουλίου: Συνάντηση πρωθυπουργού – βασιλιά στην Κέρκυρα. Ο Γ. Παπανδρέου ζητεί απ τον Kωνσταντίνο να εγκρίνει την αντικατάσταση του υπουργού Εθνικής Aμυνας Πέτρου Γαρουφαλιά. Ο βασιλιάς αρνείται. 13 Ιουλίου: Διαγράφεται απ την Eνωση Κέντρου ο Πέτρος Γαρουφαλιάς. 14 Ιουλίου: Tρίτη επιστολή Κωνσταντίνου προς τον πρωθυπουργ , τον οποίο μέμφεται τι επιχειρεί να συγκαλύψει την υπ θεση «Aσπίδα» για να διασώσει τον γιο του, Ανδρέα Παπανδρέου, που KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

3

Στις 21 Nοεμβρίου 1966, ο Aνδρέας Παπανδρέου εμφανίζεται στο ακροατήριο της δίκης για τον «Aσπίδα», σε ένδειξη συμπαράστασης προς τους κατηγορούμενους αξιωματικούς. Στη φωτογραφία, καθισμένος ανάμεσα στους βουλευτές της E.K., Aνδρέα Kοκκέβη και Iω. Aλευρά, και τον Aγαμ. Kουτσγιωργα, συνομιλεί με δημοσιογράφους, στη διάρκεια διαλείμματος της ακροαματικής διαδικασίας (φωτ.: Pεντζής).

φέρεται ως πολιτικ ς αρχηγ ς της. 15 Ιουλίου: Παραίτηση της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου και ορκωμοσία Γεωργίου Αθανασιάδη–Ν βα. 16 Ιουλίου: «Αποστασίες» βουλευτών της Eνωσης Κέντρου. Mαχητικές διαδηλώσεις στην Αθήνα και σε άλλες π λεις. 21 Ιουλίου: Nεκρ ς σε διαδήλωση ο φοιτητής της ΑΣΟΕΕ και μέλος της Nεολαίας Λαμπράκη, Σωτήρης Πέτρουλας. Αύγουστος 5 Αυγούστου: Καταψηφίζεται στη Bουλή η κυβέρνηση Ν βα, η πρώτη κυβέρνηση των «αποστατών». Εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Ηλία Τσιριμώκο. 20 Αυγούστου: Διαδηλώσεις και αιματηρές συγκρούσεις στην Αθήνα. 28 Αυγούστου: Καταψήφιση της κυβέρνησης Τσιριμώκου στη Βουλή. Σεπτέμβριος 1–2 Σεπτεμβρίου: Συμβούλιο στέμματος για την αντιμετώπιση της κρίσης. Αποφασίζεται ο σχηματισμ ς κυβέρνησης υπ τον Στέφανο Στεφαν πουλο. 17 Σεπτεμβρίου: Ορκίζεται κυβέρνηση Στεφαν πουλου. 24 Σεπτεμβρίου: Η τρίτη κυβέρνηση των «αποστατών», με τη στήριξη της ΕΡΕ και του Κ μματος των Προοδευτικών, παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης απ τη Βουλή. Nοέμβριος 17–19 Νοεμβρίου: Ο υπουργ ς Εξωτερικών της κυβέρνησης Στεφαν που-

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

λου, Ηλίας Τσιριμώκος, στην Κύπρο.

1965 • «Το μπλ κο», του Aδωνι Κύρου. • «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα», του Γιώργου Τζαβέλλα. • «Γράμμα απ την Αμερική», του Λάκη Παπαστάθη. • «Το χώμα βάφτηκε κ κκινο», του Βασίλη Γεωργιάδη. • Γιώργος Σεφέρης: Αντιγραφές. • Τάσος Λειβαδίτης: Ποίηση. • Στρατής Τσίρκας: Η νυχτερίδα (Το τρίτο βιβλίο της τριλογίας Ακυβέρνητες πολιτείες). • Αντώνης Σαμαράκης: Το λάθος. • Σάκης Παπαδημητρίου: Το δωμάτιο. • Νίκος Καχτίτσης: Η περιπέτεια ενς βιβλίου. • Παντελής Καλι τσος: Ονειροπλοι. Θάνατος Φώτη Κ ντογλου • (1896–1965). • Θάνατος Λουκή Ακρίτα (1909 –1965). • Θάνατος Αγγελικής Χατζημιχάλη (1895–1965).

1966 Ιανουάριος 1 Ιανουαρίου: «Mίασμα» χαρακτηρίζει τον κομμουνισμ , στο πρωτοχρονιάτικο μήνυμά του προς τον ελληνικ λα , ο βασιλιάς. 31 Ιανουαρίου: Aθήνα: Σύσκεψη Στεφαν πουλου – Μακαρίου για το Κυπριακ .

Μάρτιος 21 Μαρτίου: Σοβαρά προβλήματα στις σχέσεις Αθηνών – Λευκωσίας μετά την απ φαση της ελληνικής κυβέρνησης, παρά τη διαφωνία του υπουργού Εξωτερικών, Hλ. Tσιριμώκου, να διορίσει αρχηγ λων των εν πλων δυνάμεων στην Κύπρο τον στρατηγ Γ. Γρίβα. Απρίλιος 10 Απριλίου: Παραίτηση Τσιριμώκου. Kυβερνητική κρίση. Μάιος 20 Μαΐου: Εκδίδεται απαλλακτικ βούλευμα για την υπ θεση «Περικλής» με το αιτολογικ τι το σχέδιο εφαρμ στηκε μ νον εναντίον των κομμουνιστών. Ιούνιος 9 Ιουνίου: Eναρξη ελληνο–τουρκικού διαλ γου. 17 Ιουνίου: Ο Γεώργιος Μαύρος παραιτείται απ διοικητής της Εθνικής Τράπεζας. Ιούλιος 10 Ιουλίου: Θεσσαλονίκη: Συγκρούσεις αγροτών – αστυνομίας, με πολλούς τραυματίες εκατέρωθεν. Σεπτέμβριος 29 Σεπτεμβρίου: Εκδίδεται βούλευμα για τον «Ασπίδα». Παραπέμπονται στο στρατοδικείο 28 απ τους 30 προφυλακισμένους. Ανάμεσά τους οι συνταγματάρ-

χες Α. Παπατέρπος, Π. Αναγνωστ πουλος, Δ. Χονδροκούκης και οι λοχαγοί Π. Παπαγεωργ πουλος, Αρ. Μπουλούκος, Θεοφ. Τ μπρας, κ.ά. Οκτώβριος 2 Οκτωβρίου: Αρχίζει στο Kακουργοδικείο Θεσσαλονίκης η δίκη για τη δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη. Nοέμβριος Aρχές του μήνα: Mε πρωτοβουλία του Γ. Παπανδρέου αποκαθίσταται η επαφή του με τον βασιλιά, για την εκτ νωση της έντασης και την ομαλή έξοδο απ την κρίση. 14 Nοεμβρίου: Aθήνα: Aρχίζει η δίκη

Aπ τη φοιτητική συγκέντρωση που οργάνωσε η EΦEE στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου της Aθήνας, στις 5 Mαρτίου 1967. Tο φάσμα της στρατοκρατικής εκτροπής πλανάται ήδη στην ατμσφαιρα. Σε λιγτερο απ ένα μήνα, η Δημοκρατία, ταλαιπωρημένη και ουσιαστικά ανοχύρωτη, θα υποκύψει, μη έχοντας άλλο να ελπίζει παρά «εις τον πατριωτισμν των Eλλήνων» – άρθρο 114 του καταλυθέντος Συντάγματος (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπρτερ).

1η Iανουαρίου 1966. O βασιλιάς Kωνσταντίνος, στο γραφείο του, ετοιμάζεται να απευθύνει το πρωτοχρονιάτικο διάγγελμά του προς τον ελληνικ λα. Tο διχαστικ περιεχμεν του ήταν άλλη μια κίνηση αυτοϋπονμευσης του θεσμού. H Eνωση Kέντρου το χαρακτήρισε «βαρύ λάθος», ο Π. Kανελλπουλος και ο Σπ. Mαρκεζίνης ζήτησαν εξηγήσεις απ την κυβέρνηση «αποστατών», η EΔA το χαρακτήρισε κήρυγμα μισαλλοδοξίας (φωτ.: Eπίκαιρα).

ματικούς της χωροφυλακής στην υπ θεση Λαμπράκη.

1966

για τον «Aσπίδα» στο Tακτικ Στρατοδικείο. Δεκέμβριος Aρχές του μήνα: Mυστική συνάντηση Γ. Παπανδρέου και Π. Kανελλ πουλου, παρουσία του διευθυντή του πολιτικού γραφείου του βασιλιά, Δ. Mπίτσιου. Oι δυο άνδρες συμφωνούν να ορισθεί υπηρεσιακή κυβέρνηση για τη διεξαγωγή εκλογών με απλή αναλογική, με δέσμευση της E.K. τι δεν θα συνεργαστεί μετεκλογικά με την EΔA. Aν ο βασιλιάς δεχτεί τις θέσεις αυτές, βεβαιώνει ο Γ. Παπανδρέου, ο ίδιος θα εξάρει τη βασιλική πρωτοβουλία. Tην επομένη, ο Δ. Mπίτσιος συντάσσει μνημ νιο με λα τα

σημεία της συμφωνίας, το οποίο υπογράφουν οι αρχηγοί της E.K. και της EPE. 8 Δεκεμβρίου: Βυθίζεται το οχηματαγωγ «Ηράκλειο» κοντά στη βραχονησίδα Φαλκονέρα. Πνίγονται 225 άνθρωποι. 18 Δεκεμβρίου: Συμφωνία Κωνσταντίνου – Γ. Παπανδρέου – Π. Κανελλ πουλου για υπηρεσιακή κυβέρνηση υπ

τον Ιω. Παρασκευ πουλο προς διεξαγωγή εκλογών. 22 Δεκεμβρίου: Ορκίζεται η υπηρεσιακή κυβέρνηση Παρασκευοπούλου. 29 Δεκεμβρίου: Το Kακουργοδικείο Θεσσαλονίκης εκδίδει καταδικαστική απ φαση για κατηγορούμενους αξιω-

• Η Ελλάδα εκπροσωπείται στην Μπιενάλε Βενετίας απ τους Νίκο Γεωργιάδη, Γιώργο Μαυροΐδη, Κλέαρχο Λουκ πουλο, Κώστα Ανδρέου και Βάσω Κατράκη, η οποία τιμήθηκε με το βραβείο χαρακτικής. • Ξεκινούν ανασκαφές στις Αρχάνες Κρήτης, υπ την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας. • «Μέχρι το πλοίο» του Αλέξη Δαμιανού. • «Πρ σωπο με πρ σωπο» του Ροβήρου Μανθούλη. • «Εκδρομή» του Τάκη Κανελλ πουλου. • «Με τη λάμψη στα μάτια» του Πάνου Γλυκοφρύδη. • «Τζίμης ο τίγρης» του Παντελή Βούλγαρη. • «Ο θάνατος του Αλέξανδρου» του Δημήτρη Κολλάτου. • Γιώργος Σεφέρης: Τρία κρυφά ποιήματα. • Δημήτρης Χατζής: Ανυπεράσπιστοι (διηγήματα). • Βασίλης Βασιλικ ς: Ζ (χρονικ ). • Γιώργος Χειμωνάς: Μυθιστρημα. • Νίκος Μπακ λας: Ο κήπος των πριγκίπων.

• Μάριος Χάκκας: Τυφεκιοφρος του εχθρού. • Αλέξανδρος Σχίνας: Αναφορά περιπτώσεων. • Γ. Πεντζίκης: Το μυθιστρημα της κυρίας Eρσης. • Θάνατος Γιώργου Θεοτοκά (1905–1966).

1967 Φεβρουάριος 6 Φεβρουαρίου: Συγκαλείται Συμβούλιο Στέμματος για το Κυπριακ . 24 Φεβρουαρίου: H Eισαγγελία ζητεί την άρση της βουλευτικής ασυλίας του Ανδρέα Παπανδρέου και του Παύλου Βαρδινογιάννη. Μάρτιος 16 Μαρτίου: Απ φαση του Στρατοδικείου για την υπ θεση «Ασπίδα». Καταδικάζονται 21 στρατιωτικοί σε ποινές φυλάκισης απ 2 έως 18 χρ νια. 29 Μαρτίου: Σύγκρουση στη Βουλή E.K. και ΕΡΕ για το θέμα της βουλευτικής ασυλίας του Α. Παπανδρέου. 30 Μαρτίου: Η ΕΡΕ αίρει την εμπιστοσύνη της προς την κυβέρνηση Παρασκευ πουλου, προκαλώντας την πτώση της. KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

5

H EΛΛAΔA 1965 –1970 Απρίλιος 3 Απριλίου: Eντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Π. Κανελλ πουλο. Ορκίζεται κυβέρνηση της ΕΡΕ. 14 Απριλίου: Προκήρυξη εκλογών και διάλυση της Βουλής. 20 Απριλίου: Σύσκεψη αντιστρατήγων της λεγ μενης «χούντας των στρατηγών». Εισήγηση του αρχηγού ΓΕΣ για την προετοιμασία πραξικοπήματος. 21 Απριλίου: Στρατιωτικ πραξικ πημα της χούντας των συνταγματαρχών. Στις 2 τα ξημερώματα άνδρες της ΕΣΑ του συνταγματάρχη Ιωάννη Λαδά, συλλαμβάνουν το σύνολο σχεδ ν του πολιτικού κ σμου. Επικεφαλής του στρατιωτικού πραξικοπήματος οι συνταγματάρχες Γεώργιος Παπαδ πουλος και Νικ λαος Μακαρέζος και ο ταξίαρχος Στυλιαν ς Παττακ ς. Μαζικές συλλήψεις και εκτοπίσεις μελών και οπαδών της Aριστεράς. 23 Απριλίου: Σε μήνυμά του ο Μίκης Θεοδωράκης καλεί το λα να αγωνιστεί για την ανατροπή της χούντας. 24 Απριλίου: Στελέχη της E.K. και της ΕΔΗΝ ιδρύουν το «Εθνικ Κίνημα Εθνικής Αντιστάσεως» (ΕΚΔΑ). 30 Απριλίου: Στελέχη της Νεολαίας Λαμπράκη ιδρύουν το «Πατριωτικ Μέτωπο». Στελέχη του Ομίλου Παπαναστασίου αποφασίζουν να ιδρύσουν τη «Δημοκρατική Aμυνα» (Δ.Α.). Μάιος 4 Μαΐου: Eκτοπίζονται 6.000 Aριστεροί στη Γυάρο. 10 Μαΐου: Προφυλακίζεται ο Α. Παπανδρέου για την υπ θεση «Ασπίδα». 14 Μαΐου: Το νεοσύστατο Πατριωτικ

Μέτωπο μετονομάζεται σε Πατριωτικ

Αντιδικτατορικ Μέτωπο (ΠΑΜ). Επικεφαλής τίθεται ο Μίκης Θεοδωράκης. 22 Μαΐου: O Νικηφ ρος Μανδηλαράς, συνήγορος υπεράσπισης στην υπ θεση «Ασπίδα», φονεύεται απ τους διώκτες του ενώ επιχειρεί να αποφύγει τη σύλληψη. Ιούνιος 6 Ιουνίου: Tο καθεστώς απαγορεύει την πώληση δίσκων του Μίκη Θεοδωράκη και την αναμετάδοση της μουσικής του. 22 Ιουνίου: O Ρίτσαρντ Νίξον, πρώην αντιπρ εδρος και μετέπειτα πρ εδρος των HΠA, επισκέπτεται την Aθήνα και συναντάται με τον Παττακ και στελέχη του καθεστώτος των συνταγματαρχών. Ιούλιος 26 Ιουλίου: Συναντώνται στην Κωνσταντινούπολη ο Πατριάρχης Αθηναγ ρας και ο Πάπας Παύλος ΣΤ’. 27 Ιουλίου: Μαγνητοφωνημένη εκπομπή του ΠΑΜ, με αντιδικτατορικά συνθήματα, ακούγεται στην οδ Πανεπιστημίου επί 15 λεπτά, πριν η αστυνομία εντοπίσει το κασετ φωνο. 27 Ιουλίου: Συλλήψεις στα Χανιά μελών του ΠΑΜ. Θα καταδικαστούν απ το Eκτακτο Στρατοδικείο Χανίων σε ποινές φυλάκισης έως 8,5 χρ νια. Αύγουστος 6 Αυγούστου: Παραιτούνται ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδας Ξενοφών Ζολώτας και ο υποδιοικητής Ιωάννης Πεσματζ γλου. 21 Αυγούστου: Συλλαμβάνεται ο Μίκης Θεοδωράκης. 23 Αυγούστου: Δίκη 35 μελών του ΕΚΔΑ. Καταδίκες σε ποινές φυλάκισης έως 9 χρ νια.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

29 Αυγούστου: Παραπέμπεται ο Α. Παπανδρέου για την υπ θεση «Ασπίδα». 31 Αυγούστου: Θεσσαλονίκη: Καταδικάζονται 14 μέλη του ΠΑΜ σε ποινές φυλάκισης. Σεπτέμβριος 5 Σεπτεμβρίου: Δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη απ ργανα της χούντας ο Γ. Χαλκίδης, στέλεχος της Nεολαίας Λαμπράκη και αντιστασιακ ς, ενώ προσπαθούσε να αποφύγει τη σύλληψή του. Συλλήψεις συναγωνιστών του. 9–10 Σεπτεμβρίου: Συνάντηση στον Eβρο του πρωθυπουργού Kων. Κ λλια, συνοδευ μενου απ τον Παπαδ πουλο, με τον πρωθυπουργ της Τουρκίας Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ καταλήγει σε φιάσκο. 27 Σεπτεμβρίου: Aντιδικτατορικές δηλώσεις του Π. Κανελλ πουλου σε ξένους ανταποκριτές. Οκτώβριος 23 Οκτωβρίου: Συλλαμβάνονται μέλη της Δημοκρατικής Aμυνας. Τέλη Οκτωβρίου: Δίκη 38 νέων αριστερών οργανώσεων στο Eκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών. Εννέα καταδικάζονται σε ποινές φυλάκισης έως 20 χρ νια. Νοέμβριος 6 Νοεμβρίου: Συλλήψεις μελών της Δημοκρατικής Αντίστασης Κρήτης. Παραπέμπονται στο Eκτακτο Στρατοδικείο είκοσι εννέα. 15 Νοεμβρίου: Kύπρος: Eπίθεση δυνάμεων του Γρίβα στο χωρι Κοφίνου, φέρνει Eλλάδα και Tουρκία στο χείλος του πολέμου. ΗΠΑ, Βρετανία και Καναδάς αποδέχονται σχετικ αίτημα της Τουρκίας και ζητούν την άμεση αποχώρηση της ελληνικής μεραρχίας απ τη νήσο. Η δικτατορική κυβέρνηση υποκύπτει και αποδέχεται να το κάνει. 21 Νοεμβρίου: Aθήνα: Μεγάλη δίκη μελών του ΠΑΜ. Το Στρατοδικείο επιβάλει ποινές φυλάκισης απ 5 έως 15 χρ νια. Σε ισ βια τα ηγετικά στελέχη του ΠΑΜ, Κ. Φιλίνης και Ι. Λελούδας. 26 Νοεμβρίου: Θεσσαλονίκη: Mεγάλη δίκη του ΠΑΜ στο Στρατοδικείο. Ποινές φυλάκισης έως 20 χρ νια. Σε ισ βια οι Χρ. Μ σχος και Κων. Βέρρος. Δεκέμβριος 3 Δεκεμβρίου: Οι 10.000 άνδρες της ελληνικής μεραρχίας στην Κύπρο επιστρέφουν στην Ελλάδα. Η Κύπρος μένει ανυπεράσπιστη. 13 Δεκεμβρίου: Bασιλικ κίνημα εναντίον της χούντας των συνταγματαρχών αποτυγχάνει. Ο Κωνσταντίνος εγκαταλείπει την Ελλάδα και καταφεύγει στη Ρώμη. Αντιβασιλιάς αναλαμβάνει ο Ζωιτάκης και πρωθυπουργ ς ο Παπαδ πουλος. 15 Δεκεμβρίου: Η αντιδικτατορική φοιτητική οργάνωση «Ρήγας Φεραίος», που είχε ιδρυθεί λίγες μέρες ενωρίτερα, κυκλοφορεί την πρώτη της προκήρυξη. 26 Δεκεμβρίου: Το δικτατορικ καθεστώς χορηγεί αμνηστία για πολιτικά αδικήματα που διαπράχθηκαν μετά την 21η Απριλίου, συμπεριλαμβανομένων του βασιλικού κινήματος και του «Ασπίδα».

1967 H πρώτη εκπομπή της ελληνικής τηλε ρασης (23 Φεβρουαρίου) • «Η χαρτοπαίχτρα» του Κώστα Καραγιάννη.

• Ρ δης Ρούφος: Οι Γραικύλοι. • Νίκος Καχτίτσης: Ο ήρωας της Γάνδης. • Μένης Κουμανταρέας: Το αρμένισμα. • Θάνατος Κωστή Παρθένη (1878–1967). • Θάνατος Θράσου Καστανάκη (1901–1967).

1968 Ιανουάριος 15 Ιανουαρίου: Yστερα απ διεθνείς πιέσεις, ιδίως απ τις ΗΠΑ, η χούντα χορηγεί διαβατήριο στον Α. Παπανδρέου, που αναχωρεί για το εξωτερικ . 22 Ιανουαρίου: Ο Μ. Θεοδωράκης καταδικάζεται σε φυλάκιση 9,5 μηνών για περιύβριση αρχής. Φεβρουάριος 18 Φεβρουαρίου: H 12η Oλομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ οδηγεί σε διάσπαση του κ μματος. 27 Φεβρουαρίου: Ο Α. Παπανδρέου ανακοινώνει, απ τη Σουηδία, την ίδρυση του Πανελλήνιου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ). Mάρτιος 15 Mαρτίου: Θεσσαλονίκη: Πεθαίνει ο πρ εδρος της EΔA Γιάννης Πασαλίδης, που είχε τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμ απ το δικτατορικ καθεστώς. Απρίλιος 9–26 Απριλίου: Συλλήψεις μελών του «Ρήγα Φεραίου» στην Aθήνα και την Kρήτη. 29 Απριλίου: Απολύονται 30 λειτουργοί

της Δικαιοσύνης με το αιτιολογικ της «αντεθνικής δράσεως». Μεταξύ αυτών, ο πρ εδρος του Αρείου Πάγου Στ. Μαυρομιχάλης και ο πρωτοδίκης Χρήστος Σαρτζετάκης. Μάιος 10 Mαΐου: Θεσσαλονίκη: Yποκύπτει στα βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε μετά τη σύλληψή του, ο βουλευτής της ΕΔΑ Γιώργος Τσαρουχάς. Ιούλιος 8 Ιουλίου: Δίκη μελών της Δημοκρατικής Aμυνας στο Eκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών. Kαταδικάζονται 8 απ τους 21 κατηγορούμενους σε ποινές φυλάκισης απ 2 έως 10 χρ νια. Αύγουστος 13 Αυγούστου: Απ πειρα δολοφονίας του Παπαδ πουλου απ τον Αλέξανδρο Παναγούλη, ο οποίος συλλαμβάνεται και υποβάλλεται σε βασανιστήρια για να αποκαλύψει συνεν χους. Σεπτέμβριος 7 Σεπτεμβρίου: Ανακοινώνεται η σύλληψη 20 μελών της ομάδας Παναγούλη («Δημοκρατική Αντίσταση»). 15 Σεπτεμβρίου: Το ΚΚΕ αποφασίζει την ίδρυση της Κομμουνιστικής Νεολαίας Ελλάδας (KNE). 29 Σεπτεμβρίου: «Δημοψήφισμα» για το νέο σύνταγμα Παπαδ πουλου. Το αποτέλεσμα αναμεν μενο: «Ναι» 91,87%, «Oχι» 7,76%. Οκτώβριος 21 Οκτωβρίου: O Αριστοτέλης Ωνάσης

Aθήνα, Kυριακή πρωί, 3 Nοεμβρίου 1968: η κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου αποτελεί το έναυσμα για να ξεσπάσει η πρώτη μαζική διαδήλωση κατά της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Tο κέντρο της Aθήνας δονείται απ συνθήματα και γίνεται θέατρο καταδίωξης, σύλληψης και κακοποίησης πολιτών απ την αστυνομία (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκονμου).

παντρεύεται την πρώην πρώτη κυρία των Ηνωμένων Πολιτειών, Τζάκι Κένεντι. Τέλη Οκτωβρίου: Tο Eκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών καταδικάζει τέσσερα μέλη του ΠΑΜ σε ποινές φυλάκισης απ 2 έως 5 χρ νια. Νοέμβριος 1 Νοεμβρίου: Θάνατος του Γεωργίου Παπανδρέου. 3 Νοεμβρίου: Aθήνα: Η πάνδημη κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου μετατρέπεται σε ογκώδη αντιδικτατορική εκδήλωση. 12 Νοεμβρίου: Θεσσαλονίκη: Καταδικάζονται απ το Eκτακτο Στρατοδικείο 5 μέλη της Δημοκρατικής Aμυνας σε ποινές φυλάκισης απ 5,5 έως 16,5 χρ νια. 18 Νοεμβρίου: Ο Αλ. Παναγούλης καταδικάζεται δις εις θάνατον απ το Eκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών. Η ποινή μετατρέπεται σε ισ βια ύστερα απ

εκκλήσεις προσωπικοτήτων και οργανώσεων απ λο τον κ σμο. Μαζί του δικάζονται άλλα 10 μέλη της οργάνωσης «Δημοκρατική Αντίσταση» και καταδικάζονται σε ποινές φυλάκισης απ

5 χρ νια έως ισ βια. 23 Νοεμβρίου: Μεγάλη δίκη του «Ρήγα Φεραίου» στο Eκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών. Καταδικάζονται 13 σε ποινές φυλάκισης απ 5 έως 21 χρ νια. Τέλη Νοεμβρίου: Συλλαμβάνονται στελέχη του ΚΚΕ στην Αθήνα. Μεταξύ αυτών το μέλος του Πολιτικού Γραφείου Γρ. Φαράκος. Δεκέμβριος 20 Δεκεμβρίου: Δίκη μελών της αριστερής οργάνωσης «29 Mάη». Kαταδικάζονται 8 σε ποινές φυλάκισης απ 4 έως 16 χρ νια. Τέλη Δεκεμβρίου: H φιλοβασιλική αντιδικτατορική οργάνωση «Ελεύθεροι Eλληνες» καλεί με προκήρυξή της τον ελληνικ λα να ανατρέψει τους επίορκους συνταγματάρχες.

1968 • Ολυμπιακοί του Μεξικού: Ο Πέτρος Γαλακτ πουλος κερδίζει χάλκινο μετάλλιο στην ελληνορωμαϊκή πάλη. • «Παρένθεση» του Τάκη Κανελλ πουλου. • Ρένος Αποστολίδης: Α2. • Γιώργος Κιτσ πουλος: Εκλογή (διηγήματα) • Θάνατος Δημήτρη Πικιώνη (1887–1968).

1969 Στυλιανς Παττακς, Γεώργιος Παπαδπουλος, Nικλαος Mακαρέζος, η τριανδρία των αρχιπραξικοπηματιών της 21ης Aπριλίου 1967, λίγους μήνες μετά την επικράτησή τους. Yπήρξαν αμετανητοι εχθροί της Δημοκρατίας έως το τέλος (φωτ.: Aφοί Φλώρου).

Ιανουάριος 23 Ιανουαρίου: Δίκη μελών του ΠΑΜ. Τέσσερις καταδικάζονται σε φυλάκιση 16 χρ νων, ενώ άλλοι τέσσερις σε μικρ τερες ποινές.

Φεβρουάριος Μεγάλη δίκη 39 μελών του ΠΑΜ στη Θεσσαλονίκη. Τέσσερις καταδικάζονται σε ισ βια. Μάρτιος 28 Μαρτίου: Ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, με δημ σια δήλωσή του καταδικάζει το δικτατορικ καθεστώς, ως αντίθετο προς τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο ελληνικ ς λα ς. Τρεις μέρες αργ τερα δημοσιεύεται στην εφημερίδα «Ελεύθερος Κ σμος» επιστολή του, στην οποία επισημαίνει προφητικά για το καθεστώς της χούντας: «...η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, μως η τραγωδία περιμένει, αναπ τρεπτη, στο τέλος». Μάιος 15 Μαΐου: Aθήνα: Δίκη μελών του ΚΚΕ. Kαταδικάζεται σε ισ βια ο Γρ. Φαράκος. Aλλοι οκτώ καταδικάζονται σε φυλάκιση απ 12 έως 20 χρ νια. 26 Μαΐου: Το Eκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών καταδικάζει μέλη της Δημοκρατικής Aμυνας σε ποινές φυλάκισης απ 5 έως 19 χρ νια. Ιούνιος 26 Ιουνίου: Δίκη 17 μελών του ΠΑΜ στη Θεσσαλονίκη. Ποινές φυλάκισης απ 5 χρ νια έως ισ βια. Ιούλιος 14 Ιουλίου: Ο καθηγητής πανεπιστημίου Σάκης Καράγιωργας τραυματίζεται και συλλαμβάνεται, ταν εκρήγνυται στα χέρια του β μβα την οποία ετοίμαζε. Συλλαμβάνονται, επίσης, πολλά μέλη της Δημοκρατικής Aμυνας. Aλλοι, μεταξύ των οποίων ο Kων. Σημίτης, διαφεύγουν στο εξωτερικ . Αύγουστος 30 Αυγούστου: Η χούντα ανακοινώνει τη σύλληψη 50 περίπου μελών της φιλοβασιλικής αντιδικτατορικής οργάνωσης «Ελεύθεροι Eλληνες». Σεπτέμβριος 30 Σεπτεμβρίου: Ο υπουργ ς Εξωτερικών Π. Πιπινέλης αναγγέλλει την αποχώρηση της χώρας απ την Ευρωπαϊκή Eνωση, λίγες μέρες πριν απ τη σύγκληση του Συμβουλίου Υπουργών και τη βέβαιη αποπομπή της Ελλάδας. Νοέμβριος 3 Νοεμβρίου: Δίκη μελών του «Ρήγα Φεραίου». Καταδικάζονται τρεις σε ποινές φυλάκισης απ 8 έως 17 χρ νια. 5 Νοεμβρίου: Δίκη πέντε μελών του ΠΑΜ. Δύο καταδικάζονται σε ισ βια και τρεις σε ποινές φυλάκισης. Δεκέμβριος 12 Δεκεμβρίου: Με ομ φωνη απ φασή του, το Συμβούλιο της Ευρώπης αποπέμπει την Ελλάδα.

1969 • Εμμανουήλ Κριαράς: Αρχίζει η έκδοση του έργου του Λεξικ Μεσαιωνικής Δημώδους Γραμματείας. • Αριστοτέλης Νικολαΐδης: Οι συνυπάρχοντες. • Θάνατος Στράτη Μυριβήλη (1892–1969). KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

7

H EΛΛAΔA 1965 –1970

Aπ τα Iουλιανά Tου Γιώργου Δελαστίκ 15η Iουλίου 1965 είναι μια απ τις κορυφαίες αποφράδες ημέρες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Aναυδος ο ελληνικς λας μαθαίνει τι ο βασιλιάς Kωνσταντίνος, κλιμακώνοντας την επίθεσή του εναντίον του νμιμου πρωθυπουργού της χώρας Γεωργίου Παπανδρέου, αφού τον εξανάγκασε σε παραίτηση έχει ήδη ορίσει... τριμελές (!!!) κυβερνητικ κλιμάκιο, με πρωθυπουργ τον Γ. Aθανασιάδη–Nβα, υπουργ Aμυνας τον Στ. Kωστπουλο και υπουργ Δημσιας Tάξης τον ναύαρχο Iω. Tούμπα, βουλευτές λοι της Eνωσης Kέντρου. Mε το δραματικ αυτ γεγονς σηματοδοτείται η έναρξη της τελικής φάσης προς την ολοκληρωτική κατάλυση της Δημοκρατίας, με την οποία θα επισφραγισθεί το ανώμαλο μετεμφυλιακ καθεστώς. H δήλωση του Γ. Παπανδρέου απέναντι στο «βασιλικ πραξικπημα» και την «αποστασία», πως θα μείνουν στην πολιτική ιστορία του τπου, είναι διακήρυξη αντίστασης: «Συνετελέσθη σήμερον παραβίασις του πολιτεύματος. H κυβέρνησις του λαού εξηναγκάσθη εις παραίτησιν και εκλήθη να κυβερνήση μία ομάς προδοτών της Eνώσεως Kέντρου... Kαταγγέλλω προς τον δημοκρατικν κσμον της χώρας την ομάδα των προδοτών και τον καλώ εις πάνδημον ειρηνικήν εκδήλωσιν εναντίον της προδοσίας... Aρχίζει απ σήμερον νέος ανένδοτος αγών υπέρ της δημοκρατίας».

H

Eκατοντάδες διαδηλώσεις Δεκάδες χιλιάδες οπαδοί της Eνωσης Kέντρου και της EΔA ξεχύνονται αμέσως στους δρμους της Aθήνας και πολλών άλλων πλεων. Σε διάστημα ενς μήνα, απ τις 16 Iουλίου ώς τις 17 Aυγούστου σημειώνεται η μεγαλύτερη έκρηξη διαδηλώσεων που έχει γνωρίσει ποτέ η Eλλάδα, καθώς σημειώνονται 383 συγκεντρώσεις και πορείες, εκ των οποίων 67 στην Aθήνα, με τη συμμετοχή εκατοντάδων χιλιάδων διαδηλωτών και ακραία συνθήματα, πως «Oι προδτες στο Γουδί» και «Kάτω η μοναρχία». Aπαιτείται, τελικά, η άμεση παρέμβαση της αμερικανικής πρεσβείας της Aθήνας για να καταστεί δυνατή η υποτυπώδης συμπλήρωση της κυβέρνησης των «αποστατών» του Nβα, καθώς κορυφαία στελέχη αυτής της ομάδας της Eνωσης Kέντρου, πως ο K. Mητσοτάκης και ο Δ. Παπασπύρου, διστάζουν να οριστούν υπουργοί. H Aθήνα συγκλονίζεται απ γιγαντιαίες, αλλεπάλληλες διαδηλώσεις. Στις 19 Iουλίου ο Γ. Παπανδρέου γνωρίζει την κορυφαία στιγμή λαϊκής αποθέωσης στην καριέρα του, καθώς εκατοντάδες χιλιάδες λαού κατακλύζουν τους δρμους της πρωτεύουσας, απ το σπίτι του στο Kα-

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Aθήνα, 16 Φεβρουαρίου 1966. Aποψη της πολυανθρωπτερης ίσως πολιτικής συγκέντρωσης που πραγματοποιήθηκε ποτέ στην πρωτεύουσα. Tη συγκέντρωση εκείνη, στην πλατεία Kλαυθμώνος, οργάνωσε η Eνωση Kέντρου, στη δεύτερη επέτειο της εκλογικής νίκης της του 1964. O Γ. Παπανδρέου στην ομιλία του ζήτησε εκλογές για «αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας του πολιτεύματος» (φωτ.: Aφοί Φλώρου).

στη Δικτατορία

Aθήνα, 22 Iουλίου 1965. Διαδηλωτές διαμαρτυρμενοι εναντίον της κυβέρνησης «αποστατών» του Γ. Nβα, αντιμέτωποι με αστυνομικές δυνάμεις στο κέντρο της πλης, σε ατμσφαιρα ιδιαίτερα φορτισμένη μετά το θάνατο, την προηγουμένη, του φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα (φωτ.: Aφοί Aναγνωστπουλοι).

H κυβέρνηση Nβα, αμέσως μετά την ορκωμοσία της ενώπιον του βασιλιά το βράδυ της 16ης Iουλίου 1965. Στο μέσον, με το παπιγιν, ο πρωθυπουργς (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκονμου).

στρί ώς το πολιτικ του γραφείο, στο κέντρο της Aθήνας, την ώρα που ο νμιμος πρωθυπουργς μεταβαίνει εκεί εν μέσω μιας πορείας θριάμβου. «Tην κυβέρνησιν των προδοτών κατήργησεν απψε η παντοδύναμος οργή του λαού», δηλώνει. H κυβέρνηση Nβα, η οποία συνειδητοποιεί τι αποκλείεται να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης εν μέσω τέτοιας θύελλας λαϊκών αντιδράσεων, αποφασίζει να επιχειρήσει την κάμψη της αντίστασης του λαού με τη χρήση βίας. Eτσι, στις 21 Iουλίου, η αστυνομία δολοφονεί τον αριστερ φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα, καθώς διαλύει με δακρυγνα, κλομπ και υποκπανους πλων τεράστια αντικυβερνητική διαδήλωση, στην οποία συμμετέχουν και πολλοί βουλευτές της Eνωσης Kέντρου. «H κυβέρνησις δεν ηρκέσθη να είναι κυβέρνησις προδοτών. Eγινεν επίσης και κυβέρνησις του αίματος. Πρέπει να εξαφανισθή απ του προσώπου της γης και να λογοδοτήση διά τα εγκλήματά της», δηλώνει ο Γ. Παπανδρέου. Στις 24 Iουλίου, σε συνέντευξή του στο Eθνικ Iδρυμα Pαδιοφωνίας, ο K. Mητσοτάκης προσπαθεί να αποσείσει την κατηγορία περί «προδοσίας» που του προσάπτεται: «H κατηγορία είναι χυδαία σον και εξωφρενική. Kαι η απάντησις απλή. KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

9

H EΛΛAΔA 1965 –1970 Mετέχω εις την κυβέρνησιν Nβα, κυβέρνησιν αμιγή της Eνώσεως Kέντρου, διτι δεν επετρέπετο να αφεθή η χώρα ακυβέρνητος στο έλεος των σκοτεινών δυνάμεων της ανωμαλίας... Συνταγματικώς και πολιτικώς η λύσις η οποία εδθη ήτο ορθή και δεν εδίστασα να αναλάβω τας ευθύνας μου». Στις 27 Iουλίου κηρύσσεται γενική πολιτική απεργία, η οποία σημειώνει μεγάλη επιτυχία και επιτείνει το κλίμα απομνωσης της κυβέρνησης Nβα. Tρεις ημέρες αργτερα, στις 30 Iουλίου, ο βασιλιάς Kωνσταντίνος ζητεί να δει τον επιτετραμμένο της αμερικανικής πρεσβείας Nρμπερτ Aνσιουτς για να ζητήσει την ακμη μεγαλύτερη υποστήριξη και δραστηριοποίηση των HΠA στον πειθαναγκασμ του αναγκαίου αριθμού βουλευτών της Eνωσης Kέντρου, ώστε να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης ο Nβας. Oπως αποδεικνύεται απ αμερικανικά έγγραφα, ασφυκτική πίεση προς την κατεύθυνση αυτή ασκεί και ο σταθμς της CIA στην Aθήνα, ο οποίος διατηρεί στεντατες σχέσεις με τον Kωνσταντίνο και το παλάτι. Στο πλαίσιο αυτ, στις 2 Aυγούστου η αμερικανική πρεσβεία στην Aθήνα στέλνει έκθεση προς το Στέιτ Nτιπάρτμεντ, ισχυριζμενη τι υπάρχει κίνδυνος έκρηξης... εμφυλίου πολέμου(!) λγω της συνεργασίας των Γεωργίου και Aνδρέα Παπανδρέου με τους κομμουνιστές, με πιθανή μάλιστα την ένοπλη αντίσταση των κομμουνιστών και την εισβολή στην Eλλάδα των ανταρτών που είχαν καταφύγει στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» μετά τον εμφύλιο!

H κυβέρνηση Στεφανπουλου Παράλληλα, μέσα στον Iούλιο, εκπρσωποι της συνωμοτικής στρατιωτικής ακροδεξιάς οργάνωσης του μετέπειτα δικτάτορα Γ. Παπαδπουλου, η οποία έχει αποκαταστήσει επαφές, πέραν της CIA, και με το ανώτατο διπλωματικ προσωπικ της αμερικανικής πρεσβείας απ το Σεπτέμβριο του 1964, παρουσιάζουν στους Aμερικανούς σχέδιο πραξικοπήματος, για την πραγματοποίηση του οποίου δηλώνουν τι χρειάζονται διάστημα 30 ημερών, με στχο την εγκαθίδρυση δικτατορίας πενταετούς διάρκειας. Oι επίδοξοι πραξικοπηματίες δηλώνουν τι είναι πρθυμοι να δεχθούν σχέδιο των HΠA για διχοτμηση της Kύπρου και εκχώρηση τμήματς της στην Tουρκία. Kαθώς πλησιάζει η κρίσιμη νύχτα της ψηφοφορίας στη Bουλή για την τύχη της κυβέρνησης Nβα, στις 4 προς 5 Aυγούστου, ο Kωνσταντίνος και ο έμπιστς του αρχηγς του Γενικού Eπιτελείου Στρατού στρατηγς Γεννηματάς, απ τους πρωταγωνιστές του σχεδίου «Περικλής» για την άσκηση βίας και νοθείας στις εκλογές του 1961, μετακινούν στρατιωτικές μονάδες απ τα νησιά σε νευραλγικά σημεία της Aττικής, ενισχύοντας τις υποψίες για επικείμενη εκδήλωση πραξικοπήματος και επιχειρώντας με τον τρπο αυτ να ασκήσουν ψυχολογική βία στους βουλευτές. Mάταιος κπος. Mε 131 ψήφους υπέρ και 166 κατά, η κυβέρνηση Nβα καταψηφίζεται. Mε 135 υπέρ και 159 κατά καταψηφίζεται, στις 28 Aυγούστου, και η δεύτερη κυβέρνηση «αποστατών» που ορίζει ο Kωνσταντίνος στις 18 Aυγούστου, αυτή τη φορά με επικεφαλής τον Hλία Tσιριμώκο, ο οποίος επετίθετο λαύρος εναντίον της κυβέρνησης Nβα!

Tώρα λοι αρχίζουν να δουλεύουν για να προωθηθεί τρίτη κυβέρνηση «αποστατών» με επικεφαλής τον Στέφανο Στεφανπουλο, ο οποίος συμμετείχε ενεργά σε λες αυτές τις διαδικασίες και απ τις 16 Σεπτεμβρίου ανεξαρτητοποιείται απ την Eνωση Kέντρου. Tαυτχρονα, στελέχη της EPE και των «αποστατών» προσανατολίζονται πλέον στην κήρυξη δικτατορίας, περισστερο ή λιγτερο απροκάλυπτη. Στις 13 Σεπτεμβρίου, ο πρεδρος της EPE επί κυβερνήσεων Kαραμανλή, Kωνσταντίνος Pοδπουλος, προτείνει στον Aμερικαν επιτετραμμένο N. Aνσιουτς την ανάθεση σχηματισμού κυβέρνησης στον Πιπινέλη, έμπιστο του K. Kαραμανλή και του παλατιού, ο οποίος αργτερα υπηρέτησε τη χούντα ως υπουργς Eξωτερικών, με σχέδιο ο Πιπινέλης να εμφανιστεί κατπιν στη Bουλή και να ζητήσει απ τους βουλευτές την κήρυξη στρατιωτικού νμου και το κλείσιμο της Bουλής για έξι ή περισστερες μήνες – και αν δεν υποκύψουν, να κηρύξει ο Πιπινέλης δικτατορία. O υπουργς Aμυνας των «αποστατών» Στ. Kωστπουλος προτείνει στους Aμερικανούς άλλη, πρωττυπη μορφή κοινοβουλευτικού πραξικοπήματος: Nα συλλάβει η Aσφάλεια και τους 22 βουλευτές της EΔA και αμέσως να συνεδριάσει η Bουλή, οπτε οι αντιπαπανδρεϊκές δυνάμεις θα έχουν πλειοψηφία 10 ψήφων λγω της απουσίας των βουλευτών της EΔA και έτσι θα σχηματίσουν κυβέρνηση! Aυτ το απερίγραπτα νοσηρ κλίμα της αθρας εξαγοράς βουλευτών, των συνωμοτικών σχεδίων και της απερίγραπτης διαφθοράς οδηγεί τελικά, πάλι με την άμεση ανάμειξη των Aμερικανών, στο σχηματισμ της τρίτης κυβέρνησης των «αποστρατών» αυτή τη φορά υπ τον Στέφ. Στεφανπουλο, στις 17 Σεπτεμβρίου. O Γ. Παπανδρέου δηλώνει, αναφερμενος στους έξι ακμη βουλευτές της Eνωσης Kέντρου που τον εγκαταλείπουν χάριν υπουργικών θώκων: «Προχθές ήσαν εις τους εξώστας παρά το πλευρν μου και εχειροκροντούντο απ τον λαν ως πιστοί στρατιώται της Δημοκρατίας. Kαι σήμερον τον προδίδουν! Kαι με ποίον τρπον; Eνεκλείσθησαν εις μιαν οικίαν γειτονικήν προς τα Aνάκτορα, διά να βεβαιωθή έκαστος τι υπάρχουν και άλλοι πρθυμοι προδται. Kαι κατπιν μετεφέρθησαν ομαδν και πεζή εις τα Aνάκτορα, υπ συνοδείαν, προς αποφυγήν δραπετεύσεως, διά να ορκισθούν ως υπουργοί και κυβερνήται της χώρας! Aίσχος! Aυτ πλέον δεν είναι παραβίαση του πολιτεύματος. Eίναι εξευτελισμς του πολιτεύματος. Περίγελως του κσμου κατέστη ο δημσιος βίος μας». Παρά τις ρητορικές κορώνες του Γ. Παπανδρέου, μως, η κυβέρνηση Στεφανπουλου αποσπά ψήφο εμπιστοσύνης στη Bουλή στις 24 Σεπτεμβρίου, με 152 υπέρ και 148 κατά. O Kωνσταντίνος έχει πετύχει μια πύρρεια νίκη, η οποία θα παίξει καθοριστικ ρλο στην εγκαθίδρυση της στρατιωτικής δικτατορίας, ενώ θα στοιχίσει στον ίδιο την κατάλυση της μοναρχίας, δέκα χρνια αργτερα. Δεν έχει περάσει ούτε ένας μήνας απ την αναρρίχηση στην εξουσία της κυβέρνησης Στεφανπουλου και οι «αποστάτες» τοποθετούν αρχηγ Στρατού του Γρ. Σπαντιδάκη, ο οποίος θα παίξει καθοριστικ ρλο στην επιτυχία του πραξικοπήματος της 21ης Aπριλίου 1967. Aμέσως μετά την τοποθέτησή του στη θέση αυτή, ο

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Γρ. Σπαντιδάκης αρχίζει τις μεταθέσεις σε θέσεις-κλειδιά δεκάδων αξιωματικών οι οποίοι έλαβαν μέρος αργτερα στην οργάνωση του πραξικοπήματος. Στις 11 Δεκεμβρίου, ο Aμερικανς πρέσβης στην Aθήνα Φίλιπ Tάλμποτ έχει μια πολύ σημαντική συζήτηση με τρία κορυφαία στελέχη της EPE: Tον Eυάγγελο Aβέρωφ, τον Παναγιώτη Πιπινέλη και τον Παναγιώτη Παπαληγούρα, οι οποίοι τάσσονται υπέρ της κήρυξης δικτατορίας στην περίπτωση που ο Γ. Παπανδρέου κερδίσει τις εκλογές! Aυτ τουλάχιστον αναφέρει ο Aμερικανς πρεσβευτής στο Στέιτ Nτιπάρτμεντ. Στις 29 Δεκεμβρίου 1965, ο K. Kαραμανλής γράφει προς τον K. Παπακωνσταντίνου: «Oταν προσπαθώ με τα σημερινά δεδομένα να διαγράψω το μέλλον του τπου, δεν ευρίσκω πώς θα ημπορούσε να επιβιώση το ελεύθερον πολίτευμα της χώρας». Eχει δίκιο. O Kωνσταντίνος, αισθανμενος τι ελέγχει τις εξελίξεις, προκαλεί σάλο με το μήνυμά του για την Πρωτοχρονιά του 1966. «O κομμουνισμς αποτελεί μίασμα γεννηθέν έξω της Eλλάδος, εμπνεμενον και κινούμενον έξωθεν. Hθική του είναι το ψεύδος και η προδοσία. Mολύνει και καθιστά ανύποπτον εχθρν της πατρίδος πάντα ερχμενον εις επαφήν με αυτν», αναφέρει ο νεαρς μονάρχης.

O Γεώργιος Παπαδπουλος Στις 17 Iανουαρίου 1966, ο βουλευτής Σερρών της Eνωσης Kέντρου Aγγελος Aγγελούσης καταγγέλλει με ερώτησή του στη Bουλή τι ο γνωστς απ το «σαμποτάζ του Eβρου» αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδπουλος τοποθετήθηκε στη νευραλγική θέση του Γραφείου Πληροφοριών (A2) της Στρατιάς στη Λάρισα. Kαταγγέλλει επίσης, τι επανήλθε στην ενεργ υπηρεσία απ την κυβέρνηση Στεφανπουλου ο απστρατος ταξίαρχος της Aεροπορίας Aντώνης Σκαρμαλιωράκης, ο οποίος είχε αποστρατευθεί για διοχέτευση στον Tύπο απορρήτων εγγράφων με στχο να προκληθεί αναταραχή και είχε θεωρηθεί ύποπτος για παράδοση εθνικών μυστικών στη CIA και ο οποίος πραγματικά, πως αποκαλύφθηκε εκ των υστέρων, ήταν απ τους πρωτεργάτες του πραξικοπήματος της 21ης Aπριλίου και σύνδεσμος των πραξικοπηματιών με τους Aμερικανούς, πως προκύπτει απ αμερικανικά έγγραφα. Σε έκθεση της CIA με ημερομηνία 7 Mαρτίου 1966, την οποία έφερε στη δημοσιτητα ο Aλέξης Παπαχελάς στο βιβλίο του O βιασμς της ελληνικής Δημοκρατίας, αναφέρεται τι λίγο πριν απ μια τεράστια συγκέντρωση της Eνωσης Kέντρου στην Aθήνα, στις 16 Φεβρουαρίου 1966, ήρθε στην πρωτεύουσα ο Γ. Παπαδπουλος και συζήτησε με τους άλλους ομοϊδεάτες του συνταγματάρχες το ενδεχμενο οργάνωσης πραξικοπήματος. Στην ίδια έκθεση της CIA δίνεται μια πλήρης εικνα πώς η κυβέρνηση των «αποστατών» φέρνει στην Aθήνα λους τους πρωτεργάτες του πραξικοπήματος: «Oι κάτωθι αξιωματικοί–μέλη της συνωμοτικής ομάδος επέστρεψαν πρσφατα στην περιοχή της Aττικής. O αντισυνταγματάρχης Kώστας Παπαδπουλος, αδελφς του Γεωργίου, τοποθετήθηκε στις αρχές Φεβρουαρίου αρχηγς του συντάγματος στον Δινυσο. O συνταγματάρχης Δημήτρης Σταματε-

λπουλος διορίστηκε διοικητής του συντάγματος Aγίας Παρασκευής, στα μέσα Oκτωβρίου 1965. O αντισυνταγματάρχης Aντώνιος Mέξης αναμένεται να αναλάβει σύντομα τη διοίκηση συντάγματος στην Aθήνα. O αντισυνταγματάρχης Iωάννης Λαδάς είναι τώρα διοικητής της Eλληνικής Στρατιωτικής Aστυνομίας (EΣA), που εδρεύει στο αρχηγείο Στρατού. O αντισυνταγματάρχης Δημήτριος Iωαννίδης αναμένεται να αναλάβει σύντομα τη διοίκηση συντάγματος στην Aθήνα. O αντισυνταγματάρχης Mιχάλης Pουφογάλης τοποθετήθηκε προσωρινά επικεφαλής του τμήματος ασφαλείας της KYΠ, αλλά αναμένεται να αναλάβει σύντομα τον A΄ κλάδο της υπηρεσίας. O αντισυνταγματάρχης Aντώνιος Λέκας αναμένεται να αναλάβει σύντομα διοίκηση μονάδας στην Aθήνα». Oλοι οι ανωτέρω αναφερμενοι αξιωματικοί στην έκθεση της CIA θα παίξουν

Aθήνα, 23 Iουλίου 1965. H κηδεία του φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα. Στιγμιτυπο απ τη διέλευση της πομπής στο ύψος της Πύλης του Aδριανού και των Στύλων του Oλυμπίου Δις (φωτ.: Pετζής).

Bουλή, 22 Σεπτεμβρίου 1965. O Στέφανος Στεφανπουλος, πρωθυπουργς απ 17 Σεπτεμβρίου 1965 έως 22 Δεκεμβρίου 1966, μετά την άρση της εμπιστοσύνης της EPE προς την κυβέρνησή του. Δίπλα του, αριστερά, ο Γεώργιος Nβας, αντιπρεδρος της κυβέρνησης Στεφανπουλου, πρεδρος της πρώτης –βραχύβιας– κυβέρνησης «αποστατών» τον Iούλιο του ίδιου χρνου (φωτ.: Aφοί Φλώρου).

πρωτεύοντα ρλο στο πραξικπημα και θα αποτελέσουν κορυφαία στελέχη του δικτατορικού καθεστώτος. Στις 11 Aπριλίου, Δευτέρα του Πάσχα, ο αντιπρεδρος της κυβέρνησης και υπουργς Eξωτερικών Hλίας Tσιριμώκος παραιτείται, με αποτέλεσμα η κυβέρνηση Στεφανπουλου να χάσει την πλειοψηφία, αλλά δύο ακμη προσχωρήσεις βουλευτών της Eνωσης Kέντρου, εν μέσω οργίου καταγγελιών για αππειρες εξαγοράς, της επιτρέπουν να επιβιώσει στη Bουλή με 151 ψήφους, στις 25 Aπριλίου. Στα τέλη Aπριλίου αποστρατεύονται μαζικά 35 υποστράτηγοι, ταξίαρχοι και συνταγματάρχες που πρσκεινται λίγο πολύ στην Eνωση Kέντρου και προωθούνται σε ακμη σημαντικτερες θέσεις οι επίδοξοι πραξικοπηματίες. O Γ. Παπαδπουλος τοποθετείται επικεφαλής του 7ου Eπιτελικού Γραφείου του ΓEΣ, υπεύθυνου για «ψυχολογικές επιχειρήσεις», «διαφώτιση» και «πολιτική προπαγάνδα», ενώ

A΄ βοηθς αρχηγού ΓEΣ γίνεται ο Oδυσσέας Aγγελής, εκ των πρωτεργατών του απριλιανού πραξικοπήματος. Στις αρχές του καλοκαιριού, η κυβέρνηση Στεφανπουλου απομακρύνει με άκρως ανώμαλες εκλογικές διαδικασίες την ηγεσία της ΓΣEE, η οποία πρσκειται στον Aνδρέα Παπανδρέου. Eπανενεργοποιεί επίσης το MΘ΄ ψήφισμα της εποχής του εμφυλίου περί «νομιμοφροσύνης», καθαιρώντας έτσι εκατοντάδες αγρτες απ τις διοικήσεις των αγροτικών συνεταιρισμών και των ενώσεών τους και αντικαθιστώντας τους με οπαδούς της. Στις 10 Iουλίου, η κυβέρνηση αιματοκυλά τους αγρτες στη Θεσσαλονίκη, καθώς δεκάδες χιλιάδες σιτοπαραγωγοί μπαίνουν με τρακτέρ και μαύρες σημαίες σε πολλές πλεις της Mακεδονίας, της Θεσσαλίας και της Στερεάς. Στη συμπρωτεύουσα η χωροφυλακή κάνει και χρήση πλων εκτς απ δακρυγνων, ενώ ταυτχρονα η κυβέρνηση κινητοποιεί και με-

ρικά τανκς, τα οποία εν συνεχεία αποσύρει. Στο μεταξύ, πως αποκαλύπτεται αργτερα απ αμερικανικά έγγραφα, απ τα μέσα του 1966 ο αρχηγς ΓEΣ στρατηγς Σπαντιδάκης και 11 ακμη αντιστράτηγοι έχουν δώσει την έγκρισή τους να καταστρωθεί ένα σχέδιο πραξικοπήματος, βάσει του οποίου ο στρατς θα διέλυε τη Bουλή και θα διριζε πρωθυπουργ του δικτατορικού καθεστώτος τον Παν. Πιπινέλη. O Kωνσταντίνος, βάσει βρετανικών εγγράφων, είχε δώσει τη συγκατάθεσή του για την κατάρτιση του σχεδίου αυτού αλλά προτιμούσε να αναλάβει ο ίδιος την πρωθυπουργία.

Yπθεση «Aσπίδα» Στις 29 Σεπτεμβρίου η πολιτική ξυνση φτάνει στο αποκορύφωμα καθώς εκδίδεται το βούλευμα για την υπθεση AΣΠIΔA, το οποίο παραπέμπει 28 αξιωματικούς να δικαστούν με την κατηγορία της «ενώσεως προς στάσιν» και της «συνωμοσίας προς εκτέλεσιν πράξεων εσχάτης προδοσίας», αναφέροντας ταυτχρονα ως συμμετέχοντα στον AΣΠIΔA τον Aνδρέα Παπανδρέου και αποδίδοντας ευθύνες στον Γεώργιο Παπανδρέου. Στις 3 Oκτωβρίου, ο απστρατος πτέραρχος Πέτρος Mητσάκος, αναμειγμένος σε κάθε συνωμοτική αππειρα μετά τον εμφύλιο, παραδίδει στον Kωνσταντίνο απρρητη έκθεση περί του συντριπτικού

πλήγματος που θα δεχθεί ο θεσμς της μοναρχίας αν γίνουν εκλογές. O Kωνσταντίνος δίνει εντολή στους στρατηγούς για το σχεδιασμ πραξικοπήματος, πως αναφέρεται στα αρχεία του Στέιτ Nτιπάρτμεντ. Στις αρχές Nοεμβρίου ο αρχηγς του ΓEΣ στρατηγς Σπαντιδάκης ενημερώνει τους Aμερικανούς τι έχει ήδη προχωρήσει στην υλοποίηση της βασιλικής εντολής και καταρτίζεται το σχέδιο πραξικοπήματος υπ την επωνυμία «Iέραξ 2», κατά τα πρτυπα του NATOϊκού σχεδίου «Προμηθεύς». Eνημερώνει επίσης τους Aμερικανούς τι έχει ήδη απομακρύνει απ τις κρίσιμες για την επιτυχία του πραξικοπήματος θέσεις λους τους αξιωματικούς που πρσκεινται στην Eνωση Kέντρου και τους έχει αντικαταστήσει με ανθρώπους της εμπιστοσύνης του παλατιού, έτοιμους να συμμετάσχουν στο κίνημα, το οποίο πρκειται να εκδηλωθεί πριν απ τις εκλογές. Eιδικτερα, σημειώνουν οι αναλύσεις του Στέιτ Nτιπάρτμεντ και της CIA, η διοίκηση των τεθωρακισμένων της Aθήνας, του στρατοπέδου Xαϊδαρίου και των ΛOK έχει ήδη ανατεθεί σε ανθρώπους των επίδοξων πραξικοπηματιών. Στις 3 Nοεμβρίου ο Παναγιώτης Πιπινέλης συναντάται με τον Aμερικαν επιτετραμμένο Nρμπερτ Aνσουτς και τον ενημερώνει, τι είναι έτοιμος να δεχτεί τη θέση του πρωθυπουργού δικτατορικής κυβέρνησης αν του το ζητήσει ο βασιλιάς. Mε τσους επίδοξους πραξικοπηματίες, είναι προφανές τι η δημοκρατία στην Eλλάδα πνέει τα λοίσθια...

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

11

H EΛΛAΔA 1965 –1970

Tου Oθωνα Tσουνάκου η νύχτα της 20ής προς 21η Aπριλίου 1967 αποδείχθηκε με τον πιο δραματικ τρπο τι ο αμυντικς μηχανισμς του κοινοβουλευτικού–συνταγματικού πολιτεύματος στην Eλλάδα ήταν ανύπαρκτος. Mια σχετικά μικρή ομάδα μεσαίων αξιωματικών, τοποθετημένων σε θέσεις–κλειδιά του στρατεύματος, κατρθωσε –μέσα σε λίγες ώρες– να ανατρέψει την κυβέρνηση, να εξουδετερώσει λους τους κορυφαίους παράγοντες της πολιτικής ζωής, να συλλάβει χιλιάδες πολίτες, να θέσει υπ τον πλήρη έλεγχ της το στράτευμα και την κρατική μηχανή, και να πειθαναγκάσει τον θρνο στην εγκαθίδρυση ανοιχτής στρατιωτικής δικτατορίας. Πρωταγωνιστές της εκτροπής ήταν ο συνταγματάρχης Πυροβολικού Γεώργιος Παπαδπουλος (τοποθετημένος ττε στο Γενικ Eπιτελείο Στρατού), ο ταξίαρχος Στυλιανς Παττακς (διοικητής του Kέντρου Eκπαιδεύσεως Tεθωρακισμένων [KET], στο Γουδί), ο συνταγματάρχης Nικλαος Mακαρέζος (των οικονομικών υπηρεσιών του στρατεύματος), ο συνταγματάρχης Iωάννης Λαδάς (διοικητής της EΣA) και ο συνταγματάρχης Δημήτριος Iωαννίδης (διοικητής της Σχολής Eυελπίδων). Mυημένοι και μέτοχοι του λου εγχειρήματος ήταν ελάχιστοι ακμα αξιωματικοί του στρατού ξηράς (κυρίως μεσαία στελέχη), τοποθετημένοι σε χώρους ζωτικής σημασίας. Aπ την άλλη πλευρά, παθητικοί πρωταγωνιστές της ιστορικής εκείνης νύχτας υπήρξαν ο πρωθυπουργς και ηγέτης της EPE Παναγιώτης Kανελλπουλος (που θα συλληφθεί στο σπίτι του), ο 27χρονος βασιλιάς Kωνσταντίνος B΄ (που θα αιφνιδιαστεί απ το κίνημα και τελικά θα το «νομιμοποιήσει»), η ηγεσία των Eνπλων Δυνάμεων (που θα εξουδετερωθεί εύκολα απ τους κινηματίες) και η ηγεσία των κομμάτων της αντιπολίτευσης (που, παρά τις μέχρι ττε αντίθετες διακηρύξεις της, θα αποδειχθεί παντελώς ανέτοιμη να προβάλει έστω και στοιχειώδη

T

Tο πραξικπημα της 21ης Aπριλίου 1967 αντίσταση στην εκτροπή). H λη επιχείρηση των συνταγματαρχών –βασισμένη κυρίως στο επιτελικ σχέδιο «Προμηθεύς»– υπήρξε αριστοτεχνική απ άποψη συνωμοτικής προετοιμασίας και εκτέλεσης. Kεντρικ της εγχείρημα ήταν η κινητοποίηση του KET στο Γουδί απ το Σ. Παττακ και η «έξοδος» των τεθωρακισμένων στην πρωτεύουσα (γύρω στις 2 μετά τα μεσάνυχτα), που και κατέλαβαν στρατηγικά καίριες θέσεις. Tην ίδια ώρα, άλλες μονάδες έθεταν υπ τον έλεγχ τους το Πεντάγωνο και περικύκλωναν τα ανάκτορα του Tατοΐου, που διέμενε ττε ο βασιλιάς. Παράλληλα, μικρές ομάδες αξιωματικών προχωρούσαν στη σύλληψη του πρωθυπουργού και

των ηγετών της αντιπολίτευσης, ή καταλάμβαναν σημεία ζωτικής σημασίας για την παράλυση της κρατικής μηχανής (με σημαντικτερο ίσως τον OTE, στην οδ Πατησίων). Eιδικά ως προς τη σύλληψη του πρωθυπουργού, αυτή πραγματοποιήθηκε μετά απ διάρρηξη του διαμερίσματς του, στην οδ Ξενοκράτους 15, στο Kολωνάκι. O ίδιος δεν μπρεσε να προβάλει ουσιαστική αντίσταση και μεταφέρθηκε με στρατιωτική συνοδεία στο Πεντάγωνο. Σχετικά εύκολη υπήρξε η σύλληψη του γηραιού αρχηγού της Eνώσεως Kέντρου, Γεωργίου Παπανδρέου, στο Kαστρί, ενώ –αντίθετα– αρκετά περιπετειώδης αποδείχτηκε αυτή του ηγέτη της Kεντροαριστεράς

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Aνδρέα Παπανδρέου (στο σπίτι του, στο Ψυχικ), που επιχείρησε ανεπιτυχώς να διαφύγει απ τους διώκτες του. Mε ανάλογη ευκολία πραγματοποιήθηκε και η σύλληψη ή εξουδετέρωση άλλων κυβερνητικών ή –γενικτερα– πολιτικών παραγντων, καθώς και της ηγεσίας των Eνπλων Δυνάμεων. Πολλά έχουν γραφτεί για τις συνθήκες κάτω απ τις οποίες πειθαναγκάστηκε να «καλύψει» τη συνταγματική εκτροπή ο ττε βασιλιάς Kωνσταντίνος. Πιο συγκεκριμένα, υποχρεώθηκε να δεχτεί στα διαμερίσματά του την επίσκεψη της τριανδρίας των ηγετών του πραξικοπήματος (τους Παπαδπουλο, Παττακ και Mακαρέζο), που τον έθεσαν ωμά και απερίφραστα

μπροστά στο δίλημμα της υιοθεσίας του λου εγχειρήματος ή της ανατροπής του. Kατά την κορυφαία αυτή στιγμή που επέδρασε καταλυτικά στην ιστορία της νετερης Eλλάδας αλλά και μοιραία για την τύχη του πολιτεύματος της Bασιλευμενης Δημοκρατίας, ο νεαρς μονάρχης εξέφρασε αρχικά την αποδοκιμασία του για τις ενέργειες των συνταγματαρχών, στη συνέχεια μως ήλθε σε συμβιβασμ με αυτούς και τελικά δέχτηκε να «νομιμοποιήσει» τις ενέργειές του, έστω και προσωρινά, αρκούμενος στην πρωθυπουργοποίηση του προσκείμενου στο αυλικ περιβάλλον Kωνσταντίνου Kλλια, ανώτατου δικαστικού. H τελευταία αυτή επιλογή του Kωνσταντί-

Aθήνα, 21η Aπριλίου 1967, ώρα 9 το πρωί. Tανκς των πραξικοπηματιών συνταγματαρχών στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Σωκράτους. Tο στιγμιτυπο απαθανάτισε φωτογραφικά η εκδτις της «Kαθημερινής» Eλένη Bλάχου, απ το παράθυρο του γραφείου της στην εφημερίδα (Aρχείο «K»).

O δικτάτορας πρωθυπουργς, Γ. Παπαδπουλος, στη διάρκεια συνέντευξής του σε Eλληνες και ξένους δημοσιογράφους, στις 9 Aπριλίου 1969 (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου).

νου συντελέστηκε στο Πεντάγωνο, αφού είχε προηγηθεί συνάντησή του με τον ανατραπέντα πρωθυπουργ Π. Kανελλπουλο, ο οποίος τον είχε συμβουλεύσει να παραμείνει ανυποχώρητος στην υπεράσπιση του συνταγματικού πολιτεύματος. O ίδιος ο βασιλιάς, επικαλέστηκε αργτερα, ως δικαιολογητική βάση της συναλλαγής του με τους κινηματίες, την επιθυμία του για αποτροπή αιματηρών εθνικών περιπετειών, καθώς και την ανάγκη εξοικονμησης χρνου, για μια ουσιώδη αντίδραση στην εκτροπή, αντίδραση που υποτίθεται τι συνέβη με το αποτυχημένο βασιλικ κίνημα της 13ης Δεκεμβρίου 1967. Tο λο στρατιωτικ εγχείρημα των συνταγματαρχών συντελέστηκε στην περιοχή του Λεκανοπεδίου και η επιτυχία του απέδειξε περίτρανα, για ακμα μία φορά, την υδροκεφαλική–αθηνοκρατική υφή της κρατικής μηχανής. Mνη ουσιαστική αντίδραση στις ενέργειες των κινηματιών υπήρξε η απελπισμένη αππειρα του υπουργού Eσωτερικών Γεωργίου Pάλλη να κινητοποιήσει κατά των πραξικοπηματιών τις Eνοπλες Δυνάμεις στη Bρεια Eλλάδα, η οποία κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία. Tο σύνολο σχεδν των στρατιωτικών στελεχών της περιφέρειας –πιστεύοντας ίσως τι η εκτροπή γίνεται με την πλήρη κάλυψη του θρνου– συμπαρατάχτηκαν τελικά με τους κινηματίες και εδραίωσαν το νέο καθεστώς. Mε την ίδια λογική «πέρασε» το πραξικπημα στο χώρο του Bασιλικού Nαυτικού και της Bασιλικής Aεροπο-

Aθήνα, 21 Iουνίου 1967. Δύο μλις μήνες μετά το απριλιαν πραξικπημα, ο Pίτσαρντ Nίξον, πρώην αντιπρεδρος και μετέπειτα πρεδρος των HΠA, επισκέπτεται τον αρχιπραξικοπηματία υπουργ Eσωτερικών της δικτατορίας, Στ. Παττακ, στο γραφείο του (φωτ.: Aρχείο K. Kλεισθένη). KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

13

Aθήνα, 13 Σεπτεμβρίου 1967. H ηγεσία της χούντας –Γρ. Σπαντιδάκης, Γ. Zωιτάκης, Στ. Παττακς, Γ. Παπαδπουλος, N. Mακαρέζος– υποδέχεται στο αεροδρμιο του Eλληνικού τον βασιλιά Kωνσταντίνο, κατά την επάνοδ του απ τις HΠA, που προσπάθησε, μάταια, να επιτύχει την υποστήριξη του προέδρου Λίντον Tζνσον για αντιπραξικπημα (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου).

ρίας, τα κορυφαία στελέχη των οποίων δεν είχαν συμμετάσχει στη συνωμοτική κίνηση. Aποφασιστικ ρλο για την εξέλιξη αυτή έδωσε το συνεχώς μεταδιδμενο απ το ραδιφωνο πλαστ «Bασιλικ Διάταγμα» περί αναστολής βασικών άρθρων του Συντάγματος κ.λπ., το οποίο εμφανιζταν να έχει την υπογραφή του βασιλιά –πριν ακμα αυτς συναινέσει– και της κυβέρνησης – η οποία δεν υπήρχε. H συνταγματική εκτροπή ολοκληρώθηκε την επμενη μέρα, 21 Aπριλίου, με ομαδικές συλλήψεις χιλιάδων πολιτών που θεωρούνταν ως απειλή για το νέο καθεστώς (κυρίως στελεχών και οπαδών της Aριστεράς) και με την ορκωμοσία της κυβέρνησης του Kωνσταντίνου Kλλια, στην οποία μετείχε και η τριανδρία των κινηματιών, δηλαδή οι Γ. Παπαδπουλος (Προεδρίας Kυβερνήσεως), Σ. Παττακς (Eσωτερικών και Δημοσίας Tάξεως) και N. Mακαρέζος (Συντονισμού). Aντιπρεδρος της ίδιας κυβέρνησης ανέλαβε ο στρατηγς Γρηγριος Σπαντιδάκης, ο οποίος απ παλιτερα ήταν συμμέτοχος ποικίλων παραστρατιωτικών συνωμοτικών κινήσεων, προερχμενων είτε απ τη φιλοβασιλική πτέρυγα της λεγμενης «Xούντας των Στρατηγών» είτε απ τη συγκεκριμένη ομάδα των συνταγματαρχών. Θα πρέπει να σημειωθεί τι το λο εγχείρημα της συνταγματικής εκτρο-

πής αιφνιδίασε χι μνον τον πολιτικ κσμο και την ηγεσία του στρατεύματος, αλλά και το σύνολο σχεδν του ελληνικού λαού, που δεν προέβαλε κάποιας μορφής δυναμική αντίδραση στα σα συντελούνταν. Eτσι, το νέο καθεστώς επιβλήθηκε σχετικά εύκολα και δεν σημειώθηκαν κάποιες σημαντικές αντιδράσεις. Θύματα της ημέρας εκείνης υπήρξαν η νεαρή Aθηναία Mαρία Kαλαυρού, η οποία δολοφονήθηκε εν ψυχρώ απ κάποιους ένστολους επειδή αρνήθηκε να πειθαρχήσει στις διαταγές τους, καθώς και ο κομμουνιστής κρατούμενος Παναγιώτης Eλλής, που πυροβολήθηκε, αναίτια, απ κάποιον φρουρ, στο χώρο της κράτησής του. Kατά τα χρνια που ακολούθησαν, αναπτύχθηκε πλούσια ιστορική φιλολογία για τα ουσιαστικά αίτια και τους ουσιαστικούς υποκινητές της εκτροπής εκείνης. Iσχυρτατη εμφανίστηκε η άποψη για τον ενεργ ρλο των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών στην λη προετοιμασία και εκτέλεση του εγχειρήματος, με στχους αφενς μεν τη ματαίωση των επερχμενων εκλογών της 28ης Mαΐου (με τη διαφαινμενη ήττα της EPE και τη σχεδν βέβαιη νίκη του «απείθαρχου» Γεωργίου Παπανδρέου) και αφετέρου την προετοιμασία του «κατάλληλου κλίματος» στην Eλλάδα, εν ψει της νέας μεγάλης μεσανατολικής κρίσης (που επισφρα-

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

γίστηκε με τον «Πλεμο των Eξι Hμερών», τον Iούνιο του ίδιου χρνου). Eνισχυτική των επιχειρημάτων της πλευράς αυτής, υπήρξε η παλαιτερη θητεία του Γεωργίου Παπαδπουλου στις HΠA (ως μετεκπαιδευμενου αξιωματικού) και η τελική στάση αποδοχής του νέου καθεστώτος, εκ μέρους της αμερικανικής κυβέρνησης του Λίντον Tζνσον – παρά τις ποιες επιμέρους ενστάσεις της. Aντίθετα απ την άποψη αυτή, που υποστηρίχτηκε κυρίως απ την Aριστερά, συντηρητικτεροι αναλυτές επέμειναν στο τι η εκτροπή εκείνη υπήρξε απλώς πρωτοβουλία κάποιων επίορκων και φιλδοξων αξιωματικών, χωρίς ιδιαίτερες συνωμοτικές προεκτάσεις σε διεθνές επίπεδο. Aκμα, διατυπώθηκε η άποψη τι οι κινηματίες της 21ης Aπριλίου «πρλαβαν» ανάλογο εγχείρημα, το οποίο προετοίμαζε η προσκείμενη στα ανάκτορα «Xούντα των Στρατηγών». Tέλος, οι ίδιοι οι κινηματίες επικαλέστηκαν ως δικαιολογητική βάση του εγχειρήματς τους τη «σωτηρία της πατρίδας απ τη φαυλοκρατία» και –κυρίως– την «αποτροπή του κομμουνιστικού κινδύνου», ισχυρισμς χι ιδιαίτερα πειστικς, με δεδομένη την ττε μεγάλη ιδεολογική και οργανωτική τρικυμία στους κλπους του KKE και της EΔA. Iδιαίτερο ενδιαφέρον επέδειξαν οι αναλυτές της εποχής για την λη στά-

ση του θρνου, κατά τις κρίσιμες εκείνες στιγμές. Πιο συγκεκριμένα, οι οπαδοί του Kωνσταντίνου επικαλέστηκαν τι κατά τη μοιραία νύχτα της 20ής προς 21η Aπριλίου 1967 προσπάθησε «να σώσει ,τι σωζταν» και τι, σε κάθε περίπτωση, τα λάθη του –που υπήρξαν συγγνωστά και απτοκα της απειρίας και του νεαρού της ηλικίας του– απαλείφονται απ τη μεταγενέστερη αντιδικτατορική στάση του. Aπ την άλλη πλευρά, υποστηρίχτηκε τι αν ο ττε βασιλιάς είχε πολιτευτεί στα αυστηρά συνταγματικά πλαίσια και είχε κρατήσει –έστω και με κίνδυνο του θρνου του ή και της ζωής του ακμα– αδιαπραγμάτευτα αρνητική στάση απέναντι στην εκτροπή, στάση ανάλογη με εκείνη που κράτησε ο γαμπρς του, Xουάν Kάρλος της Iσπανίας, το 1981 απέναντι στον πραξικοπηματία Tεχέρο, θα είχε πιθανν αποτρέψει την επικράτηση των συνταγματαρχών ή, τουλάχιστον, θα τους είχε αφαιρέσει κάθε «νομιμοποιητικ» έρεισμα, ως προς την αποδοχή τους απ τη μεγάλη πλειοντητα των βασιλοφρνων αξιωματικών, επιταχύνοντας έτσι την πτώση τους. H τελευταία αυτή άποψη φαίνεται τι λειτούργησε καταλυτικά κατά το πολιτειακ δημοψήφισμα του 1974, που απέληξε στην αποδοκιμασία του Kωνσταντίνου και του μοναρχικού πολιτεύματος απ τη μεγάλη πλειοψηφία του εκλογικού σώματος.

Tου Θάνου Bερέμη Kαθηγητή Πολιτικής Iστορίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών, προέδρου του Eλληνικού Iδρύματος Eυρωπαϊκής και Eξωτερικής Πολιτικής (EΛIAMEΠ)

ταν οι συνταγματάρχες ήλθαν στην εξουσία δεν είχαν πολιτικά κατανοητή ιδεολογία, ή λογικές απψεις σχετικά με τη μορφή του καθεστώτος ή τη φύση των επιλογών τους. O Παπαδπουλος, αφού πρώτα εξασφάλισε την προσωπική του εξουσία, έθεσε σε εφαρμογή ένα φιλδοξο πργραμμα ανανέωσης της Eλλάδος. Σύμφωνα με το σχέδι του, η χώρα έπρεπε να εξαγνισθεί απ την παρακμιακή επιρροή της Δύσης, την οποία θεωρούσε υπεύθυνη για την εξάπλωση της αναρχίας στην ελληνική κοινωνία και απειλή για τα ίδια τα θεμέλια του «Eλληνο-Xριστιανικού πολιτισμού». Σύμφωνα με την αυτοσχέδια ουτοπία του δικτάτορα, οι κοινωνικές τάξεις θα καταργούνταν και η γενική σύγκλιση ως προς τα ζωτικά ζητήματα θα γινταν εφικτή χάρη στη συστηματική κατάρτιση σε τομείς που θα κρίνονταν εθνωφελείς. Για την εφαρμογή, μως, του νεφελώδους αυτού σχεδίου υπ την εποπτεία του στρατού, σύντομα αποδείχθηκε πως θα χρειαζταν περισστερος χρνος απ αυτν που είχε προβλεφθεί, με αποτέλεσμα η επιστροφή στον κοινοβουλευτισμ να αναβληθεί επ’ αριστον. Tο καθεστώς της 21ης Aπριλίου διαμορφώθηκε σταδιακά στα πρτυπα του αυτοσχέδιου ιδεολογήματος του

O

O Παπαδπουλος, αντιβασιλεύς, πλέον, εκτς απ πρωθυπουργς, υπουργς Eξωτερικών, υπουργς Eθνικής Aμύνης και ασκών καθήκοντα «προέδρου» της Bουλής, παρακολουθεί την παρέλαση των ενπλων δυνάμεων, στις 25 Mαρτίου 1972 (φωτ.: Pεντζής).

Aυτοσχέδια ιδεολογήματα Παπαδπουλου. Oταν έπαψε να υφίσταται η απειλή των Aνακτρων, ο δικτάτορας άρχισε να αναλαμβάνει κάθε τσο κάποιον συνδυασμ αξιωμάτων, πως πρωθυπουργς και ταυτχρονα υπουργς Eξωτερικών, Eθνικής Aμύνης και Παιδείας. Tον Mάρτιο του 1972 έγινε αντιβασιλέας και κατπιν ανακήρυξε την ίδρυση αβασίλευτης δημοκρατίας, της οποίας έγινε πρεδρος το επμενο έτος. Προσπάθησε ακμα να καταστήσει το στρατ εγγυητή των μελλοντικών καθεστώτων. Στο σύνταγμα του 1968 είναι ευδιάκριτη η άποψη του Παπαδπουλου για το μελλοντικ πολίτευμα της χώρας. Eπιτροπή (Mητρέλια) νομομαθών που εργάσθηκε απ τον Mάιο έως τον Δεκέμβριο του 1967, παρουσίασε στην κυβέρνηση σχέδιο συντάγματος που τελικά αγνοήθηκε. Aντ’ αυτού οι αξιωματικοί παρουσίασαν το δικ τους σχέδιο μεταξύ Mαρτίου και Aυγού-

στου 1968, το οποίο και κύρωσαν με δημοψήφισμα υπ καθεστώς εκτάκτου ανάγκης. Tο νέο σύνταγμα, που είχε την έγκριση του 92% των ψηφοφρων, απέδιδε τη νοοτροπία σων βρίσκονταν στην εξουσία. O πρωθυπουργς, το μνο μέλος της κυβέρνησης με έδρα στο κοινοβούλιο, θα λογοδοτούσε στο βασιλιά της «βασιλευομένης» αυτής «δημοκρατίας», αλλά ο βασιλιάς δεν θα είχε τους παλαιούς του δεσμούς με τις ένοπλες δυνάμεις. Tα νέα στοιχεία αυτά εισήχθησαν στο σύνταγμα για να διασφαλισθεί πως ο στρατς θα ασκούσε τις θεμελιώδεις εξουσίες. Tο Συνταγματικ Δικαστήριο και τα άρθρα του Συντάγματος παρείχαν στο στρατ υπερβολικές εξουσίες. Eνα μεγάλο μέρος απ τις αρμοδιτητες του υπουργού Aμύνης μεταβιβάσθηκε στην ηγεσία των ενπλων δυνάμεων, και οι προαγωγές, οι συντάξεις

και οι διορισμοί έγιναν αποκλειστικές αρμοδιτητες του στρατού. Oι απεργίες με πολιτικά κίνητρα τέθηκαν εκτς νμου. Yπήρχε ακμη ρήτρα σχετικά με το κοινοβούλιο, το οποίο θα εκλεγταν με καθολική και μυστική ψηφοφορία και θα χωριζταν σε δύο τμήματα. Tα περισστερα κύρια άρθρα του συντάγματος, ωστσο, θα παρέμεναν επ’ αριστον νεκρ γράμμα. Παρά ταύτα, ο Παπαδπουλος προσπάθησε να παγιώσει τη θέση του, στηρίζοντας λο και περισστερο την εξουσία του στο σύνταγμα, θέλοντας ταυτχρονα να διευκολύνει την αποχώρηση του στρατού απ την κυβέρνηση. Παρουσίαζε το καθεστώς του χι ως δικτατορία αλλά ως μια «παρένθεση» απαραίτητη για να μπουν τα πράγματα στη θέση τους. Eως τον Mάιο του 1970, ο Παπαδπουλος αποτελούσε πλέον τον αδιαφιλονίκητο ηγέτη της χούντας.

Mετά το αποτυχημένο κίνημα του Nαυτικού, ο Παπαδπουλος ανακήρυξε την 1η Iουνίου 1973 την εκθρνιση του βασιλιά και την ίδρυση «προεδρικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας», την οποία έθεσε προς έγκριση στον ελληνικ λα. Σύμφωνα με το νέο καθεστώς, ο πρεδρος θα εκλεγταν με καθολική άμεση ψηφοφορία για μια οκταετή περίοδο και θα είχε ευρείες νομοθετικές και εκτελεστικές αρμοδιτητες, με έλεγχο επί των εξωτερικών υποθέσεων και των θεμάτων δημσιας τάξης και εθνικής ασφαλείας. Tο δημοψήφισμα του Iουλίου του 1973 διενεργήθηκε ενώ ακμα η χώρα ήταν υπ στρατιωτικ νμο, και εξυπηρέτησε δύο σκοπούς: Kύρωσε τροπολογίες στο σύνταγμα του 1968 και ανέδειξε τον Παπαδπουλο πρεδρο της δημοκρατίας. O δικτάτωρ ανέλαβε τα προεδρικά καθήκοντα, καθώς το 78% των ψηφοφρων είχαν ψηφίσει «ναι», δη-

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

15

Aθήνα, 3 Σεπτεμβρίου 1967. Aπ τον εορτασμ της «Πολεμικής αρετής των Eλλήνων» στο Παναθηναϊκ Στάδιο: ανυποψίαστοι οι Tρώες – φαντάροι μπάζουν τον Δούρειο Iππο στην Tροία. Θέαμα εκπληκτικ ως σύλληψη, εκτέλεση και παρουσίαση (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκονμου).

Aθήνα, 29 Σεπτεμβρίου 1968. O Παπαδπουλος σε εκλογικ τμήμα τη μέρα του δημοψηφίσματος για το Σύνταγμα (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκονμου).

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

λαδή με 3.843.000 ψήφους υπέρ και 1.050.000 κατά. Aντίθετα απ το προηγούμενο του 1968, το δημοψήφισμα αυτ προκάλεσε έντονη κριτική απ διάφορους χώρους. Oι πολιτικοί ηγέτες άρχισαν να ανασυντάσσονται και να εκφράζουν την αγανάκτησή τους έπειτα απ αρκετά χρνια. Oι δεξιοί, κεντρώοι και αριστεροί πολιτικοί, οι οποίοι πριν απ το 1967 ήταν σφοδροί αντίπαλοι, συναντήθηκαν στα κελιά της φυλακής, στο αρχηγείο της αστυνομίας και στα ξερονήσια που είχαν εξορισθεί. Eνωμένοι απ το μίσος τους για τη χούντα οδηγήθηκαν στην επανεκτίμηση των λαθών του παρελθντος, στην άμβλυνση των πολιτικών παθών και στην ευθεία αποκήρυξη της κληρονομιάς του εμφυλίου πολέμου και της πλωσης. Eτσι τέθηκαν οι βάσεις για μια μελλοντική διαδικασία πολιτικής ανανέωσης και ευρείας συναίνεσης. Tο Eπαναστατικ Συμβούλιο των δώδεκα συνταγματαρχών, οι οποίοι πραγματοποίησαν το πραξικπημα, υποβαθμίσθηκε τελικά έναντι της προσωποκεντρικής διακυβέρνησης απ τον Γεώργιο Παπαδπουλο και απ τη φιλοδοξία του να στεφθεί με το στέφανο της πολιτικής νομιμτητας. H προσπάθεια του δικτάτορα να μεταβιβάσει περιορισμένες αρμοδιτητες σε μια μεταβατική κυβέρνηση πολιτικών, προκάλεσε την οργή του Iωαννίδη, του ισχυρού άντρα της στρατιωτικής αστυνομίας και το τέλος της εξουσίας του Παπαδπουλου.

Tου Πέτρου Παπακωνσταντίνου σισύφεια προσπάθεια του Mακαρίου να εξασφαλίσει έναν αποτελεσματικ στρατιωτικ εξοπλισμ της νεοπαγούς Kυπριακής Δημοκρατίας άρχισε αμέσως μετά τα «ματωμένα Xριστούγεννα» του 1963, που έφεραν στην ημερήσια διάταξη το ενδεχμενο δυναμικής παρέμβασης της Tουρκίας. Πέραν της ανάγκης θωράκισης της αμυντικής ικαντητας της νήσου, σε πείσμα των ασφυκτικών περιορισμών των Συνθηκών της Zυρίχης και του Λονδίνου, η προσπάθεια αυτή του Aρχιεπισκπου υπαγορεύθηκε απ ευρύτερες πολιτικές στοχεύσεις. Στο διπλωματικ πεδίο, ο Mακάριος προσέβλεπε σε σύσφιγξη των σχέσεών του με την EΣΣΔ και γενικά με τον ανατολικ συνασπισμ, ώστε να επιτύχει κάποια περιθώρια ελευθερίας απέναντι στο δύσπιστο ή και εχθρικά διακείμενο NATO. Στο εσωτερικ πολιτικ παιχνίδι της ελληνοκυπριακής κοιντητας, αφετέρου, ήλπιζε να ενισχυθεί έναντι της γριβικής αντιπολίτευσης, η οποία, υποστηριζμενη και απ ισχυρούς κύκλους των Aθηνών, επεδίωκε την υπονμευση της αδέσμευτης πολιτικής του, με κύριο μοχλ την Eθνική Φρουρά. Προφανώς, η συγκρτηση μιας ισχυρής και αποτελεσματικά εξοπλισμένης Πολιτοφυλακής, υπ τον πολιτικ έλεγχο του ιδίου, θα έλυνε τα χέρια του Mακαρίου, αναγορεύοντάς τον σε κυρίαρχο της κυπριακής πολιτικής ζωής. Oι προσπάθειες του Mακαρίου επιταχύνθηκαν το καυτ καλοκαίρι του 1964, ταν οι τουρκικοί βομβαρδισμοί στην Tυλληρία αποκάλυψαν την τραγική ανεπάρκεια της κυπριακής αεράμυνας. Eχοντας ήδη προχωρήσει σε τολμηρά πολιτικά ανοίγματα προς το Kρεμλίνο, ο Mακάριος έστειλε τον υπουργ Eξωτερικών της Kύπρου, Σπύρο Kυπριανού, στη Mσχα, προκειμένου να εξασφαλίσει σοβιετικής κατασκευής πυραύλους εδάφους–αέρος, που θα του επέτρεπαν να αντιτάξει μια αποτελεσματική αντίσταση σε πιθανές τουρκικές επιδρομές. Oμως, παρά την άκρα μυστικτητα, οι κινήσεις του Mακαρίου έγιναν γνωστές στην Aθήνα, προκαλώντας ισχυρές αντιδράσεις στους κλπους της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας. Aλλά οι επίμονες προσπάθειες του Πέτρου Γαρουφαλιά, υπουργού Aμυνας της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου και έμπιστου του Θρνου και του αμερικανικού παράγοντα, να αποτρέψει τον Mακάριο απ αυτή την κίνηση, απέβησαν άκαρπες.

H

Στις 30 Σεπτεμβρίου, ο Kυπριανού συμφωνεί με τους Σοβιετικούς για την χορήγηση των πυραύλων και δρομολογείται η διαδικασία για την παράδοσή τους στη νμιμη κυβέρνηση της Λευκωσίας.

O πρωθυπουργ ς Γεώργιος Παπανδρέου και ο πρ εδρος της Kύπρου αρχιεπίσκοπος Mακάριος, κατά την επίσκεψη του τελευταίου στην Aθήνα, στις 6 Mαΐου 1965, σε φάση νέας έντασης του Kυπριακού. Στο μέσον, ο Aνδρέας Παπανδρέου, εκ νέου αναπληρωτής υπουργ ς Συντονισμού στην κυβέρνηση Kέντρου (φωτ.: Greca Foto Press).

αναγκασθεί να υποχωρήσει. Oι ρωσικοί πύραυλοι δεν θα εγκατασταθούν ποτέ στην Kύπρο, καθώς ο Aρχιεπίσκοπος θα τους παραδώσει στην Aίγυπτο του προέδρου Nάσερ, έναντι οικονομικών ανταλλαγμάτων. Eνάμιση χρνο αργτερα, ένα παρμοιο σενάριο διαδραματίζεται και πάλι στο τρικυμιώδες πολιτικ σκηνικ της Kύπρου. Aυτή τη φορά, ο Mακάριος στρέφεται προς την Πράγα. Στα τέλη Nοεμβρίου του 1966, φορτία τσεχοσλοβάκικων πλων ξεφορτώνονται στο λιμάνι της Λεμεσού και παραλαμβάνονται απ ανθρώπους του Kυπρίου προέδρου. Ωστσο, ο παρακρατικς μηχανισμς του Γρίβα ανακαλύπτει τη μυστική συναλλαγή και ενημερώνει τον στρατηγ, ο οποίος, με τη σειρά του, ειδοποιεί την Aθήνα και τον ξένο παράγοντα. Δημιουργείται σκάνδαλο διεθνών διαστάσεων, παρά την απέλπιδα προσπάθεια του Mακαρίου να δικαιολογήσει τις κινήσεις του επικαλούμενος την ανάγκη ενίσχυσης της κυπριακής αστυνομίας. Tελικά, ύστερα απ απαίτηση της Tουρκίας, επικουρούμενης για ακμα μία φορά απ τους Aμερικανούς, τα τσεχοσλοβάκικα πλα παραδίδονται στους «κυανκρανους» του OHE, αφήνοντας τον Mακάριο γυμν στρατιωτικά, με μνη θωράκιση την πολιτική υποστήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας των Eλληνοκυπρίων. Mε το πραξικπημα της 21ης Aπριλίου, αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση προς τον πλήρη, ουσιαστικά, στρατιωτικ αφοπλισμ της Kυπριακής Δημοκρατίας. Aπ την πρώτη στιγμή, το δικτατορικ καθεστώς των Aθηνών ενέγραψε στην ημερήσια διάταξη την προοπτική ανατροπής του Mακάριου απ τους γριβικούς. Hδη την 1η Iουλίου, οι υπ καθεστώς στυγνής λογοκρισίας εκδιδμενες αθηναϊκές εφημερίδες φιλοξενούν σε περίοπτη θέση σχλιο «αρμοδίων κύκλων» του αθηναϊκού καθεστώτος: «Oταν αρχίζουν εθνικοί αγώνες αποφασιστικής σημασίας, αι πρώται προσπάθειαι στρέφονται προς την εκκαθάρισιν του εσωτερικού μετώπου [...] Eις την περίπτωσιν της Kύπρου, τα ανθενωτικά αυτά στοιχεία δεν είναι μνον οι κομμουνισταί και οι συνοδοιπροι. Eίναι και οι ψευδοενωτικοί, οι υποκριταί, οι καιροσκποι και οι συμφεροντολγοι [...] Oλοι αυτοί είναι αρνηταί και λιποτάκται του αγώνος, διτι η πολιτική των οδηγεί εις τον ενταφιασμν της Eνώσεως. Δυστυχώς, μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται και πρσωπα κατέχοντα ανώτατας θέσεις εις την Πολιτείαν και επηρρεάζοντα την ηγεσίαν του κυπριακού λαού. Πρέπει λοιπν, εις τας παραμονάς αποφασιστικών εξελίξεων, τα πρσωπα αυτά να απομονωθούν και να εξαναγκασθούν πως εγκαταλείψουν τα αξιώματά των και την ανεύθυνον πολιτικήν των».

Kύπρος: Aνοχύρωτη Πολιτεία Tα πρώτα φορτία των ρωσικών πυραύλων (για την ακρίβεια, επρκειτο για τις βάσεις τους, καθώς οι εκρηκτικοί κώνοι επρκειτο να έλθουν σε δεύτερο χρνο) φθάνουν, υπ συνθήκες άκρας μυστικτητας, στην Kύπρο μέσω Aλεξάνδρειας, στις 11 Iανουαρίου 1965. Kατά μυστηριώδη τρπο, η είδηση «διαρρέει» χι στον τουρκικ ή τον αμερικανικ Tύπο, πως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, αλλά σε... αθηναϊκές εφημερίδες, προκαλώντας, πως ήταν φυσικ, διεθνή σάλο. Σε χρνο μηδέν, ο Aμερικανς πρεσβευτής στην Aθήνα X. Λαμπουίς πραγματοποιεί έντονο διάβη-

μα στον Γ. Παπανδρέου, ενώ ο υπουργς Aμυνας των HΠA Pμπερτ Mακναμάρα διαμηνύει στον Γαρουφαλιά τι οι Aμερικανοί δεν θα ανεχθούν μια δεύτερη Kούβα. Παράλληλα, εναντίον της εγκατάστασης των πυραύλων τάσσεται, με επιστολή του στον Mακάριο, και ο στρατηγς Γρίβας, επικαλούμενος τεχνικούς και πολιτικούς λγους, αν και είναι ηλίου φαειντερον τι μνο οι δεύτεροι παίζουν αποφασιστικ ρλο στη στάση του. Yπ το βάρος των συνδυασμένων πιέσεων που δέχεται απ Aθήνα, Λονδίνο και Oυάσιγκτον, ο Mακάριος τελικά θα

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

17

Aθήνα, 16 Iανουαρίου 1970. O Kύπριος πρ εδρος αρχιεπίσκοπος Mακάριος εν μέσω δημοσιογράφων κατά τη διέλευσή του απ την ελληνική πρωτεύουσα. Eχει ειδοποιηθεί απ τους Aμερικανούς τι έχει οργανωθεί απ πειρα δολοφονίας του μ λις επιστρέψει στη Λευκωσία. Δυο μέρες αργ τερα είχε πολύωρες συνομιλίες στη Pώμη με τον βασιλιά Kωνσταντίνο (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκον μου).

Aπ την ορκωμοσία, ενώπιον του Παπαδ πουλου και του Zωιτάκη, στις 18 Δεκεμβρίου 1967, του Παναγιώτη Πιπινέλη ως υπουργού Eξωτερικών του στρατιωτικού καθεστώτος. Oρκίστηκαν επίσης υπουργοί, οι Aδ. Aνδρουτσ πουλος (Oικονομικών), Π. Tοτ μης (Συγκοινωνιών) και Παν. Tζεβελέκος (Δημ σιας Tάξης) (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκον μου).

Eνώ στο παρασκήνιο η χούντα των συνταγματαρχών απεργάζεται σχέδια ανατροπής και δολοφονίας του Mακαρίου, στο διπλωματικ προσκήνιο εγκαινιάζει μια πολιτική ελληνοτουρκικού διαλγου, ευελπιστώντας σε μια λύση του Kυπριακού στη διχοτομική λογική του σχεδίου Aτσεσον. Στο πλαίσιο αυτ, οργανώνει, μετά φανών και λαμπάδων, στις 9 Σεπτεμβρίου του 1967, συνάντηση των πρωθυπουργών της Eλλάδας και της Tουρκίας, Kωνσταντί-

νου Kλλια και Σουλεϊμάν Nτεμιρέλ, στα σύνορα των δύο χωρών, στον Eβρο. Φυσικά, τις διαπραγματεύσεις με τον Nτεμιρέλ χειρίζεται χι ο διακοσμητικά «πρωθυπουργεύων» Kλλιας, αλλά ο ισχυρς άνδρας της χούντας, συνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδπουλος. Aναφορικά με το πραγματικ περιεχμενο των συνομιλιών, αποκαλυπτική είναι η μυστική έκθεση της υπηρεσίας πληροφοριών και αναλύσεων του αμερικανικού υπουργείου Eξωτερικών,

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

που θα συνταχθεί δύο μήνες αργτερα: «Aυτ που δε θα μάθει ποτέ ίσως η ελληνική κοινή γνώμη», γράφει ο συντάκτης της έκθεσης, «είναι η προσφορά της χούντας να διχοτομήσει την Kύπρο και να τη μοιραστεί με την Tουρκία, αφού ανατρέψει τον Mακάριο μέσω του Γρίβα και επεκτείνει το καθεστώς της και στη νήσο». Tην εκτίμηση αυτή επιβεβαίωσε και ο ττε πρεσβευτής των HΠA στην Eλλάδα, σε συνέντευξη που παραχώρησε στον δημοσιογράφο Aλέξη Παπαχελά

το 1995. Oπως προκύπτει απ αυτά τα στοιχεία, ο Παπαδπουλος πρσφερε στον Nτεμιρέλ τη βάση της Δεκελείας, μεγάλο μέρος της κυπριακής γης και ειδικά προνμια στους τουρκοκυπριακούς θυλάκους της ελληνικής ζώνης, προκειμένου να πετύχει μια κατ’ επίφασιν «Eνωση», που, πως υπολγιζε, θα εμφανιζταν ως θρίαμβος της «εθνοσωτηρίου επαναστάσεως». Ωστσο ο Nτεμιρέλ, δύσπιστος για τις προθέσεις αλλά και για τη δυναττητα των στρατιωτικών να επιβάλουν μια τέτοια λύση, δεν δεσμεύθηκε για τίποτα και η πολυδιαφημισμένη συνάντηση του Eβρου κατέληξε σε αποτυχία. H Kύπρος κλήθηκε για πρώτη φορά να πληρώσει βαρύ τίμημα για τους τυχοδιωκτισμούς των στρατιωτικών τον Nοέμβριο του ίδιου χρνου, ταν δημιουργείται και πάλι πολεμική ατμσφαιρα στο νησί, ύστερα απ αιφνιδιαστική επίθεση του Γρίβα στο υπ τουρκοκυπριακ έλεγχο χωρι των Aγίων Θεοδώρων. Oι εχθροπραξίες γενικεύονται στην περιοχή της Kοφίνου, με τη συμμετοχή δυνάμεων πεζικού, πυροβολικού και τεθωρακισμένων, και με την τουρκική Eθνοσυνέλευση να εξουσιοδοτεί την κυβέρνηση να προχωρήσει σε εισβολή. Aυτή τη φορά, η διεθνής συγκυρία ήταν εξαιρετικά δυσμενής για την ελληνική και την ελληνοκυπριακή πλευρά. Oχι μνο γιατί η Σοβιετική Eνωση δεν είχε κανένα λγο να επέμβει υπέρ ενς καθεστώτος που έχει κάνει την κομμουνιστοφαγία επίσημη ιδεολογία και πρακτική του. Aλλά και γιατί, με πρσφατο τον αραβοϊσραηλιν «Πλεμο των Eξι Hμερών», η γεωστρατηγική σημασία της Tουρκίας πρβαλλε ενισχυμένη σο ποτέ στα μάτια του NATOϊκού παράγοντα. Σ’ αυτ το φντο, ο ειδικς απεσταλμένος του προέδρου Tζνσον, Σάιρους Bανς, που έφτασε εσπευσμένα στην Aθήνα στις 23 Nοεμβρίου, δεν μετέφερε στις αποσκευές του παρά μνο πιέσεις και εκβιασμούς. Eντρομη η χούντα, συμπεριφέρθηκε σαν τον μαθητευμενο μάγο του μεσαιωνικού παραμυθιού, που αδυνατεί να ελέγξει τα κακά πνεύματα που τσο αστχαστα απελευθέρωσε. Eτσι, οι στρατιωτικοί ανέθεσαν το υπουργείο Eξωτερικών στον έμπειρο πολιτικ Π. Πιπινέλη, ελπίζοντας τι θα κατάφερνε να βγάλει, πως πως, τα κάστανα απ τη φωτιά. Ωστσο, το αντίτιμο υπήρξε βαρύτατο: Προκειμένου να αποφύγει μια τουρκική εισβολή στα επμενα εικοσιτετράωρα –κάτι που θα ήταν μοιραίο, με δεδομένη την αποδιοργάνωση του στρατού και την κατάρρευση του εσωτερικού μετώπου που έχει επιφέρει η χούντα– ο Πιπινέλης υποχώρησε κατά κράτος στις αμερικανικές πιέσεις και δέχθηκε να αποσύρει η Eλλάδα απ την Kύπρο τη μεραρχία που με τσο κπο είχε καταφέρει να εγκαταστήσει ο Γ. Παπανδρέου. H αντίστροφη μέτρηση για τον «Aττίλα» είχε ήδη αρχίσει. «Aνοχύρωτη Πολιτεία» πλέον η Kύπρος εγκαταλείφθηκε να σηκώσει μνη της το σταυρ του μαρτυρίου, ενώ η συγκρτηση της ακροδεξιάς, συνωμοτικής, τρομοκρατικής οργάνωσης «Eθνικν Mέτωπον», τον Mάρτιο του 1969, απ τα ενεργούμενα της χούντας, και η πρώτη αππειρα δολοφονίας του Mακαρίου με εκρηκτικά, στον περίβολο του προεδρικού Mεγάρου, στις 27 Oκτωβρίου 1969, έριξαν βαριές σκιές στο ήδη ζοφερ πολιτικ σκηνικ της Kυπριακής Δημοκρατίας.

Στιγμιτυπο απ τη δίκη τριάντα ενς μελών του «Πατριωτικού Aντιδικτατορικού Mετώπου» (ΠAM) στο Eκτακτο Στρατοδικείο Aθηνών, στις 15–21 Nοεμβρίου 1967. Hταν η πρώτη μεγάλη δίκη μελών αντιστασιακής οργάνωσης (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπρτερ).

Aντιστασιακές οργανώσεις Tου Oθωνα Tσουνάκου ο πραξικπημα της 21ης Aπριλίου βρήκε παντελώς ανέτοιμο τον πολιτικ κσμο να προβάλει κάποιας μορφής ουσιαστική αντίσταση και, απ αυτήν την άποψη, ο αιφνιδιασμς των κινηματιών υπήρξε απλυτος. Mέσα σε λίγες ώρες διαλύθηκαν λοι οι πολιτικοί σχηματισμοί, τα συνδικάτα και οι οργανώσεις νεολαίας, ενώ χιλιάδες πολίτες ενταγμένοι στα νμιμα κμματα, ενεργοί πολίτες ασχολούμενοι με τα κοινά –ιδίως απ τον ευρύτερο χώρο της Aριστεράς και της Kεντροαριστεράς– συνελήφθησαν και στάλθηκαν σε τπους εκτπισης. Oσοι συνειδητοί πολίτες παρέμεναν ασύλληπτοι και θεωρούσαν καθήκον τους να αντιπαρατεθούν στο στρατιωτικ καθεστώς και να υπερασπισθούν τη δημοκρατία, αποφάσισαν να συγκροτήσουν –ή να προσχωρήσουν σε ήδη συγκροτημένες– παράνομες οργανώσεις με σαφή

T

αντιδικτατορικ χαρακτήρα. Πράγματι, κατά τα χρνια που ακολούθησαν, συγκροτήθηκαν και έδρασαν δεκάδες αντικαθεστωτικές οργανώσεις, που εξέφραζαν λο σχεδν το πολιτικ φάσμα, απ την κομμουνιστική Aριστερά μέχρι και τη βασιλφρονα Δεξιά. Kάποιες απ’ αυτές, ανεξαρτήτως της μαζικτητάς τους, έκαναν ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία τους με λιγτερο ή περισστερο δυναμικές αντιδικτατορικές ενέργειες, ενώ άλλες παρέμειναν απλές προθέσεις «στα χαρτιά» ή μικροί ανενεργοί μιλοι. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, καμιά αντιδικτατορική οργάνωση δεν μπρεσε να αποκτήσει τη μαζικτητα ή την εμβέλεια που θα της επέτρεπε να ηγηθεί ενς ισχυρού αντιστασιακού κινήματος, αντίστοιχου με εκείνο της κατοχικής περιδου ή των κινημάτων που έδρασαν σε άλλες χώρες με αυταρχικά καθεστώτα, π.χ. στη στρατοκρατούμενη Λατινική Aμερική. Xωρίς να υποτιμάται η αντιδικτατορική δράση της ποιας μικρής ή μεγάλης παράνομης οργάνωσης αυτής της περιδου, μπορούμε να πούμε τι κάποιες απ

αυτές έγιναν ιδιαίτερα γνωστές, είτε γιατί έδωσαν το έναυσμα της οργανωμένης αντιδικτατορικής δράσης είτε γιατί συσπείρωσαν έναν σημαντικ αριθμ αγωνιστών είτε γιατί η πολιτική τους παρουσία βρήκε άμεση προέκταση στη μεταπολιτευτική περίοδο. Mε αυτά και μνο τα κριτήρια, οι γνωσττερες αντιδικτατορικές οργανώσεις των πρώτων χρνων της δικτατορίας υπήρξαν οι ακλουθες: Πατριωτικ Aντιδικτατορικ Mέτωπο/ΠAM: H συγκρτηση του ΠAM άρχισε απ την επομένη της δικτατορίας και –πως προκύπτει και απ την πολυγραφημένη ιδρυτική του διακήρυξη– ολοκληρώθηκε στις αρχές Mαΐου του 1967. Πρωτεργάτες του υπήρξαν διωκμενες προσωπικτητες και στελέχη της Aριστεράς, με κυριτερες τον μουσικοσυνθέτη και ηγέτη της Δημοκρατικής Nεολαίας Λαμπράκη, Mίκη Θεοδωράκη, το δημοσιογράφο Γιώργη Bτση, τον EΔAΐτη συνδικαλιστή Tάσο Δήμου, τα στελέχη του KKE Kώστα Φιλίνη και Aντώνη Mπριλάκη και τον Aριστείδη Mανωλάκο. Tο ΠAM εξέδωσε την πα-

ράνομη εφημερίδα «Nέα Eλλάδα» και έκανε γρήγορα αισθητή την παρουσία του, ιδίως στην περιοχή του λεκανοπεδίου και, αργτερα, στη Θεσσαλονίκη. Παρά τις προσπάθειές της για πολιτική διεύρυνση, παρέμεινε κυρίως χώρος αριστερής αναφοράς. Yπέστη σοβαρά και επανειλημμένα πλήγματα απ τις διωκτικές αρχές: συλλήψεις, κακοποιήσεις και βαριές καταδίκες στελεχών και μελών του απ έκτακτα στρατοδικεία. Mετά τη διάσπαση του KKE, τον Φεβρουάριο του 1968, το μεγαλύτερο μέρος των στελεχών της συμπορεύτηκε με τις δυνάμεις που αργτερα θα συγκροτούσαν το KKE Eσωτερικού. Δημοκρατική Aμυνα/Δ.A.: Συγκροτήθηκε στην Aθήνα λίγες μέρες μετά την ίδρυση του ΠAM, απ αντιστασιακούς προσκείμενους κυρίως στους χώρους του Kέντρου και της Kεντροαριστεράς: στελέχη της Eνωσης Kέντρου, του Oμίλου Παπαναστασίου, της Eλληνικής Σοσιαλδημοκρατικής Eνωσης κ.ά. Πρώτος πολιτικς εκπρσωπς της υπήρξε ο Γεώργιος Mυλωνάς, ενώ στο δυναμικ της α-

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

19

H EΛΛAΔA 1965 –1970

O Mίκης Θεοδωράκης συνομιλεί με τον συνήγορ του Xριστ. Aργυρπουλο σε ένα διάλειμμα της δίκης του, στις 22 Iανουαρίου 1968. Eίχε καταδικαστεί για αντίσταση και περιύβριση αρχής, σε φυλάκιση 9,5 μηνών. Eξι μέρες αργτερα αποφυλακίστηκε, ευεργετούμενος απ την αμνηστία του Δεκεμβρίου 1967. Στις 21 Aυγούστου εκτοπίστηκε στο Παρθένι της Λέρου (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου).

νήκαν επιφανείς προσωπικτητες της πανεπιστημιακής κοιντητας και της πνευματικής ζωής (Γεώργιος–Aλέξανδρος Mαγκάκης, Σάκης Kαράγιωργας, Bασίλης Φίλιας κ.ά.), πρώην βουλευτές, φοιτητές και επαγγελματίες. Σύντομα η Δημοκρατική Aμυνα απέκτησε παράρτημα στη Θεσσαλονίκη (Στέλιος Nέστορας, Παύλος Zάννας κ.ά.), με αξιλογη αντιδικτατορική παρουσία. Tο 1970, η οργάνωση υπέστη συντριπτικ πλήγμα απ τις διωκτικές αρχές, μετά την τυχαία πυροδτηση εκρηκτικού μηχανισμού στο σπίτι του καθηγητή Σ. Kαράγιωργα, και δεκάδες στελέχη και μέλη της συνελήφθησαν και, μετά απ πολύμηνες ταλαιπωρίες απ τις ανακριτικές αρχές, δικάστηκαν απ έκτακτο στρατοδικείο και καταδικάστηκαν σε βαρύτατες ποινές. Tο στρατιωτικ καθεστώς –επιδιώκοντας να εμφανίσει τους πολεμίους του ως κοινούς τρομοκράτες– έδωσε μεγάλη δημοσιτητα στη δίκη εκείνη, η οποία τελικά αποδείχτηκε «μπούμερανγκ» για το ίδιο, ιδίως με τις αποκαλύψεις για βασαAθήνα, 24 Mαρτίου 1969. O υπουργς Eξωτερικών του δικτατορικού καθεστώτος, Παν. Πιπινέλης, «ανακρινμενος» απ την Eυρωνισμούς κρατουμένων και παϊκή Eπιτροπή Δικαιωμάτων του Aνθρώπου, στο πλαίσιο της διαδικασίας τελικής αποπομπής της Eλλάδας απ το Συμβούλιο της Eυτις θαρραλέες απολογίες ρώπης (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου). πολλών απ τους κατηγορουμένους. Pήγας Φεραίος/P.Φ.: Yπήρξε η πρώτη και μνη αξιλογη αντι- μαζικού και υπερκομματικού αντιστα- ανέπτυξε σημαντική δράση ιδίως στα νές. Tα σοβαρά αυτά πλήγματα εμπδιδικτατορική οργάνωση νεολαίας. Συ- σιακού κινήματος της σπουδάζουσας, πανεπιστήμια. Yπέστη πολλά πλήγματα σαν τη μαζικοποίηση της οργάνωσης, γκροτήθηκε στην Aθήνα στα τέλη του αλλά και της εργαζμενης νεολαίας, στο απ τις διωκτικές αρχές, δεκάδες μέλη που πέραν των άλλων προβλημάτων της, 1967, απ στελέχη και μέλη του ευρύτε- οποίο είχαν θέση και αγωνιστές με κε- της συνελήφθησαν, βασανίστηκαν, πα- ενεπλάκη σταδιακά στις ιδεολογικές έριρου προδικτατορικού αριστερού φοιτη- ντροφιλελεύθερα ή και δεξιά φρονήμα- ραπέμφθηκαν σε έκτακτα στρατοδικεία δες και αντιπαλτητες στο εσωτερικ της τικού χώρου. Σύμφωνα με τις διακηρύ- τα. H οργάνωση –ργανο της οποίας ή- με βαριές κατηγορίες και, πολλά απ αυ- Aριστεράς, απτοκες της συνολικτερης ξεις της, αποσκοπούσε στη σύμπηξη ενς ταν η παράνομη εφημερίδα «Θούριος»– τά, καταδικάστηκαν σε εξοντωτικές ποι- κρίσης της κομμουνιστικής Aριστεράς

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

χρονική απομάκρυνση απ το κλίμα των πρώτων μετεμφυλιακών χρνων και η σταδιακή σο και δύσκολη εξομάλυνση της πολιτικής ζωής του τπου, άσκησε, πως είναι φυσικ, καταλυτικές επιδράσεις στο εσωτερικ των πολιτικών δυνάμεων. H επτάχρονη απριλιανή δικτατορία ενέτεινε τις ζυμώσεις, απ τις οποίες αναδύθηκαν νέες δυνάμεις και τάσεις που, μετά την πτώση της χούντας, διαμρφωσαν το μεταπολιτευτικ πολιτικ σκηνικ. H κρίση που υπέβοσκε στους κλπους της κομμουνιστικής Aριστεράς, ήδη πριν απ το τέλος του εμφυλίου, εντάθηκε μετά την επικράτηση του απριλιανού πραξικοπήματος και κορυφώθηκε τον Φεβρουάριο του 1968, με τη διάσπαση του εκτς νμου KKE. Mε τη λήξη του εμφυλίου, το KKE μπήκε σε μια περίοδο ανασύνταξης υπ εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες. Oι οργανώσεις του στην Eλλάδα είχαν ουσιαστικά διαλυθεί και δεκάδες χιλιάδες στελέχη και μέλη του είχαν πλήρως εξουδετερωθεί και, στη συντριπτική πλειοντητά τους, βρίσκονταν υπ καθεστώς φυλάκισης, εκτπισης ή στενής αστυνομικής παρακολούθησης. Tην ίδια ώρα, η υπ τον Nίκο Zαχαριάδη αυτοεξριστη σε χώρες του ανατολικού συνασπισμού κομματική ηγεσία, υπερασπιζμενη την ορθτητα των πολιτικών της επιλογών, είχε επιδοθεί σε μια προσπάθεια να εντάξει σε νέες οργανωτικές δομές τους δεκάδες χιλιάδες πολιτικούς πρσφυγες και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για επαναδραστηριοποίηση του κμματος στην Eλλάδα. Oι μέθοδοί της στη διττή αυτή προσπάθεια προκάλεσαν μεγάλη πολιτική-ιδεολογική σύγχυση και ισχυρές εσωκομματικές αντιδράσεις, δεδομένων και των αδυναμιών της ηγεσίας να αντιληφθεί και να εγκλιματισθεί στη νέα πολιτική πραγματικτητα στη μετεμφυλιακή Eλλάδα. H σύγχυση επιτάθηκε μετά την ίδρυση της EΔA, το 1951, η οποία βρισκταν μεν υπ την επιρροή του εκτς νμου KKE, δεν αποτελούσε μως, πως απέδειξαν οι εξελίξεις, και ενεργούμενο της ττε κομματικής ηγεσίας σε πολιτικ και οργανωτικ επίπεδο. Πιο απλά, με τη συγκρτηση αυτού του νμιμου σχήματος της εαμογενούς Aριστεράς, το KKE κατρθωσε μεν να προσπελάσει στις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις, παράλληλα μως δημιούργησε και τους ρους για την αυτοαναίρεσή του σε μεγάλη μερίδα στελεχών και οπαδών, που, ασχέτως της ποιας συναισθηματικής πρσδεσής τους σε αυτ, εγκλιματίστηκαν στη νέα πραγματικτητα της νομιμτητας και χαλάρωσαν τις σχέσεις τους με τον εκτς Eλλάδας ηγετικ μηχανισμ του κμματος. Oι διαφορετικές αντιλήψεις για την ιδεολογική ταυττητα, αλλά και την οργανωτική δμηση του κμματος, εμφανίστηκαν μετά την 6η Oλομέλεια του 1956, η οποία καταδίκασε οριστικά την παλαιά σταλινική ηγεσία του N. Zαχαριάδη και τις μεθδους της. Kατά τα χρνια που ακολούθησαν, αναπτύχθηκε έντονος προβληματισμς για το ρλο του KK στη νέα ελληνική πραγματικτητα, με δεδομένη την αναγκαστική παραμονή της ηγεσίας του εκτς Eλλάδος, και κυρίως για τις σχέσεις του με την EΔA, τη νμιμη κοινοβουλευτική έκφραση της εαμογενούς Aριστεράς. H απήχηση της EΔA, πως καταγράφηκε στο αποτέλεσμα των εκλογών του 1958, που την ανέδειξαν σε αξιωματική αντιπολίτευση, δεν ήταν μνο μια ισχυρή ένεση αισιοδοξίας: το αποτέλεσμα εκείνο άνοιξε τους «ασκούς του Aιλου» στους κλπους της ελληνικής κομμουνιστικής Aριστεράς, καθώς ενθάρρυνε να εκφραστούν οι απψεις που ζητούσαν να τεθεί επί τάπητος το ζήτημα των σχέσεων KKE-EΔA, και άρχισε να κερδίζει έδαφος η ιδέα για ουσιαστικ πολιτικ παροπλισμ του KKE και ανάδειξη της EΔA σε φορέα της ελληνικής μαρξιστικής Aριστεράς και αυτονομημένο κέντρο πολιτικών αποφάσεων. Mετά το 8ο Συνέδριο του KKE, τον Aύγουστο του 1961, οι τάσεις εκείνες πήραν σαφέστερη μορφή, με κύριους εκφραστές τους τον πρεδρο της EΔA, Γιάννη Πασαλίδη, τον Hλία Hλιού και τον Σταύρο Hλιπουλο, τις απψεις των οποίων ασπάστηκαν, στη συνέχεια, επιφανή στελέχη της εντς («κλιμάκιο εσωτερικού») και εκτς Eλλάδας ηγεσίας του KKE. Tο 1964 οι διενέξεις άρχισαν να παίρνουν τη μορφή ανοιχτής ρήξης, και τον επμενο χρνο, στην 8η Oλομέλεια του KKE, έγινε σαφής η αδυναμία γεφύρωσης των διαφορών. H μία πλευρά, με εκφρα-

H

Στιγμιτυπο απ τη δίκη του Aλ. Παναγούλη στο Eκτακτο Στρατοδικείο Aθηνών, 1–18 Nοεμβρίου 1968. H ποινή –δις εις θάνατον– μετατράπηκε σε ισβια (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου).

την περίοδο της δικτατορίας. Προς τα τέλη της δικτατορίας, στελέχη προσκείμενα στο KKE Eσωτερικού –η Kομματική Oργάνωση Σπουδαστών / K.O.Σ.– πέτυχαν τον πλήρη έλεγχο της οργάνωσης και, μετά τη μεταπολίτευση, την εμφάνισαν ως την επίσημη κομματική τους οργάνωση νεολαίας. Πανελλήνιο Aπελευθερωτικ Kίνημα/ ΠAK: H οργάνωση συγκροτήθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 1968 απ τον αυτοεξριστο ηγέτη της Kεντραριστεράς Aνδρέα Παπανδρέου, στη Στοκχλμη και –πέρα απ τους αντιδικτατορικούς στχους της– διακήρυξε την ανάγκη ριζοσπαστικών πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών στη μεταδικτατορική Eλλάδα, αλλαγών προς την κατεύθυνση της δημοκρατίας, του σοσιαλισμού και της απαλλαγής της χώρας απ την αμερικανική κηδεμονία. Kατά τα χρνια που ακολούθησαν, η οργάνωση ανέπτυξε αξιλογη παράνομη δράση στην Eλλάδα και πολλά μέλη της –ανάμεσα στα πιο γνωστά είναι ο Γιάννης Aλευράς– συνελήφθησαν και υπέστησαν πολύχρονες ταλαιπωρίες (βασανισμούς, φυλακίσεις κ.ά.) απ το στρατιωτικ καθεστώς. Διάδοχο σχήμα του ΠAK υπήρξε το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικ Kίνημα (ΠAΣOK), το οποίο ιδρύθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 και έγινε κμμα εξουσίας το 1981. Σημειωτέον τι στέλεχος του ΠAK υπήρξε και ο καθηγητής Kώστας Σημίτης, ο οποίος είχε αναπτύξει αντιδικτατορική δράση και στο πλαίσιο της Δημοκρατικής Aμυνας.

στές τον γενικ γραμματέα του KKE, Kώστα Kολιγιάννη, και τον φυλακισμένο στην Eλλάδα Xαρίλαο Φλωράκη, υποστήριξε την «ιδεολογική καθαρτητα» του κμματος –με κεντρικ αίτημα τη νομιμοποίησή του– και τη λειτουργία ξεχωριστών απ την EΔA οργανώσεών του στην Eλλάδα. H άλλη πλευρά επέμεινε στη διάλυση των οργανώσεων του KKE στην Eλλάδα, αφήνοντας ωστσο περιθώρια για κάποια ενδιάμεση συμβιβαστική λύση. H 10η Oλομέλεια (Δεκέμβριος 1966 – Iανουάριος 1967), έλαβε συμβιβαστικές και, πως αποδείχθηκε, ατελέσφορες αποφάσεις, κυρίως τη μεταφορά του καθοδηγητικού κέντρου στην Eλλάδα, αλλά και την ανασύνταξη των οργανώσεων του KKE. Mε την εγκαθίδρυση της δικτατορίας της 21ης Aπριλίου 1967, οι διενέξεις πέρασαν στο περιθώριο μνο για λίγο: σύντομα άρχισε ένας μαραθώνιος αλληλοκατηγοριών και απδοσης ευθυνών για την έλλειψη προετοιμασίας των οργανωμένων δυνάμεων της ελληνικής Aριστεράς εν ψει του κινδύνου συνταγματικής εκτροπής και του συνακλουθου απλυτου αιφνιδιασμού και των χιλιάδων συλλήψεων. H ηγετική πτέρυγα επέρριπτε τις ευθύνες στα στελέχη του «κλιμακίου εσωτερικού» και στην ηγεσία της EΔA – τι είχαν αναγάγει σε πανάκεια τη «νομιμτητα» και τον «κοινοβουλευτισμ». H άλλη πλευρά αναζήτησε τις ευθύνες στην εκτς Eλλάδας ηγεσία – τι ήταν αποσπασμένη απ την ελληνική πραγματικτητα και δέσμια των γενικτερων επιλογών του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. H «συναινετική», λγω δικτατορίας, 11η Oλομέλεια, τον Iούνιο του 1967, απλώς ανέβαλε την πλήρη ρήξη. H οριστική σύγκρουση μπήκε στην τελική ευθεία τον Iανουάριο του 1968, με την κατά πλειοψηφία (4-3) απφαση του επταμελούς Πολιτικού Γραφείου της Kεντρικής Eπιτροπής του KKE να προχωρήσει στη σύγκληση της 12ης Eυρείας Oλομέλειας, απ την οποία ήταν αποκλεισμένα, λγω φυλάκισης, εκτπισης ή παρανομίας, μέλη της K.E. ευρισκμενα στην Eλλάδα. Kαταγγέλθηκε ττε η κομματική ηγεσία τι, με αυτή τη ρύθμιση, επεδίωκε να επιβάλει αθέμιτα τις απψεις της. Παρ’ λα αυτά, οι διαφωνούντες συμμετείχαν στην ολομέλεια, αν και δηλώνοντας τι αμφισβητούν την εγκυρτητά της. H 12η Oλομέλεια συνήλθε στη Bουδαπέστη τον Φεβρουάριο του 1968, και έληξε με την επικράτηση της «ηγετικής» πτέρυγας υπ τον K. Kολιγιάννη και την καταδίκη και καθαίρεση της «αντιηγετικής» πτέρυγας Παρτσαλίδη – Δημητρίου – Zωγράφου. Oι καθαιρεθέντες αντέδρασαν ανοιχτά, καταλαμβάνοντας τον κομματικ ραδιοσταθμ «Φωνή της Aλήθειας» στο Bουκουρέστι, στις 17 Φεβρουαρίου 1968, και εκπέμποντας μια εξαιρετικά βίαιη ανακοίνωση κατά της αντίπαλης πτέρυγας. H πράξη εκείνη επισφράγισε τη διάσπαση του KKE, η οποία αιφνιδίασε δυσάρεστα τα χιλιάδες μέλη και οπαδούς της εαμογενούς Aριστεράς, στην Eλλάδα και στο εξωτερικ, που δεν είχαν υποπτευθεί ώς ττε το βάθος του χάσματος. Kατά τους μήνες που ακολούθησαν, οι δύο πλευρές αποδύθηκαν σε αγώνα δρμου για τον προσεταιρισμ των κομματικών οργανώσεων, τσο στους χώρους των μεταναστών και των πολιτικών προσφύγων σο και στους πολιτικούς κρατούμενους στην Eλλάδα.

Aριστερά: κρίση και διάσπαση

H αμοιβαία πολεμική οξύνθηκε στο έπακρο τον Aύγουστο του ίδιου χρνου, ταν η «αντιηγετική» ομάδα, που πολύ σύντομα θα συγκροτούσε το KKE εσωτερικού, με πρταγμα την «ανανέωση» και φιλελευθεροποίηση του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, κατήγγειλε ανοιχτά τη σοβιετική στρατιωτική επέμβαση στην Tσεχοσλοβακία και την κατάπνιξη της «Aνοιξης της Πράγας», και ήλθε σε ευθεία αντιπαράθεση με την EΣΣΔ, εισπράττοντας κατηγορίες για «αντισοβιετισμ» και «αντικομμουνισμ». Mετά τη μεταπολίτευση του 1974, τα δυο κομμουνιστικά κμματα εμφανίστηκαν –το καθένα απ την πλευρά του– ως αποκλειστικοί φορείς της «κομματικής νομιμτητας» και αναζήτησαν την αποδοχή του κσμου της Aριστεράς, το μεν ένα υπ τη σημαία της μαρξιστικής καθαρτητας (καταγγελλμενο για «δογματισμ»), το δε άλλο υπ τη σημαία της κομμουνιστικής ανανέωσης (καταγγελλμενο για «αναθεωρητισμ»). Πιο επιτυχημένη, απ άποψη οργανωτικτητας και συσπείρωσης οπαδών, αποδείχτηκε η προσπάθεια του KKE, ενώ, αντίθετα, το KKE εσωτερικού εξασφάλισε σαφώς μικρτερη αποδοχή. KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

21

H EΛΛAΔA 1965 –1970

Tης Hρας Eμκε-Πουλοπούλου Aντιπροέδρου της Eλληνικής Eταιρείας Δημογραφικών Mελετών, μέλους της Aκαδημίας Eπιστημών της Nέας Yρκης

να δεύτερο, ύστερα απ εκείνο των αρχών του αιώνα, μεταναστευτικ ρεύμα εκτείνεται μεταξύ 1945 και 1973. Για την περίοδο 1946-1956 τα επίσημα στατιστικά στοιχεία μιλούν για 111.386 υπερπντιες αποδημίες – 41.087 απ τις οποίες στις HΠA. Για τη συνολική μετανάστευση υπάρχουν στοιχεία για την περίοδο 1955-1977, σύμφωνα με τα οποία αποδήμησαν 1.236.290 άτομα. Aν και ελλιπή, τα στοιχεία δίνουν σημαντικές πληροφορίες: — Yπερτερούν οι άνδρες ( 58,7%). — Yπερτερούν οι ηλικίες 15-44 ετών (81,7%) Tα παιδιά (10,9%) ήταν περισστερα απ τους άνω των 45 (7,4%). H μέση ηλικία κυμαινταν απ 25-32 έτη για τους άνδρες και απ 25-29 έτη για τις γυναίκες. — Tα πρώτα χρνια, οι περισστεροι μετανάστες ήταν άγαμοι, ενώ οι έγγαμοι μετανάστευαν χωρίς τις οικογένειές τους. Mε την πάροδο του χρνου και την αλλαγή της πολιτικής των χωρών της Δυτικής Eυρώπης που καθιέρωσαν τη συνένωση των οικογενειών, η συντριπτική πλειοντητα των μεταναστών ήταν έγγαμοι. — Oι περισστεροι μετανάστες προέρχονταν απ τη Bρεια Eλλάδα (15,4 σε 1.000 κατοίκους), ακολουθεί η Nησιωτική Eλλάδα (8,3 σε 1.000), ενώ λιγτεροι προέρχονται απ τη Nτιο Eλλάδα (6 σε 1.000). Tρία γεωγραφικά διαμερίσματα αποτέλεσαν τις πηγές του κύριου γκου της αποδημίας: η Mακεδονία, η Περιφέρεια της Πρωτεύουσας και η Πελοπννησος. — Eως το 1959 η υπερπντια μετανάστευση απορροφά περισστερο απ το μισ συνολικ μεταναστευτικ ρεύμα. Tην περίοδο 1960-1973 ο κύριος γκος του μεταναστευτικού ρεύματος κατευθύνεται στις χώρες της Δ. Eυρώπης, οι περισστεροι στην Oμοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας –στην οποία μεταξύ 1955 και 1977 μετανάστευσαν 638.000– και κατά δεύτερο λγο σε Σουηδία, Bέλγιο, Γαλλία, Hνωμένο Bασίλειο και Oλλανδία. Πολιτικοί παράγοντες. O πλεμος, η κατοχή και ο εμφύλιος κατερείπωσαν τη χώρα, μείωσαν σημαντικά τον πληθυσμ, κατέστρεψαν σχεδν ολοκληρωτικά την παραγωγική της υποδομή και εξάρθρωσαν την οικονομία, ιδιαίτερα την αγροτική, η παραγωγή της οποίας μειώθηκε κατά 70%. Mετά την απελευθέρωση, κατά τη διάρκεια και μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, οι αντεκδικήσεις, οι διώξεις, τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων, ανάγκασαν αρκετούς να μεταναστεύσουν. Tην περίοδο της δικτατορίας, επίσης, εργάτες και επιστήμονες που θα μπορούσαν να βρουν εύκολα δουλειά στην πατρίδα τους, προτίμησαν να ξενητευθούν για να αποφύγουν ενδεχμενες πολιτικές διώξεις. Mακρο-οικονομικοί και μακρο-κοινω- γροτικού τομέα (μικρς και πολυτεμαχινιολογικοί παράγοντες. H ανεργία, η υ- σμένος γεωργικς κλήρος, μονοκαλλιέρποαπασχληση, οι περιορισμένες ευκαι- γεια, ολιγοκαλλιέργεια, περιορισμένη μηρίες απασχλησης στον αγροτικ και τον χανοκαλλιέργεια και χρήση φυτοφαρμάαστικ τομέα της οικονομίας τροφοδτη- κων, έλλειψη έργων υποδομής), το χαμησαν την εσωτερική μετανάστευση προς λ επίπεδο μρφωσης και επαγγελματιτα αστικά κέντρα, αλλά και την αποδη- κής κατάρτισης των αγροτών, η περιοριμία. Tο χαμηλ εισδημα και η άνιση κα- σμένη συμμετοχή τους σε συνεταιριτανομή του ανάμεσα σε κλάδους και γε- σμούς, και άλλα βασικά προβλήματα της ωγραφικά διαμερίσματα εξηγεί επίσης αγροτικής οικονομίας στις δεκαετίες του γιατί η μετανάστευση έπληξε κυρίως ά- ’50 και του ’60 –π.χ., το τι στη διάθεση τομα που ασχολούνταν στον αγροτικ της παραγωγής του ο αγρτης γινταν τομέα της οικονομίας, κατοικούσαν σε ο- θύμα των παρασιτικών διαμεσολαβητών, ρισμένες περιοχές της χώρας ή ανήκαν η παραμέληση απ το κράτος της αλιείας στις κατώτερες εισοδηματικές τάξεις. και της κτηνοτροφίας, κ.λπ.– εξηγούν τη Aπ τα στρώματα αυτά και απ τους α- μετανάστευση αλλά και την εγκατάλειψη πρους και τους ανέργους τροφοδοτή- της γης και τη φυγή στις πλεις. H ανικαθηκε το δεύτερο μεταναστευτικ ρεύμα. ντητα του βιομηχανικού τομέα να αTα διαρθρωτικά προβλήματα του α- πορροφήσει τα διαθέσιμα εργατικά χέ-

E

H Eλλάδα της μετανάστευσης

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

ρια συνέβαλε σημαντικά στη μετανάστευση, το ίδιο και οι κακές συνθήκες κατοικίας και περίθαλψης, η έλλειψη ευκαιριών ψυχαγωγίας και διασκέδασης – αλλά και οι αυξημένες προσδοκίες των ατμων.

Παράγοντες προσέλκυσης Kύριοι παράγοντες προσέλκυσης μεταναστών ήταν: η μεταπολεμική ανάπτυξη των βιομηχανικών χωρών της Bορειοδυτικής Eυρώπης· η έλλειψη εργατικών χεριών – ιδιαίτερα για τις κακοπληρωμένες, χειρωνακτικές, βρώμικες και επικίνδυνες δουλειές· δημογραφικοί παράγοντες· η πολιτική των κυβερνήσεων και των επι-

χειρήσεων των χωρών υποδοχής, που με διάφορους τρπους διευκλυναν την είσοδο μεταναστών· η προτίμηση μεταναστών απ ευρωπαϊκές χώρες της Mεσογείου, οι οποίοι θεωρούνταν τι είχαν μοια «κουλτούρα» και επομένως δεν θα δημιουργούσαν, αλλά ούτε θα αντιμετώπιζαν οι ίδιοι, προβλήματα στις χώρες υποδοχής. H σταθερή και μνιμη απασχληση, το υψηλτερο επίπεδο αμοιβών, οι συνθήκες εργασίας, οι διάφορες κοινωνικές παροχές, που αποτελούσαν ουσιώδες συμπλήρωμα της αμοιβής, και οι δυναττητες αποταμίευσης αποτέλεσαν κίνητρα για τους Eλληνες αγρτες και εργάτες για να εγκαταλείψουν τον τπο τους για τις χώρες υποδοχής. Aλλά και παράγοντες κοινωνικοί, πως: οικογενειακοί λγοι·

Eλληνες μετανάστες στη Δυτική Γερμανία, 1969. Eνα δωμάτιο για τέσσερις άνδρες. Mια τουαλέτα για δέκα τέτοια δωμάτια. Tο μπάνιο, στο υπ γειο (φωτ.: Aρχείο Γ. Mατζουράνη).

λγοι υγείας· οι σπουδές και η ανατροφή των παιδιών· ψυχολογικοί παράγοντες, πως η απογοήτευση απ τη ζωή της υπαίθρου, η έλξη της ζωής των πλεων και οι δυναττητες κοινωνικής ανδου· κι επίσης παράγοντες πως, π.χ., η γειτνίαση με τις χώρες της Δυτικής Eυρώπης, η ύπαρξη ελληνικών κοινοτήτων στις χώρες υποδοχής, συγγενείς και φίλοι που είχαν ήδη μεταναστεύσει εκεί, αλλά επίσης η προίκα –της κρης, της αδελφής– κι ακμη η αναζήτηση της περιπέτειας, υπήρξαν κίνητρα.

Oι επιπτώσεις

Eλληνίδα αγρ τισσα μετανάστρια με τα παιδιά της, αμέσως μετά την αποβίβαση απ το τρένο που τους μετέφερε στη Γερμανία (φωτ.: Aρχείο Mατζουράνη).

Aνάμεσα στις πολλές επιπτώσεις της αποδημίας επισημαίνονται: — Oι επιπτώσεις στην οικονομία και ειδικτερα στην αγορά εργασίας. Στην Eλλάδα μειώθηκε μεν ο αριθμς των ανέργων, μως απ τη δεκαετία του 1960 και μετά υπήρξε έλλειψη εργατικών χεριών στη γεωργία, την κτηνοτροφία και το μη γεωργικ τομέα της οικονομίας. Oταν η χώρα χρειάστηκε εργατικ δυναμικ για την ανάπτυξή της, δεν το είχε. — Δυσμενείς ήταν οι συνέπειες της αθρας μετανάστευσης στο μέγεθος και τη διάρθρωση του οικονομικά ενεργού πληθυσμού. H έλλειψη εργατικών χεριών είχε μεν ως συνέπεια την αύξηση των μισθών και ημερομισθίων, μως πολλοί εργοδτες αντέδρασαν χρησιμοποιώντας «φθηνούς» αλλοδαπούς εργάτες, νμιμους ή παράνομους, απ χώρες της Aφρικής και της Aσίας. — Tα μεταναστευτικά εμβάσματα –εντυπωσιακά σε μέγεθος– αποτελούσαν, την περίοδο 1955-1973, σημαντικ ποσοστ των αδήλων πρων (απ 32% έως και 44%) και κάλυπταν σημαντικ μέρος του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου (23-36%). Mάλιστα, κατά τη φάση έντασης της αποδημίας, αποτελούσαν το 4-5% του Eθνικού Eισοδήματος. Oμως δεν βοήθησαν ουσιαστικά την οικονομική ανάπτυξη, διτι κάλυπταν ένα μέρος του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου χωρίς να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις που θα μείωναν αυτ το έλλειμμα. Oσα κέρδισε η χώρα σε μεταναστευτικ συνάλλαγμα τα έχασε σε εισαγωγές πολυτελών και συχνά άχρηστων ειδών, και σε ταξίδια, με αποτέλεσμα να ενισχύεται ο πληθωρισμς και να υποσκάπτεται η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Aπ τις οικογένειες των μεταναστών τα εμβάσματα χρησιμοποιήθηκαν για καταναλωτικούς σκοπούς, ενώ οι παραγωγικές επενδύσεις υπήρξαν μηδαμινές. Eπιπροσθέτως, εάν υπολογιστεί το κστος για να μεγαλώσει και να συντηρηθεί ένα άτομο, ο μετανάστης αποτελεί δώρο για τη χώρα υποδοχής, η οποία κερδίζει απ την παραγωγική εργασία του χωρίς να έχει ξοδέψει για την ανατροφή, εκπαίδευση και ενδεχμενη ειδίκευσή του. Eχει υπολογιστεί, τι, π.χ. το 1969, η Eλλάδα «εξήγαγε» εργατική δύναμη αξίας 1, 3 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ το αμέσως επμενο έτος η εισροή συναλλάγματος σε εμβάσματα δεν ξεπέρασε τα 343 εκατομμύρια δολάρια. — Δημογραφικά, η μετανάστευση επηρέασε το μέγεθος, τη διάρθρωση κατά φύλο και την κατανομή στο χώρο του ελληνικού πληθυσμού, είχε αρνητική επί-

δραση στη γονιμτητα και συνέβαλε στη γήρανση του ελληνικού πληθυσμού. — Oι επιπτώσεις στη ζωή του μετανάστη, της μετανάστριας και της οικογένειάς τους είναι μια άλλη σημαντική διάσταση. Oι μετανάστες εργάτες στις χώρες της Δ. Eυρώπης και ειδικτερα στη Δ. Γερμανία, αν και είχαν κατώτερους μισθούς απ τους Γερμανούς –και, επιπλέον, παρά τη νομοθεσία για ίση αμοιβή ανδρών - γυναικών, οι γυναίκες αμείβονταν ακμη λιγτερο– βελτίωσαν το εισδημα και το βιοτικ τους επίπεδο σε σύγκριση με το πριν. Eξάλλου ενισχύθηκε το εισδημα σων παρέμειναν και καλλιεργούσαν τα κτήματα των μεταναστών, ενώ τα εμβάσματα συνέβαλαν στην αύξηση του αγροτικού οικογενειακού εισοδήματος. — Oι περισστεροι μετανάστες δεν είχαν και δεν απέκτησαν πραγματική επαγγελματική επιμρφωση, αλλά έμαθαν μια μοντονη φάση της εργασίας στο πλαίσιο της βιομηχανικής παραγωγής. Aπκτησαν μως αξίες και συνήθειες που συνδέονται με το βιομηχανικ τρπο παραγωγής, π.χ. εξοικείωση στην ομαδική εργασία, πειθαρχία, ακρίβεια κ.λπ. Στχος τους ήταν η συντήρηση της οικογένειας και η αποταμίευση. Oταν και οι δύο σύζυγοι εργάζονταν, έκαναν υπερωρίες ή είχαν δύο ή τρεις δουλειές –συνήθως ως καθαριστές– πετύχαιναν το στχο τους. H εξέλιξη των εργατών σε μικρεμπρους, επιχειρηματίες κ.λπ., στην Oμοσπονδιακή Γερμανία, ήταν σπάνιο φαινμενο έως το 1973. — H εργατική μεταναστευτική οικογένεια αντιμετώπισε στις χώρες υποδοχής προβλήματα στέγης, έλλειψης κοινωνικών επαφών, κλονισμού της υγείας εξ αιτίας των ανθυγιεινών και επικίνδυνων συνθηκών απασχλησης, των κακών συνθηκών διατροφής και κατοικίας, και της άγνοιας των υπηρεσιών που προσέφερε η χώρα υποδοχής. Eπίσης δυσκολίες προσαρμογής στο νέο κοινωνικ περιβάλλον και διατήρησης της πολιτισμικής τους ταυττητας, και πρβλημα κοινωνικής καταπίεσης. Eξάλλου, οικογενειακά προβλήματα, πως η διάλυση της οικογένειας, η δημιουργία νέας, υπήρξαν ιδιαίτερα οδυνηρά για τις Eλληνίδες μετανάστριες, που, εκτς απ τις αντιξοτητες στην εργασία τους, είχαν και τη φροντίδα του σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών, συνήθως χωρίς τη συμπαράσταση του άνδρα. — Σημαντικά ήταν τα κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα των παιδιών των μεταναστών, είτε αυτά ακολούθησαν τους γονείς τους, είτε έμειναν στην Eλλάδα, ή παλιννστησαν έπειτα απ μερικά χρνια παραμονής στο εξωτερικ. Συνολικά, τις βραχυπρθεσμες ευνοϊκές επιπτώσεις απ τη μετανάστευση αγροτών και εργατών στις χώρες της Δυτικής Eυρώπης, και ειδικτερα τη Γερμανία, τις πλήρωσαν, μεσοπρθεσμα και μακροπρθεσμα, η Eλλάδα και η μεταναστευτική οικογένεια, ακριβά. Σημείωση: Για πηγές, βιβλιογραφία, περισστερα στοιχεία και σχετική βιβλιογραφία. βλ.: H. Eμκε-Πουλοπούλου, «Προβλήματα Mετανάστευσης Παλιννστησης», IMEOEΔHM, 1986.

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

23

H EΛΛAΔA 1965 –1970

Tου Θανάση Kαλαφάτη Iστορικού, Πανεπιστήμιο Πειραιώς Tμήμα Oικονομικής Eπιστήμης

ελληνική οικονομία, την περίοδο 1965–1970, αναπτύσσεται με υψηλούς ρυθμούς, αν και χαμηλτερους σε σύγκριση με την προηγούμενη πενταετία. O δευτερογενής τομέας υποσκελίζει τον αγροτικ σε ειδικ βάρος για το σύνολο της οικονομίας. H μέση ετήσια εξωτερική μετανάστευση ξεπερνά τώρα τη φυσική αύξηση του πληθυσμού, οι κατασκευές διαδραματίζουν λο και πιο σημαντικ ρλο στην οικονομική ζωή της χώρας, αποτελώντας τον δυναμικτερο παράγοντα της βιομηχανικής επέκτασης, ενώ οι εξαγωγές βιομηχανικών ειδών αντιπροσωπεύουν το μεγαλύτερο ποσοστ στις συνολικές εξαγωγές, ταν την ίδια στιγμή η ποσοστιαία συμμετοχή της κατηγορίας «τρφιμα–αγροτικά προϊντα» στη συνολική δαπάνη μειώνεται σημαντικά – εξέλιξη που καταδεικνύει τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στις καταναλωτικές συνήθειες και σηματοδοτεί την εισοδηματική επαύξηση. Πλάι, λοιπν, στις κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές της περιδου, έχουμε μια σοβαρή ανατροπή της στατικής εικνας της οικονομίας, θετικές μεταβολές στους δείκτες των οικονομικών μεγεθών και ανατροπές στην τάξη μεγέθους και στο ειδικ βάρος των τομέων της οικονομικής δραστηριτητας στο σύνολο της οικονομίας. Tα διαρθρωτικά προβλήματα δεν έχουν το ίδιο βάρος σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία – ωστσο, έχουν έντονη παρουσία σε κάθε κρίση την οποία θα πυροδοτούν εξωτερικοί παράγοντες. H οικονομία αναπτύσσεται τώρα αυπ την πίεση σοβαρών εξωτερικών και εσωτερικών οικονομικών και πολιτικών γεγοντων. Oι επιπτώσεις των εσωτερικών εξελίξεων της περιδου 1965–1967 διευκολύνουν την είσοδο ξένου κεφαλαίου και συμβάλλουν στην επέκταση της ζήτησης, ανοίγοντας το δρμο στις αυξητικές τάσεις του τιμαρίθμου, που θα εκδηλωθούν πιο έντονα την επμενη δεκαετία. Oι οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις την περίοδο 1965–1970 καταδεικνύουν μια αναντιστοιχία ανάμεσα στην

H

OIKONOMIA

Oικοδομικς πυρετς οικονομική επέκταση και στους αναγκαίους θεσμούς, απ τη μια, και στην πολιτική δυναμική και τους πολιτικούς θεσμούς, απ την άλλη. O ενδεικτικς προγραμματισμς, με τη μορφή των πενταετών προγραμμάτων που αυτή την περίοδο βελτιώνονται τεχνικά, στην ουσία αποτελεί κανονιστικ πλαίσιο μάλλον, παρά εργαλείο συνεκτικής κρατικής παρέμβασης. H εκ των υστέρων απδοση ευθυνών στον ενδεικτικ προγραμματισμ της δεκαετίας του ’60 για μελλοντικές στρεβλώσεις των δυνάμεων της αγοράς θα είναι άστοχη, καθώς η οικονομία αναπτύχθηκε υπ την επίδραση εξωτερικών καθοριστικών παραγντων και με ιδιαίτερες μορφές κεφαλαιακής συσσώρευσης. Στην πενταετία 1965–1970, το Aκα-

θάριστο Eθνικ Προϊν αυξάνεται με μέσο ετήσιο ρυθμ 6,5% και οι υψηλτεροι ρυθμοί σημειώνονται την περίοδο 1967–1970. Tην ίδια πενταετία, η αγροτική παραγωγή αυξάνεται με μέσο ετήσιο ρυθμ 1,7%. Eτσι, το ποσοστ της γεωργίας στη σύνθεση του AEΠ θα μειωθεί δραστικά, σε αντίθεση με τον δευτερογενή τομέα, και ιδίως τη μεταποίηση. Ωστσο, η υποχώρηση αυτή του αγροτικού τομέα δεν συνδέεται με σοβαρές αλλαγές στις σχέσεις εκμετάλλευσης της γης, στο καθεστώς και στην κατανομή της ιδιοκτησίας γης. H διατήρηση των δομών αυτών δημιουργεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτυχθούν συγκεκριμένες πηγές εισοδημάτων στον αγροτικ τομέα, που συνδέονται με παρμοιες μορφές στον αστικ τομέα.

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

H βιομηχανική παραγωγή την πενταετία 1965–1970 θα κινηθεί ανοδικά με υψηλτερους ρυθμούς σε σύγκριση με την προηγούμενη πενταετία. O μέσος ετήσιος ρυθμς θα φθάσει το 9,7%, ενώ ο κλάδος της μεταποίησης θα αναπτυχθεί με ακμη υψηλτερους ρυθμούς, προσεγγίζοντας το μέσο ετήσιο ποσοστ 11%, με βιομηχανίες αιχμής τις υφαντουργικές, τις χημικές και τις βασικές μεταλλουργικές.

Oικοδομές: η ατμομηχανή της οικονομίας Oι κατασκευές συνιστούν σημαντικ κλάδο του δευτερογενή τομέα και συμβάλλουν με υψηλ ποσοστ στη σύνθε-

ση του Aκαθάριστου Eγχώριου Προϊντος, τσο την πρώτη πενταετία σο και τη δεύτερη. Πρέπει να σημειωθεί τι οι οικοδομές αντιπροσωπεύουν το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστ της συνολικής αξίας των κατασκευών και το κυριτερο μέρος τους αφορά τις κατοικίες. H ανάπτυξη των «κατοικιών» συνδέεται με την υπερδιγκωση της αστυφιλίας και τη μεγάλη αγροτική φυγή. Tη δεκαετία του ’60 σημειώνεται η μεγαλύτερη πληθυσμιακή συγκέντρωση στα αστικά κέντρα Aθήνα, Πειραιάς και Θεσσαλονίκη σε σύγκριση με τη δεκαετία του ’50, αλλά και τη δεκαετία του ’70. Yπ αυτές τις συνθήκες, δημιουργείται μεγάλη ζήτηση στέγης, κατ’ αρχάς, στα μεγάλα, κυρίως, αστικά κέντρα

Aποψη της Aθήνας των αρχών της δεκαετίας του ’60, απ τον Λυκαβηττ. Tη δεκαετία αυτή σημειώθηκε η μεγαλύτερη πληθυσμιακή συγκέντρωση σε Aθήνα, Πειραιά και Θεσσαλονίκη, συγκριτικά με την προηγούμενη, αλλά και την επμενη δεκαετία (φωτ.: Bασ. Kαραμανώλης).

H Σαντορίνη στα τέλη της δεκαετίας του ’60, οπτε σημειώνεται μεγάλη επέκταση του τουριστικού κλάδου, που, στις επμενες δεκαετίες θα αποτελέσει την κατ’ εξοχήν οικονομική δραστηριτητα για πολλά γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας (φωτ.: Γ. Σκουρογιάννης).

και, ταυτχρονα, με την αγροτική έξοδο προσφέρονται στον αστικ τομέα εργατικά χέρια που θα μπορέσουν να απασχοληθούν στον οικοδομικ κλάδο. H μεγάλη επέκταση της οικοδομικής δραστηριτητας στα αστικά κέντρα, τη συγκεκριμένη περίοδο, συνδέεται με το σύστημα της αντιπαροχής. O μηχανισμς της αντιπαροχής, ο οποίος θα επεκταθεί αργτερα και στα επαρχιακά κέντρα, γίνεται αναγκαίος εξαιτίας τσο της μεγάλης ζήτησης κατοικιών σο και της αδυναμίας των επιχειρηματικών φορέων να εξασφαλίσουν τα αναγκαία κεφάλαια για την οργάνωση μιας μορφολογικά καπιταλιστικής παραγωγής και της ταυτχρονης αδυναμίας του κράτους να θέσει σε εφαρμογή ένα μεγάλο στεγαστικ πργραμμα. H συμβολή του συστήματος αντιπαροχής στην επίλυση του στεγαστικού προβλήματος υπήρξε σημαντική, καθώς τη δεκαετία του ’60 η οικιστική δραστηριτητα έλαβε τεράστιες διαστάσεις και αυξήθηκε υπέρμετρα τσο ο αριθμς των νέων κατοικιών σο και ο γκος τους σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία.

Tο σύστημα της αντιπαροχής Σύμφωνα με σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις, το σύστημα της αντιπαρο-

χής δεν αποτελεί τελείως σύγχρονο επινημα, αλλά πρκειται για μεταφορά στον αστικ τομέα μορφών και σχέσεων εκμετάλλευσης της γης (αγροληπτικ και εμφυτευτικ σύστημα), που ίσχυαν παλαιτερα στον ελληνικ αγροτικ τομέα, με ταυτχρονη συνοδεία απ ένα σύστημα υπεργολαβίας. Στην ουσία, πάντοτε σύμφωνα με τις θεωρήσεις αυτές, πρκειται για πρακτική που υποδηλώνει την αδυναμία του κεφαλαίου να προχωρήσει με κλασικ τρπο στην οργάνωση της παραγωγής. Πρέπει, μως, να σημειωθεί τι στα δύο συστήματα, αντιπαροχής και αγροληπτικ, οι ταυτίσεις αφορούν το διακανονιστικ πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται. Eτσι, τα εισοδήματα που προσπορίζουν στους εταίρους είναι πολύ διαφορετικά στις δύο περιπτώσεις. Bασικ στοιχείο του δευτέρου συστήματος δεν είναι πάντοτε η μικρή ιδιοκτησία γης. H επέκταση του συστήματος αντιπαροχής διαμορφώνει τους ρους για τη δημιουργία πολυάριθμης τάξης μικρομεσαίων εισοδηματιών, κατ’ αρχάς στα αστικά κέντρα και ύστερα στα επαρχιακά: ιδιοκτήτες γης, κατασκευαστές, υπεργολάβοι, βιοτέχνες παραγωγής οικοδομικών υλικών, εργάτες στην οικοδομή, κ.ά. Πολλά απ τα εισοδήματα που εξασφαλίζουν ορισμένες απ τις προηγούμενες ομάδες έχουν συμπληρωματικ χαρακτήρα. Kατά παρμοιο τρπο, συμπληρωμα-

τικά εισοδήματα εξασφαλίζονται και απ άλλες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες συνδέονται με τον τουρισμ ή κερδίζουν απ την υπεραξία των ακινήτων ή εισπράττουν μεταναστευτικά εμβάσματα. O τουρισμς συνιστά, εκτς απ τη μεγάλη οργανωμένη μορφή του, μία άλλη πηγή συμπληρωματικών εισοδημάτων στην αγροτική περιφέρεια. H επέκταση του τουριστικού κλάδου, την περίοδο 1965– 1970, είναι πολύ μεγάλη, πως εμφαίνεται απ τους δείκτες του κατά κεφαλήν εισερχμενου τουριστικού συναλλάγματος. Tις επμενες δεκαετίες, ο τουρισμς θα αποτελέσει την κατ’ εξοχήν οικονομική δραστηριτητα για πολλά γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας. Tα εισοδήματα απ την υπεραξία των ακινήτων, διαμερίσματα, αστική και αγροτική γη, είναι σημαντικά καθ’ λη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60, αν και τη δεύτερη πενταετία παρατηρείται σχετική κάμψη στις αξίες των διαμερισμάτων και της αγροτικής γης, ταν την ίδια περίοδο εμφανίζεται ενισχυμένη η εισροή άδηλων πρων απ μεταναστευτικ και ταξιδιωτικ συνάλλαγμα. Oλοι αυτοί οι μηχανισμοί μεταφοράς και κατανομής εισοδήματος λειτουργούν σε μεγάλο ποσοστ υπέρ των μικρομεσαίων κοινωνικών στρωμάτων και έρχονται να αντισταθμίσουν τα αποτελέσματα μεταφοράς και κατανομής εισοδημάτων και πρων, που λαμβάνουν χώραν

την ίδια περίοδο και συνδέονται με την απσπαση και μεταφορά οικονομικού πλεονάσματος απ τον αγροτικ τομέα στον αστικ, την επιδείνωση των ρων εμπορίου μεταξύ των δύο τομέων εις βάρος του αγροτικού και απ την ολοένα και μεγαλύτερη αύξηση των κερδών του κεφαλαίου εις βάρος των μισθών. Oι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνέπειες των μηχανισμών αυτών είναι προφανείς. Tις επμενες δεκαετίες, οι οικονομικές δομές θα βελτιωθούν, αλλά καινούργιες μορφές αναδιανομής και συμπληρωματικού εισοδήματος θα κάνουν εμφανή την παρουσία τους. Eνδεικτική βιβλιογραφία: Σοφία Aντωνοπούλου, «O μεταπολεμικς μετασχηματισμς της ελληνικής οικονομίας και το οικιστικ φαινμενο, 1950–1980», Eκδσεις «Παπαζήση», Aθήνα 1991. Zαχαρίας Δεμαθάς, «Θεωρίες γαιοπροσδου στους κλασικούς και τον K. Mαρξ», Πάντειο Πανεπιστήμιο, 1998. Θανάσης Kαλαφάτης, «Eκβιομηχάνιση και διανομή εισοδήματος στην Eλλάδα, 1960–1970», «Aνάλυση εξελίξεων ελληνικής οικονομίας», στο περιοδικ «Aνάλυση Eξελίξεων Eλληνικής Oικονομίας», τεύχος 11–12/1981. ABΣΠ 1981. Στέλιος Mπαμπανάσης, «Oικονομική Aνάπτυξη και Kοινωνικές της Eπιπτώσεις στην Eλλάδα, 1945–1967», Πρακτικά Συνεδρίου «H Eλληνική Kοινωνία, 1945–1967», Iδρυμα Σάκη Kαράγιωργα, Aθήνα 1995. Tράπεζα της Eλλάδος: Mακροχρνιες Στατιστικές Σειρές της Eλληνικής Oικονομίας, Aθήνα 1905.

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

25

H EΛΛAΔA 1965 –1970

Tου Eμμανουήλ B. Mαρμαρά Aναπληρωτή καθηγητή Oικιστικής Aνάπτυξης και Σχεδιασμού, Tμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Aιγαίου

B΄ Παγκ σμιος Π λεμος επέφερε στην Eλλάδα μεγάλες ανθρώπινες απώλειες και σημαντικές υλικές καταστροφές, αναλογικά απ τις βαρύτερες που υπέστη εμπ λεμο κράτος της Eυρώπης. Oι ανθρώπινες απώλειες έφθασαν τους 558.000 νεκρούς. Aντιστοιχούσαν στο 7,65% του συνολικού πληθυσμού της χώρας το 1940. Eνώ υπήρξαν και 880.000 τραυματίες που αναλογούσαν στο 12,05% του πληθυσμού. Oι υλικές καταστροφές υπολογίζονται σε 4,4 δισεκατομμύρια δολάρια, σε τιμές 1938 και αφορούν σε λους τους τομείς δραστηρι τητας. Eιδικ τερα, στον τομέα της κατοικίας οι καταστροφές αφορούσαν στο 23% του στεγαστικού αποθέματος και ισοδυναμούσαν με αξία 6 τρισεκατομμυρίων δραχμών, σε τιμές 1946. Συνέπεια των παραπάνω εξελίξεων ήταν, αμέσως μετά τον π λεμο, οι ανάγκες σε κατοικία στη χώρα να υπολογίζονται στις 840.000 μονάδες. Στο κοινωνικ επίπεδο, ο π λεμος και η εμφυλιακή κρίση που ακολούθησε, προκάλεσαν μαζική εσωτερική μετανάστευση των κατοίκων της χώρας. Ως αποτέλεσμα, ο αγροτικ ς πληθυσμ ς μειώθηκε κατά 4,9% μεταξύ των ετών 1940 και 1951 προς φελος του αστικού. Eιδικ τερα, στην κρίσιμη πενταετία 1946–1950 υπολογίζεται τι μετακινήθηκαν περί τους 600.000 με 700.000 άνθρωποι. Στο οικονομικ επίπεδο, τα πρώτα μεταπολεμικά χρ νια χαρακτηρίζονται απ την πλήρη κατάρρευση της εθνικής οικονομίας. Hδη, στους πρώτους μήνες απ την απελευθέρωση έγινε φανερ τι βασική προϋπ θεση για την ενεργοποίηση των παραγωγικών δομών ήταν η εξασφάλιση της αναγκαίας ξένης βοήθειας. H τελευταία θα συνέβαλε στην επιβίωση του πληθυσμού, στην κατασκευή των σημαντικ τερων έργων υποδομής στην αποκατάσταση των νομισματικών και δημοσιονομικών μηχανισμών του κράτους και, τέλος, στην αναδιοργάνωση του συστήματος παραγωγής – διανομής των αγαθών. Aναφορικά με το στεγαστικ ζήτημα, η εκρηκτικ τητα των αναγκών και η απουσία ανταπ κρισης απ το υπάρχον σύστημα παραγωγής κατοικίας συνέβαλαν στην έξαρση της αυθαίρετης δ μησης στη διάρκεια της δεκαετίας 1946–1955. Eνδεικτικά αναφέρεται τι το 1946 το ποσοστ των αυθαίρετων κτισμάτων στο σύνολο της οικοδομικής δραστηρι τητας της χώρας ανερχ ταν στο 51,86%, το 1953 στο 44,49%, το 1954 στο 51,64% και το 1955 στο 47,69%. Eπικεφαλής της πολεοδομικής ανασυγκρ τησης της χώρας τέθηκε ο αρχιτέκτων–πολεοδ μος Kωνσταντίνος Δοξιά-

O

Διαμορφώσεις στο λφο Φιλοπάππου της Aθήνας (Δ. Πικιώνης, 1954–57). H παρέμβαση στο ευαίσθητο περιβάλλον της Aκρπολης συνοψίζει τη φιλοσοφία του Δ. Πικιώνη για συμβολική χρήση μοτίβων παρμένων απ την αρχιτεκτονική μας παράδοση και για υποταγή του κτίσματος στη φύση (φωτ.: K. Λιντης).

Πολεοδομία και αρχιτεκτονική 1945–1975

Aνοικοδ μηση και αντιπαροχή δης. O τελευταίος διορίστηκε συντονιστής ανασυγκρ τησης στο υπουργείο Συντονισμού για την περίοδο 1948–1949 και, ακολούθως, στο υφυπουργείο Aνοικοδομήσεως έως το 1951. Ωστ σο, το μοντέλο χωροταξικής ανάπτυξης των αστικών κέντρων της χώρας βασίστηκε κυρίως στη βιομηχανική πολιτική που ακολουθήθηκε. Eνα σύνολο νομοθετημάτων εκδ θηκε, που παρείχε διευκολύνσεις για την εγκατάσταση των βιομηχανικών συγκροτημάτων, χωρίς μως να θέτει κριτήρια επιλογής κλάδων για τη χρηματοδ τηση και τη χωροθέτηση των βιομηχανιών. Σημειώνεται τι το κριτήριο για τον καθορισμ της «επαρχιακής βιομηχανίας» έως το 1955 ήταν η απ σταση των 50 χλμ. απ το κέντρο της Aθήνας.

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Aποτέλεσμα ήταν να ιδρυθούν πολλές βιομηχανικές μονάδες στις παρυφές του νομού Aττικής, που πληρούσαν μεν το «γράμμα» του ν μου, χι μως και το «πνεύμα» του. H ως άνω εγκατάσταση της βιομηχανίας στη χώρα διευκ λυνε σε μεγάλο βαθμ τη συγκέντρωση πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα και ειδικ τερα στο πολεοδομικ συγκρ τημα της πρωτεύουσας. Aξίζει να σημειωθεί τι ο μέσος ετήσιος ρυθμ ς πληθυσμιακής αύξησης στο τελευταίο κατά την πενταετία 1951–1955 ήταν ο μεγαλύτερος που παρουσιάστηκε ποτέ εκεί μεταπολεμικά, φθάνοντας το 4,13%. Kατά συνέπεια, η αχίλλειος πτέρνα της οικονομικής ανάπτυξης θα μπορούσε να

εντοπιστεί στην ανισομερή χωροταξική κατανομή της. Συγκεκριμένα, ενώ το κατά κεφαλήν εθνικ εισ δημα αυξήθηκε στην περιφέρεια της πρωτεύουσας απ 10.576 δρχ. το 1956, σε 13.429 δρχ. το 1961, δηλαδή κατά 27% περίπου, στην υπ λοιπη χώρα το ίδιο χρονικ διάστημα αυξήθηκε απ 7.554 δρχ. σε 8.948 δρχ., δηλαδή κατά 18%. O ανισομερής χαρακτήρας της πληθυσμιακής συγκέντρωσης συνεχίστηκε και στα επ μενα μεταπολεμικά χρ νια. Eτσι, ενώ στην περίοδο 1955–1961 ο μέσος ετήσιος ρυθμ ς πληθυσμιακής αύξησης στο πολεοδομικ συγκρ τημα της πρωτεύουσας ήταν 2,25%, την περίοδο 1961–1965 έγινε 3,58% και την περίοδο 1965–1971, 2,95%. Aς σημειωθεί τι σύμφωνα με

(ΓOK) του κράτους το 1955. Tα συστήματα δ μησης, οι επιτρεπ μενες καλύψεις των, κατά καν να, μικρών αστικών οικοπέδων και οι κτιριακοί γκοι απ την εφαρμογή των αυξημένων συντελεστών δ μησης, που εν τω μεταξύ είχαν αποφασιστεί, προκάλεσαν το ενδιαφέρον για ανοικοδ μηση πολυκατοικιών. H τελευταία αυτή ανοικοδ μηση δημιούργησε «ασφυκτική» δομή π λης, απ την οποία απουσίαζαν οι ελεύθερες επιφάνειες, οι χώροι στάθμευσης και οι πολεοδομικές υποδομές. Tο παραπάνω ευνοϊκ πλαίσιο διευκ λυνε το σχηματισμ μιας διαδικασίας παραγωγής του δομημένου χώρου στη βάση της «άκρατης» εμπορευματικοποίησης του τομέα των πολυκατοικιών. Tον κεντρικ ρ λο κατείχαν οι εργολάβοι, ενώ το κίνητρο για τη συμμετοχή των οικοπεδούχων στη διαδικασία της ανοικοδ μησης παρείχε το εφεύρημα της αντιπαροχής. H τελευταία, στην πράξη, ισοδυναμούσε με τη μείωση του αναγκαίου κεφαλαίου για τη χρηματοδ τηση της διαδικασίας παραγωγής. O οικιστής πλέον έπαιζε δευτερεύοντα ρ λο. Oι επιθυμίες του επηρέαζαν την ποι τητα του τελικού κτιριακού προϊ ντος μ νο στο πλαίσιο της ζήτησης που δημιουργούσε η απρ σωπη αγορά κατοικίας, δηλαδή ελάχιστα. H δικτατορική διακυβέρνηση της χώρας απ το 1967 έως το 1974 επιβάρυνε ακ μη περισσ τερο την κατάσταση στις π λεις με τον αναγκαστικ ν μο 395 που εξέδωσε το 1968. O τελευταίος επέβαλε τη γενική αύξηση των συντελεστών δ μησης κατά 20% στις π λεις. Tο γεγον ς αυτ , σε συνδυασμ με την εισαγωγή εν ς νέου ΓOK το 1972, του τρίτου κατά σειρά, οδήγησε στη μεγαλύτερη πύκνωση του αστικού ιστού και υποβάθμιση του πολεοδομικού περιβάλλοντος.

Tο μέγαρο της Eταιρείας Mακεδονικών Σπουδών στην παραλία της Θεσσαλονίκης (B. Kασσάνδρας, 1952–1962). Yιοθετώντας έναν εκσυγχρονισμένο κλασικισμ, το έργο δέχθηκε, στην εποχή της ολοκλήρωσής του, κριτική ως αναχρονιστικ και συντηρητικ. Bρισκμαστε σε περίοδο που κυριαρχεί κλίμα μοντερνίστικου θετικισμού.

H κρατική απουσία

Eπιβατικς σταθμς του OΛΠ στον Πειραιά (I. Λιάπης - H. Σκρούμπελος, 1964-69). Aρμονικς συνδυασμς διεθνών μορφολογικών τάσεων και σύγχρονης τεχνολογίας (φωτ.: K. Λιντης).

δειγματοληπτική απογραφή του 1960 διαπιστώθηκε τι το 55,7% του πληθυσμού της πρωτεύουσας είχε γεννηθεί σε άλλη περιοχή της χώρας. Γίνεται, λοιπ ν, φανερ τι ο χώρος του λεκανοπεδίου της Aθήνας μετατράπηκε στον υποδοχέα του πληθυσμού της χώρας. Tο γεγον ς αυτ πυροδ τησε την οικοδομική δραστηρι τητα κατοικιών, που προσέλκυσε σημαντικ τατο ποσοστ επενδύσεων. Παρουσιάστηκε ένα boom ανοικοδ μησης, ιδιαίτερα εντυπωσιακ για τα δεδομένα της Eυρώπης. O τομέας της οικοδομής κατ ρθωσε να αυξήσει

τους απασχολούμενούς του απ 2,64% το 1951, σε 4,6% το 1961. O μεταπολεμικ ς μηχανισμ ς ανοικοδ μησης της χώρας στηρίχθηκε κατά βάση στον ιδιωτικ τομέα. Ωστ σο, ιδρύθηκε ο Aυτ νομος Oργανισμ ς Eργατικής Kατοικίας (AOEK) το 1954, με σκοπ την εξασφάλιση κατοικίας στους άστεγους εργατοϋπαλλήλους. O AOEK κατασκεύασε στις δύο πρώτες δεκαετίες της λειτουργίας του 18.500 κατοικίες και χορήγησε 36.000 δάνεια αυτοστέγασης σε ισάριθμους δικαιούχους. Tην περίοδο 1960 – 1963, η κρατική

δραστηρι τητα στον τομέα της κατοικίας έφθασε να αντιστοιχεί μ λις στο 4,5% του συν λου της οικοδομικής παραγωγής. Tο υπ λοιπο 95,5% περιήλθε στην ιδιωτική πρωτοβουλία. H παραπάνω σχέση μεταξύ ιδιωτικής και δημ σιας παραγωγής κατοικίας παρέμεινε σχεδ ν σταθερή για ολ κληρη την εξεταζ μενη περίοδο με μικρές μ νο αποκλίσεις. H κινητοποίηση του ιδιωτικού τομέα διευκολύνθηκε απ τη γενικ τερη στάση της πολιτείας. Mεταξύ των μέτρων που έλαβε ήταν η εισαγωγή εν ς νέου, του δεύτερου, γενικού οικοδομικού κανονισμού

H κυριαρχία του ιδιωτικού τομέα στην παραγωγή του κτισμένου περιβάλλοντος στην Eλλάδα, δυστυχώς συνοδεύτηκε απ την έλλειψη αποτελεσματικού πολεοδομικού ελέγχου και σχεδιασμού. Για να γίνει ανάγλυφο το μέγεθος της κρατικής απουσίας, αρκεί να σημειωθεί τι ουσιαστικά το μοναδικ σχετικ νομοθέτημα που ίσχυε ήταν το N.Δ. του 1923 «περί σχεδίων π λεων, κωμών και συνοικισμών του κράτους και οικοδομής αυτών». H παρουσία της κεντρικής διοίκησης προς την κατεύθυνση της χωροταξικής και πολεοδομικής ανάπτυξης περιορίστηκε στην ανάθεση ορισμένων μελετών κυρίως μέσω του υπουργείου Συντονισμού. Tα ρυθμιστικά σχέδια που εκπονήθηκαν για π λεις της χώρας και ειδικ τερα για την πρωτεύουσα στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 παρέμειναν στην πράξη ανενεργά. Xαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η κυκλοφοριακή μελέτη για την Aθήνα του W. Smith (1964–1965), που παρουσίαζε την αδυναμία τι δεν είχε βασιστεί σε κάποιο εγκεκριμένο ρυθμιστικ σχέδιο με καθορισμένες τις χρήσεις γης. Eνώ το ρυθμιστικ σχέδιο της Aθήνας, που άρχισε να εκπονεί ο αρχιτέκτων–πολεοδ μος Προκ πης Bασιλειάδης το 1962, ολοκληρώθηκε μ λις το 1978. Aποτέλεσμα της ως άνω κρατικής στάσης ήταν η ανάπτυξη μιας «παρα–πολεοδομίας», που τροφοδοτούσε τις ανάγκες εν ς ακμαίου οικοπεδεμπορίου στα μεγάλα αστικά κέντρα. H απουσία πολιτι-

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

27

H EΛΛAΔA 1965 –1970 κής γης απ το ένα μέρος και απ το άλλο, το γεγον ς τι το N.Δ. του 1923 απαγ ρευε τη σύνταξη ιδιωτικών ρυμοτομικών σχεδίων και τις πωλήσεις αγροτεμαχίων, οδήγησε στη δημιουργία εν ς «μηχανισμού» που λειτουργούσε στην παρανομία με την ανοχή της πολιτείας. Tην παραπάνω κατάσταση επιδείνωσε η ίδρυση μεγάλου αριθμού οικοδομικών συνεταιρισμών. Oι τελευταίοι στην πράξη, ανελάμβαναν να διεκπεραιώσουν μέσα απ «ν μιμες» διαδικασίες, τη μετατροπή της αγροτικής γης σε αντίστοιχη οικοπεδική, χωρίς να βασίζονται σε κάποιο γενικ τερο χωροταξικ και πολεοδομικ σχεδιασμ . Προέκυψε, έτσι, ένα «παθογενές» αστικ περιβάλλον στο οποίο επικρατούσε παντελής σχεδ ν έλλειψη επαρκούς οδικού δικτύου, επιφανειών στάθμευσης, ελεύθερων εκτάσεων (πλατειών, πρασίνου κ.λπ.) και κοινωφελών εξυπηρετήσων (επιφανειών για σχολικά κτίρια, παιδικών σταθμών και λοιπών εγκαταστάσεων συλλογικής κατανάλωσης). H εισαγωγή των νομοθετικών διαταγμάτων 1003 «περί ενεργού πολεοδομίας» το 1971 και 1262 «περί ρυθμιστικών σχεδίων» το 1972, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μια προσπάθεια συστηματικής παρέμβασης στην ανάπτυξη του δομημένου χώρου. Oμως, αφεν ς η ανεξέλεγκτη πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα εκείνη την περίοδο, αφετέρου η εφαρμογή τους σε μεμονωμένες περιπτώσεις που εξυπηρετούσαν συγκεκριμένες σκοπιμ τητες, δεν παρείχαν κανένα εχέγγυο για να θεωρηθούν ουσιαστικά τα πολεοδομικά αυτά μέτρα. Ωστ σο, στο περιθώριο αυτών των δυσμενών εξελίξεων δ θηκε η ευκαιρία να αναπτυχθεί γ νιμος πολεοδομικ ς λ γος και να διατυπωθούν ριζοσπαστικές προτάσεις στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Συγκροτημένες ομάδες, πως το Γραφείο του K. Δοξιάδη, το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Eρευνών του EMΠ, η Eταιρεία Mελετών Oικονομικής και Kοινωνικής Aναπτύξεως κ.ά., αλλά και μεμονωμένοι πολεοδ μοι προσπάθησαν να ανασκευάσουν το υφιστάμενο ανεπαρκές πλαίσιο και να εισαγάγουν νέες ιδέες, εκσυγχρονίζοντας τα πολεοδομικά πράγματα της χώρας. Mεταξύ των προτάσεων που διατυπώθηκαν, ιδιαίτερη θέση κατέχει η πρωτοποριακή σύλληψη του Tάκη X. Zανέτου για την «Hλεκτρονική Πολεοδομία» (1959). O Zενέτος προέβλεπε την κυριαρχία των ηλεκτρονικών καινοτομιών στην καθημερινή ζωή, ειδικ τερα της αυτοματοποίησης και της τηλε–εργασίας, και πρ τεινε την ανάλογη προετοιμασία των πολεοδομικών υποδομών.

Aρχαιολογικ Mουσείο Iωαννίνων (A. Kωνσταντινίδης, 1965-66). H συνθετική απλτητα του κτιρίου παραπέμπει στη λιττητα και τη ρυθμολογία της αρχαίας κλασικής αρχιτεκτονικής (φωτ.: Eλένη Φεσσά-Eμμανουήλ, Kτίρια για δημσια χρήση στη νετερη Eλλάδα, 1827-1992, Aθήνα: Παπασωτηρίου, 1993).

Eργοστάσιο ζυθοποιίας Φιξ στην Aθήνα (T.X. Zενέτος, 1957-63). Mε την τολμηρή τοποθέτηση του κτιρίου αυτού, ο Zενέτος δημιούργησε ένα «τοπσημο» στο ασχεδίαστο αστικ τοπίο της πρωτεύουσας (φωτ.: Aρχείο «K»).

Aρχιτεκτονική δημιουργία Σε αντίθεση με τα πολεοδομικά πράγματα, η αρχιτεκτονική δημιουργία στη μεταπολεμική Eλλάδα έκανε σαφώς πιο αισθητή την παρουσία της. Θα μπορούσε, μάλιστα, ως φαιν μενο να υπαχθεί στη γενικ τερη άνθηση που σημειώθηκε στα πνευματικά πράγματα του τ που κατά τη δεκαετία του 1960. Eνδιαφέρουσα εξέλιξη αποτελεί η ίδρυση του Tμήματος Aρχιτεκτ νων Mηχανικών στην Πολυτεχνική Σχολή του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το 1955. Δημιουργήθηκε, έτσι, ο δεύτερος π λος στα ζητήματα καλλιέργειας της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και προώθησης της πολεοδομικής έρευνας, ύστερα απ

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Eπαυλη στην Aνάβυσσο Aττικής (N. Bαλσαμάκης, 1961-63). H κυριαρχία της οριζντιας γραμμής (φωτ.: Condaratos, S. & Wang, W. (eds.), Greece, 20th century Architecture, Munich - London - New York: Prestel, 1999).

μπορούσαμε να ισχυριστούμε τι συνέπεια της παραπάνω δημιουργικής διεργασίας ήταν η μ ρφωση μιας ελληνικής σχολής στην αρχιτεκτονική. Oρισμένα σημαντικά παραδείγματα της εξεταζ μενης περι δου είναι: η έπαυλη στην Aνάβυσσο Aττικής (N. Bαλσαμάκης, 1961-63), ο επιβατικ ς σταθμ ς του OΛΠ στον Πειραιά (I. Λιάπης - H. Σκρούμπελος, 1964-69) (εικ. 7), η Eθνική Πινακοθήκη της Aθήνας (Δ. Φατούρος Π. Mυλωνάς, 1966-75) (εικ. 8) και το Ωδείο της Aθήνας (I. Δεσποτ πουλος, 1969-76).

Eπίλογος Eθνική Πινακοθήκη στην Aθήνα (Δ. Φατούρος - Π. Mυλωνάς, 1966-75). Tο κτίριο, με τη δωρική λιττητα στην εξωτερική του μορφή, επιτρέπει την απρσκοπτη ανάδειξη του καλλιτεχνικού πλούτου που βρίσκεται στο εσωτερικ του (φωτ.: Eλένη Φεσσά-Eμμανουήλ, Kτίρια για δημσια χρήση στη νετερη Eλλάδα 18271992, Aθήνα: Παπασωτηρίου, 1993).

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να καταλήξουμε τι η πολεοδομία της περι δου 1945-74 δεν έμελλε να δώσει άμεσα αποτελέσματα σε νομοθετικ επίπεδο, σε θεωρητικ επίπεδο μως έγινε σημαντική προεργασία και οι καρποί της προσπάθειας αυτής ωρίμασαν προς το τέλος του εικοστού αιώνα. Aντίθετα, στην αρχιτεκτονική τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Tο έργο που δημιουργήθηκε κατά τη μεταπολεμική περίοδο μπορεί να θεωρηθεί ως ιδιαίτερα γ νιμο. Tο γεγον ς θα πρέπει να αποδοθεί τ σο στη σημαντική θεωρητική προεργασία που είχε παραχθεί κατά τη μεσοπολεμική περίοδο, στο κλίμα της ανασυγκρ τησης και στην παρουσία ικανών αρχιτεκτ νων.

Ωδείο Aθηνών (I. Δεσποτπουλος, 1969-76). H αρμονία της κλασικής αρχιτεκτονικής σε σύγχρονη έκφραση (φωτ.: Γ. Kανελλπουλος).

αυτ ν του Tμήματος Aρχιτεκτ νων Mηχανικών στο EMΠ, που άρχισε τη λειτουργία του το 1917. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε τι οι μορφές των: Δημήτρη Πικιώνη, Aρη Kωνσταντινίδη και Tάκη X. Zενέτου σηματοδ τησαν τις κύριες κατευθύνσεις, προς τις οποίες πορεύθηκε η ελληνική αρχιτεκτονική στη διάρκεια των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. O Πικιώνης (1887–1968) προσπάθησε να μεταλαμπαδεύσει το μεσοπολεμικ ποιητικ πνεύμα στη μεταπολεμική εποχή του ορθολογισμού. Tο έργο του στη διαμ ρφωση του λ φου Φιλοππάπου (1954–1957) (εικ. 1), δίπλα στο βράχο της Aκρ πολης, θεωρείται ως αντιπροσωπευτικ των θέσεων και της φιλοσοφικής του διάθεσης. Σύμφωνα με αυτές, η άποψη του Mοντερνισμού περί «ισ τροπου» δηλαδή ισοδύναμου, αρχιτεκτονικού χώρου πρέπει να αντικατασταθεί με στοιχεία της τοπικής παράδοσης, με σεμν τητα και υποταγή στη φύση και τέλος, να γίνουν φορείς ιδεών και συμβολισμών. O Kωνσταντινίδης (1913–1993) κινούμενος μεταξύ του Mοντερνισμού και της διάθεσης για διακριτική ένταξη του κτίσματος στο φυσικ περιβάλλον, έθεσε ως επίκεντρο την άποψη τι κάθε κτίριο θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως «δοχείο» ζωής. H λιτ τητα της έκφρασής του, που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «δωρική»

η λετουργικ τητα στη διάρθρωση της κτιριακής κάτοψης και η χρήση απλών δομικών υλικών βγαλμένων, κατά το δυνατ ν, απ το ίδιο το περιβάλλον του κτιρίου, αποτελούσαν τους γνώμονες διαμ ρφωσης των έργων του. Xαρακτηριστικά δείγματα της εργασίας του συνιστούν, τ σο η κατοικία διακοπών στην Aνάβυσσο Aττικής (1961–1962) σο και το Aρχαιολογικ Mουσείο στα Iωάννινα (1965–1966). Tέλος, ο Zενέτος (1926–1977) με την ικαν τητά του να αφομοιώνει δημιουργικά τις τεχνολογικές καινοτομίες, αποτελεί την κυρίαρχη φυσιογνωμία σων ακολούθησαν τις διεθνείς αρχιτεκτονικές τάσεις της εποχής του. Tο έργο του θα μπορούσε να καταταχθεί στον Yστερομοντερνισμ και συγγενεύει με αυτ των συγχρ νων του διάσημων αρχιτεκτ νων, του Γερμανού F. Otto, του Bρετανού N. Rogers και του Iταλού R. Piano. Aξι λογα δείγματα της εργασίας του αποτελούν το εργοστάσιο Φιξ την Aθήνα (1957-1963), το θέατρο του Λυκαβηττού στην Aθήνα (1964-1967) και το σχολείο στο Mπραχάμι επίσης στην Aθήνα (1970-1976). Oι Πικιώνης και Kωνσταντινίδης, αν και διαφέρουν σημαντικά σε επίπεδο προσωπικής έκφρασης, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως οι εισηγητές της τάσης του Kριτικού Tοπικισμού στη χώρα μας. Σύμφωνα με αυτ ν, η μοντέρνα αντίληψη οφείλει να συνταιριαστεί με τα στοιχεία του

τ που (πολιτισμικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά κ.λπ.) O Kριτικ ς Tοπικισμ ς προέρχεται, κατά κάποιο τρ πο, απ τη μεσοπολεμική τάση «για επιστροφή στις ρίζες». O Zενέτος, αν και πολλές φορές εμπνέεται απ την τοπική παράδοση, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο σημαντικ τερος εκπρ σωπος του Διεθνούς Pυθμού στη χώρα μας, χι μως με την έννοια της μίμησης των τάσεων του εξωτερικού, αλλά ως γ νιμος συνδυασμ ς της εξέλιξης του μεσοπολεμικού Mοντερνισμού και των πλέον προηγμένων τεχνολογικών εξελίξεων. Oι σκαπανείς αυτοί της μεταπολεμικής ελληνικής αρχιτεκτονικής δεν ήταν μ νοι τους. Συμβάδισαν με άλλες σημαντικές προσωπικ τητες, πως οι: Δημήτρης Aντωνακάκης, Nίκος Bαλσαμάκης, Kωνσταντίνος Δεκαβάλλας, Iωάννης Δεσποτ πουλος, Iωάννης Λιάπης, Παύλος Mυλωνάς, Aριστομένης Προβελέγγιος, Περικλής Σακελλάριος, Aναστασία Tζάκου και Δημήτρης Φατούρος. Tην ίδια περίοδο αναδείχθηκαν και άλλοι νε τεροι αρχιτέκτονες, οι οποίοι είτε μέσω διαγωνισμών είτε με απ’ ευθείας αναθέσεις παρήγαγαν σπουδαίο αρχιτεκτονικ έργο. Tο τελευταίο χαρακτηρίζεται απ μια διάθεση για σύνθεση των κυρίαρχων τάσεων του Διεθνούς Pυθμού και του Kριτικού Tοπικισμού, ως εάν επρ κειτο να αποτελούν τις ψεις του ίδιου νομίσματος. Θα

Bιβλιογραφία 1. Mαν. Mαρμαράς, «Oικιστικά πρτυπα, ιδιοκτησιακή δομή και κστος πολεοδομημένης γης στον τομέα αυτοστέγασης των μικρομεσαίων εισοδημάτων», H Oικοδομή στην Eλλάδα, Aθήνα, ΣΠME, Συνέδριο, 1981. 2. Kenneth Frampton, Mοντέρνα Aρχιτεκτονική, Iστορία και Kριτική, Aθήνα: Θεμέλιο, 1987. 3. Παναγιώτης Γετίμης, Oικιστική πολιτική στην Eλλάδα. Tα ρια της μεταρρύθμισης, Aθήνα: Oδυσσέας, 1989. 4. Δημ. Φιλιππίδης, Για την Eλληνική πλη. Mεταπολεμική πορεία και μελλοντικές προοπτικές, Aθήνα: Θεμέλιο, 1990. 5. L. Leontidou, The Mediterranean city in transition: Social change and urban development. Cambridge: University Press, 1990. 6. Kοτζαμάνης Bύρων, «H κινητικτητα του αγροτικού πληθυσμού στη δεκαετία 1940–50 και η αναδιάρθρωση του κοινωνικοδημογραφικού χάρτη της μεταπολεμικής Eλλάδας, πρώτη προσέγγιση», Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eρευνών, Aθήνα: Eθνικ Kέντρο Kοινωνικών Eρευνών, τ. 77, 1990. 7. Eλένη Φεσσά–Eμμανουήλ, Kτίρια για δημσια χρήση στη νετερη Eλλάδα 1827–1992, Aθήνα: Παπασωτηρίου, 1993. 8. Mαν. Mαρμαράς & Σαβ. Tσιλένης, «H μεταπολεμική πολιτική πολεοδομικών επεκτάσεων στην Aθήνα ως αποτέλεσμα απουσίας αρχών σχεδιασμού και διαμρφωσης του αστικού χώρου». Iδρυμα Σάκη Kαράγιωργα, H Eλληνική κοινωνία κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο (1945–1967), Aθήνα, 1994. 9. Savas Condaratos & Wilfried Wang (eds.), Greece, 20th century Architecture, Munich–London–New York: Prestel, 1999. Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: Για την αρχιτεκτονική και πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης απ την απελευθέρωσή της μέχρι τη δεκαετία του ’70 υπάρχει αποκλειστικ αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών» δημοσιευμένο στις 30 Mαρτίου 1997. Eκτενείς δημοσιεύσεις γύρω απ την αρχιτεκτονική υπάρχουν επίσης στα κατά καιρούς αφιερώματα σε πλεις (Kαστοριά, Σέρρες, Kαβάλα, Aλεξανδρούπολη, Πάτρα, Nαύπλιο κ.ά.), σε νησιά του Aιγαίου (Kρήτη, Δωδεκάνησα, Kυκλάδες, B. Σποράδες) και του Iονίου.

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

29

H EΛΛAΔA 1965 –1970

Tα περίφημα «Δεκαοχτώ Kείμενα» και το επιγέννημά τους· το περιοδικ «H Συνέχεια». Eκδτης η Nανά Kαλιανέση, στυλοβάτις του KEΔPOY και συνυπλογος στην λη κίνηση. Aξιομνημνευτα είναι και τα «ντράβαλα» των εκδοτικών οίκων, πως το «Θεμέλιο» που το έκλεισε αμέσως το καθεστώς, ή άλλων που ασφυκτιούσαν κάτω απ τον έλεγχο της Aσφάλειας.

ΛOΓOTEXNIA

Eλογοκρίθη και... Tου Aλέξη Zήρα Kριτικού Λογοτεχνίας

ίγες μέρες μετά την επιβολή του στρατιωτικού καθεστώτος του ’67, ο Aλέξανδρος Kοτζιάς και ο Tάκης Σιν"πουλος πληροφορήθηκαν απ" τον Aνδρέα Kαραντώνη "τι ο Kοσμάς Πολίτης λ"γω της διαδικασίας της ανάκρισής του ήταν αναγκαστικά περιορισμένος στο σπίτι του, στο Παλαι" Ψυχικ" και η σχετική υπηρεσία της ασφάλειας δεν του επέτρεπε ούτε την πρ"σφατα πεθαμένη γυναίκα του να κηδέψει! Φαίνεται "τι η είδηση αυτή λειτούργησε σαν δικλίδα απορρ"φησης και των τελευταίων δισταγμών τους και ο Kοτζιάς σε μια σχετική συζήτηση, δημοσιευμένη είκοσι σχεδ"ν χρ"νια αργ"τερα στο περιοδικ" Tο τέταρτο (αρ. 12.1986), αναφέρει χαρακτηριστικά "τι: «Tο ίδιο βράδυ που φεύγαμε, με ρώτησε ο Σιν"πουλος τι κάνουμε. Aυθ"ρμητα τ"τε του απάντησα "τι δεν γράφω». Mετά το ’74 εμφανίστηκαν απ" αρκετούς συγγραφείς αφηγηματικά χρονικά "που περιέγραφαν «απ" πρώτο χέρι» την ανατροπή της 21ης Aπριλίου και "που υπογράμμιζαν, σχεδ"ν "λοι, "τι πήραν αυ-

Λ

θ"ρμητα την απ"φαση να σταματήσουν να δημοσιεύουν. Eχοντας "μως μια σχετική γνώση των δεδομένων της εποχής πιστεύω πως αυτή ακριβώς η τοποθέτησή τους μοιάζει κάπως υπερβολική. Oι περισσ"τεροι συγγραφείς της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς που αποτελούσαν τη φυσική, διάδοχη κατάσταση των ποιητών και πεζογράφων του ’30 είναι αλήθεια "τι ανήκαν ιδεολογικά στο φιλελεύθερο, κεντρώο χώρο. Aλλά γι’ αυτ"ν ακριβώς το λ"γο δεν είχαν να στηριχθούν, "πως άλλοι συνομίληκοί τους, στην οργανωμένη καθοδήγηση της Aριστεράς, η οποία ήταν πολύ περισσ"τερο εξοικειωμένη σε συνθήκες παρανομίας. Eξαιρώντας ορισμένους απ" αυτούς τους τελευταίους, "πως ο Kώστας Kουλουφάκος, ο Γιάννης Pίτσος, ο Tάσος Bουρνάς, ο Γιάννης Nεγρεπ"ντης που πιάστηκαν αμέσως, άλλοι, "πως ο Mίμης Pαυτ"πουλος, ο Tίτος Πατρίκιος, ο Kώστας Kοτζιάς, ο Aρης Aλεξάνδρου και ο M. M. Παπαϊωάννου, κατ"ρθωσαν να φθάσουν σε χώρες της δυτικής ή της ανατολικής Eυρώπης, χρησιμοποιώντας έναν δοκιμασμένο απ" τα προηγούμενα χρ"νια μηχανισμ" διαφυγής. Σε "σους έμειναν είτε επειδή δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά είτε επειδή ήταν δική τους επιλογή, μετά το πρώτο

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

μούδιασμα επικράτησε μια επιφυλακτική στάση. O κυρι"τερος και αποφασιστικ"τερος λ"γος βρίσκεται στο "τι ήταν αδύνατο να γίνει οποιαδήποτε έκδοση ή δημοσίευση χωρίς να έχει προηγηθεί το «ελογοκρίθη και ενεκρίθη», σφραγισμένο πάνω στα δοκίμια των εφημερίδων, των τυπογραφείων ή του ραδιοφωνικού δελτίου ειδήσεων. Aυτ" λοιπ"ν το «ελογοκρίθη και ενεκρίθη» συνέβαλε στη δημιουργία μιας άτυπης συναίνεσης μεταξύ πολλών συγγραφέων που προέρχονταν απ" διαφορετικές πολιτικές αντιλήψεις, ως προς την τήρηση μιας παθητικής αντίστασης και μιας σιωπής που θα κρατούσε έναν περίπου χρ"νο.

Xέρι με χέρι H κατάρτιση εκ μέρους των αρχών ασφαλείας εν"ς καταλ"γου απαγορευμένων βιβλίων, με χονδροειδείς και γελοίους πολλές φορές αποκλεισμούς –οι μεταφράσεις αρχαίων τραγωδιών, λ"γου χάριν, απ" τον Kώστα Bάρναλη, τον Γιάννη Pίτσο ή τον Φώτο Γιοφύλλη, συμμερίζονταν την τύχη των πρωτ"τυπων έργων και κρίνονταν ως... αριστερής απ"κλισης – ενίσχυσε τις φυγ"κεντρες τάσεις που είχαν ήδη επικρατήσει μεταξύ των γνωστ"τερων λογοτεχνών. Mάλιστα, σε απάντηση εμφανί-

στηκε για ένα διάστημα το φαιν"μενο των δακτυλογραφημένων ή πολυγραφημένων βιβλίων που κυκλοφορούσαν χέρι με χέρι αποτελώντας μια συμβολική πράξη άρνησης στις αξιώσεις της λογοκρισίας. Iδιαίτερα στις μικρ"τερες π"λεις, "που ο έλεγχος ήταν πιεστικ"τερος και η κυκλοφορία εντύπων δυσχερέστερη, οι αναγνώσεις ποιημάτων και πεζών σε στεν" κύκλο αποκτούσαν ένα ν"ημα ιδιαίτερο. Θυμάμαι, π.χ., έναν τέτοιο κύκλο στα Γιάννενα, το 1969, "που με συγκινητική αφοσίωση είχαν δακτυλογραφήσει τα ούτως ή άλλως δυσεύρετα ποιήματα του Mαν"λη Aναγνωστάκη, προωθώντας τα μ"νο σε πρ"σωπα που θεωρούνταν έμπιστα. Aλλά και στην Aθήνα ή στη Θεσσαλονίκη υπήρξαν ανάλογες περιπτώσεις, με κλειστές συγκεντρώσεις φίλων, "που γίνονταν αναλύσεις ποιημάτων του Σεφέρη και του Pίτσου ή της τριλογίας των «Aκυβέρνητων Πολιτειών» του Στρατή Tσίρκα, με έμφαση σε αποσπάσματα που υπαινίσσονταν ή περιέγραφαν καταστάσεις συλλογικής ευθύνης. Mία απ" τις αιτίες της εκτεταμένης στροφής πολλών νε"τερων λογοτεχνών προς την ποιητική ρητορική του υπαινικτικού λ"γου, κυρίως τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, νομίζω "τι θα μπορούσε να εντοπιστεί εδώ. Tηρουμένων των αναλο-

γιών, μετά τον Aπρίλιο του ’67 και για ένα σύντομο χρονικ" διάστημα είχαμε μια αναβίωση των κατοχικών "ρων. Oπως μετά το 1941 έχουμε και τώρα μια κοινωνία έγκλειστη που αισθάνεται αποκομμένη απ" τον υπ"λοιπο κ"σμο και που η αναγκαστική της ιδιώτευση δίνει την ευκαιρία στη λογοτεχνία (και ιδιαίτερα στην ποίηση) να ξαναβρεί τον αρχέγονο μυητικ" της ρ"λο. Aυτή την περίοδο παρουσιάζονται πεζά του P"δη Pούφου, του Θανάση Bαλτινού, του Xριστ"φορου Mηλιώνη, του Θ.Δ. Φραγκ"πουλου και της Kατερίνας Πλασσαρά που έχουν κοιν" τους άξονα τον πλάγιο τρ"πο αναπαράστασης και τη συνδηλωτική αφήγηση, ενώ δύο απ" τα σημαντικά μυθιστορήματα της τελευταίας τριακονταετίας, O Λιμς του Aνδρέα Φραγκιά και Tο Kιβώτιο του Aρη Aλεξάνδρου οργανώνουν το μυθιστορηματικ" τους ιστ" χρησιμοποιώντας μια τεχνική υπαινιγμών που διευρύνει τον αναγνωστικ" ορίζοντα των βιβλίων.

Δημ σιες εκδηλώσεις

Θέατρο «Aλφα», 22 Nοεμβρίου 1971. Aπ αριστερά: Θ. Φραγκπουλος, Γιάννης Δάλλας, Pδης Pούφος, Mανλης Aναγνωστάκης, Tάκης Σινπουλος στη «Bραδιά Σεφέρη» που οργάνωσε η Eταιρεία Mελέτης Eλληνικών Προβλημάτων, δύο μήνες μετά το θάνατο του ποιητή (20.9.71). O Σεφέρης, με τη γνωστή δήλωσή του (28.3.69), αναδείχθηκε σε εμβληματική μορφή των γραμμάτων εναντίον του καθεστώτος και τιμητικά απ τους νεώτερους τοποθετήθηκε επικεφαλής στα «Δεκαοχτώ Kείμενα» (1971) με το αδημοσίευτο ώς ττε στα ελληνικά ποίημα «Oι γάτες τ’ Aϊ-Nικλα».

Oι πολυπληθείς συνάξεις επί δικτατορίας ήταν απαγορευμένες. Πσο μάλλον ταν υπήρχαν «δοσοληψίες» με την Aσφάλεια. Tρεις απ τους «δεκαοχτωκειμενίτες» και η εκδτρια σε συνάντηση το 1975. Aπ αριστερά: Aλέξ. Aργυρίου, Nανά Kαλιανέση, Kαίη Tσιτσέλη, Nίκος Kάσδαγλης. H συγκέντρωση που σχετιζταν με τα «Δεκαοχτώ Kείμενα» και στην οποία παρευρέθησαν οι περισστεροι απ τους «συνεργούς» του συλλογικού αυτού τμου, έγινε στο σπίτι του ήδη εκλιπντος Pδη Pούφου (1924-1972) (φωτ.: «Kαθημερινή» - Bασ. Kαραμανώλης).

Aπ" το δεύτερο εξάμηνο του 1968 και ύστερα άρχισαν να γίνονται πυκν"τερες οι δημ"σιες εκδηλώσεις που οργανώνονταν απ" ξένους μορφωτικούς φορείς (κατά κύριο λ"γο το Iνστιτούτο Γκαίτε, αλλά παραδ"ξως και την Eλληνοαμερικανική Eνωση). Eκεί, νε"τεροι κατά τεκμήριο ποιητές (αυτοί που συγκρ"τησαν την ομάδα του ’70) πραγματοποιούσαν αναγνώσεις μπροστά σ’ ένα νεανικ" κοιν" που γέμιζε τις αίθουσες και που ενδιαφερ"ταν "χι μ"νο για την ποίηση ως γλώσσα βαθύτερων μηνυμάτων αλλά και για τη διωκ"μενη αίσθηση της ομαδικής σύμπραξης γύρω απ" ένα γεγον"ς. Oι συζητήσεις που ακολουθούσαν και που ασφυκτιούσαν μέσα στα νενομισμένα "ρια που έθεταν οι καθεστωτικές αρχές, νομίζω "τι αποτέλεσαν τη μια δυναμική, η οποία συνέβαλε στην αλλαγή του σκηνικού. H άλλη δυναμική είχε μια παράλληλη κατεύθυνση με εκείνη των νε"τερων: προήλθε απ" την επιλογή ορισμένων ήδη ευρύτερα γνωστών συγγραφέων και κριτικών, "πως ο Mένης Kουμανταρέας, ο Γιώργος Iωάννου και ο Aλέξανδρος Aργυρίου, να δεχθούν την πρ"κληση των δημ"σιων αναγνώσεων και συζητήσεων, αποκλίνοντας έτσι στην πράξη απ" την προγενέστερη απροσχεδίαστη αποχή. Oμως, δεν υπάρχει αμφιβολία "τι το γεγον"ς που επέδρασε καταλυτικά στην απ"φαση των λογοτεχνών να υπογράψουν τον Aπρίλιο του 1969 τη γνωστή διαμαρτυρία για την έλλειψη ελευθερίας στην έκφραση ήταν η μαγνητοφωνημένη δήλωση του Γιώργου Σεφέρη που πραγματοποιήθηκε ένα μήνα νωρίτερα, στις 29 Mαρτίου 1969, και μεταδ"θηκε ευρύτατα απ" τα σημαντικ"τερα ραδιοφωνικά δίκτυα στον κ"σμο. H σχέση του κειμένου των δεκαοχτώ με τη δήλωση Σεφέρη είναι αυταπ"δεκτη, στο βαθμ" που ο ποιητής της Kίχλης είναι ο μ"νος στον οποίο αναφέρονται ονομαστικά οι νε"τεροί του ποιητές και πεζογράφοι, θεωρώντας τον κατά κάποιο τρ"πο εμβληματική μορφή στον κοιν" τους αγώνα. Aλλά και απ" μ"νη της η διαμαρτυρία τους μπορεί να θεωρηθεί ένα είδος μανιφέστου που εκφράζει ιδεολογικά τη γενιά τους, αφού έχουμε ως δεδομένο το "τι δεν εμφανίζεται ούτε ένας συγγραφέας της μεσοπολεμικής περι"δου να συνυπογράφει το κείμενο. Πράγματι, οι συμβιβαστικές παραινέσεις των παλαι"τερων και κυρίως η απροθυμία τους να συστρατευKYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

31

H EΛΛAΔA 1965 –1970 θούν εναντίον του στρατιωτικού καθεστώτος, φαίνεται "τι συνέβαλαν φυσικώ δικαίω στην επίτευξη της ήδη καθυστερημένης διαδοχής των γενεών. Aλλωστε, η «άνδρωση» των μεταπολεμικών συνοδεύτηκε εξ αντιθέτου, σε αυτήν ακριβώς την ιστορική καμπή, απ" την προσχώρηση ορισμένων απ" τους γηραι"τερους συγγραφείας στην υπηρεσία του καθεστώτος. Oμως, έτσι κι αλλιώς, η δήλωση των δεκαοχτώ ξεκαθάριζε το ζήτημα εξαρχής, αναφέροντας με έντονα μαχητικ" ύφος: «Oι υπογραφ"μενοι 18 Aθηναίοι συγγραφείς της μεταπολεμικής γενιάς συμμεριζ"μαστε την αναγνάκτηση εκείνων απ" μας, των οποίων τα ον"ματα χρησιμοποιούνται χωρίς τη συγκατάθεσή τους, με την αναγκαστική δημοσίευση κειμένων τους στον Tύπο, για να δημιουργηθεί η εντύπωση μέσα και έξω απ" την Eλλάδα "τι υπάρχει τάχα ελεύθερη πνευματική ζωή στη χώρα μας».

Aμφιλογίες Kατά μία έννοια η δήλωση του Aπριλίου του 1969 και η έκδοση των Δεκαοχτώ κειμένων που κυκλοφ"ρησαν τον επ"μενο χρ"νο είναι δύο πτυχές ομ"ριζες αλλά "χι και "μοιες. Mεταπολιτευτικά είναι αλήθεια "τι παρουσιάστηκαν αρκετές αντιτιθέμενες απ"ψεις γύρω απ" τις δύο εκδοχές των δεκαοχτώ, "χι πάντοτε πειστικές. Mολον"τι πρ"κειται για ένα ζήτημα που εξακολουθεί να είναι ακανθώδες, στο μέτρο που ορισμένες ενέργειες πήραν στα επ"μενα χρ"νια έναν προσωπικ" χαρακτήρα, πιστεύω "τι δεν θα έβλαπτε να παραλληλίσουμε τη δήλωση με την έκδοση. Mε μια πρώτη ματιά μπορούμε να διαπιστώ-

σουμε εύκολα "τι πέρα απ" έναν κοιν" πυρήνα συγγραφέων (Aργυρίου, Bαλτιν"ς, Kάσδαγλη, Kάσδαγλης, Kοτζιάς, Kουμανταρέας, Pούφος, Kουφ"πουλος, Tσιτσέλη, Φραγκ"πουλος), η μεν δήλωση φανερώνει τη διάθεση αλλά και τη διαθεσιμ"τητα ορισμένων να αναλάβουν να ριψοκινδυνεύσουν μια πρώτη αναμέτρηση με το στρατιωτικ" καθεστώς. Eνώ η ανθολογία, πραγματοποιημένη ύστερα απ" αρκετούς μήνες, προσφέρει την ευκαιρία σε ορισμένους συγγραφείς να ξεπεράσουν τις αμφιλογίες τους περνώντας αποφασιστικά στην άλλη μεριά. Oι υποθέσεις "μως δεν σταματούν εδώ. Συγκρίνοντας τα δύο συγγενή εγχειρήματα, μας δίνεται η δυνατ"τητα να ανιχνεύσουμε τις δύο αρκετά διαφορετικές στρατηγικές που απαιτούσαν η συγκυρία του 1969 και εκείνη του 1970. Eίναι προφανές "τι απ" τη συλλογική έκδοση των Δεκαοχτώ κειμένων απουσιάζουν εκείνοι οι συγγραφείς που αν και υπέγραψαν τη δήλωση δεν αποτέλεσαν –κρίνοντας τα πράγματα εκ των υστέρων– μαζί με το βασικ" πυρήνα μια συνεκτική ομάδα λογίων και λογοτεχνών. Oπως και είναι προφανές "τι στην αρχική δήλωση επιδιώχθηκε να συμμετάσχουν συγγραφείς που δεν προέρχονταν απ" την οργανωμένη Aριστερά, ενδεχομένως για να μην πάρει το εγχείρημα μια περιοριστική ιδεολογικά κατεύθυνση, η οποία θα μετρούσε διαφορετικά τ"σο στις υπηρεσίες προπαγάνδας του καθεστώτος "σο και στην κοινή γνώμη. Λίγους μήνες αργ"τερα το τοπίο εμφανίζεται αρκετά διαφοροποιημένο. Oχι μ"νον έχει εκλείψει η αναποφασιστικ"τητα ορισμένων, αλλά ήδη βρισκ"ταν στο επί-

κεντρο των γεγον"των η υπ"θεση της «Δημοκρατικής Aμυνας», πολλά απ" τα υπ"δικα μέλη της οποίας, κρατούμενοι στις φυλακές, είχαν εμφανέστερα οργανικούς δεσμούς με τον πυρήνα του αρχικού μανιφέστου των Δεκαοχτώ. Aν διατρέξουμε έστω και πρ"χειρα τις μετέπειτα συλλογικές εκδ"σεις των Nέων Kειμένων (1971) και Nέων Kειμένων 2 (1971) θα διακρίνουμε αμέσως "τι ο βασικ"ς κορμ"ς των συνεργατών και των δύο ανθολογιών αποτελέστηκε απ" αυτά τα μέλη, προμηνύοντας κατά μια έννοια την εμβληματική θέση της κεντροαριστεράς στα μετέπειτα πολιτικά πράγματα της χώρας. Eτσι, την Mιχαήλα Aβέρωφ, τον Παντελή Kαλι"τσο, τον Φώντα Kονδύλη, την Λιλή Iακωβίδη ή την Kωστούλα Mητροπούλου και τον πάντοτε «ανοικον"μητο» σε τέτοιες περιπτώσεις Kώστα Tαχτσή διαδέχονται εκείνοι που κατά τεκμήριο εμφανίζουν μεγαλύτερο δημ"σιο εκτ"πισμα στο χώρο των γραμμάτων, "πως οι Mαν"λης Aναγνωστάκης, Σπύρος Πλασκοβίτης, Tάκης Σιν"πουλος, Δημήτρης Mαρωνίτης, Στρατής Tσίρκας. Aν και για να είμαστε ακριβείς η έκδοση των Δεκαοχτώ Kειμένων δεν μπορούμε να πούμε "τι είχε πια τον χαρακτήρα εν"ς μανιφέστου. Aπ" εκεί και πέρα τα πράγματα δρομολογήθηκαν προς την κατεύθυνση της μετωπικής αντιπαράθεσης με το καθεστώς, παρά το "τι το μεγαλύτερο μέρος των αυτοεξ"ριστων συγγραφέων ή των Eλλήνων που διέμεναν σε χώρες της Eυρώπης πίεζε προς τη λύση μιας παρατεταμένης παθητικής αντίστασης. Oι δίκες που άρχισαν το 1970, με την προσαγωγή του Nίκου Kάσδαγλη για το μυθιστ"ρημά του Eγώ ειμί κύριος ο Θες σου και του Mένη Kουμα-

νταρέα για τη συλλογή των πεζογραφημάτων του Tο αρμένισμα, οι πολιτικές δίκες της εφημερίδας Eθνος και της αντιστασιακής οργάνωσης «Δημοκρατική Aμυνα», οι συνεχείς διώξεις των συγγραφέων που συμμετείχαν στα Δεκαοχτώ κείμενα, η διάλυση της Eταιρείας Mελέτης Eλληνικών Προβλημάτων, "πως και η σχεδ"ν αναγκαστική διακοπή της κυκλοφορίας του περιοδικού Δοκιμασία, στα Γιάννενα, ισχυροποίησαν και παγίωσαν αυτή τη γραμμή της εκ του συστάδην σύγκρουσης. Aν πάντως χρησιμοποιήσουμε σήμερα τη δυνατ"τητα να προχωρήσουμε σε ορισμένες διαπιστώσεις, ως προς τις εκδοτικές στρατηγικές των συγγραφέων, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, νομίζω "τι θα πρέπει να τοποθετήσουμε στο ένα άκρο του φάσματος τα Δεκαοχτώ κείμενα και στο άλλο το περιοδικ" H Συνέχεια (1973). H ανθολογία των αντιστασιακών κειμένων έχει βέβαια την ιστορική της σημασία, αλλά παράλληλα είναι φανερ" "τι διαπνέεται απ" το πνεύμα μιας «δυσκαμψίας» ως προς τα ανοίγματά της προς τους γηραι"τερους και τους νε"τερους συγγραφείς. Aντίθετα, στο περιοδικ" φαίνεται "τι έχει πρυτανεύσει μια διαφορετική προβληματική, ίσως λ"γω της εν τω μεταξύ συχνής συνύπαρξης σε διάφορους αντιστασιακούς φορείς συγγραφέων που προέρχονται απ" διαφορετικές γενιές. Bέβαια, αυτή η διάθεση για σύμπραξη και αυτή η ομοψυχία υπήρξε και σε άλλα εκδοτικά εγχειρήματα της εποχής –παράδειγμα δύο τ"μοι της Kατάθεσης ’73 και Kατάθεσης ’74– αλλά οπωσδήποτε εδώ, στη Συνέχεια, τα συνολικά αποτελέσματα ήταν πολύ πιο γ"νιμα καθώς και οι επιλογές των προσώπων ήταν αυστηρ"τερες.

APXAIOΛOΓIA

Oι ανασκαφές της Σαντορίνης Tου Δημήτρη Δαμάσκου Διδάκτορα Kλασικής Aρχαιολογίας του Eλεύθερου Πανεπιστημίου του Bερολίνου

ο 1967 ξεκινούν στη Σαντορίνη οι ανασκαφές της Aρχαιολογικής Eταιρείας στο Aκρωτήρι της Σαντορίνης υπ" τη διεύθυνση του Σπυρίδωνα Mαρινάτου. Στο φως ήρθε τμήμα της π"λης που σκεπάστηκε απ" τις στάχτες του ηφαιστείου, κάτι ανάλογο με τη ρωμαϊκή Πομπηία αρκετούς αιώνες αργ"τερα. H καταστροφή χρονολογείται περί τα τέλη του 16ου αι. π.X. Eντυπωσιακή είναι η διατήρηση των οικιστικών καταλοίπων, των δημοσίων κτιρίων και των ιδιωτικών οικιών, πολλά εκ των οποίων έχουν σωθεί σε ύψος τριών ορ"φων. O σύγχρονος επισκέπτης έχει τη δυνατ"τητα να ανασυνθέσει την π"λη και να φανταστεί τη ζωή που διέτρεχε τα στενά της δρομάκια. Oρισμένα απ" τα κτίσματα κοσμούνται απ" εντυπωσιακές τοιχογραφίες, οι οποίες αποτελούν θραύσματα μιας πολύχρωμης απεικ"νισης των θρησκευτικών τελετών και των συναφών τους συμβολισμών της προϊστορικής κοινωνίας του Aιγαίου.

T

Kατά παράδοξο τρ"πο λείπουν οι σκηνές καθημερινής ζωής, κάτι που δυσχεραίνει εν μέρει τη συμπλήρωση της εικ"νας που ήδη έχουμε για την κοινωνία της εποχής απ" τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και τα λογής κινητά ευρήματα. Στα τελευταία δεν περιλαμβάνονται πολύτιμα είδη. Φαίνεται "τι οι κάτοικοι του Aκρωτηρίου είχαν προαισθανθεί την επερχ"μενη καταστροφή και εγκατέλειψαν εγκαίρως το νησί με τα πολυτιμ"τερα υπάρχοντά τους. Oι πρώτες τοιχογραφίες που βρέθηκαν έγιναν σχεδ"ν αμέσως διάσημες, μια που συντηρήθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Eθνικ" Aρχαιολογικ" Mουσείο, αποτελώντας έτσι έναν απ" τους κυρι"τερους π"λους έλξης του. O ήδη ανασκαμμένος χώρος δεν αποτελεί παρά ένα μικρ" τμήμα της αλλοτινής π"λης. Mε την ανάληψη της διεύθυνσης των ανασκαφών απ" τον καθηγητή Xρήστο Nτούμα, "μως, παράλληλα με την περιορισμένης κλίμακας συνέχιση των ανασκαφών, δ"θηκε έμφαση στη συντήρηση και στη μελέτη των ευρημάτων, διαδικασία χρονοβ"ρα αλλά επιβαλλ"μενη απ" τις αρχές της επιστήμης σήμερα.

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Συντηρητές στο δωμάτιο Δ2 μπροστά απ το ντιο τοίχο, με την τοιχογραφία της Aνοιξης, σήμερα στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο (απ το βιβλίο του S. Marinatos, Excavations at Thera IV, 1971).

Tου Δημήτρη Παυλπουλου Iστορικού της Tέχνης

ο 1966 ιδρύονται η Eταιρεία Eλλήνων Tεχνοκριτών (EET), που υπάγεται στη Διεθνή Eνωση Kριτικών Tέχνης (AICA) και η Δημοτική Πινακοθήκη στη Θεσσαλονίκη. Oργανώνεται το A΄ Συνέδριο Eλλήνων Kαλλιτεχνών στο Aθηναϊκ" Tεχνολογικ" Iνστιτούτο. Oργανώνεται απ" το Eλληνικ" Tμήμα της Διεθνούς Eνώσεως Kριτικών Tέχνης έκθεση Eλλήνων καλλιτεχνών στην Eλληνοαμερικανική Eνωση. H γκαλερί «Nέες Mορφές» διοργανώνει αναδρομική έκθεση έργων του ζωγράφου Γ. Προκοπίου. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Bενετίας, "που η χαράκτρια B. Kατράκη τιμάται με το βραβείο χαρακτικής. Διακ"πτεται η έκδοση του περιοδικού εικαστικών τεχνών Zυγ"ς. O αρχαιολ"γος, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της B"ννης Xρύσανθος Xρήστου εκλέγεται καθηγητής της Iστορίας της Tέχνης στο AΠΘ. Tο 1967 ο γκαλερίστας Tάσος Zουμπουλάκης ανοίγει με τη σύζυγ" του Πέγκυ εκ νέου την γκαλερί της οδού Kριεζώτου ως σύγχρονη αίθουσα εκθέσεων και αρχίζει να συνεργάζεται με ξένους γκαλερίστες (Fachetti, Iolas, Rene). H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Aλεξανδρείας και στην Mπιενάλε Σάο Πάολο. Aρχίζει να εκδίδεται το τρίτομο σύγγραμμα Iστορία της Tέχνης 1750–1950 του A.Γ. Προκοπίου, το οποίο δεν πρ"λαβε να ολοκληρώσει ο ίδιος. O γλύπτης M. T"μπρος τιμάται με το Aριστείο Kαλών Tεχνών της Aκαδημίας Aθηνών. H βυζαντινολ"γος Nτούλα Mουρίκη εκλέγεται καθηγήτρια της Iστορίας της Tέχνης στην AΣA. Tο 1968 ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη η γκαλερί «ZM», που ονομάζεται απ" τα αρχικά των επωνύμων των ιδρυτών της Π. Zάννα και A. Mαυροκορδάτου. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Bενε-

T

Bάσως Kατράκη, «Ψαράς», ψαμμίτης (φωτ.: P. Παρίσης). Tο έργο, βγαλμένο απ βιώματα της χαράκτριας στο χωρι της, το Aιτωλικ («το σπίτι μας ήτανε σχεδν λο μέσα στη θάλασσα και στη γειτονιά καθντανε λο ψαράδες. Eνα ξυπλυτο μελισσολι τριγύριζε ολοήμερα...»), έχει εντοιχιστεί στο σπίτι του διανοούμενου και τεχνοκρίτη του περιοδικού «Eπιθεώρηση Tέχνης» Γιώργου Πετρή (1916-1997). H Bάσω (1914-1988), που βραβεύτηκε για τα χαρακτικά της στην Mπιενάλε Bενετίας το 1966, απ το 1956 δούλευε σε ψαμμίτη Σητείας με τα καλέμια και τα σφυριά του γλύπτη.

EIKAΣTIKEΣ TEXNEΣ

Σημαντικές απώλειες τίας. O γλύπτης M. T"μπρος εκλέγεται ακαδημαϊκ"ς στην Aκαδημία Aθηνών. Tο 1969 ιδρύεται το Kαλλιτεχνικ" Πνευματικ" Kέντρο «Ωρα» απ" τον ζωγράφο και χαράκτη A. Mπαχαριάν. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Aλεξανδρείας, στην Mπιενάλε Σάο Πάολο και στην Mπιενάλε Nέων Παρισιού. O γλύπτης Δημήτρης Kαλαμάρας εκλέγεται καθηγητής της Γλυπτικής στην AΣKT. Tο 1970 οργανώνονται στο Kαλλιτεχικ" Πνευματικ" Kέντρο «Ωρα» αναδρομική έκθεση έργων του ζωγράφου Aγ.

Aστεριάδη και στο Kολλέγιο Aθηνών η πέμπτη έκθεση έργων του ζωγράφου Γ. Mπουζιάνη (η πρώτη, στην αίθουσα του Φιλολογικού Συλλ"γου «Παρνασσ"ς» το 1949 ήταν οργανωμένη με επιμονή φίλων του καλλιτεχνών και στοίχισε στον ζωγράφο τη σύλληψή του απ" την αστυνομία με την κατηγορία "τι ακρωτηριάζει τις μορφές του, η δεύτερη έγινε στην ίδια αίθουσα το 1960, η τρίτη στο Πρακτορείο Πνευματικής Συνεργασίας το 1963 και η τέταρτη στην Eλληνοαμερικανική Eνωση το 1965). H Eλλάδα συμμετέχει στην

Mπιενάλε Bενετίας. Tο Kαλλιτεχνικ" Πνευματικ" Kέντρο «Ωρα» εγκαινιάζει την πολύτιμη έως σήμερα ετήσια έκδοση Xρονικ, στην οποία καταγράφονται ημερολογιακά τα γεγον"τα της πνευματικής και καλλιτεχνικής κίνησης στην Eλλάδα και δημοσιεύονται ποικίλα κριτικά κείμενα. Aπώλειες: Πεθαίνουν το 1966 οι ζωγράφοι Δ. Γερανιώτης, B. Γερμενής και Aλ. Kορογιαννάκης, ο ζωγράφος και χαράκτης Δ. Γαλάνης, το 1967 οι ζωγράφοι Γ. Kοσμαδ"πουλος, Tζων Ξέρον (I. Ξηρ"κω-

στας) και K. Παρθένης, ο καθηγητής και τεχνοκρίτης A. Γ. Προκοπίου και ο λογοτέχνης και τεχνοκρίτης Δ.A. K"κκινος, το 1968 οι ζωγράφοι Xρ. Λεφάκης και Kαίσαρ Σοφιαν"πουλος και ο λαϊκ"ς ζωγράφος Mιχ. Παντ"λφης (Pandolfi), το 1969 οι ζωγράφοι Eκτωρ Δούκας, Γ. Λυδάκης, K. Πλακωτάρης και Kούλα Pώμπαπα, οι γλύπτες Γ. Kαστριώτης και το 1970 ο γλύπτης B. Γεωργιάδης, ο λαϊκ"ς ζωγράφος και καραγκιοζοπαίχτης K. Mάνος και ο ιστορικ"ς της Tέχνης και εκδ"της βιβλίων τέχνης Kριστιάν Zερβ"ς.

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

33

H EΛΛAΔA 1965 –1970

H Eλλη Λαμπέτη στο «Πέπσυ» της Πιερέτ Mπριν (1968) στο θέατρο «Διονύσια» (φωτ.: «Θέατρο ’68»).

ΘEATPO

Aλλαγή προσανατολισμού Tου Πλάτωνος Mαυρομούστακου Eπίκουρου καθηγητή στο τμήμα Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Aθηνών

αύξηση του αριθμού των θιάσων, η ποικιλία των προβληματισμών σχετικά με το ρλο του θεάτρου, η αύξηση του αριθμού των ηθοποιών που έχουν ακολουθήσει συστηματικτερες σπουδές απ τις παλαιτερες γενιές με τη φοίτησή τους σε δραματικές σχολές δημιουργούν νέα αιτήματα για τη θεατρική πρακτική. Aνάμεσά τους ξεχωρίζουν το αίτημα της αποκέντρωσης και το αίτημα προβολής ενς

H

δραματολογίου με σύγχρονο προβληματισμ. H γενικτερη προσπάθεια για αρτιτερες σκηνικές εκφράσεις απ θιάσους που δεν έχουν στην κατοχή τους τα τεχνικά και τα υλικά μέσα της κρατικής σκηνής αποτελεί ένα απ τα χαρακτηριστικά του ελευθέρου θεάτρου κατά τη δεκαετία ’60–’70 που έχει ως αποτέλεσμα τη διαμρφωση πιο ουσιαστικών κριτηρίων τσο για τους ανθρώπους του θεάτρου, σο και για σημαντική μερίδα του κοινού. H δικτατορία βρίσκει το θέατρο στην αρχή μιας νέας πορείας η οποία ανακπτεται: η βίαιη ανατροπή της δημοκρατίας, η εγκαθίδρυση μιας αυστηρής σο και παράλογης λογοκρισίας, οι απειλές και οι συλλήψεις ανθρώπων του θεάτρου, δημιουργούν ένα ασφυκτικ πλαίσιο.

34 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

Mετά την παρέλευση της πρώτης διετίας, τα θέατρα παρά τις δυσκολίες, τους κινδύνους και τις προσπάθειες παρεμπδισης της λειτουργίας τους επινοούν τρπους διαφυγής απ τις απαγορεύσεις και αποτελούν εστίες αντίστασης. Oι παραστάσεις αποκτούν συχνά το χαρακτήρα μιας πολιτικής πράξης τσο για το κοιν, σο και για τους δημιουργούς. H μετατροπή ανώδυνων φράσεων σε μηνύματα διαμαρτυρίας μέσα απ την ερμηνεία, τη

Aπ τις μεγάλες επιτυχίες του 1969 «O τρελς του λούνα παρκ» του Θανάση Bέγγου (φωτ.: XPONIKO ’70).

Aπ αριστερά, Nίκη Tριανταφυλλίδη, Aλέξης Mινωτής, Kατίνα Παξινού στους «Παλαιστές» του Στρατή Kαρρά (1970) στο θέατρο «Παξινού» σε σκηνοθεσία Aλέξη Mινωτή (φωτ.: XPONIKO ’70).

«Oι νταντάδες» του πρωτοεμφανιζμενου Γιώργου Σκούρτη στο «Θέατρο Tέχνης» (1970) σε σκηνοθεσία Γιώργου Λαζάνη και σκηνικά Γιώργου Bακαλ.

επιθεώρησης, το κοιν εκφράζει τη συμπαράστασή του στο πρσωπ τους και τιμά τη στάση τους με θερμές αντιδράσεις και μαζική προσέλευση.

Yπαινικτική γραφή H ελληνική δραματουργία αλλάζει προσανατολισμ και απομακρύνεται απ άμεσα αντιληπτά φαινμενα της καθημερινής ζωής. Σε μεγάλο ποσοστ επηρεασμένη απ τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του θεάτρου του παραλγου καταφεύγει σε μια υπαινικτική γραφή η οποία, παρά το γεγονς τι δεν καταγράφει ελληνικά φαινμενα, προβάλλει μια έντονη κριτική που ενώ αναφέρεται στο υπαρξιακ άγχος που γεννά η διαβίωση σε οποιαδήποτε σύγχρονη κοινωνία παραπέμπει συγκεκριμένα στη ζοφερή ελληνική πραγματικτητα. H ίδρυση της Nέας Σκηνής του Eθνικού Θεάτρου (1968) αποτέλεAπ αριστερά, Kατίνα Παξινού, Kώστας Kαστανάς, Nίκη Tριανταφυλλίδη, Bασίλης σε ένα εναλλακτικ βήμα στο πλαίAνδρεπουλος στο «Mατωμένο Γάμο» του Λρκα (1970) απ το θίασο Mινωτή-Παξισιο της κρατικής σκηνής και συνένού στο θέατρο «Παξινού» (REX) σε σκηνοθεσία Aλέξη Mινωτή, μετάφραση Nίκου βαλε στην ουσιαστική διεύρυνση Γκάτσου και μουσική M. Xατζιδάκι. του ρεπερτορίου του με έργα σύγχρονου προβληματισμού αλλά και με την συχνή παρουσία Eλλήνων σκηνική συμπεριφορά, την κίνηση ή τη πρακτικής της περιδου της δικτατορίας. συγγραφέων πως ο Nίκος Zακπουλος ή Oι Eλληνες ηθοποιοί, ανεξαρτήτως του σκηνική εικνα οδηγούν στη συσπείρωση η Mαρία Λαμπαδαρίδου. ενς μεγάλου κοινού που αποδοκιμάζει είδους θεάτρου που υπηρετούν, αντιμετωOι συνθήκες της δικτατορίας θα οδηγήσθεναρά το διδακτορικ καθεστώς. H πίζουν συχνά τις διώξεις της ασφάλειας. H σκηνική αυτή στάση η οποία χρησιμοποι- παρακολούθηση, οι πιέσεις και οι απειλη- σουν το ελληνικ θέατρο σε μια σαφέστεήθηκε απ τους ηθοποιούς, τσο στο θέα- τικές ανακρίσεις βρίσκονται σε ημερήσια ρη τροπή: η διερεύνηση του πολιτικού ρτρο πρζας ή στην επιθεώρηση (που μως διάταξη. Πολλοί συλλαμβάνονται και εξο- λου του θεάτρου θα αποτελέσει βασικ ττε γνώρισε την πρώτη μεγάλη αμφισβή- ρίζονται. Oπως χαρακτηριστικά συνέβη παράγοντα για τη διαμρφωση των θεατησή της) χαρακτήρισε σε μεγάλο ποσο- μετά την απελευθέρωση του Kώστα Πα- τρικών πυρήνων που θα δημιουργηθούν στ την εικνα της ελληνικής σκηνικής ράβα και την εμφάνισή του στη σκηνή της κατά τις αρχές της δεκαετίας του ’70. KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

35

Ληξιαρχική πράξη γέννησης του Nέου Eλληνικού Kινηματογράφου θεωρείται η «Aναπαράσταση» του Θδωρου Aγγελπουλου, που άνοιξε τον δρμο στη διεθνή καριέρα του δημιουργού.

Kινηματογράφος

Σε μεταβατικ στάδιο Tης Mαρίας Kατσουνάκη η στιγμή που ο Nέος Eλληνικς Kινηματογράφος έκανε την επίσημη είσοδ του στην οθνη με τη θριαμβευτική προβολή της «Aναπαράστασης» του Θδωρου Aγγελπουλου στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (1970), ο εμπορικς κινηματογράφος εκτοξεύεται στην κορυφή με την «Yπολοχαγ Nατάσα» και τα 751.117 εισιτήρια, αριθμς που θεωρείται ο μεγαλύτερος, έως σήμερα, στην ιστορία του ελληνικού σινεμά. Eνώ μως η πορεία του πρώτου είναι ανοδική, καταξιώνεται και επιβεβαιώνεται μέσα στην ερχμενη δεκαετία, η πορεία του δεύτερου είναι πτωτική, καθώς η εξάπλωση της τηλερασης και η αλλαγή των συνηθειών του κοινού μετατοπίζουν τα ενδιαφέροντα και μειώνουν δραματικά τα εισιτήρια. H απριλιανή δικτατορία φάνηκε, προς στιγμήν, να ανακπτει την ορμή μιας νέας κινηματογραφίας, με κοινωνική άποψη και προσωπικ βλέμμα, που έκανε την εντυπωσιακή εμφάνισή της στο Φεστιβάλ του 1966. Tο «μούδιασμα» του πρώτου χρνου ακολουθεί η εκτίναξη, που έγινε περισστερο αισθητή απ το ’70 και μετά. Στο ενδιάμεσο, μεταβατικ στάδιο, οι ταινίες που ρισαν τη διαδικασία της μετα-

T

μρφωσης συνάντησαν δυσκολίες, απαγορεύτηκαν ή λογοκρίθηκαν. H «Aνοιχτή επιστολή» του Γιώργου Σταμπουλπουλου, έχοντας κερδίσει το βραβείο κριτικών στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο, απορρίπτεται απο το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (1968). Mια ειλικρινής μαρτυρία, με λιτή ρεαλιστική αφήγηση, της αλλοτριωμένης μικροαστικής ελληνικής νεολαίας στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Tο πολιτικ θρίλερ του Δήμου Θέου «Kιέριον» (αναφέρεται στην περιβητη υπθεση Πολκ) ήταν απαγορευμένο στην Eλλάδα σε λη τη διάρκεια της επταετίας. Προβλήθηκε στο εξωτερικ (Φεστιβάλ Bενετίας 1968, γερμανική τηλεραση) και «επαναπατρίστηκε» στο Φεστιβάλ του 1974. Tέλος, «Oι βοσκοί» του Nίκου Παπατάκη, Eλληνα σκηνοθέτη της διασποράς, «μια άγρια νατουραλιστική σύνθεση πάνω στις πατριαρχικές εξουσιαστικές δομές και στην έκρηξη της ανταρσίας και του τρελού έρωτα» (πως αναφέρει ο κριτικς Γιάννης Mπακογιαννπουλος), αντιμετώπισε πολλά προβλήματα (ολοκληρώθηκε στο εξωτερικ). Στις ταινίες της «μεταβατικής περιδου» ανήκει και «Tο καννι και το αηδνι» του Iάκωβου Kαμπανέλλη, που μέσα απ τρεις ιστορίες, οι οποίες εκτυλίσσονται γύρω απο το θέμα της Kατοχής και της Aντίστασης, ο σεναριογράφος και κατ’ εξαίρεσιν σκηνοθέτης τονίζει το πνεύμα ελευθερίας μέσα σε συν-

36 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

θήκες σκλαβιάς και διωγμών (βραβείο σεναρίου στο Φεστιβάλ του 1968). Tην ίδια χρονιά, το βραβείο καλλιτεχνικής ταινίας μοιράζονται η ακραία φορμαλιστική και λυρική «Παρένθεση» του Tάκη Kανελλπουλου μαζί με τη γλυκπικρη, αθώα και ευχάριστη παραγωγή του Bασίλη Γεωργιάδη «Kορίτσια στον ήλιο». Tο Φεστιβάλ του 1968, μως, σφραγίζουν οι μικρομηκάδες: O Θδωρος Aγγελπουλος με την «Eκπομπή», ο Kώστας Σφήκας και ο Σταύρος Tορνές με τον «Θηραϊκ ρθρο». Eν τω μεταξύ ο εμπορικς κινηματογράφος διανύει την περίοδο της μεγαλύτερης ακμής και ευφορίας του. H παραγωγή ταινιών σημειώνει ιστορικ ρεκρ (117 ταινίες στο διάστημα 1966 - 67) το ίδιο και η προσέλευση του κοινού στις αίθουσες (137 εκατομμύρια κπηκαν το 1968, σχεδν 15 εισιτήρια κατά κεφαλήν, αριθμς που κατέτασσε τους Eλληνες στους πιο κινηματογραφφιλους λαούς). H Aλίκη Bουγιουκλάκη δεσπζει, απλυτη κυρίαρχος των ταμείων και του σταρ σύστεμ: «Tο πιο λαμπρ αστέρι» (652.661 εισιτήρια), «H αρχντισσα και ο αλήτης» (750.380 εισιτήρια), «H δασκάλα με τα ξανθά μαλλιά» (739.000 εισιτήρια). H φαρσοκωμωδία ανθεί, το μελδραμα αντέχει πάντα (βασιλεύει το «παιδί του λαού», ο Nίκος Ξανθπουλος), ενώ ευδοκιμούν και οι πολεμικές υπερπαραγωγές

(«Oχι», «Oι γενναίοι του Bορρά» κ.ά.), αλλά και ταινίες απλυτα ευθυγραμμισμένες με την ιδεολογία των συνταγματαρχών («Στα σύνορα της προδοσίας», παραγωγής του Tζ. Πάρις). Tα στούντιο της Φίνος Φιλμ, ο Kαραγιάννης - Kαρατζπουλος, αλλά και η Kλακ Φιλμ (παραγωγς των ταινιών του N. Ξανθπουλου) ζουν τις τελευταίες ημέρες ακμής και δξας. O πιο χαρακτηριστικς και δημιουργικς κωμικς της εποχής είναι ο Θανάσης Bέγγος, ταλέντο μοναδικ που αντιροσωπεύει τον πολυμήχανο Eλληνα, Kαραγκιζης μαζί και Oδυσσέας, σε δεκάδες ταινίες πολλές απο τις οποίες σκηνοθέτησε μνος του. Oι δομές της ελληνικής κοινωνίας μεταβάλλονται, η μέση και ανώτερη τάξη αλλάζει συνήθειες, οι μικροαστοί αρχίζουν να γεύονται και να μαγεύονται απ μια νέα μορφή ψυχαγωγίας: την τηλεραση. Mέσα σε αυτ το κινηματογραφικ κοινωνικ πλέγμα κάνει την εμφάνισή του ο Θδωρος Aγγελπουλος με την «Aναπαράσταση» (Bραβείο καλλιτεχνικής ταινίας στο Φεστιβάλ του 1970), μια ταινία που αγγίζει την καρδιά του κοινωνικού προβληματισμού: η «άλλη Eλλάδα» της δεκαετίας του ’60. Eνα έγκλημα δεμένο με το τοπίο, το ερειπωμένο χωρι Bίτσα στην Hπειρο.

Tου Γιώργου Tσάμπρα ποφασίζομεν και διατάσσομεν τι εις ολκληρον την επικράτειαν απαγορεύεται: α) H αναπαραγωγή ή εκτέλεσις της μουσικής του συνθέτου Mίκη Θεοδωράκη, πρώην αρχηγού της διαλυθείσης κομμουνιστικής οργανώσεως Nεολαίας Λαμπράκη, δεδομένου τι η μουσική αυτή βρίσκεται εις την υπηρεσίαν του Kομμουνισμού. β) Oλα τα τραγούδια του Kινήματος της Kομμουνιστικής Nεολαίας, δεδομένου τι τα τραγούδια αυτά διεγείρουν τα πάθη και σπέρνουν την διχνοια εις τους κλπους του λαού. O κάθε πολίτης που θα παραβή την ως άνω διαταγή θα παραπεμφθή εις το Στρατοδικείον και θα δικασθή συμφώνως προς τας διατάξεις των μέτρων εκτάκτου ανάγκης». M’ αυτ το διάταγμα ανατρέπονται με την επιβολή της δικτατορίας οι ισορροπίες που έχουν διαμορφωθεί στο χώρο του ελληνικού τραγουδιού απ τα πρώτα χρνια του ’60. H «κορυφή του παγβουνου» είναι η απαγρευση των τραγουδιών του Mίκη Θεοδωράκη. Στην ουσία, τα «μέτρα» προχωρούν πολύ πιο βαθιά – και μάλιστα στην πρώτη, την πιο «σκληρή», περίοδο. Aπλώς απαγορεύονταν τα πάντα. Eιδικά στη μουσική, απαγορευταν το μπουζούκι και ,τι έχει σχέση με το ρεμπέτικο. Kβονταν ακμα και οι «Eξι λαϊκές ζωγραφιές» του Xατζιδάκι, μ’ λο που τα ρεμπέτικα παίζονται με πιάνο. Eθεωρούντο «τραγούδια του υποκσμου». Tο «νέο κύμα» και τις μπουάτ τά θεωρούσαν σκοταδιστικά, δε θέλανε το «γιεγιέδικο», πως αποκαλούσαν το τραγούδι των Mπιτλς διτι «ήταν συνδεδεμένο με ναρκωτικά»... Tελικά το μνο που παιζταν ήταν το ελαφρ αισθηματικ τραγούδι... H μεγαλύτερη μως επέμβαση της επταετίας στη μουσική και την εξέλιξή της δεν έγινε μέσω των απαγορεύσεων, αλλά μέσω των «κοινωνικών επιλογών» της. Tο δικτατορικ καθεστώς πριμοδοτεί τα ψυχαγωγικά σουξέ της εποχής που εξυπηρετούν το κλίμα ευημερίας που θέλει να προβάλλει το «Eπιπλαιο με λες» ή το «Kυρα Γιώργαινα ο Γιώργος σου πού πάει» είναι χαρακτηριστικά τραγούδια αυτής της «κατεύθυνσης».

A

Eντεχνο λαϊκ Πέρα απ’ αυτά ωστσο, φαίνεται τι λες οι κατευθύνσεις του τραγουδιού της εποχής βρίσκονται σε πλήρη άνθηση. Aκμα και ο – απαγορευμένος στην Eλλάδα – Mίκης Θεοδωράκης παρουσιάζει και ηχογραφεί στο εξωτερικ κάποια απ τα πιο χαρακτηριστικά έργα του για εκείνη την περίοδο («Λαϊκά», «Pομανσέρο Xιτάνο», «Mυθιστρημα», «Hλιος και χρνος» κ.ά.). Kαι μέσα στην Eλλάδα μως έχουμε αρκετές προτάσεις σε πλήρη ανάπτυξη και πολλά τραγούδια που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σπουδαία με τα οποιαδήποτε διαχρονικά κριτήρια. Σαφώς επηρέασε την εξέλιξη του τραγουδιού αυτά τα χρνια τσο η δημιουργία ενς μεγάλου κοινού κάτω απ το «λάβαρο» του «έντεχνου λαϊκού τραγουδιού» τα προηγούμενα χρνια, σο βέβαια και ο ανάλογος εμπορικς προσανατολισμς των δισκογραφικών εταιριών της εποχής. Mε την κή-

Aναμνηστική φωτογραφία για τη συναυλία του Σταύρου Ξαρχάκου στο θέατρο «Kοτοπούλη» στις 8 Mαρτίου 1967. Aπ αριστερά, Γρηγ. Mπιθικώτσης, K. Παπαδπουλος, Bίκυ Mοσχολιού, ο νεοεμφανισθείς Σταμάτης Kκκοτας και ο συνθέτης Σταύρος Ξαρχάκος. Tο κλίμα ευφορίας του ελληνικού τραγουδιού θα ανατραπεί σε λίγες μέρες (φωτ.: Eνωσις).

MOYΣIKH

Tο τραγούδι της επταετίας ρυξη της δικτατορίας, την απαγρευση του Θεοδωράκη και την αποχώρηση του Xατζιδάκι στο εξωτερικ, η οποία έχει προηγηθεί, η αγορά της δισκογραφίας μοιάζει λίγο σαν να έχει ένα καλά μελετημένο «χημα» για να φτάνουν στον κσμο τα προϊντα της και να της λείπουν ξαφνικά τα «καύσιμα». Δεν είναι περίεργο λοιπν πως ακριβώς αυτή την περίοδο πριμοδοτείται μια σειρά νέων δημιουργών που ξεκινούν κάτω απ την «ομπρέλα» του «έντεχνου λαϊκού» και έχουν άμεσο «αντίκρισμα» στον κσμο. Στα ακούσματα της εποχής έχουν ο καθένας το δικ του μερίδιο: μια μεγάλη ομάδα δημιουργών που έχουν ξεκινήσει την προηγούμενη δεκαετία στα χνάρια της κίνησης του «έντεχνου» (Λοΐζος, Kουγιουμτζής, Ξαρχάκος, Mούτσης, Σπανς, Mαμαγκάκης απ πλευράς σύνθεσης, Nίκος Γκάτσος και Λευτέρης Παπαδπουλος απ πλευράς στίχου). Δεν είναι τυχαίο τι και απ τους εκπροσώ-

πους του λαϊκού (ή ακμα και του παλιτερου «ελαφρού») τραγουδιού, εκείνοι που συνεχίζουν να γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία είναι κάποιοι που προσεταιρίζονται «φρμες» του «έντεχνου λαικού» πως, ας πούμε, τον «κύκλο τραγουδιών». O Mίμης Πλέσσας γνωρίζει τεράστια επιτυχία με το «Δρμο» (1969), το ίδιο και ο Aπστολος Kαλδάρας γράφοντας τους «κύκλους»: «Mικρά Aσία» (1972) και «Bυζαντινς εσπερινς» (1973). Για κάποιους άλλους απ τους εκπροσώπους του παλιτερου ελαφρού, αλλά κυρίως του λαϊκού τραγουδιού είτε αρχίζει η πτώση, είτε η προσάρτησή τους στο άρμα της ελαφρολαϊκής διασκέδασης της εποχής και –μοιραία– στην «ανυποληψία» της «προοδευτικής διανησης». Δεν είναι σίγουρο, ας πούμε, τι αντιλαμβάνονται πολλοί εκείνα τα χρνια –ίσως και για πολλά χρνια μετά– τι κρύβεται πίσω απ το «χιουμοριστικ σου πίστας» του Γιώργου Zαμπέτα. Σα-

φώς συμπλέει και γράφει τραγούδια που ανταποκρίνονται στις επιταγές της εποχής ο κορυφαίος δημιουργς, αλλά παράλληλα «κανιβαλίζει» με ασύγκριτο τρπο τη νεοελληνική πραγματικτητα και μάλιστα χι αφ’ υψηλού πως το «τραγούδι διαμαρτυρίας» αλλά απ τη σκοπιά του «θύματος». Aυτά τα ίδια χρνια ο Aκης Πάνου γράφει κάποια εξ ίσου σπουδαία τραγούδια του για τον Mπιθικώτση, τον Στράτο Διονυσίου και –στο τέλος αυτής της περιδου– για τον Kαζαντζίδη. Tσο ο Kαζαντζίδης σο και ο Mπιθικώτσης διατηρούν επάξια τις ήδη καταξιωμένες απ το παρελθν θέσεις τους... O πρώτος με τραγούδια Kαλδάρα, Δερβενιώτη, Bασιλειάδη και Nικολπουλου, ο δεύτερος με τραγούδια που γράφει ο ίδιος τη μουσική και πάνω σε στίχους του Kώστα Bίρβου αντικατοπτρίζουν μια απ τις πιο «θυμσοφες» διαθέσεις του λαϊκού τραγουδιού. H γυναικεία λαϊκή φωνή του παρελθντος

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

37

H EΛΛAΔA 1965 –1970 Γιώργος Zαμπέτας και Nτίνος Hλιπουλος σε σκηνή της ταινίας «O πιο καλς ο μαθητής» (1968), κωμωδία σε σκηνοθεσία του K. Aνδρίτσου. Aπαράμιλλος στο «χιουμοριστικ σου πίστας» ο Zαμπέτας ανταποκρίνεται στο γούστο της εποχής αλλά ταυτχρονα «χλευάζει» τη νεοελληνική πραγματικτητα απ την πλευρά του «θύματος».

O Γιάννης Mαρκπουλος (αριστερά), τη στιγμή που το δικτατορικ καθεστώς έχει κάνει αντιπαθές ένα τμήμα της μουσικής παράδοσης, χρησιμοποιεί παραδοσιακά ργανα, επιλέγοντας για ερμηνευτή έναν Kρητικ λυράρη που είναι ταυτχρονα και σπουδαίος τραγουδιστής: το Nίκο Ξυλούρη (δεξιά) (φωτ.: Γερ. Kαρδακάρης).

O Διονύσης Σαββπουλος, ξεκινώντας αυτή την περίοδο βρίσκει με τις μουσικές του αναζητήσεις σημαντική απήχηση στο νεανικ κυρίως κοιν (φωτ.: Athens Press).

38 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999

που θριαμβεύει λα αυτά τα χρνια ερμηνεύοντας μερικά απ τα σημαντικτερα τραγούδια τους, είναι η Bίκυ Mοσχολιού... Δίπλα σ’ αυτούς ωστσο, υπάρχει μια μεγάλη σειρά λαϊκών τραγουδιστών του παρελθντος που σιγά σιγά υποχωρούν. Kάτι ο ερχομς της τηλερασης, κάτι η μετάλλαξη της λαϊκής νυχτερινής διασκέδασης σε «σου» (η Mαρινέλλα έχει τον κύριο ρλο σ’ αυτ), κάνει τραγουδιστές που δεν φημίζονται για την εμφάνιση και την άνεσή τους στην πίστα (Γαβαλάς, Mενιδιάτης, Λύδια, Πλυ Πάνου, αλλά και νεώτεροι πως οι Tσετίνης, Παπαδάκης, Xατζηαντωνίου) να περάσουν σε «δεύτερη μοίρα», περιοριζμενοι στο «ειδικ» κοιν μιας σειράς νυχτερινών κέντρων. Aυτή η μοίρα επιφυλάσσεται αυτά τα χρνια ακμα και σε κορυφαίους λαϊκούς συνθέτες, πως ο Bασίλης Tσιτσάνης, ο Mανώλης Xιώτης και ο Γιάννης Παπαϊωάννου (ο δεύτερος και ο τρίτος βέβαια «φεύγουν» για πάντα στη διάρκεια της επταετίας). Mέσα στο νέο κλίμα ωστσο, ανδρώνεται μια νέα γενιά τραγουδιστών, που η παρουσία των περισστερων θα συνοδέψει το τραγούδι μέχρι το τέλος του αιώνα (Nταλάρας, Γαλάνη, Mητσιάς, Aλεξίου, Πάριος, Mητροπάνος). Yπάρχουν βέβαια και κάποιοι τραγουδιστές (Kαλατζής, Πουλπουλος, Bοσκπουλος, Kκοτας) που έχουν ξεκινήσει λίγο νωρίτερα και ακριβώς στα πρώτα χρνια της επταετίας βρίσκονται στο αποκορύφωμα της δξας τους, υπηρετώντας είτε κάποια σπουδαία τραγούδια («Δρμος», «Θαλασσογραφίες», «Σταθμς», «Eνα μεσημέρι») είτε και απλά τα νέα πρτυπα τραγουδιστικών ει-

23 Φεβρουαρίου 1966: πρώτη ημέρα επίσημης έναρξης της τηλερασης (E.I.P.). Tο πργραμμα διευθύνει ο Γ. Kάρτερ και 200 έως 250 υπολογίζονται οι πρώτοι δέκτες στην Aθήνα.

THΛEOPAΣH

H πρώτη εκπομπή Tης Ππης Διαμαντάκου πρώτος τηλεοπτικς σταθμς της χώρας εξέπεμψε την 3η Σεπτεμβρίου του 1960, στις 8 το βράδυ, απ στούντιο εγκατεστημένα στο περίπτερο της ΔEH μέσα στο χώρο της 25ης Διεθνούς Eκθέσεως Θεσσαλονίκης. Tα εγκαίνια έγιναν απ τον ττε πρωθυπουργ Kωνσταντίνο Kαραμανλή και οι εκπομπές είχαν διάρκεια τρεις μνον εβδομάδες σο και η Διεθνής Eκθεση, ενώ η εμβέλεια ήταν μλις 45 χιλιμετρα γύρω απ την Θεσσαλονίκη. Για την εγκατάσταση και λειτουργία του σταθμού βοήθησαν με μηχανήματα η Philips, το Mετσβιο Πολυτεχνείο, το Mαιευτήριο «Aλεξάνδρα» και ο σταθμς τηλερασης της αμερικανικής βάσης του Hρακλείου Kρήτης. Στη διάρκεια των είκοσι δύο ημερών λειτουργίας του σταθμού παρουσιάστηκαν απ τα προγράμματά του βουλευτές, καλλιτέχνες και μουσικοχορευτικά συγκροτήματα. Παρά την επιτυχία του εγχειρήματος και τις εκκλήσεις οικονομικών παραγντων της Θεσσαλονίκης, ο σταθμς διαλύθηκε και ένα τμήμα του μεταφέρθηκε στην Aθήνα με σκοπ να επανεκπέμψει, αλλά πιο οργανωμένα. Σοβαρτατο ενδιαφέρον είχαν δείξει την εποχή εκείνη εκδτες, πως ο Xρήστος Λαμπράκης και η Eλένη Bλάχου, για να συμμετέχουν με τη συνεργασία ξένων καναλιών. Tηλεοπτικές εκπομπές επανελήφθησαν πάντως δύο χρνια αργτερα, το 1962, απ τη ΔEH και το πργραμμα, υποτυπώδες, μετέδιδε ταινίες Xοντρού–Λιγνού και Tρίο Στούτζες. Ωστσο, αντέδρασαν οι υπεύθυνοι της κρατικής ραδιοφωνίας, καθώς σύμφωνα με το νμο αποκλειστικ δικαίωμα παραγωγής και εκπομπής τηλεοπτικού προγράμματος είχε μνον το EIP. Πέρασαν άλλα δύο χρνια διαβουλεύσεων και καθυστερήσεων, και τον Σεπτέμβριο του 1964 έφθασαν στην Aθήνα

O

δώλων μέσα απ τα οποία σαφώς και μπορεί να ξεχωρίσει κάποιος για το εξεζητημένο ντύσιμ του ή και μνο για τις... φαβορίτες του.

Mαρκπουλος – Σαββπουλος Σιγά σιγά, με τον ένα ή με τον άλλο τρπο, εντάσσονται στο «άρμα» του τραγουδιού ακμα νεώτεροι δημιουργοί (ο Λουκιανς Kηλαηδνης ξεκινάει στον απηχο του «έντεχνου λαϊκού» για να οδηγηθεί περί τα τέλη της περιδου στα εξαιρετικά παραστατικά για την εποχή «Mικροαστικά», ο Γιώργος Xατζηνάσιος γράφει μεγάλες επιτυχίες με διάφορους τραγουδιστές). Ωστσο, η πιο ενδιαφέρουσα και η πιο ολοκληρωμένη ίσως κατεύθυνση που δίνεται στο τραγούδι της εποχής προέρχεται απ ένα συνθέτη που ήδη έχει κάνει την εμφάνισή του την προηγούμενη δεκαετία γράφοντας κυρίως μουσική για τον κινηματογράφο, τον Γιάννη Mαρκπουλο. Tο περίφημο –και τσο παρεξηγημένο και κατασυκοφαντημένο στα κατοπινά χρνια– κίνημα «επιστροφή στις ρίζες». Tην ώρα που το ίδιο το καθεστώς κάνει εξαιρετικά αντιπαθές ένα κομμάτι της παράδοσης, ο Mαρκπουλος χρησιμοποιεί βασικά παραδοσιακά ργανα δίπλα στα κλασικά και επιλέγει έναν Kρητικ λυράρη που είναι παράλληλα και σπουδαίος τραγουδιστής, τον Nίκο Ξυλούρη, να τραγουδήσει το «Xρονικ» και την «Iθαγένεια» της Eλλάδας του 20ού αιώνα, τα παραδοσιακά «Pιζίτικα», αλλά ακμα και

το σύγχρονο ποιητικ λγο του Γιώργου Σεφέρη («Στράτης ο θαλασσινς»). Mέσα στα πρώτα χρνια της δεκαετίας του ’70 εμφανίζεται μια ευρύτερη επανατοποθέτηση στο ζήτημα της κατασυκοφαντημένης παράδοσης τσο με νεωτεριστικές διαθέσεις (Mαρίζα Kωχ) σο και με διαθέσεις «αυθεντικής» καταγραφής (Δισκογραφία Σίμωνα Kαρρά με την επιχορήγηση του Iδρύματος Φορντ, Δμνα Σαμίου). Στοιχεία απ την ελληνική παράδοση χρησιμοποιεί ακμα και ο έτερος σπουδαίος πλος της προσωπικής δημιουργίας της εποχής εκείνης, που δεν είναι άλλος απ τον Διονύση Σαββπουλο για τις αναζητήσεις του οποίου οι δίσκοι «Tο περιβλι του τρελλού», «Mπάλλος» και «Bρώμικο ψωμί» που κυκλοφορεί μέσα στην επταετία, είναι οριακά σημεία. Eκπροσωπώντας στην Eλλάδα μια διεθνή εξομολογητική σχολή τροβαδούρων έχει τη δύναμη να ενσωματώσει σ’ αυτήν κάθε στοιχείο που τον ενδιαφέρει και να παραμείνει για περισστερο απ μια δεκαετία η μοναδική ανάλογη περίπτωση καλλιτέχνη που έχει σημαντική πρσβαση στο κοιν –η «βασιλεία» των μπαλαντοποιών τροβαδούρων ξεκινάει στη δεκαετία του ’80. Aλλά μέσα σ’ αυτ το κλίμα βέβαια, επιστρέφει στην Eλλάδα και ο Mάνος Xατζιδάκις για να δώσει το νέο δικ του στίγμα, εκδίδοντας πρώτα το «Mεγάλο ερωτικ» του (1972) και στη συνέχεια λο το νέο υλικ του, που παρουσιάζει παράλληλα στο μουσικ–θεατρικ καφενείο «Πολύτροπον» («Oδοιπρος, «Mεθυσμένο κορίτσι και Aλκιβιάδης», «Πέριξ» κ.ά.).

συνεργεία της ιταλικής και δανικής τηλερασης, για να μεταδώσουν τους γάμους των τέως βασιλέων Kωνσταντίνου και Aννα-Mαρίας. O μικρς πομπς που εγκαταστάθηκε στο Λυκαβηττ μετέδωσε τους γάμους σε ακτίνα μλις 8 χιλιομέτρων. Kαι πάλι διεκπη η προσπάθεια μέχρι την 10η Aπριλίου του 1965, ταν ο ττε πρωθυπουργς Γεώργιος Παπανδρέου αποφάσισε να προκηρύξει διεθνή διαγωνισμ για να εξοπλιστεί ο τηλεοπτικς σταθμς του EIP και να ξεκινήσει εκπομπές. Xρειάστηκαν ακμη πεντέμισι μήνες για να ξεκινήσει, την 21η Σεπτεμβρίου του 1965 απ το στούντιο 3 των ραδιοθαλάμων του Zαππείου, η πρώτη δοκιμαστική εκπομπή της ελληνικής τηλερασης, για την οποία υπήρξε προϋπολογισμς ύψους 270.000 δρχ. Tο αποτέλεσμα ήταν δανεικά προγράμματα απ τις ξένες πρεσβείες και εξοπλισμς απ το Mοναστηράκι. Eπίσημη έναρξη της τηλερασης πάντως ορίστηκε η 23η Φεβρουαρίου του 1966. Yπολογίζεται πως υπήρχαν 200-250 δέκτες σε λη την Aθήνα. Eν τω μεταξύ είχαν αρχίσει απ το καλοκαίρι του 1965 δοκιμαστικές τηλεοπτικές εκπομπές στη Γεωγραφική Yπηρεσία Στρατού. Tο πρώτο στούντιο της ττε TEΔ, που έγινε αργτερα YENEΔ, βρισκταν στο κτίριο του ΓYΣ και μετά στα Tουρκοβούνια. Eπικεφαλής ήταν αξιωματικοί, αλλά εργάστηκε ομάδα οπλιτών με γνώσεις τηλερασης και κινηματογράφου, οι οποίοι αργτερα έγιναν γνωστοί κινηματογραφιστές πως ο Bασίλης Aλεξάκης, ο Nίκος Περάκης, ο οπερατέρ Xρήστος Mάνγκος, ο διευθυντής φωτογραφίας Aρης Σταύρου, ο Γιώργος Πανουσπουλος κ.ά. Tον Iούλιο του 1968 δημιουργήθηκε η Yπηρεσία Eνημέρωσης Eνπλων Δυνάμεων και τα στούντιο μεταφέρθηκαν στη Mεσογείων – το κανάλι λειτούργησε ως YENEΔ μέχρι το 1982, ταν αποστρατιωτικοποιήθηκε και έγινε EPT2, κατπιν ET2 και σήμερα πλέον NET.

KYPIAKH 12 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

39