ΕΛΛΑΔΑ 1960-1965

H EΛΛAΔA 1960 –1965

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔA TON 20 AIΩNA 1960-1965  Xρονολγιο

Tου Nικηφ ρου Σταματάκη H

Oκταετία 1955-1963

H Eλλάδα τον 20

1960 – 1965

Tου Kων/νου Σβολ πουλου 

Nαρκοθετημένη Aνεξαρτησία Tου Π. Παπακωνσταντίνου



H Eνωση Kέντρου Tου Θ. Διαμαντ πουλου



H κυβέρνηση Kέντρου Tων Kωστή Γιούργου, Nικηφ ρου Σταματάκη



H νεολαία στο προσκήνιο Tου Nίκου Kιάου



H εκπαιδευτική μεταρρύθμιση Tου Aλέξη Δημαρά



Eλλάδα-EOK. Tα πρώτα βήματα Tου Bασίλη Πεσμαζ γλου



Aναπτυξιακή στχευση Tου Θανάση Kαλαφάτη



H Eλλάδα στον καθρέφτη της δεκαετίας του ’60 Tης Eλένης Mπίστικα



Λογοτεχνία: Διασταυρωνμενες πορείες Tου K. Γ. Παπαγεωργίου



Θέατρο: H περίοδος της άνθησης Tου Πλ. Mαυρομούστακου



Kινηματογράφος: Eλπιδοφρες εμφανίσεις Tης Mαρίας Kατσουνάκη



Eικαστικές Tέχνες: Nέες αίθουσες τέχνης Tου Δημήτρη Παυλ πουλου



Mουσική: Aπλυτη ρήξη Tου Γιώργου Nοταρά



Mουσική πρωτοπορία Tου Nίκου A. Δοντά



Xορς: Aστέρια του Mπαλέτου Tου Aνδρέα Pικάκη

Eξώφυλλο: Aθήνα, 1962. Στιγμι τυπο απ τον πυρετ των φοιτητικών διαδηλώσεων για την αναβάθμιση της παιδείας, με κεντρικ σύνθημα «15% προίκα στην παιδεία» (φωτ.: Eνωσις)

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Eιδικς Συνεργάτης NIKHΦOPOΣ ΣTAMATAKHΣ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

Aθήνα, 3 Mαρτίου 1964. Mεγάλη συγκέντρωση φοιτητών και σπουδαστών για την Kύπρο, στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου. Tα Προπύλαια είχαν κερδηθεί δυναμικά ως άσυλο της Παιδείας και είχαν καταστεί συνώνυμο των αγώνων της νεολαίας για τη δημοκρατία και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπ$ρτερ – Συλλογή N.E. T$λη).

αιώνα

ε το ξεκίνημα της πενταετίας 1960–1965, η αναντιστοιχία ανάμεσα στον τρ πο διακυβέρνησης της χώρας και στις ανερχ μενες κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που διαμορφώθηκαν ταχύτατα, απ το 1955 και εντεύθεν, κάτω απ την επίδραση του μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής πολιτικής που εφάρμοσε η κυβερνώσα παράταξη, έγινε απ λυτη και αδιέξοδη. Σε κρίσιμες αποφάσεις, η συνύπαρξη των δύο π λων της εξουσίας –της εκλεγμένης κυβέρνησης, αφεν ς, και αφετέρου, της κληρονομικής βασιλείας, επικουρούμενης απ το εξαμβλωματικ

παρακράτος– έδειξε τις αδυναμίες και τα ριά της. H περίοδος απ το 1961 έως το 1963 και η αποχώρηση του K. Kαραμανλή, είναι ιδιαίτερα σημαντική, λιγ τερο για τα προφανή και περισσ τερο για σα έδειξαν το ειδικ βάρος τους αργ τερα. H επίμονη προσπάθεια του K. Kαραμανλή να επιτύχει τη σύνδεση της Eλλάδας με την EOK, είχε πρωτίστως πολιτικ περιεχ μενο. Kαι ταν η προσπάθεια αυτή στέφεται απ επιτυχία τον Iούλιο του 1961, δικαιολογημένα ερμηνεύεται απ τον άλλον πυλώνα της εξουσίας ως κίνηση προκλητικής αμφισβήτησης: η ευρωπαϊκή στροφή υπέκρυπτε πρ θεση απαγκίστρωσης απ πάγιες εξαρτήσεις του παρελθ ντος, την απομάκρυνση απ τις οποίες τα ανάκτορα δεν επιθυμούσαν, δοθέντος μάλιστα τι προς την ιδέα μιας Eυρώπης ενωμένης περί τον άξονα Γαλλίας–Δυτ. Γερμανίας δεν διέκειτο ευμενώς ο άξονας Oυάσιγκτον–Λονδίνου. Tρεις μήνες αργ τερα, οι εκλογές του Oκτωβρίου, που διενεργήθηκαν απ την υπηρεσιακή κυβέρνηση Δ βα –της απ λυτης αρεσκείας των ανακτ ρων, επιλογή η οποία είχε βρει αντίθετο τον K. Kαραμανλή– αναδεικνύουν μεν νικητή το κ μμα του, αλλά το αποτέλεσμα αμαυρώνεται, ως προϊ ν «βίας και νοθείας»,

M

αμφισβητείται ανοικτά και χρεώνεται εξ ολοκλήρου στον επανεκλεγέντα πρωθυπουργ απ την αντιπολίτευση. Στο χώρο της αντιπολίτευσης έχει ταχύτατα εδραιωθεί η δεσπ ζουσα παρουσία της Eνωσης Kέντρου, ο ευφυής και πεπειραμένος αρχηγ ς της οποίας, Γ. Παπανδρέου, έχοντας εγκαίρως αντιληφθεί τι του προσφέρεται ιστορική ευκαιρία, κηρύσσει την έναρξη του «ανένδοτου αγώνα» και εξαπολύει το κ μμα του σε τροχιά εξουσίας. Tο τρίτο κ μμα στη Bουλή του 1961, η EΔA, ασφυκτιά μέσα σε έναν κλοι απ διώξεις, αντικειμενικές δυσκολίες και υποκειμενικές αδυναμίες: παρίας του πολιτικού παιχνιδιού, έτσι κι αλλιώς, παγιδευμένο στην αντιευρωπαϊκή επιλογή της κομμουνιστικής συνιστώσας του, γίνεται, εκ ν άκον, το άλλο σκέλος μιας άτυπης και άδηλου μέλλοντος αντικαραμανλικής–δημοκρατικής συμπαράταξης, με την προσδοκία τι, πάντως, ο εκδημοκρατισμ ς θα έχει ευεργετικές συνέπειες και για την Aριστερά – εκ των πραγμάτων μπλοκαρισμένη άλλοτε σε ρ λο κομπάρσου και άλλοτε σε ρ λο αποδιοπομπαίου τράγου. Tο άστρο του K. Kαραμανλή δύει βαλλ μενο. Tο πολιτικ κεφάλαιο που του εξασφάλισε η επίσκεψη του στρατηγού Nτε Γκωλ στην Aθήνα εξανεμίζεται λίγες μέρες αργ τερα απ τη θύελλα που ξεσηκώνει η δολοφονία του βουλευτή της EΔA Γρηγ ρη Λαμπράκη απ φιλοβασιλικούς παρακρατικούς, στη Θεσσαλονίκη. Eίκοσι μέρες μετά, ο πρωθυπουργ ς θα παραιτηθεί λ γω διαφωνίας με το βασιλιά επί δευτερεύοντος ζητήματος. Oι εκλογές του Nοεμβρίου 1963 αναδεικνύουν πανηγυρικά νικητή την E.K. του Γ. Παπανδρέου. Eνα νέο κεφάλαιο ανοίγει για τον τ πο – πολλά υποσχ μενο, βραχύτατο, με δραματική κορύφωση την επιβολή της απριλιανής δικτατορίας. K. Γ.

Xρονολ γιο 1960 Iανουάριος 19 Iανουαρίου: Kυπριακ : η διάσκεψη του Λονδίνου οδηγείται σε ναυάγιο, λ γω ασυμφωνίας για τις βρετανικές βάσεις στην Kύπρο. 22 Iανουαρίου: Στη Bουλή το Φιλελεύθερο Δημοκρατικ K μμα και η EΔA υποστηρίζουν πρ ταση για τη χορήγηση σύνταξης στους αγρ τες, η οποία απορρίπτεται ως συνταγματικώς απαράδεκτη.

30 Iουνίου: Aνεπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στο Bελιγράδι. Iούλιος 11–13 Iουλίου: Eπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στο Παρίσι και συνομιλίες με Nτε Γκωλ. Aύγουστος 15 προς 16 Aυγούστου: Eπίσημη ανακήρυξη της Kυπριακής Δημοκρατίας. Eπιμέλεια αφιερώματος:

Mάρτιος 21 Mαρτίου: Aρχίζουν επίσημες διαπραγματεύσεις για τη σύνδεση της Eλλάδας με την EOK. Aπρίλιος 5 Aπριλίου: Διαρκές Στρατοδικείο Aθηνών: δίκη 14 στελεχών του KKE με την κατηγορία της κατασκοπείας. Eξι απ τους κατηγορούμενους καταδικάζονται σε ισ βια, στις 19 προς 20 Mαΐου. Mάιος 7 Mαΐου: O K. Kαραμανλής εγκαινιάζει το Γενικ Kρατικ Nοσοκομείο Aθηνών. Iούνιος 7 Iουνίου: O Aιγύπτιος πρ εδρος Γκαμάλ Aμπντέλ Nάσερ επισκέπτεται επίσημα την Aθήνα. 24 Iουνίου: Διάλυση της Bαλκανικής Συμμαχίας του 1954 μεταξύ Eλλάδας, Γιουγκοσλαβίας και Tουρκίας.

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ 27 Aυγούστου: Yπογράφεται η συμφωνία ελληνικού Δημοσίου–Πεσινέ για τη δημιουργία εργοστασίου αλουμίνας. Σεπτέμβριος 17 Σεπτεμβρίου: H Kύπρος γίνεται μέλος του OHE. Oκτώβριος 18 Oκτωβρίου: Kατατίθεται νομοσχέδιο για την ασφάλιση των αγροτών. Προβλέπει την, απ 1ης Iουλίου 1962, συνταξιοδ τηση των αγροτών μετά τη συμπλήρωση του 65ου έτους της ηλικίας τους. 22 Oκτωβρίου: H Eλλάδα γιορτάζει το 1.000στ πλοίο που εγγράφεται στο νηολ γι της, και καταλαμβάνει την ενδεκάτη θέση στην παγκ σμια κατάταξη. 29 Oκτωβρίου: Iδρύεται η Kίνησις Eθνι-

κής Aναδημιουργίας του Γρίβα. 30 Oκτωβρίου: Tίθεται σε λειτουργία η πρώτη μονάδα του υδροηλεκτρικού εργοστασίου του Tαυρωπού. Nοέμβριος 6 Nοεμβρίου: Tα εγκαίνια, στη Nέα Oρεστιάδα, της πρώτης γεώτρησης για την άντληση πετρελαίου. Δεκέμβριος 1 Δεκεμβρίου: Aθήνα: Συγκέντρωση απεργών οικοδ μων για το ασφαλιστικ . Eπίθεση της αστυνομίας, εκτεταμένες συγκρούσεις, πρωτοφανείς βιαι τητες, τραυματισμοί, συλλήψεις. 26 Δεκεμβρίου: Aθήνα: Eπίσκεψη του Πατριάρχη Πασών των Pωσιών Aλεξίου και πρ τασή του για ένωση των Oρδοδ ξων Eκκλησιών.

1960 • Oλυμπιακοί της Pώμης: O διάδοχος Kωνσταντίνος και οι Oδυσσέας Eσκιτζ γλου και Γεώργιος Zαΐμης κατακτούν χρυσ μετάλλιο στην ιστιοπλοΐα, στην κατηγορία Nτράγκον. • Διακομιδή οστών του ποιητή Aνδρέα Kάλβου και της συζύγου του στη Zάκυνθο. • Eγκαινιάζεται η Διεθνής Eκθεση Kινηματογράφου στο Zάππειο Mέγαρο. • O Mίκης Θεοδωράκης μελοποιεί το Aξιον Eστί του Oδυσσέα Eλύτη. • «Ποτέ την Kυριακή» («Tα παιδιά του KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

3

H EΛΛAΔA 1960 –1965 Πειραιά») του Zυλ Nτασσέν. • «Tα κίτρινα γάντια» του Aλέκου Σακελλάριου. • Oδυσσέας Eλύτης: Eξη και μια τύψεις για τον ουραν . • Kώστας Kοτζιάς: Γαλαρία Nο. 7. • P δης Pούφος: H χάλκινη εποχή. • Στρατής Tσίρκας: H Λέσχη (Tο πρώτο βιβλίο απ την τριλογία Aκυβέρνητες Πολιτείες). • Γιάννης Nεγρεπ ντης: Kαθημαγμένοι. • Mίλτος Σαχτούρης: Περίπατος. • Γιώργος Xειμωνάς: Πεισίστρατος. • Nίκος Kαχτίτσης: H ομορφάσχημη, Eνύπνιο. • Θάνατος του Δημήτρη Mητρ πουλου (1896–1960). • Θάνατος M. Kαραγάτση (1908–1960). • Θάνατος Bασίλη Λογοθετίδη (1898–1960). • Θάνατος Kωνσταντίνου Aμαντου (1874–1960). • Θάνατος Φάνη Mιχαλ πουλου (1901–1960).

1961 Φεβρουάριος 13 Φεβρουαρίου: Oι Kαραμανλής και Aβέρωφ στο Λονδίνο. Mάρτιος 30 Mαρτίου: Mονογράφεται η συμφωνία σύνδεσης Eλλάδας– EOK. Aπρίλιος 12–16 Aπριλίου: Eπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στον Kαναδά. 17–30 Aπριλίου: Eπίσημη επίσκεψη Kαραμανλή στην Oυάσιγκτον. Mάιος 1 Mαΐου: Aθήνα: Συγκρούσεις εργαζομένων και αστυνομίας στην Aθήνα και τη Θεσσαλονίκη κατά τον εορτασμ της Πρωτομαγιάς. 9 Mαΐου: O Bρεταν ς N ελ Mπέικερ προτείνει να επιστραφούν στην Eλλάδα τα «Eλγίνεια» μάρμαρα σε ένδειξη καλής θέλησης μετά την επίλυση του Kυπριακού. O Bρεταν ς πρωθυπουργ ς Mακμίλαν συμφωνεί, διευκρινίζοντας μως τι το θέμα δεν είναι απλ . Iούλιος 9 Iουλίου: Yπογράφεται στην Aθήνα η Συμφωνία Σύνδεσης Eλλάδας – EOK, που προβλέπει την πλήρη ένταξη το 1984. Aύγουστος 18 Aυγούστου: Διορίζεται το Δ.Σ. του Kέντρου Oικονομικών Eρευνών, με πρ εδρο και διευθυντή του ιδρύματος τον Aνδρέα Παπανδρέου. Σεπτέμβριος 19 Σεπτεμβρίου: Iδρύεται η Eνωση Kέντρου με πρ εδρο τον Γεώργιο Παπανδρέου. Στη Διοικούσα Eπιτροπή συμμετέχουν οι Γ. Aθανασιάδης–N βας, Π. Kατσώτας, Σ. Kωστ πουλος, A. Mπαλτατζής, Σ. Παπαπολίτης, Στ. Στεφαν πουλος και Hλ. Tσιριμώκος. 20 Σεπτεμβρίου: Διάλυση της Bουλής και προκήρυξη εκλογών για τις 29 Oκτωβρίου. Yπηρεσιακή κυβέρνηση υπ τον αντιστράτηγο Kων. Δ βα. 24–30 Σεπτεμβρίου: P δος: Πανορθ δοξη Διάσκεψη δώδεκα Πατριαρχείων και Eκκλησιών. Oκτώβριος 29 Oκτωβρίου: Bουλευτικές εκλογές. Nίκη

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

της EPE, με 50,80%, 176 έδρες. Eνωση Kέντρου: 33,65% και 100 έδρες. Aριστερά (ΠAME): 14,60% και 24 έδρες. H αντιπολίτευση αρνείται να αναγνωρίσει το αποτέλεσμα καταγγέλλοντας τις εκλογές ως προϊ ν «βίας και νοθείας». Nοέμβριος 2 Nοεμβρίου: Oρκίζεται η νέα κυβέρνηση K. Kαραμανλή. 4 Nοεμβρίου: O Γ. Παπανδρέου δηλώνει

τι δεν αναγνωρίζει τη νομιμ τητα της νέας κυβέρνησης δι τι προήλθε απ εκλογές «βίας και νοθείας». 4–5 Nοεμβρίου: Tρομακτική θεομηνία πλήττει τη δυτική Aττική: 31 νεκροί, εκατοντάδες τραυματίες, 3.000 άστεγοι. 6 Nοεμβρίου: Mεγάλες πλημμύρες στην Aθήνα με 43 νεκρούς. 14 Nοεμβρίου: H Eνωση Kέντρου κηρύσσει τον «Aνένδοτον Aγώνα».

1961 • Oσκαρ μουσικής στον Mάνο Xατζιδάκι για το τραγούδι «Tα παιδιά του Πειραιά» στην ταινία του Zυλ Nτασσέν «Ποτέ την Kυριακή». • O Nικ λαος Πλάτων αρχίζει τις ανασκαφές του μινωικού ανακτ ρου στη Zάκρο της ανατολικής Kρήτης. • Eναρξη ανασκαφών στο νεολιθικ οικισμ στο Nτικιλί Tας κοντά στους Φιλίππους απ τη Γαλλική Aρχαιολογική Yπηρεσία. • Aνασκάπτεται η «οικία του Mενάνδρου» στη Λέσβο, ρωμαϊκή οικία του 3ου αιώνα μ.X. με ψηφιδωτές παραστάσεις του κλασικού θεατρικού κωμικού συγγραφέα Mενάνδρου και των Eπτά Mουσών. Oι ανασκαφές διαρκούν μέχρι και το 1963. • Στο σπήλαιο «Aλεπ τρυπα» της Mάνης ανακαλύπτονται κρανία και εργαλεία της προϊστορικής εποχής. • Στο Mουσείο Λούβρου του Λονδίνου εγκαινιάζεται έκθεση έργων του Θε φιλου. • «H τραγωδία του Aιγαίου» του Bασίλη Mάρου. • «Kατήφορος» του Γιάννη Δαλιανίδη. • «Συνοικία το Oνειρο» του Aλέκου Aλεξανδράκη, σε σενάριο Tάσου Λειβαδίτη. • Mάρκος Λαζαρίδης: Γαζέλα (διηγήματα). • Aντώνης Σαμαράκης: Aρνούμαι. • Σπύρος Πλασκοβίτης: Tο φράγμα. • Nίκος Kάσδαγλης: Eγώ ειμί Kύριος ο Θε ς σου. • Θάνατος Γιάννη Kορδάτου (1981–1961).

1962 Iανουάριος 13 Iανουαρίου: O Mεγαρίδος Iάκωβος εκλέγεται Aρχιεπίσκοπος Aθηνών. 16 Iανουαρίου: Eνωση Kέντρου και EΔA καταθέτουν προτάσεις δυσπιστίας κατά της κυβέρνησης, υποστηρίζοντας τι προήλθε απ εκλογές «βίας και νοθείας». H Bουλή καταψηφίζει (18/1) την πρ ταση, με 176 ψήφους. 23 Iανουαρίου: O νεοεκλεγείς Aρχιεπίσκοπος Aθηνών παραιτείται.

Θεσσαλονίκη, 1964. Στιγμι$τυπο απ$ την πρώτη Πορεία Eιρήνης στη συμπρωτεύουσα. Aνάμεσα στα παν$, το σήμα της Eιρήνης και μεγάλη εικ$να του πρώτου ειρηνοδρ$μου Γρηγ$ρη Λαμπράκη (φωτ.: Eπίκαιρα).

Aυθ$ρμητη διαδήλωση πολιτών στο κέντρο της Aθήνας, στη διάρκεια του «ανένδοτου». Tα πνεύματα ήταν ιδιαίτερα εξημμένα μετά τις εκλογές «βίας και νοθείας» το 1961. Tο πλήθος των πολιτών πύκνωνε ταχύτατα γύρω απ$ τα «πηγαδάκια» των υπαίθριων πολιτικών συζητητών και γύρω απ$ τους αυτοσχέδιους αγορητές. Aυτ$ το περίφημο «πεζοδρ$μιο» (για τους κατηγ$ρους του) ήταν (για τους θιασώτες του) η γνησι$τερη έκφραση της άμεσης δημοκρατίας της Aγοράς (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπ$ρτερ).

Aθήνα, 1963. O Kων. Kαραμανλής και το βασιλικ$ ζεύγος Παύλος και Φρειδερίκη προσέρχονται σε επίσημη τελετή. Hδη οι σχέσεις πρωθυπουργού – ανακτ$ρων έχουν κλονιστεί εξαιτίας τής –απ$ καταβολής μοναρχίας στην Eλλάδα– εμμονής, του στέμματος να θέτει εαυτ$ν υπεράνω πάσης άλλης εξουσίας (φωτ.: Aφοί Mεγαλοκον$μου).

Φεβρουάριος 12 Φεβρουαρίου: O Γιούρι Γκαγκάριν, ο πρώτος άνθρωπος που πέταξε στο διάστημα, επισκέπτεται την Aθήνα και γίνεται ενθουσιωδώς δεκτ ς απ τους Aθηναίους. 18 Φεβρουαρίου: O Kαβάλας Xρυσ στομος εκλέγεται Aρχιεπίσκοπος. Mάρτιος 18 Mαρτίου: Σε μεγάλη συγκέντρωση στο Hράκλειο Kρήτης, ο Γ. Παπανδρέου κηρύσσει επίσημα τον «Aνένδοτον Aγώνα κατά της κυβέρνησεως της βίας και νοθείας». Aπρίλιος 20 Aπριλίου: Συγκέντρωση της E.K. στην Πλατεία Kλαυθμώνος απαγορεύεται απ

την αστυνομία. Eπακολουθούν συγκρούσεις με 40 τραυματίες, μεταξύ των οποίων και 2 βουλευτές της E.K. Mάιος 13 Mαΐου: Aθήνα: Γάμοι της πριγκίπισσας Σοφίας με τον Xουάν–Kάρλος της Iσπανίας. Iούλιος 25 Iουλίου: Aγροτικ συλλαλητήριο στο Hράκλειο Kρήτης και κατάληψη

της Nομαρχίας απ τους αγρ τες. Σεπτέμβριος 8 Σεπτεμβρίου: Συλλαλητήριο καπνοπαραγωγών στο Ξηρ μερο. Συμπλοκές με τη χωροφυλακή. Eνας αγρ της νεκρ ς. Δεκέμβριος 15 Δεκεμβρίου: O βασιλιάς Παύλος, επί τη ευκαιρία των γενεθλίων του, απονέμει χάρη στον Mανώλη Γλέζο.

1962 • Στο Δερβένι της Θεσσαλονίκης ανασκάπτεται ταφικ σύνολο απ τα τέλη του 4ου αιώνα π.X. με πλούσια ευρήματα. Γνωστ τερο απ αυτά ο χάλκινος κρατήρας με ανάγλυφες παραστάσεις απ τον κ σμο του Διονύσου. • Στις 27 Oκτωβρίου, 50 χρ νια μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, εγκαινιάζεται το Aρχαιολογικ Mουσείο Θεσσαλονίκης, κτίσμα του αρχιτέκτονα Π. Kαραντινού. • Eγκαινιάζεται το Eθνικ Iστορικ Mουσείο στο κτίριο της Παλαιάς Bουλής. • «Hλέκτρα» του Mιχάλη Kακογιάννη. • «Ψηλά τα χέρια Xίτλερ» του Pοβήρου Mανθούλη. • «Oυραν ς» του Tάκη Kανελλ πουλου. KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

5

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Aθήνα, 20 Aυγούστου 1964. Aπ$ την επίσκεψη του Mακαρίου στο Kαστρί. Tο Σχέδιο Nτιν Aτσεσον απορρίπτεται απ$ Aθήνα και Λευκωσία. Aπ$ αριστερά: Στ. Kωστ$πουλος και Σπ. Kυπριανoύ, υπουργοί Eξωτερικών Eλλάδας και Kύπρου αντιστοίχως, Πολύκαρπος Γεωρκάτζης, Γ. Παπανδρέου, Aρχιεπίσκοπος Mακάριος, Aνδρέας Παπανδρέου (φωτ.: Aφοί Mεγαλοκον$μου).

• Kώστας Tαχτσής: Tο τρίτο στεφάνι. • Mίλτος Σαχτούρης: Tα στίγματα. • Mένης Kουμανταρέας: Tα μηχανάκια. • Γιώργος Mανιάτης: Δραπέτευσα απ τη λεγεώνα των ξένων. • Στρατής Tσίρκας: Aριάγνη (το δεύτερο βιβλίο της τριλογίας Aκυβέρνητες Πολιτείες). • Θανάσης Πετσάλης–Διομήδης: Eλληνικ ς ρθρος. • Aνδρέας Φραγκιάς: Kαγκελ πορτα. • Διδώ Σωτηρίου: Mατωμένα χώματα. • Θάνατος Γαλάτειας Kαζαντζάκη (1880–1962). • Θάνατος Mανώλη Kαλομοίρη (1883–1962). • Θάνατος Γεωργίου Παπανικολάου (1883–1962).

1963 Φεβρουάριος 15 Φεβρουαρίου: Συγκρούσεις αστυνομίας–φοιτητών με εννέα τραυματίες στη διάρκεια απαγορευμένης διαδήλωσης για το 15%. 21 Φεβρουαρίου: H EPE καταθέτει στη Bουλή πρ ταση αναθεώρησης του Συντάγματος, με σκοπ την ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής, την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και τον έλεγχο πάσης επιβουλής κατά της δημοκρατίας. Mάρτιος 13 Mαρτίου: Συμπλοκές βουλευτών της EPE και της EΔA μέσα στη Bουλή.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

30 Mαρτίου: Oργανο του διεθνούς κομμουνισμού χαρακτηρίζει η κυβέρνηση τον «Σύνδεσμο Nέων για τον Πυρηνικ Aφοπλισμ και την Eιρήνη Mπέρτραντ Pάσσελ». Aπρίλιος 20 Aπριλίου: Σοβαρά επεισ δια εις βάρος της βασίλισσας Φρειδερίκης κατά τη διάρκεια επίσκεψής της στο Λονδίνο. Πρωταγωνιστεί η Mπέττυ Mπάρλετ–Aμπατέλιου. 22 Aπριλίου: O σύνδεσμος Mπέρτραντ Pάσσελ διοργανώνει πορεία ειρήνης. H πορεία απαγορεύεται. Eκτεταμένες συλλήψεις. Στον Tύμβο του Mαραθώνα φθάνουν μ νο ελάχιστα άτομα, ανάμεσά τους και ο βουλευτής της EΔA, γιατρ ς και βαλκανιονίκης Γρηγ ρης Λαμπράκης, που κακοποιείται απ «αγανακτισμένους χωρικούς». 28–30 Aπριλίου: Δ΄ Πανσπουδαστικ Συνέδριο. Iδρύεται η EΦEE, στην οποία συμμετέχουν 22 απ τις 33 φοιτητικές οργανώσεις. Πρώτος πρ εδρ ς της εκλέγεται ο Γιάννης Tζαννετάκος και γενικ ς γραμματέας ο Γιάννης Γιαννουλ πουλος. Mάιος 16 Mαΐου: Eπίσημη επίσκεψη του Γάλλου προέδρου Σαρλ ντε Γκωλ στην Aθήνα. Eντυπωσιακή υποδοχή. H κυβέρνηση Kαραμανλή παίζει με προσοχή το ευρωπαϊκ

της χαρτί. 22 Mαΐου: Δολοφονική επίθεση στη Θεσσαλονίκη εναντίον του βουλευτή της EΔA

Γρ. Λαμπράκη απ τους παρακρατικούς Σ. Γκοτζαμάνη και M. Eμμανουηλίδη. Tο θύμα πέφτει σε κώμα. Tραυματίζεται βαριά ο Γ. Tσαρούχης, επίσης βουλευτής της EΔA. 27 Mαΐου: O Γρ. Λαμπράκης υποκύπτει στα τραύματά του. Iούνιος 11 Iουνίου: Παραίτηση του K. Kαραμανλή μετά την απ ρριψη απ τον Παύλο της εισήγησής του, να μην πραγματοποιήσει ο βασιλιάς προγραμματισμένο ταξίδι του στο Λονδίνο. 13 Iουνίου: Eντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Παν. Πιπινέλη, τον οποίο επρ τεινε στον βασιλιά ο Kαραμανλής. O Kαραμανλής αναχωρεί για τη Zυρίχη, που παραμένει έως τις εκλογές. 19 Iουνίου: Oρκίζεται μεταβατική κυβέρνηση Πιπινέλη. 22–25 Iουνίου: Πανηγυρικ ς εορτασμ ς της πρώτης χιλιετηρίδας του αγιορείτικου μοναχισμού, παρουσία του Oικουμενικού Πατριάρχη Aθηναγ ρα, του Πατριάρχη Iεροσολύμων, Πατριαρχών των βαλκανικών χωρών και του βασιλιά Παύλου. Σεπτέμβριος 28 Σεπτεμβρίου: Oρκίζεται υπηρεσιακή κυβέρνηση υπ τον πρ εδρο του Aρείου Πάγου Στυλιαν Mαυρομιχάλη για τη διεξαγωγή εκλογών στις 3 Nοεμβρίου με σύστημα ενισχυμένης αναλογικής. O Kαραμανλής επιστρέφει ύστερα απ τετράμηνη παραμονή στη Zυρίχη.

Nοέμβριος 3 Nοεμβρίου: Bουλευτικές εκλογές. Πρώτο κ μμα η Eνωση Kέντρου, με σχετική πλειοψηφία στη Bουλή (42,04% και 138 έδρες). EPE: 39,37% και 132 έδρες, EΔA: 14,35% και 28 έδρες, K μμα Προοδευτικών: 3,37% και 2 έδρες. 8 Nοεμβρίου: Oρκίζεται κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου με πρωθυπουργ τον Γεώργιο Παπανδρέου. Δεκέμβριος 9 Δεκεμβρίου: O Kωνσταντίνος Kαραμανλής αποσύρεται απ την πολιτική και εγκαταλείπει τη χώρα, αφού ορίζει διάδοχ

του τον Παναγιώτη Kανελλ πουλο. 20 Δεκεμβρίου: H κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης απ

τη Bουλή, με την υποστήριξη της EΔA. O Γ. Παπανδρέου ανακοινώνει αμέσως σειρά γενναίων παροχών. 24 Δεκεμβρίου: Παραίτηση της κυβέρνησης μετά την άρνηση του πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου να κυβερνά στηριζ μενος στην ψήφο της Aριστεράς. 29 Δεκεμβρίου: Yπηρεσιακή κυβέρνηση υπ τον Iω. Παρασκευ πουλο.

1963 • O Γιώργος Σεφέρης τιμάται με το Bραβείο N μπελ Λογοτεχνίας • Eκδίδεται το περιοδικ «Eποχές» (Mάιος 1963 – Aπρίλιος 1967) • «Tα κ κκινα φανάρια» του Bασίλη Γεωργιάδη.

Aθήνα, 18 Σεπτεμβρίου 1964: οι γάμοι του Kωνσταντίνου και της Aννας – Mαρίας. H βασιλική άμαξα με τους νε$νυμφους, τη στιγμή που η γαμήλια πομπή περνά απ$ την πλατεία Oμονοίας. Tο νεαρ$ των νεονύμφων, η λάμψη της γιορτής, η ευτυχής ατμ$σφαιρα, ξύπνησαν τα αισθήματα συμπάθειας και τη μεγαλοψυχία $λων. Aτυχώς για το θρ$νο –και δυστυχώς για τον τ$πο– ήταν μ$νο ένα διάλειμμα, πριν τα Aνάκτορα επανέλθουν στη χρ$νια κατάσταση υπεροψίας και πολιτικής ακαμψίας (φωτ.: Eνωσις – Hνωμένοι Φωτορεπ$ρτερ).

ση κατάπαυση του πυρ ς. O Γρίβας αρνείται. H τουρκική αεροπορία βομβαρδίζει την περιοχή Tυλληρίας. 17 Aυγούστου: H Eλλάδα αποσύρει απ

το NATO στρατιωτικές δυνάμεις και το ελληνικ κλιμάκιο απ τη Σμύρνη. 20 Aυγούστου: Πρ ταση για το Kυπριακ

του Nτιν Aτσεσον, απεσταλμένου του Λίντον, απορρίπτεται απ Aθήνα και Λευκωσία. 28–30 Aυγούστου: Bιαιοπραγίες εναντίον Eλλήνων σε Aγκυρα και Σμύρνη. Σεπτέμβριος Aρχές Σεπτεμβρίου: Ψηφίζεται ο ν μος για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. 6 Σεπτεμβρίου: Δήμαρχος Aθηναίων εκλέγεται απ το δημοτικ συμβούλιο ο Γ. Πλυτάς, επικεφαλής της μειοψηφίας χάρις στις ψήφους μερίδας των κεντρώων συμβούλων. 18 Σεπτεμβρίου: Γάμος του Kωνσταντίνου με την Aννα Mαρία της Δανίας. Oκτώβριος 1 Oκτωβρίου: Aποκατάσταση των αξιωματικών που είχαν διωχθεί για την υπ θεση της αεροπορίας, που αποδείχθηκε χαλκευμένη.

• «Mικρές Aφροδίτες» του Nίκου Kούνδουρου σε σενάριο του Bασίλη Bασιλικού. • Mαρία Iορδανίδου: Λωξάνδρα. • Θανάσης Bαλτιν ς: H κάθοδος των εννιά (στο περιοδικ «Eποχές»). • Kοσμάς Πολίτης: Στου Xατζηφράγκου. • Γιώργος Σαραντής: Ποιήματα. • Tίτος Πατρίκιος: Ποιήματα. • Mήτσος Aλεξανδρ πουλος: Nύχτες και αυγές (τ μος A΄, H πολιτεία, τ μος B΄, Tα βουνά). • Γιάννης Mαγκλής: Tα παιδιά του ήλιου και της θάλασσας. • Δημήτρης Xατζής: Tο τέλος της μικρής μας π λης.

1964 Iανουάριος 4 Iανουαρίου: Συναντώνται στην Iερουσαλήμ ο Πατριάρχης Aθηναγ ρας και ο Πάπας Παύλος ΣT΄. 15 Iανουαρίου: Λονδίνο: έναρξη της πενταμερούς διάσκεψης για το Kυπριακ . Φεβρουάριος 6 Φεβρουαρίου: Θάνατος του Σοφοκλή Bενιζέλου απ οξύ πνευμονικ οίδημα, ενώ επέστρεφε στην Aθήνα με πλοίο απ

τα Xανιά. 16 Φεβρουαρίου: Eκλογές. Θριαμβευτική νίκη της Eνωσης Kέντρου –53% των ψήφων και 171 έδρες, έναντι 35,26% και 101 εδρών του συνασπισμού EPE–Προοδευτικών. EΔA: 11,8% και 22 έδρες.

Mάρτιος 4 Mαρτίου: Tο Συμβούλιο Aσφαλείας αποφασίζει την αποστολή ειρηνευτικής δύναμης του OHE στην Kύπρο. 6 Mαρτίου: Πεθαίνει ο βασιλιάς Παύλος. Tον διαδέχεται ο γιος του, που στέφεται βασιλιάς ως Kωνσταντίνος B΄. 7–9 Mαρτίου: Aιματηρές συγκρούσεις Eλληνοκυπρίων–Tουρκοκυπρίων στην Πάφο. 19 Mαρτίου: Kατά την πρώτη ψηφοφορία για την εκλογή προέδρου της Bουλής, 32 βουλευτές της πλειοψηφίας δεν ψηφίζουν τον υποψήφιο της κυβέρνησης. 28 Mαρτίου: Πρ θεση επηρεασμού του ανακριτικού έργου για τη δολοφονία Λαμπράκη αποδίδει στον εισαγγελέα Kωνσταντίνο K λλια ο αρεοπαγίτης Aντώνιος Φλώρος στην έκθεση που συνέταξε για την υπ θεση. Aπρίλιος 17 Aπριλίου: Aρχίζει η μυστική αποστολή της ελληνικής μεραρχίας στην Kύπρο. 23–29 Aπριλίου: Kύπρος: νέες συγκρούσεις Eλληνοκυπρίων–Tουρκοκυπρίων. Mάιος 11 Mαΐου: Eκρηκτική κατάσταση στην Kύπρο. Δύο Eλληνες αξιωματικοί και ο γιος του αστυνομικού διευθυντή της Λευκωσίας δολοφονούνται απ Tουρκοκύπριους, ταν μπήκαν κατά λάθος στην τουρκική συνοικία της Aμμοχώστου. 25 Mαΐου: O Γεώργιος Mαύρος, που είχε παραιτηθεί απ υπουργ ς Συντονισμού έ-

να μήνα ενωρίτερα, εκλέγεται διοικητής της Eθνικής Tράπεζας. Iούνιος 4 Iουνίου: Nέα κρίση στην Kύπρο. H Tουρκία απειλεί με απ βαση. 12 Iουνίου: O Γρίβας αποβιβάζεται στην Kύπρο. 23–25 Iουνίου: Συνομιλίες του Γ. Παπανδρέου με τον Aμερικαν πρ εδρο Λίντον Tζ νσον στην Oυάσιγκτον. O Eλληνας πρωθυπουργ ς ανθίσταται στις αμερικανικές πιέσεις. 30 Iουνίου: H Tουρκία κλείνει με ν μο τα ελληνικά σχολεία στην Iμβρο και Tένεδο και εντείνει την πολιτική αφελληνισμού των δύο νησιών, με μαζικές απαλλοτριώσεις και εποικισμ τους με Tούρκους της Mικράς Aσίας. Iούλιος 5 Iουλίου: Δημοτικές εκλογές. Σε Aθήνα και Πειραιά επικρατούν, αντιστοίχως, οι Kιτσίκης και Kυριακάκος, υποστηριζ μενοι απ την Aριστερά. Στη Θεσσαλονίκη εκλέγεται ο K. Tσίρος, υποστηριζ μενος απ E.K. και EΔA . 11 Iουλίου: Ψήφιση νομοσχεδίου για το «π θεν έσχες» των πολιτικών. 23 Iουλίου: Συγκρούσεις απεργών–αστυνομίας στο Λαύριο. Aύγουστος 6–8 Aυγούστου: Kύπρος: Eχθροπραξίες στην περιοχή Mανσούρας–Kοκκίνων. H ελληνική κυβέρνηση στέλνει σήμα για άμε-

Nοέμβριος 20 Nοεμβρίου: Eπίσκεψη A. Παπανδρέου στην Kύπρο. 29 Nοεμβρίου: Kατά τον εορτασμ της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπ ταμου, σημειώνεται ισχυρή έκρηξη: 13 νεκροί και 45 τραυματίες. Για παλαιά νάρκη κάνει λ γο το επίσημο π ρισμα, που αμφισβητείται απ την Aριστερά. Δεκέμβριος 29 Δεκεμβρίου: Yπ θεση Λαμπράκη: Yστερα απ ανακρίσεις 19 μηνών, το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών παραπέμπει για ανθρωποκτονία απ πρ θεση τους Γκοτζαμάνη και Eμμανουηλίδη, και για ηθική αυτουργία τους Γιοσμά και Kαπελώνη. Oι αξιωματικοί της χωροφυλακής παραπέμπονται για απλή παράβαση καθήκοντος.

1964 • H Bρετανική Aρχαιολογική Aποστολή και η Aρχαιολογική Yπηρεσία ξεκινούν ανασκαφές στο Λευκαντί Eυβοίας. Aποκαλύπτεται μια π λη της ύστερης εποχής του Xαλκού και της γεωμετρικής περι δου. • Iδρυση Πανεπιστημίου Πατρών. • Iδρυση Φιλοσοφικής Σχολής Iωαννίνων. • Eκδίδεται το περιοδικ «Πάλι». • Γιάννης Pίτσος: Ποιήματα. • Γιώργος Θεοτοκάς: Aσθενείς και οδοιπ ροι. • Γιώργος Iωάννου: Για ένα φιλ τιμο. • Nίκος Kαχτίτσης: Eξώστης. • Παντελής Kαλι τσος: O μεσαίος τοίχος. • Θάνατος Δημήτρη Mπ γρη (1890–1964). • Θάνατος Mήτσου Mυράτ (1878–1964). Nικηφρος Σταματάκης KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

7

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tου Kωνσταντίνου Σβολ πουλου Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

ανάρρηση στην πρωθυπουργία, τον Oκτώβριο του 1955, έδωσε στον Kωνσταντίνο Kαραμανλή τη δυναττητα να εκτείνει και στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής τις αναζητήσεις που είχαν προσδιορίσει έως ττε τις θεμελιακές επιλογές του. Tο ραμα μιας Eλλάδας απαλλαγμένης απ τα σύνδρομα της δυσπραγίας και της πενίας, ικανής να ανταποκριθεί δυναμικά στις προκλήσεις της εποχής, τον είχε ήδη ωθήσει στην ανάληψη δραστικών πρωτοβουλιών για την αντιμετώπιση επιτακτικών αναγκών στο εσωτερικ της χώρας – με έμφαση στον εκσυγχρονισμ και την οικονομική ανάπτυξη. Oι επιδιώξεις του στο πεδίο της διεθνούς ζωής θα συναρμοστούν δυναμικά με τη στχευση αυτή. H ανάδυση μιας νέας φυσιογνωμίας της Eλλάδας, που, κατά την έκφραση του Nτε Γκωλ, «σφύζει απ ζωή και βαδίζει στο δρμο της επιτυχίας», θα αποτελέσει ζωτική προϋπθεση για την ευδωση των προσπαθειών του στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. H αναβάθμιση της παρουσίας της χώρας στους κλπους του συμμαχικού στρατοπέδου, η ενίσχυση της αμυντικής ετοιμτητας και η γενικτερη προάσπιση των εθνικών συμφερντων, η διάνοιξη νέων προοπτικών διεθνούς συνεργασίας, η ενεργή, τέλος, συμμετοχή στο νέο ευρωπαϊκ γίγνεσθαι, αποτέλεσαν τις βασικές της παραμέτρους. H κατοχύρωση της ασφάλειας και της εδαφικής ακεραιτητας της εθνικής επικράτειας αποτελούσε, μονιμτερα, πρωταρχική φροντίδα για την ελληνική κυβέρνηση. Kατά την οκταετία Kαραμανλή, παράλληλα με τη μέριμνα για την επίτευξη της οικονομικής ανάπτυξης, θα καταβληθεί συστηματική προσπάθεια για την ενίσχυση, τον εκσυγχρονισμ και την ποιοτική βελτίωση των ελληνικών ενπλων δυνάμεων – ειδικτερα, την ανανέωση του πολεμικού υλικού και την προσαρμογή

H

H οκταετία 1955 –1963 στις νέες τεχνολογικές απαιτήσεις, σε συνδυασμ με την εκπαίδευση και κατάρτιση ικανών στελεχών. H φροντίδα, εντούτοις, για την κάλυψη των αμυντικών αναγκών δεν ήταν δυνατν να αντιμετωπισθεί σε εθνικ αποκλειστικά επίπεδο. Hδη, η ένταξη στο NATO με απφαση της κυβέρνησης Πλαστήρα–Bενιζέλου, γενικτερα αποδεκτή προϋπθεση για την ενίσχυση της αμυντικής ασφάλειας και ετοιμτητας, συνιστούσε και καθοριστική επιλογή στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής. H Eλλάδα, έκθετη σε πιέσεις και απειλές, σε ευρύτερη ιστορική διάρκεια, ήταν εύλογο να αναζητεί στη στενή συνεργασία με τα μέλη της Aτλαντικής Συμμαχίας τα ερείσματα για τη διασφάλιση των ζωτικών συμφερντων της. Παράλληλα, εντούτοις ο Kαραμανλής απέβλεπε στην άμβλυνση των οξυτήτων και στη θεμελίωση εποικοδομητικών σχέσεων με τις γειτονικές βαλκανικές και γενικτερα με τις σοσιαλιστικές χώρες της Aνατολικής Eυρώπης. Tα αποτελέσματα της πολιτικής αυτής έγιναν αισθητά ιδιαίτερα με-

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

τά την παρέλευση της ψυχροπολεμικής σης των θετικών συνεπειών –πολιτιέντασης. Eνωρίτερα μως, η εκδήλωση κών και οικονομικών– για το μέλλον της κρίσης στη Mέση Aνατολή, το του έθνους σο και της σταθερής προ1956, έδωσε την αφορμή για να εκδη- σήλωσης του Kαραμανλή στην ιδέα λωθεί ενεργά η φιλοαραβική επιλογή της ενωμένης Eυρώπης. Yστερα απ ετης Eλλάδας, απτοκη και της επιθυ- πίπονες διαπραγματεύσεις δύο ετών, η μίας της να εξασφαλίσει τη συμπαρά- Eλλάδα έγινε, με τη Συνθήκη της 9ης σταση των αIουλίου 1961, ραβικών και το πρώτο συνγενικτερα, δεδεμένο μέλος των χωρών της EOK των έτου Tρίτου ξι. H θέση της H εξωτερική πολιτική Kσμου στο συμφωνίας σε του Kων. Kαραμανλή: Kυπριακ και ισχύ, απ τον να αμβλύνει Nοέμβριο του ένας απολογισμς τις πιέσεις σε 1962, πέρα απ βάρος του τις ευρύτερες Eλληνισμού προοπτικές, ετης Aιγύπτου. πενεργούσε ήAποφασιστικ βήμα με μακροπρ- δη και ως πρκληση, πρσφορη να θεσμες επιπτώσεις καθοριστικής σημα- συμβάλει στην κινητοποίηση των εθνισίας για τη διεθνή θέση της χώρας ή- κών δυνάμεων με στχο την αναγκαία ταν η σύνδεση με τις Eυρωπαϊκές Kοι- προσέγγιση του αναπτυξιακού επιπέντητες. H απφαση για την οργανική δου των νέων εταίρων της. Παράλληλα ένταξη της Eλλάδας στη διαδικασία μως με την επίτευξη της σύνδεσης, η της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποτέ- Eλλάδα είχε κατορθώσει να βελτιώσει λεσε την απρροια τσο της αποτίμη- προοδευτικά τη θέση της, και γενικτε-

ρα, στο δυτικοευρωπαϊκ χώρο. Iδιαίτερη, ειδικτερα, βαρύτητα θα προσλάβουν οι διμερείς σχέσεις με την Oμοσπονδιακή Γερμανία και τη Γαλλία, μέσα και απ το δίαυλο των προσωπικών επαφών του Eλληνα πρωθυπουργού, αντίστοιχα, με τον Aντενάουερ και τον Nτε Γκωλ. H προοδευτική διεύρυνσή τους –στο οικονομικ πεδίο στην πρώτη περίπτωση, κυρίως στο πολιτικ, στη δεύτερη– αποτέλεσε συνάρτηση και της άρσης της μονοδιάστατης εξάρτησης απ τις Hνωμένες Πολιτείες, ιδιαίτερα έντονης στα πρώτα μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά χρνια. Στο πλαίσιο αυτ, πέρα απ ένα πρώτο «άνοιγμα» στο πολιτικ πεδίο, αναζήτησε και την επίλυση καίριων οικονομικών προβλημάτων, πως η προσέλκυση επενδύσεων απ το εξωτερικ και η αντιμετώπιση των συνεπειών απ την περικοπή της αμερικανικής βοήθειας, με το επιχείρημα τι η Eλλάδα ήταν ήδη σε θέση να αναλάβει μνη το βάρος των αμυντικών της δαπανών. Στο ίδιο χρονικ διάστημα, παράλλη-

Θεσσαλονίκη, Mάιος 1963. Στιγμιτυπο απ τη θερμή υποδοχή που επιφύλαξε στον πρεδρο της Γαλλίας, στρατηγ Nτε Γκολ, ο λας της συμπρωτεύουσας (Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής).

Oυάσιγκτον, 17 Aπριλίου 1961. O K. Kαραμανλής, ο Aμερικανς πρεδρος Tζ. Φ. Kένεντι, ο αντιπρεδρος των HΠA Λίντον Mπ. Tζνσον και ο Eλληνας υπουργς Eξωτερικών Eυάγγελος Aβέρωφ. Στιγμιτυπο απ την επίσκεψη του πρωθυπουργού στις Hνωμένες Πολιτείες (φωτ.: Eλληνικν Φωτορεπορτάζ – Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής).

λα με την κατοχύρωση της ασφάλειας και τη δυναμική ένταξη της χώρας, στο πλαίσιο των νέων μορφών συνεργασίας που διαγράφονταν στον ευρύτερο ευρωπαϊκ χώρο, η κυβέρνηση Kαραμανλή απέβλεψε στην επίλυση του ανοιχτού εθνικού θέματος της Kύπρου. H δυσμενής τροπή που είχε το τελευταίο αυτ προσλάβει μετά την τριμερή Διάσκεψη του Λονδίνου και τα δραματικά γεγοντα της Kωνσταντινούπολης, τον Σεπτέμβριο του 1955, απαίτησαν την ανάληψη απ την κυβέρνηση σύντονων ενεργειών με στχο την αποκατάσταση της εθνικής αξιοπρέπειας και την προώθηση της ενωτικής επιδίωξης. H Eλλάδα αποδύθηκε σε μακρχρονο σκληρ αγώνα προκειμένου να απαλλάξει την Kύπρο απ το αποικιακ καθεστώς και, ταυτχρονα, να εξουδετερώσει τις εντεινμενες τουρκικές αξιώσεις για συγκυριαρχία ή διχοτμηση της Mεγαλονήσου. H ενίσχυση και η στενή συνεργασία με τους φορείς του απελευθερωτικού αγώνα, η σθεναρή προβολή των εθνικών δικαίων απ το βήμα του OHE, η αναζήτηση διπλωματικών ερεισμάτων προς κάθε κατεύθυνση, αποτέλεσαν τις σταθερές παραμέτρους της πολιτικής αυτής. Bαθμιαία, εντούτοις, η άκαρπη παράταση της ηρωικής αντίστασης των μαχητών της EOKA και η αναποτελεσματικτητα των Hνωμένων Eθνών, συνυφάνθηκε με την επίταση του κινδύνου για τη

Bελιγράδι, 30 Iουνίου 1960. O Kων. Kαραμανλής συνομιλεί με τον Γιουγκοσλάβο πρεδρο στρατάρχη Tίτο, κατά τη διάρκεια της τριήμερης ανεπίσημης επίσκεψής του στη γείτονα (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπρτερ – Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής). KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

9

Kάιρο, 17–21 Aυγούστου 1957. Aπ την επίσημη επίσκεψη του Kων. Kαραμανλή στην Aίγυπτο, έπειτα απ πρσκληση του προέδρου Nάσερ. Στη φωτογραφία, ο Aιγύπτιος πρεδρος απονέμει στον Eλληνα πρωθυπουργ κορυφαία τιμητική διάκριση (Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής).

Παρίσι, 4 Mαρτίου 1963. Aπ την επίσκεψη του K. Kαραμανλή στη γαλλική πρωτεύουσα: ο Eλληνας πρωθυπουργς συνομιλεί με τον Γάλλο ομλογ του, Zορζ Πομπιντού (Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής).

Aθήνα, Nοέμβριος 1960. Aπ την επίσκεψη του Bίλι Mπραντ (αριστερά), δημάρχου ττε του Δυτικού Bερολίνου και μετέπειτα καγκελαρίου της Oμοσπονδιακής Γερμανίας, στην ελληνική πρωτεύουσα. Πίσω απ τον K. Kαραμανλή, μλις διακρινμενος, ο Παν. Kανελλπουλος (Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής).

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

δυναμική επιβολή, απ τη Mεγάλη Bρετανία και με τη συναίνεση της Tουρκίας, λύσεως που θα υποθήκευαν ανέκκλητα το εθνικ μέλλον της Kύπρου. Yπ τις συνθήκες αυτές, η αποδοχή της ανεξαρτησίας ως αναγκαστικής λύσης, αρχικά απ τον ίδιο τον Aρχιεπίσκοπο Mακάριο, τον Σεπτέμβριο του 1958, αποτέλεσε την αφετηρία για την αναπροσαρμογή της τακτικής που είχε ως σταθερ γνώμονα την εμμονή στην αρχή της αυτοδιάθεσης. Σε συνεργασία και με τη σύμφωνη γνώμη της κυπριακής ηγεσίας, η ελληνική κυβέρνηση θα στρέψει το διαπραγματευτικ διάλογο, απ το ολισθηρ έδαφος των προτάσεων Mακμίλαν, στην αναζήτηση καθεστώτος «εγγυημένης ανεξαρτησίας» με κατοχυρωμένη την πρωτοκαθεδρία της πλειοψηφίας και τη συμμετοχή της μουσουλμανικής μειοψηφίας στη διαχείριση της εξουσίας. Mε τις συμφωνίες της Zυρίχης και του Λονδίνου, επιτεύχθηκε τον Φεβρουάριο του 1959, ύστερα απ οκτώ αιώνες υποτέλειας, η σύσταση ανεξάρτητου και κυρίαρχου κυπριακού κράτους. Σύμφωνα μάλιστα με την άποψη του Kαραμανλή, και αυτή η εξασφάλιση της Eνωσης με την Eλλάδα θα ήταν σε μεταγενέστερο στάδιο εφικτή, αν η ελληνοκυπριακή ηγεσία ομαλοποιούσε τις σχέσεις της με την τουρκοκυπριακή μειοντητα και ευθυγράμμιζε την εξωτερική πολιτική της με εκείνη της Aθήνας. Aν γίνει κατ’ αρχήν αποδεκτ το αξίωμα τι η ικανοποίηση των επιδιώξεων στο πεδίο της διπλωματίας αποτελεί συνάρτηση χι μνον της αγαθής προαίρεσης των εκάστοτε κυβερνήσεων αλλά και της κατάλληλης αξιοποίησης της μερίδας ισχύος που πράγματι διαθέτουν, γίνεται αμεστερα καταληπτή η πολιτική του Kαραμανλή και εξηγείται η πρώτη, πλατιά, έκτοτε, αναγνώριση του έργου που είχε επιτελέσει στο εσωτερικ της χώρας και, ταυτχρονα, της θετικής συμμετοχής του στη διεθνή ζωή.

Λευκωσία, 16 Aυγούστου 1960. H υπογραφή των τελικών κειμένων των συμφωνιών για την εγκαθίδρυση της Kυπριακής Δημοκρατίας. O Aρχιεπίσκοπος Mακάριος, εκλεγμένος πρεδρος της νεοσύστατης Δημοκρατίας, υπογράφει τα κείμενα, ενώ, αριστερά του, παρακολουθεί ο τελευταίος Bρετανς κυβερνήτης της Kύπρου, σερ Xιου Φουτ. Δεύτερος απ δεξιά, ο Tουρκοκύπριος αντιπρεδρος της Kυπριακής Δημοκρατίας, δρ Φαζίλ Kιουτσούκ (φωτ.: Eπίκαιρα).

Tου Πέτρου Παπακωνσταντίνου ι συμφωνίες Zυρίχης και Λονδίνου, γράφει στο βιβλίο του Aνοχύρωτη Πολιτεία ο εξ απορρήτων του Mακάριου και επί σειράν ετών πρεσβευτής της Kύπρου στην Aθήνα, Nίκος Kρανιδιώτης, «υπήρξαν το αποτέλεσμα σκληρής ανάγκης και η κατάληξη ενς διλήμματος, μπροστά στο οποίο η βρετανική κυβέρνηση έθεσε τον κυπριακ λα και την ηγεσία του: “H τις συμφωνίες ή τη διχοτμηση”. O Mακάριος επέλεξε το μη χείρον. Στην εκφοβιστική αυτή λύση συνέβαλε ιδιαίτερα η κομμουνιστική φοβία της Aμερικής και η συνεχής εκ μέρους της προσπάθεια ρύθμισης του θέματος». H κυπριακή ανεξαρτησία προβάλλει εξαρχής ναρκοθετημένη. Tο συνταγματικ" καθεστώς της νήσου, προϊ"ν των συμφωνιών Zυρίχης και Λονδίνου, "χι μ"νο ενταφίασε τους π"θους των Eλληνοκυπρίων για ένωση με την Eλλάδα, αλλά και τους κατέστησε πολιτικά ισ"τιμους με τους Tουρκοκύπριους, που αντιστοιχούσαν μ"λις στο 17% του πληθυσμού: Eλληνοκύπριος πρ"εδρος, Tουρκοκύπριος αντιπρ"εδρος. Eλληνοκύπριος υπουργ"ς Eξωτερικών, Tουρκοκύπριος υπουργ"ς Aμυνας. Δύο ανεξάρτητα κοινοβούλια, το καθένα με δικαίωμα βέτο στη νομοθεσία. Aνάλογη «δυαρχία» σε "λους τους σημαντικούς θεσμούς, απ" τη Δικαιοσύνη έως την Tοπική Aυτοδιοίκηση. O Aρχιεπίσκοπος Mακάριος, ο οποίος ήδη έχει καταξιωθεί ως ηγετική μορφή του Kινήματος των Aδεσμεύτων, θεωρεί απ" την πρώτη στιγμή το καθεστώς απλώς ως μεταβατικ" στάδιο προς μια πραγματικά ενιαία και αδέ-

O

Nαρκοθετημένη ανεξαρτησία σμευτη Kυπριακή Δημοκρατία. Σε α- η κρίση στην Tουρκία, με το πραξικ"ντίθεση με τους «Eνωτικούς» γύρω απ" πημα των στρατιωτικών και τον απαγτον στρατιωτικ" αρχηγ" της EOKA χονισμ" του Mεντερές, του αφήνουν και έμπιστο του ελληνικού θρ"νου, μεγαλύτερα περιθώρια πρωτοβουλιών. στρατηγ" Γ. ΓρίYστερα απ" τη βα, οι οποίοι προσαρωτική νίκη σβλέπουν σε νατου στις πρώτες τοϊκή λύση του προεδρικές εκλοKυπριακού, φιλογές, τον ΔεκέμAπ την Kυπριακή δοξεί, εκμεταλβριο του 1959, ο Δημοκρατία λευ"μενος τον αMακάριος, αν και μερικανοσοβιετιβασιλ"φρων, είχε στην κυπριακή κ" ανταγωνισμ", κατορθώσει να επεριπλοκή να εξασφαλίσει νώσει υπ" την ητην ανεξαρτησία γεμονία του ευρύτης νήσου. Kάτι τατο φάσμα πολιπου, βέβαια, προτικών δυνάμεων – ϋποθέτει την αναφιλελεύθερους, τροπή του υφιστάμενου συνταγματι- σοσιαλιστές και κομμουνιστές. H μ"νη, κού πλαισίου. ουσιαστικά, αντιπολιτευτική δύναμη, Στα τέλη του 1963, ο Aρχιεπίσκοπος οι Eνωτικοί του Γρίβα, στις βουλευτικρίνει "τι οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, κές εκλογές του 1960 δεν καταφέρνουν θεωρώντας "τι η ρήξη του K. Kαρα- να κερδίσουν ούτε μία έδρα, ενώ οι μανλή με το παλάτι, στην Eλλάδα, και Mακαριακοί εκλέγουν 30 αντιπροσώ-

πους και το συνεργαζ"μενο με αυτούς AKEΛ, πέντε. O Mακάριος προσπαθεί να ασφαλίσει τα νώτα του έναντι των Δυτικών, πριν ρίξει το γάντι στους Tουρκοκύπριους. Eτσι, πριν ενημερώσει οποιονδήποτε άλλον για τις προθέσεις του, στρέφεται προς τη Bρετανία, καθώς η Kύπρος παραμένει μέλος της Bρετανικής Kοινοπολιτείας. O ίδιος θα γράψει λίγους μήνες αργ"τερα, σε επιστολή του στον Γ. Παπανδρέου: «Kατά τον παρελθ"ντα Nοέμβριο (σ.σ.: του 1963) έλαβον (...) μήνυμα του υπουργού Kοινοπολιτειακών Σχέσεων κ. Nτάνκαν Σαντς "τι συνεφώνει προς την επιδιωκομένην τροποποίησιν ορισμένων συνταγματικών διατάξεων (...) Tα επακολουθήσαντα διέψευσαν, δυστυχώς, τας επί της βρετανικής κυβερνήσεως ελπίδας μου, της οποίας η εν προκειμένω στάσις ουδ"λως υπήρξεν ειλικρινής». Πραγματικά, στις 30 Nοεμβρίου του 1963, εκείνη τη μοιραία για την εξέλιξη

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

11

H EΛΛAΔA 1960 –1965 Nέα Yρκη, 24 Aυγούστου 1960. Tο Συμβούλιο Aσφαλείας του OHE κάνει ομφωνα αποδεκτ το αίτημα εισδοχής της νεοσύστατης Kυπριακής Δημοκρατίας στα Hνωμένα Eθνη (Aρχείο «K»).

του Kυπριακού ημέρα, ο Mακάριος επέδιδε στον αντιπρ"εδρο Kιουτσούκ μνημ"νιο για την αναθεώρηση του κυπριακού Συντάγματος. Συνισταμένη των προτάσεών του ήταν η κατάργηση της ξεχωριστής πλειοψηφίας (Eλληνοκύπριων και Tουρκοκύπριων) για την ψήφιση των ν"μων του κράτους, η άρση του βέτο του προέδρου και του αντιπροέδρου στις κυβερνητικές αποφάσεις και η αποκατάσταση πραγματικά ενιαίων δημοτικών αρχών. H κίνηση αυτή εκλαμβάνεται ως casus belli απ" τους Tουρκοκύπριους και την Aγκυρα. Tην επομένη, 1η Δεκεμβρίου, ο πρ"εδρος της τουρκοκυπριακής Bουλής, Pαούφ Nτενκτάς, μεταβαίνει εσπευσμένα στο Λονδίνο. H Bρετανία ανακρούει πρύμναν και ενθαρρύνει τους Tουρκοκύπριους να κρατήσουν αδιάλλακτη στάση. Eτσι, στις 3 Δεκεμβρίου ο Kιουτσούκ δίνει κατηγορηματικά αρνητική απάντηση στις προτάσεις του Aρχιεπισκ"που, ενώ στις 16 του μην"ς πραγματοποιεί αυστηρ" διάβημα στο προεδρικ" μέγαρο ο Tούρκος πρεσβευτής στη Λευκωσία. Στο μεταξύ, ο υπουργ"ς Eξωτερικών της Kύπρου, Σπύρος Kυπριανού, έχει μεταβεί στην Aθήνα για επείγουσες διαβουλεύσεις με τον Γ. Παπανδρέου. H ατμ"σφαιρα στο νησί βρίσκεται στο "ριο της ανάφλεξης. H δολοφονία μιας Tουρκοκύπριας στη Λευκωσία, τη νύχτα της 20ής Δεκεμβρίου, πυροδοτεί το ξέσπασμα αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ των δύο κοινοτήτων, που διαρκούν ένα δεκαήμερο. Στη Λευκωσία οι Tουρκοκύπριοι δημιουργούν μια γραμμή άμυνας γύρω απ" την παλιά π"λη και προσβάλλουν ελληνικούς θυλάκους. Aπ" τα «ματωμένα Xριστούγεννα» του 1963 η κυπριακή πρωτεύουσα είναι ουσιαστικά διχοτομημένη, γεγον"ς που επισφραγίζεται στις 29 Δεκεμβρίου: η συμφωνία κατάπαυσης του πυρ"ς χωρίζει τον ελληνοκυπριακ" απ" τον τουρκοκυπριακ" τομέα της π"λης με μια «πράσινη γραμμή». Eίχαν προηγηθεί η εμφάνιση τουρκικών πολεμικών σκαφών στις κυπριακές ακτές και η απειλή εισβολής, που αποσοβήθηκε ύστερα απ" παρεμβάσεις του Λίντον Tζ"νσον και του Nικήτα Xρουστσ"φ. H προσπάθεια για ενιαία και ανεξάρτητη Kύπρο καταλήγει να δημιουργήσει μια διχοτομική κατάσταση και να παρασύρει το Kυπριακ" σε νατοϊκή τροχιά. H θλιβερή πραγματικ"τητα αποτυπώνεται με την «Πενταμερή Διάσκεψη», που συγκαλείται στις 15 Iανουαρίου στο Λονδίνο, ύστερα απ" ασφυκτικές πιέσεις των Aμερικανών και των Aγγλων. Συμμετέχουν, πλην των τριών εγγυητριών δυνάμεων (Bρετανία, Eλλάδα, Tουρκία), εκπρ"σωποι της Eλληνοκυπριακής και της Tουρκοκυπριακής κοιν"τητας, "χι "μως και της Kυπριακής Δημοκρατίας, που, ωστ"σο, εξακολουθεί να αποτελεί, τουλάχιστον τύποις, κυρίαρχο κράτος–μέλος του OHE. Στη διάσκεψη, οι Eλληνοκύπριοι δέχονται καταιγισμ" πιέσεων να αποδεχθούν είτε την πρ"ταση Σανς για ένταξη της Kύπρου στο NATO, με ταυτ"χρονη επιβολή εν"ς έντονα διχοτομι-

κού συνταγματικού πλαισίου, είτε την πρ"ταση του Aμερικανού υφυπουργού Tζορτζ Mπολ, που προβλέπει την αποστολή νατοϊκής ειρηνευτικής δύναμης στη νήσο και την έναρξη συνομιλιών υπ" την αιγίδα της Συμμαχίας. Tις προτάσεις αποδέχονται ασμένως η Aγκυρα και οι Tουρκοκύπριοι, ενώ σ’ αυτή την κατεύθυνση κλίνει και η μεταβατική, υπ" τον I. Παρασκευ"πουλο, κυβέρνηση των Aθηνών (στην πραγματικ"τητα το παλάτι, καθώς η χώρα βρίσκεται σε προεκλογική περίοδο). Tις απορρίπτει ωστ"σο κατηγορηματικά ο Mακάριος, επικουρούμενος και απ" τη Σοβιετική Eνωση, η οποία δηλώνει "τι δεν θα μείνει απαθής εάν επιχειρηθεί η μετατροπή της Kύπρου σε «αβύθιστο αεροπλανοφ"ρο του NATO». Tελικά, το χειρ"τερο αποτρέπεται και στις 4 Mαρτίου αποφασίζεται η αποστολή ειρηνευτικής δύναμης "χι απ" το NATO αλλά απ" τον OHE. Tα πράγματα περιπλέκονται "ταν, την επομένη, οι Tουρκοκύπριοι κινούνται στρατιωτικά με στ"χο να επεκτείνουν τον θύλακο της Λευκωσίας μέχρι την Kηρύνεια, ώστε να διασφαλίσουν ένα στρατηγικής σημασίας προγεφύρωμα εν "ψει μελλοντικών επεμβατικών σχεδίων του τουρκικού στρατού. Δύο ημέρες αργ"τερα σημειώνονται αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων στην Πάφο, ενώ στις 16 του μην"ς η τουρκική Eθνοσυνέλευση εξουσιοδοτεί την κυβέρνηση του Iσμέτ Iνονού να επέμβει στρατιωτικά στην Kύπρο "ποτε το κρίνει αναγκαίο. H νέα πραγματικ"τητα στην Kύπρο θέτει ενώπιον ιστορικών διλημμάτων την κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος έχει εν τω μεταξύ θριαμβεύσει στις βουλευτικές εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964. Oπως και "λοι οι προκάτοχοί του, δυσφορεί έντονα με τις μονομερείς πρωτοβουλίες του Mακαρίου, "μως, δεν εννοεί να αφήσει την Kύπρο απροστάτευτη. Στις 11 Aπριλίου, σε εμπιστευτική συνάντηση Mακαρίου–Παπανδρέου στο Kαστρί, συναποφασίζεται η μυστική αποστολή ελληνικής μεραρχίας με βαρύ εξοπλισμ" στη νήσο. H υλοποίηση της απ"φασης προχωρεί με ταχύτατους ρυθμούς, ανατρέποντας άρδην τους στρατιωτικούς συσχετισμούς δύναμης και ενισχύοντας τη διαπραγματευτική θέση της ελληνοκυπριακής πλευράς. Mε την απειλή της ένοπλης σύρραξης μεταξύ δύο χωρών–μελών του NATO, οι Aμερικανοί κινούνται ταχύτατα. O πρ"εδρος Tζ"νσον πείθει τους πρωθουργούς των δύο ανήσυχων γειτ"νων να επισκεφθούν την Oυάσιγκτον στα τέλη Iουνίου, για διαπραγματεύσεις. Aλλά ο Eλληνας πρωθυπουργ"ς αρνείται να συναντηθεί με τον Iνονού, αρκούμενος σε διμερείς συνομιλίες με τους Aμερικανούς. Tο μ"νο που δέχεται ο Γ. Παπανδρέου (ο οποίος συνοδεύεται και απ" τον γιο του, αναπληρωτή υπουργ" Συντονισμού, Aνδρέα Παπανδρέου) είναι να αρχίσει ένας γύρος διαπραγματεύσεων υπ" την αιγίδα του OHE, με τη μεσολάβηση του πρώην υπουργού Eξωτερικών των HΠA, Nτιν Aτσεσον. O Aμερικαν"ς μεσολαβητής παρου-

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

σιάζει, στις αρχές Iουλίου, δύο σχέδια. Kαι τα δύο κάνουν λ"γο για ένωση της Kύπρου με την Eλλάδα, με σοβαρά ανταλλάγματα στην Tουρκία — αν και στην πραγματικ"τητα πρ"κειται για εναλλακτικές μορφές νατοϊκής διχοτ"μησης της νήσου. Tο πρώτο προβλέπει την παραχώρηση στην Tουρκία της χερσονήσου της Kαρπασίας, που θα μετατραπεί σε στρατιωτική βάση της Aγκυρας με μεγάλες δυνάμεις στρατού ξηράς, ναυτικού και αεροπορίας, ενώ ταυτ"χρονα εκχωρούνται στην Tουρκία μία σειρά καντονίων, "που οι Tουρκοκύπριοι υπερτερούν δημογραφικά. Tο δεύτερο σχέδιο κάνει λ"γο για «εκμίσθωση» της Kαρπασίας στην Tουρκία για περίοδο 50 χρ"νων, ενώ μειώνει εδαφικά και τον τουρκικ" τομέα της Kύπρου. H Tουρκία τάσσεται υπέρ του πρώτου σχεδίου, η Eλλάδα υποστηρίζει το δεύτερο. «Mας προσφέρουν μία πολυκατοικία έναντι αντιπαροχής εν"ς διαμερίσματος», είναι η χαρακτηριστική έκφραση του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος δεν θέλει να πάει χαμένο αυτ" που θεωρεί την τελευταία ίσως ευκαιρία για επωφελή επίλυση του Kυπριακού. Ωστ"σο, ο Mακάριος τάσσεται κατηγορηματικά αντίθετος και με τα δύο σχέδια Aτσεσον. Στις 7 Aυγούστου, οι Eλληνοκύπριοι καταλαμβάνουν το ύψωμα του Λωρ"βουνου και ετοιμάζονται να εισβάλουν στα K"κκινα. Tην επομένη, τουρκικά αεροπλάνα βομβαρδίζουν

την Πάφο και την Tυλληρία, ενώ τουρκικά πολεμικά πλοία εμφανίζονται στα ανοιχτά των κυπριακών ακτών. Ποτέ πριν, το ενδεχ"μενο μιας τουρκικής εισβολής δεν ήταν τ"σο άμεσο. O Mακάριος στρέφεται ανοιχτά προς τη M"σχα, και, στις 10 Aυγούστου, ο Nικήτα Xρουστ"φ διαμηνύει στον Iνονού "τι αν αποτολμήσει πολεμικ" τυχοδιωκτισμ" θα βρει την EΣΣΔ αντιμέτωπη. H παρέμβαση της σοβιετικής διπλωματίας αποσοβεί την επαπειλούμενη τουρκική εισβολή, αλλά η στάση του Mακαρίου οδηγεί σε νεκρ" σημείο τις ήδη ψυχρές σχέσεις του με την Aθήνα. O Γ. Παπανδρέου καλεί στην Aθήνα τον στρατηγ" Γρίβα και τον πείθει να εργασθεί για την αποδοχή του σχεδίου Aτσεσον. Στο μεταξύ οι Aμερικανοί, ανήσυχοι απ" τον κίνδυνο να μετατραπεί η Kύπρος σε «Kούβα της Aνατολικής Mεσογείου», πιέζουν τον Eλληνα πρωθυπουργ", μέσω του πρεσβευτή τους, X. Λαμπουίς, να προχωρήσει σε πραξικοπηματική «Eνωση», στη λογική του σχεδίου Aτσεσον, που, βέβαια, προϋποθέτει τον επίσης πραξικοπηματικ" παραμερισμ" του Mακαρίου. O Γ. Παπανδρέου δεν αποτολμά αυτή τη λύση, "μως, το εθνικ" μέτωπο έχει υποστεί ανεπαν"ρθωτο ρήγμα. Πάντως, το ειδύλλιο Λευκωσίας–M"σχας δεν θα κρατήσει πολύ. H νέα, υπ" τον Λεονίντ Mπρέζνιεφ, σοβιετική ηγεσία αποφασίζει να

Λευκωσία, 1964. Bρετανική περίπολος στην «πράσινη γραμμή» ανάμεσα στις δύο κοιντητες της κυπριακής πρωτεύουσας (φωτ.: Camera Press).

εξισορροπήσει την πολιτική της. Στις 21 Iανουαρίου του 1965, ο Σοβιετικ"ς υπουργ"ς Eξωτερικών, Aντρέι Γκρομίκο, δηλώνει "τι η χώρα του τάσσεται εναντίον μιας μελλοντικής ένωσης Eλλάδας–Kύπρου και υπέρ της λύσης του Kυπριακού στο πλαίσιο μιας δικοινοτικής ομοσπονδίας, μία θέση πολύ κοντά στην επίσημη πολιτική της Aγκυρας. H ανατροπή του Γ. Παπανδρέου το 1965 επιδεινώνει ραγδαία τις ήδη προβληματικές σχέσεις του Mακαρίου με το εθνικ" κέντρο. Προς την ίδια κατεύθυνση δρα και η βαθιά προσωπική αντιπάθεια του πρωθυπουργού Στέφανου Στεφαν"πουλου προς τον Mακάριο. Xαρακτηριστικ" εξάλλου είναι και ένα απ"σπασμα της εφημερίδας «Eλευθερία», που θεωρείται προσωπικ" "ργανο του Kων. Mητσοτάκη: «Δεν διαθέτει πλέον ο Aρχιεπίσκοπος περιθώρια συνεχίσεως των κουτοπ"νηρων ελιγμών, οι οποίοι απέληξαν εκεί "που απέληξαν... Eάν αντιθέτως επιδοκιμάζει την επιδίωξιν να καταστεί η μαρτυρική Kύπρος η π"ρνη της Eγγύς Aνατολής, ριπτομένη οτέ μεν εις τας ρωσικάς, οτέ δε εις τας βρετανικάς αγκάλας... τ"τε δεν χρειάζεται η Eλλάς ως προαγωγ"ς εις την οδ"ν της απωλείας. Aς προχωρήσουν μ"νοι»! Aθήνα, Mάρτιος 1964. Aπ την επίσκεψη του Aρχιεπισκπου Mακαρίου στην πρωθυπουργική κατοικία, στο Kαστρί. Aπ αριστερά, ο πρωθυπουργς της Eλλάδας, Γ. Παπανδρέου, ο Eλληνας υπουργς Eθνικής Aμυνας Πέτρος Γαρουφαλιάς, ο Mακάριος, ο Kύπριος υπουργς Eξωτερικών Σπύρος Kυπριανού, ο Γ. Γρίβας και ο Eλληνας υπουργς Eξωτερικών Σταύρος Kωστπουλος (φωτ.: Aφοί Φλώρου).

Tο ενδεχμενο ανατροπής του Mακαρίου με ενθάρρυνση των Aθηνών, θα εγγραφεί, κανονικά πλέον, στην ημερήσια διάταξη, μετά το πραξικπημα της 21ης Aπριλίου του 1967. KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

13

1962, 20 Iανουαρίου. O Γ. Παπανδρέου, ο Σοφοκλής Bενιζέλος και ο Στέφανος Στεφανπουλος στα έδρανα της αντιπολίτευσης στη Bουλή, που μετά τις εκλογές του Oκτωβρίου 1961 η Eνωση Kέντρου διέθετε 100 βουλευτές (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπρτερ).

H Eνωση Kέντρου Tου Θανάση Διαμαντπουλου Kαθηγητή, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Tμήμα Πολιτικής Eπιστήμης και Iστορίας

το συλλογικ ιστορικ ασυνείδητο των περισστερων ευρωπαϊκών λαών, του ελληνικού οπωσδήποτε περιλαμβανομένου, οι αρχές της δεκαετίας του ’60 συνδέονται με τη μετάβαση απ την περίοδο της μεταπολεμικής ανέχειας και στέρησης σε μια επμενη φάση σχετικής ευμάρειας, ανοχής και άνεσης, η οποία κατά καννα είχε εμφανή πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά παρακολουθήματα. Στη χώρα μας ειδικτερα, χαρακτηριστικ είναι, ακμη και σε συμβολικ επίπεδο, τι το 1961, χρονιά συγκρτησης της Eνωσης Kέντρου, ο αστικς πληθυσμς εξισώθηκε με τον αγροτικ: 43,3% και 43.8% αντίστοιχα, έναντι 12,9% του ημιαστικού. Για πρώτη φορά, απ το τέλος του Eμφυλίου, ακμη, την ίδια αυτή χρονιά ο ρυθμς αύξησης της αμοιβής εργασίας άρχισε να ξεπερνάει το ρυθμ αύξησης του κατά κεφαλήν βιομηχανικού προϊντος. Για πρώτη φορά, επίσης, το βιομηχανικής προέλευσης ακαθάριστο εθνικ προϊν ξεπερνάει το αντίστοιχο προϊν αγροτικής προέλευσης. H αξία των εισαγμενων επενδυτικών προϊντων υπερβαίνει αυτή των ει-

Σ

σαγμενων βιομηχανιών καταναλωτικών αγαθών. H εισαγωγή, ταυτχρονα, επενδυμενων ξένων κεφαλαίων με βάση το ν. 2276/53, κυρίως απ το 1962, επιταχύνεται εντυπωσιακά. Eργασιακοί ροι, συνακλουθα, κοινωνικές προσδοκίες, νοοτροπίες και καταναλωτικά πρτυπα εξελίσσονται ανάλογα. Tα διατιθέμενα I.X. και οι ηλεκτρικές συσκευές, χαρακτηριστικά, κυριολεκτικά πολλαπλασιάζονται. Kαι, κυρίως, δημιουργείται μια νέα μεσαία τάξη επιτηδευματιών και ελεύθερων επαγγελματιών –απ μικροβιομήχανους και εργολάβους κατασκευαστές πολυκατοικιών μέχρι δοσάδες– περίπου ανεξάρτητων απ το «κράτος της Δεξιάς». Tο κυριτερο πολιτικ αποτέλεσμα, λοιπν, των κοινωνικοοικονομικών αυτών αναδιαρθρώσεων του τέλους της δεκαετίας του ’50 και των αρχών της δεκαετίας του ’60 ήταν η αξίωση ενς σταδιακά αστικοποιούμενου λαού με ανερχμενο βιοτικ επίπεδο να διευρύνει τις πολιτικές του ελευθερίες και να απαλλαγεί απ το ασφυκτικ πολιτικ πλαίσιο της πρώτης μετεμφυλιακής περιδου, εγγυητής και διαχειριστής του οποίου εθεωρείτο ακριβώς αυτ το «κράτος της Δεξιάς». Eύλογα, επομένως, θα μπορούσε κανείς να δει την ίδρυση της Eνωσης Kέντρου, που ορισμένοι υπεραισιδοξοι θεώρησαν τι «επαναστατικοποίησε» τα πολιτικά δε-

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

δομένα της εποχής, ως μια αντίδραση προσαρμογής του πολιτικού συστήματος στο νέο κοινωνικ και ιδεολογικ περιβάλλον. Συστηματικτερη, ωστσο, θεώρηση των πραγμάτων πείθει τι η συγκρτηση του νέου κμματος (θεωρητικά κμματος εξουσίας απ την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του) ευνοήθηκε και απ καθαρά πολιτικά ακμη και συγκυριακά δεδομένα, τα οποία προκύπτουν ανάγλυφα, εφσον παρουσιαστεί το έως ττε υφιστάμενο –μετεμφυλιακ– κυρίαρχο πολιτικ πλαίσιο. Eιδικτερα: H, έως τη συγκρτηση της E.K., μετεμφυλιακή περίοδος προσδιορίζεται απ το ψυχροπολεμικ κλίμα, που επιβίωνε, και απ τη συνακλουθη διατήρηση των «θεσμικών υπολειμμάτων» του Eμφυλίου Πολέμου, που καθιστούσε το ελληνικ πολιτικ σύστημα της εποχής εποπτευμενη ή ακρωτηριασμένη δημοκρατία. H ρευσττητα, εξάλλου και η γενικευμένη αμφισβήτηση του θεσμικού πλαισίου διεξαγωγής της πάλης για την εξουσία, καθώς και η ατελής νομιμοποίηση της μοναρχικής μορφής του καθεστώτος, που είχε ως αποτέλεσμα την ανασφάλεια και την αμυντική στάση τού –πολιτικά ισχυρού, ωστσο, και θεωρούμενου ως εγγυητή του μετεμφυλιακού στάτους κβο– εστεμμένου ρυθμιστή του πολιτεύματος. Oλα αυτά τα στοιχεία ασφαλώς και περιριζαν την αρτίωση του

δημοκρατικού πολιτεύματος. Kαι προσδιριζαν το βασικ χαρακτηριστικ του, την ουσιαστική ανυπαρξία δυναττητας κυβερνητικής εναλλαγής. Tην αδυναμία, δηλαδή, σταθερής ανάληψης της διακυβέρνησης της χώρας –πολλώ μάλλον δε της πραγματικής εξουσίας– απ πολιτικ χώρο άλλον πλην του συγκροτούντος τη σκληροπυρηνική πτέρυγα των νικητών του Eμφυλίου, έστω και αν στις αρχές της δεκαετίας του ’50 σχημαστίστηκαν και κάποιες εξαιρετικά βραχύβιες κυβερνήσεις συνασπισμού βενιζελογενών κομμάτων, οι οποίες και εύθραυστες ήταν, και, ως οιονεί εποπτευμενες, ουσιαστικά περιορίζονταν ως προς τα πραγματικά εξουσιαστικά τους περιθώρια, αλλά και εκυριαρχούντο απ τα κμματα της δεξιάς πτέρυγας του χώρου. Aυτή, λοιπν, η «αναπηρία» του πολιτικού μας συστήματος, αφενς μεν προσδιριζε και προσδιορίζονταν απ τη δομή του μετεμφυλιακού κομματικού συστήματος, την παρεμβατική δυναττητα στο δημσιο βίο της χώρας εξωθεσμικών παραγντων κ.λπ., αφετέρου δε έκανε ακμη και τμήματα του κεντρώου χώρου να διεκδικούν την πολιτική τους νομιμοποίηση, μνο ως φωνές πολιτικού κατευνασμού της σκληρής πτέρυγας των νικητών του Eμφυλίου, χι μως ως πραγματικές εναλλακτικές κυβερνητικές προτάσεις.

ευνοϊκά για ένα σοβαρ φιλελεύθερο πολιτικ εγχείρημα θα μπορούσε να θεωρηθεί πως επέδρασε και το κλίμα που δημιούργησε διεθνώς στο δυτικ κσμο η άνοδος του κενεντισμού. Παράλληλα, με το δεδομένο βέβαια πως το κυρίαρχο αίτημα της εποχής για αξιοκρατία δεν ευνοούσε τον «αχθοφρο μεγάλου ονματος» Σοφοκλή Bενιζέλο, η επιλογή ως αρχηγού του Γ. Παπανδρέου –ουσιαστικά προβλέπετο τι το κμμα θα διοικείτο απ οκταμελή επιτροπή, της οποίας θα προήδρευε ο Aχαις ηγέτης– ασφαλώς και διευκολύνθηκε απ την ηλικία του, το μαχητικ του ταμπεραμέντο και τη ρητορική του δειντητα. Kαι ττε, μως, και αργτερα, ελέχθη πως στην επιλογή αυτή ρλο έπαιξε και η προσπάθεια αποτροπής της συνεργασίας του παλαίμαχου φιλελεύθερου πολιτικού με τον Kαραμανλή, με τον οποίο ήταν ευρέως γνωστ τι ο Παπανδρέου έως ττε ερωτοτροπούσε πολιτικά.

H φυσιογνωμία του νέου χώρου Iανουάριος 1962. O Kων. Kαραμανλής και ο Παν. Kανελλπουλος στα κυβερνητικά έδρανα. O αντιπρεδρος του κυβερνώντος κμματος αγορεύει, κατά τη διάρκεια της συζήτησης στη Bουλή της πρτασης δυσπιστίας που κατέθεταν εναντίον της κυβέρνησης η Eνωση Kέντρου και η EΔA, υποστηρίζοντας τι προήλθε απ εκλογές «βίας και νοθείας» (φωτ.: Eνωσις).

H απουσία, συνακλουθα, της συνεκτικής δυναμικής που θα μπορούσε να δημιουργήσει η προοπτική της εξουσίας επέτεινε τις προσωπικές αντιπαραθέσεις των υποψήφιων ηγετών του βενιζελογενούς κεντρώου χώρου (πρώτιστα του Γ. Παπανδρέου και του Σ. Bενιζέλου), οι οποίες, στο πλαίσιο ενς αυτοδιερυνμενου φαύλου κύκλου, απομάκρυναν ακμη περισστερο κάθε εξουσιαστική προοπτική. Προσωπικές πικρίες, ατομικές στρατηγικές, διαθέσεις αλληλοϋπονμευσης, μνήμες παλιών συγκρούσεων, διαφορετικές φιλοσοφίες αντιμετώπισης των ηττημένων του Eμφυλίου και αντίθετες απψεις ως προς την καταλληλτερη στρατηγική πρσβασης στην εξουσία (κυρίως: με ή χωρίς συμβιβασμ με τη «Δεξιά») ασφαλώς και διεύρυναν τις ενδοπαραταξιακές διαιρέσεις της «μη αριστερής αντιδεξιάς». Eύλογα, επομένως, έφτασε στιγμή στις αρχές της δεκαετίας του ’60 που, στο μεταξύ της Δεξιάς και της Aριστεράς πολιτικ χώρο –οι οποίες Δεξιά και Aριστερά, σημειωτέον, είχαν κατακτήσει την κομματική τους εντητα εδώ και μία τουλάχιστον δεκαετία– εκινείτο περίπου μια δεκάδα λιλιπούτειων και αλληλομισούμενων κομματιδίων του Kέντρου με μονοψήφιο το καθένα αριθμ βουλευτών. Kαι χωρίς εμφανή, τουλάχιστον, προοπτική συνένωσης. Ξαφνικά, μως, απ την αρχή του 1961 παρουσιάζεται μια έντονη κινητικτητα στο χώρο και μια εκπληκτική επιτάχυνση των εξελίξεων. Στις 11 Φεβρουαρίου βουλευτές προερχμενοι απ 4 σχήματα –το Φιλελεύθερο Δημοκρατικ Kμμα του Γ. Παπανδρέου, τη Nέα Πολιτική Kίνηση (στην οποία μετείχε πλέον και ο K. Mητσοτάκης), το Kμμα Aγροτών και Eργαζομένων του Mπαλτατζή και τους Aνεξάρτητους Φιλελεύθερους της Bορείου Eλλάδας– συμπτύσσουν το Δημοκρατικ Kέντρο Aγροτική Φιλελεύθερη Eνωση, υπ την προεδρία του Γ. Παπανδρέου, ο οποίος, σύμφωνα με την ιδρυτική διακήρυξη του κμματος προβλεπταν τι «θα περιβάλλεται υπ πολιτικού συμβουλίου αποφασιστικής αρμοδιτητος». Mε 21 συ-

νολικά βουλευτές, το αρτισύστατο κμμα για ολοκλήρωση της Δημοκρατίας, επέφεγίνεται εξαρχής το μεγαλύτερο της κε- ραν αυτ το μέχρι πριν απ ελάχιστους ντρώας αντιπολίτευσης, κάτι που, με δε- μήνες αδιανητο αποτέλεσμα είναι αρκεδομένη τη μακροχρνια «άσπονδη φιλία» τά διαφανείς: κατ’ αρχάς η παρατεταμένη του προς τον Παπανδρέου, προκαλεί την εκτς εξουσίας παραμονή της παράταξης άμεση αντίδραση του Σ. Bενιζέλου. Aυ- ασφαλώς και καθιστούσε για τους κομματς, στην προσπάθειά του να προκαλέσει τάρχες και τους παράγοντες του Kέντρου αντίρροπη ενωτική δυναμική, προσφέρει την κομματική τους ενοποίηση –και άρα, την ηγεσία του Kμματος των Φιλελευθέ- την επανανομιμοποίησή τους ως φερέγγυρων –ή άλλων ευρύτερων σχημάτων στα ου διεκδικητή της εξουσίας, δηλαδή ως οποία αυτ μεδυνάμει διατέχει– διαδοχινομένα παροκά στον ηγέτη χών– ρο για της EOKA την πολιτική στρατηγ Γ. τους επιβίωΓρίβα, στον Σπ. ση. Iδιαίτερα Mαρκεζίνη και σε ένα «ρουστον Hλ. Tσιρισφετοσυντημώκο, χωρίς ωρούμενο» ποστσο κανένα λιτικ σύστηαπ τα εγχειρήμα σαν το ελματα αυτά να ληνικ. Tο ευοδωθεί μέχρι σοκ, κατά δεύτέλους. Tελικά, τερο λγο, αφού και ο που προκάλεEAMογενής σε η εκλογική κεντροαριστεεκτίναξη της ρς Tσιριμώκομμουνιστοκος αποφάσισε γενούς Aρινα συνεργαστεί στεράς στις εμε τον (κομκλογές του μουνιστοφάγο) 1958 έκανε, αO κοινοβουλευτικς εκπρσωπος της Παπανδρέου, ο κμη, και κάEΔA –η οποία διέθετε 24 έδρες στη Bενιζέλος αναποιους απ Bουλή– αγορεύει κατά τη διάρκεια της γκάστηκε να ατους πιο συπρτασης δυσπιστίας εναντίον της κυκολουθήσει και ντηρητικούς βέρνησης της EPE, τον Iανουάριο του αυτς, πως εεκφραστές 1962 (φωτ.: Greca – foto Press). πίσης και οι Στ. του μετεμφυΣτεφανπουλιακού κατελος, Θ. Tουρστημένου να κοβασίλης και Π. Kατσώτας, με αποτέλε- ευνοούν τη δημιουργία αξιπιστης ενδοσμα στις 20.9.1961 να συγκροτηθεί η Eνω- καθεστωτικής–ενδοαστικής εναλλακτικής ση Kέντρου απ λα σχεδν –πλην του κυβερνητικής λύσης. Eνοποιητικά για Mαρκεζίνη– τα εκτς EPE και EΔA υφι- τους κεντρώους πολιτικούς λειτούργησε, στάμενα κομματικά σχήματα, καθώς και εξάλλου, και η απουσία αναστολών εκ μέαρκετούς επώνυμους ανεξάρτητους. ρους της EPE για μικρψυχα κομματική Oι πολιτικοί λγοι οι οποίοι, πέραν της χρήση του πλου που αποτελούσε το επροαναφερθείσης κοινωνικής δυναμικής κλογικ σύστημα, σο ο κεντρώος χώρος και της ωρίμανσης του λαϊκού αιτήματος παρέμενε διασπασμένος. Tέλος, δε, το ίδιο

H συγκρτηση ενς νέου μεγάλου κμματος –θεωρητικά κμματος εξουσίας– πολύ απείχε, ωστσο, απ του να μετατρέψει το πολιτικ σύστημα που προσδιοριζταν απ την ηγεμονία της Δεξιάς σε ένα βρετανικού τύπου ισορροπημένο δικομματισμ, που η κυβερνητική εναλλαγή μπορούσε να συντελεστεί χωρίς δυσκολίες και παρενέργειες. H ιδιαίτερα περιορισμένη, δε, δυναττητα πραγμάτωσης πολιτικής υπέρβασης ή τομής απ την E.K. προσδιορίστηκε, επίσης, και απ την ίδια την –εν πολλοίς εξαρτώμενη, βέβαια, απ τους προαναφερμενους παράγοντες– δομή και φυσιογνωμία του κμματος αυτού. Προϊν, πως προαναφέρθηκε, της ανάγκης για δημιουργία αξιπιστης ενδοαστικής εναλλακτικής κυβερνητικής λύσης (την οποία, μως, αισθανταν μνον ένα τμήμα και χι το σύνολο του μετεμφυλιακού πολιτικού κατεστημένου). Προϊν ταυτχρονα της εύλογης επιθυμίας των εκτς EPE παραδοσιακών πολιτικών παραγντων να βρουν πρσβαση προς το «μάννα» της εξουσίας, έστω και καταπνίγοντας τις προσωπικές τους ηγετικές φιλοδοξίες... Γέννημα, συνακλουθα, του εύθραυστου συμβιβασμού τους και χι κάποιας πρωτοβουλίας της βάσης –έστω και αν υπήρχε κοινωνική διαθεσιμτητα– ή μίας συνειδητής ιδεολογικής σύγκλισης... Xώρος συστέγασης, επομένως, πολιτικών τους οποίους αλληλοπροσέγγισε ο αντικαραμανλισμς τους, μάλλον, παρά κάποια θετικά προσδιορισμένη ιδεολογική συγγένεια... Tο κμμα αυτ, «κμμα αρχηγών», αφού στη συγκρτησή του είχαν μετάσχει 12 προσωπικτητες που είχαν διατελέσει πρεδροι ή κοινοβουλευτικοί εκπρσωποι κομμάτων, κουβαλούσε λες τις αδυναμίες των ρων και των στχων της συγκρτησής του. Mε ανύπαρκτη ιδεολογική εντητα –εφσον στους κλπους του περιλαμβάνονταν απ σοσιαλδημοκράτες (κεντρο)αριστεροί έως δυσαρεστημένοι και θεσιθήρες (ακρο)δεξιοί– με μηδενική ουσιαστικά ψυχική αλληλεγγύη μεταξύ των αλληλοϋποβλεπμενων στελεχών του, με χαλαρή οργανωτική συνοχή και μη αποκρυσταλλωμένους πολιτικούς στχους, έδινε περισστερο την εικνα ευκαιριακού και καιροσκοπικού συνασπισμού πολιτικών προυχντων, παρά ενιαίου συλλογικού υποκειμένου με σαφές και ανανεωτικ σχέδιο πολιτικής παρέμβασης. H συλ-

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

15

H EΛΛAΔA 1960 –1965 λογική ηγεσία που προβλεπταν ήδη στην ιδρυτική του πράξη και η χαλαρή έως ανύπαρκτη οργανωτική του συγκρτηση – ακμη και η φυσιογνωμία του νέου σχήματος, εάν δηλαδή επρκειτο για ενιαίο κμμα ή για κομματικ συνασπισμ, δεν είχε αποσαφηνισθεί επί αρκετ διάστημα μετά την ίδρυσή του, με αποτέλεσμα στελέχη του, πως ο Tσιριμώκος ή ο Παπαπολίτης να αυτοπαρουσιάζονται ως «συνεργαζμενοι αρχηγοί»– εν πολλοίς προδιέγραφαν την πορεία του. Oυσιαστικά, κάτω απ το κέλυφος του ενιαίου κμματος, η E.K. υπέκρυπτε μια «χαλαρή συνομοσπονδία», έναν άτυπο συνασπισμ κομμάτων χωρίς ενιαία δομή ή επεξεργασμένη κοινή πολιτική φισολοφία. Στην πραγματικτητα, το λο πολιτικ σύστημα μετά τη συγκρτησή της, παρά τη φαινομενικά δικομματική μορφή του, εξακολουθεί να λειτουργεί εν πολλοίς σαν ευρύς πολυκομματισμς. Θα μπορούσε, δε, να χαρακτηρισθεί ως «νθος δικομματισμς», κομματική δομή και πραγματικτητα που δεν απέκλειε, βέβαια, εξωθεσμικές παρεμβάσεις. ΄H και πολιτικές λαθροχειρίες, ακμη, οι οποίες δεν προέρχονταν, μως, μνο απ τους πολιτικούς αντιπάλους του νεοσύστατου κμματος, αλλά, και απ παράγοντές του, στην προσπάθεια κυριάρχησής τους, των μεν επί των δε, στην ενδοκομματική πάλη.

H σωτηρία του Aνένδοτου Tο ετερκλητο και προεκλογικ αυτ δημιούργημα –προϊν του ένστικτου πολιτικής επιβίωσης πολιτικών που τους ένωνε, κυρίως ο κοινς πθος της εξουσίας, θα είχε, βέβαια, ελάχιστες πιθαντητες να επιβιώσει μιας εκλογικής ήττας αν η βία και η νοθεία που σφράγισαν τις εκλογές του 1961 και ο Aνένδοτος που ακολούθησε δεν προκαλούσαν μια μεγάλη συσπειρωτική δυναμική. Πράγματι, αν και πολύ μελάνι έχει χυθεί απ τους υποστηρικτές λων των απψεων για τις εκλογές αυτές, στις οποίες η E.K. υποχρεώθηκε να μετάσχει ελάχιστες εβδομάδες μετά τη σύστασή της (σε συνεργασία με το μαρκεζινικ κμμα των Προοδευτικών πήρε μλις το 1/3 τσο των ψήφων σο και των εδρών, έναντι σχεδν 51% της EPE, που απέσπασε 176 έδρες και 14,6% της EΔA, που εξέλεξε 24 βουλευτές), η διαβλητικτητα του αποτελέσματος απ κανέναν δεν αμφισβητήθηκε πειστικά. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, με το ποσοστ της EPE στα στρατιωτικά τμήματα να αγγίζει το 79%; Aπ την άλλη, μως, οι πιο νηφάλιες μεταγενέστερες μελέτες δεν αφήνουν πολλές αμφιβολίες τσο για το βαθμ νθευσης του λαϊκού φρονήματος, ο οποίος ασφαλώς υπήρξε χαμηλτερος απ’ ,τι εμφανίστηκε ττε για λγους πολιτικής εκμετάλλευσης σο και για το γεγονς τι ο Παπανδρέου και ο Σ. Bενιζέλος είχαν εκ των προτέρων εγκρίνει την άσκηση πιέσεων (απ το κρατικ μηχανισμ αλλά και παρακρατικές ομάδες) προς τους υποστηρικτές της EΔA, ελπίζοντας τι πολλοί τρομοκρατούμενοι αριστεροί θα ψήφιζαν την E.K. Aυτά τα δεδομένα, ωστσο, σε τίποτε δεν εμπδισαν την ηγεσία της E.K., παρά την αρχική επιφυλακτικτητα του φιλικού προς αυτήν Tύπου, να επωφεληθεί απ τη λαϊκή οργή που προκάλεσαν οι σταδιακά αποκαλυπτμενες υπερβασίες του κρατικού μηχανισμού, για να ξεκινήσει –με κύριο και ομολογημένο στχο την αποτροπή διαρροών και διαλυτικών τάσεων μέσα στο κμμα– έναν πραγματικά ασυμβίβα-

στο αντικυβερνητικ–αντικαθεστωτικ, ανένδοτο, καθώς δεν αμφισβητείτο πλέον ο πολιτικς προσανατολισμς αλλά η ίδια νομιμοποίηση και η δημοκρατική υπσταση της νέας κυβερνήσεως Kαραμανλή και του «κράτους της Δεξιάς». Eνώ, παράλληλα, λο το 1962 γιγαντιαίες λαϊκές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας πίεζαν τα ανάκτορα να αποστασιοποιηθούν απ την «αμαρτωλή EPE» για να μην συνεπωμισθούν τις ευθύνες της. Oυσιαστικά, δηλαδή, προβαλταν προς το βασιλιά (ο αρχηγς του στρατιωτικού οίκου του οποίου στρατηγς Δβας είχε, ως υπηρεσιακς πρωθυπουργς, διεξαγάγει τις διαβλητές εκλογές) η απαίτηση –έμμεση απειλή να αλλάξει πολιτικ προσανατολισμ για να μην οδηγηθούν τα πράγματα σε αμφισβήτηση– και της καθεστωτικής νομιμοποίησης. Oπωσδήποτε η επικέντρωση της λης προσπάθειας της E.K. στην «αποκατάστασιν της δημοκρατικής νομιμτητος» είχε δύο άμεσες συνέπειες: αφενς την αποτροπή της εκδήλωσης φυγκεντρων τάσεων στο κμμα, εφσον δεν παρίστατο ανάγκη προβολής επεξεργασμένων κομματικών θέσεων πάνω σε κανένα άλλο θέμα αφετέρου δε την ενδοκομματική υπερενίσχυση τού Γ. Παπανδρέου, που επωμίστηκε τον κύριο γκο της προσπάθειας και της «πορείας προς τον λαν», ώστε de facto να ακυρωθεί κάθε καταστατική ρύθμιση που προέβλεπε συλλογική ηγεσία του κμματος. Aυτ δεν σημαίνει, βέβαια τι ως διά μαγείας εξέλιπαν λες οι εντάσεις στο ετερκλητο αυτ σχήμα, αλλά ο αρχηγς του διέθετε πλέον αδιανητες μέχρι τις εκλογές δυναττητες ενδοκομματικής επιβολής. Xαρακτηριστικ είναι τι δέκα βασιλφρονες συντηρητικοί βουλευτές του κμματος με επικεφαλής τον Π. Γαρουφαλιά αποφάσισαν να διαφοροποιηθούν απ την πρώτη συμβολική πράξη του ανένδοτου –την απφαση αποχής της κοινοβουλευτικής ομάδας του κμματος απ το λγο του θρνου στη νέα Bουλή– και ο Παπανδρέου τους διέγραψε χωρίς δυσκολία. Kαι ακμη χαρακτηριστικτερο, τι ένα χρνο αργτερα, και ενώ η λαϊκή ανταπκριση στον ανένδοτο με συμμετοχή και αριστερών πολιτών συνεχώς διογκωνταν, υπ την απειλή επίσης της διαγραφής, ο ηγέτης της E.K. μπρεσε να εμποδίσει μέχρι και τον Σ. Bενιζέλο να παραστεί, πως, είχε προαναγγείλει, σε δεξίωση του βασιλιά. Oυσιαστικά μετά απ κάποιο σημείο ο Bενιζέλος, μολοντι αυτς ήταν ο αρχικς εισηγητής του ανένδοτου, είχε επιλέξει το συμβιβασμ με τα ανάκτορα ως την προσφορτερη τακτική για να τον φέρει στην πρωθυπουργία, ενώ, αντίθετα, για τον ίδιο σκοπ ο Παπανδρέου είχε επενδύσει στη μετωπική αντιπαράθεση. Στο πλαίσιο της αναγκαίας πολυσυλλεκτικτητας του πολιτικού του λγου, ο «Γέρος» δικαιολογούσε, πάντως, προς τους συντηρητικούς του ψηφοφρους την αδιάλλακτη εμμονή του στον ανένδοτο ως ρο για την αποτροπή της διάλυσης της E.K., η οποία εάν συνέβαινε, πως τνιζε, θα επέτρεπε στην EΔA να καλύψει το κεν. Eάν, εν τούτοις, η ασυμβίβαστη και έμμεσα απειλητική προς το στέμμα τακτική του αρχηγού της E.K. απεδείχθη τελέσφορη, με την έννοια πως ο μονάρχης άρχισε σταδιακά να αποστασιοποιείται απ τον Kαραμανλή, αυτ δεν αποδεικνύει τι, βασικ τουλάχιστον, κίνητρο στην αναθεώρηση της στάσης του βασιλικού ζεύγους υπήρξε ο φβος που η στάση αυτή τους προκάλεσε. Mια σειρά απ άλλα γεγοντα είχαν αυτνομη επίδραση για την επι-

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

δείνωση των σχέσεων του Παύλου με τον άλλοτε εκλεκτ του. Hδη το εστεμμένο ζεύγος δεν θα έπρεπε να είχε ιδιαίτερα εκτιμήσει την εμφανή δυσφορία με την οποία στις αρχές του 1962 ο πρωθυπουργς είχε εισαγάγει νομοσχέδιο για την προικοδτηση της πριγκίπισσας Σοφίας. Kαι οπωσδήποτε η αυστηρή επιστολή με την οποία, το φθινπωρο της ίδιας χρονιάς, αντέδρασε ο Kαραμανλής στο βασιλικ αίτημα για αύξηση της χορηγίας προφανώς δεν βελτίωσε το κλίμα. Oπως άλλωστε ούτε η μεταξύ των δύο συμβάντων δήλωση του Παύλου προς τους Eλληνες αξιωματικούς: «Mας έχει ενώσει ο Θες. Σας ανήκω και μου ανήκετε»... Eπίσης η κυβερνητική αππειρα, στις αρχές του 1963, να δρομολογηθεί η διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος, με στχο την ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και με συναγμενη έμμεση επιδίωξη τον περιορισμ των παρεμβατικών

δυνατοτήτων του στέμματος (διαδικασία στην οποία η E.K. αρνήθηκε να συμπράξει...), είναι πιθανν τι επιβάρυνε ακμη περισστερο τις σχέσεις των δύο βασικτερων πολιτειακών παραγντων. Σε κάθε περίπτωση, η δολοφονία του ειρηνιστή βουλευτή της EΔA Γρηγρη Λαμπράκη απ βασιλφρονες παρακρατικούς στη Θεσσαλονίκη στα τέλη Mαΐου του 1963, η οποία έδωσε στον Παπανδρέου την ευκαιρία να κατηγορήσει τον αρχηγ της EPE ως ηθικ αυτουργ του εγκλήματος, έκανε τη συνύπαρξη του Σερραίου πολιτικού ακμη δυσκολτερη, χι μνο με την αντιπολίτευση αλλά και με το στέμμα. (Aκμη και αν ουδέποτε ελέχθη στην πραγματικτητα η φράση «ποιος επιτέλους κυβερνάει τον τπο», που ττε απεδθη στον πρωθυπουργ, ασφαλώς και απέδιδε το κλίμα της εποχής. Eνώ, προφανώς απ την πλευρά τους τα ανάκτορα έβλεπαν στο πρσωπο του άλλοτε εκλε-

Στιγμιτυπο απ την άφιξη του αρχηγού της Eνωσης Kέντρου, Γεωργίου Παπανδρέου, στη Θεσσαλονίκη, κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του κμματς του εν ψει των εκλογών της 3ης Nοεμβρίου 1963 (Aρχείο «K»).

ια ποιον παρακολουθεί τα γεγοντα απ κάποια απσταση, η περίοδος απ την απομάκρυνση του Kαραμανλή απ την πρωθυπουργία, στις 17 Iουνίου του 1963, έως τις εκλογές της 3ης Nοεμβρίου της ίδιας χρονιάς, που οδήγησαν στην πρώτη κυβέρνηση της Eνώσεως Kέντρου, δηλαδή η περίοδος που καλύπτεται απ τη μεταβατική κυβέρνηση Πιπινέλη και την υπηρεσιακή Mαυρομιχάλη, αποτελεί διάστημα ανέφελης ευτυχίας για το κμμα της E.K. και προσωπικά για τον Γ. Παπανδρέου: πέτυχε την απομάκρυνση του K. Kαραμανλή απ την πρωθυπουργία, την πολιτική και ψυχολογική αποστασιοποίηση του Στέμματος απ την EPE και την πρκληση ενδοπαραταξιακών τριγμών μέσα στο αντίπαλο κμμα (φαίνεται τι ο ίδιος ο Kαραμανλής επεσήμανε στον βασιλιά πως τυχν εντολή προς τον Παναγιώτη Kανελλπουλο να τον αντικαταστήσει στην πρωθυπουργία, αποτελώντας ουσιαστικά έμμεση υπδειξη και του κομματικού του διαδχου, θα σήμαινε συνειδητή απ μέρους του στέμματος αππειρα υπονμευσης της εντητας της EPE). Πέτυχε, επίσης, ο αρχηγς της αξιωματικής αντιπολιτεύσεως να προσεγγίσει ακμη περισστερο το συμμαχικ παράγοντα, απομακρύνοντάς τον λο και πιο πολύ απ τον Kωνσταντίνο Kαραμανλή. Πέτυχε, τέλος, να ποδηγετήσει απλυτα, με την απειλή νέου ανένδοτου, τον βασιλιά και να επιβάλει, υπερβαίνοντας πολλές αντιστάσεις (ακμη και ενδοκομματικές), την υπηρεσιακή κυβέρνηση Mαυρομιχάλη. Aν μως εξετάσουμε απ λίγο πιο κοντά την εν λγω περίοδο, την περίοδο του, εκ πρώτης ψεως, ξέφρενου και ασυγκράτητου καλπασμού της κεντρώας παράταξης προς την εξουσία, θα δούμε πως αυτή πέρασε κρίσεις που ελάχιστα έλειψαν να την επαναφέρουν στην πριν απ την ένωση κατάσταση. Kαι να της παρατείνουν για απρβλεπτα μεγάλο διάστημα τη «διάβαση της ερήμου...». H κρίση, βέβαια, στις σχέσεις Παπανδρέου - Bενιζέλου υπήρχε απ την πρώτη στιγμή της συγκροτήσεως της E.K. (πως, άλλωστε, σοβούσε και σε οποιονδήποτε άλλο κομματικ σχηματισμ στους κλπους του οποίου, στο παρελθν, είχαν συνυπάρξει οι δύο ηγέτες). Tο 1963, μως, η ενδοκομματική αντιπολίτευση του Σοφ. Bενιζέλου εντάθηκε σημαντικά, διτι ο Kρητικς πολιτικς έβλεπε ξεκάθαρα πως ο ανένδοτος ενδυνάμωνε και ενίσχυε λο και περισστερο την ενδοκομματική δύναμη του Γ. Παπανδρέου (σε βαθμ που ο κίνδυνος μετατροπής της E.K. σε αρχηγικ κμμα να προβάλλει ορατς). Mε επιστολή του, λοιπν, της 19ης Mαρτίου 1963 προς τον πρεδρο του κμματος, ο Bενιζέλος ζητούσε τη σύγκληση συνεδρίου (με συμμετοχή και λων των κεντρώων πρώην υπουργών, καθώς και των υποψηφίων του κμματος στις τελευταίες εκλογές) που «θα εκλέξη τα υπ του καταστατικού προβλεπμενα συλλογικά ργανα διοικήσεως, των οποίων η λειτουργία είναι απαραίτητος, διά να δυνηθή το κμμα να αποκτήση την οργανωτικήν μορφήν που επηγγέλθη». (Bλ. ολκληρη την επιστολή στον Γρ. Δαφνή, Σοφοκλής Bενιζέλος, σ. 563 επ.) Παράλληλα ο γιος του εθνάρχη εγκαινίαζε μία τακτική αντικειμενικά στρεφμενη κατά του Παπανδρέου και συνισταμένη στην προσέγγιση των δύο μεγάλων κομμάτων, EPE και E.K., προκειμένου να σχηματίσουν (χωρίς τη συμμετοχή των αρχηγών τους) κυβέρνηση συνασπισμού. Kυβέρνηση, δηλαδή, που, κατά τον Bενιζέλο, θα δημιουργούσε τον απαραίτητο αφατρίαστο κρατικ μηχανισμ και γενικτερα τις πολιτικές προϋποθέσεις ομαλής πορείας προς τις εκλογές (κυρίως με την αντικατάσταση των διορισμένων νομαρχών απ δικαστικούς).

Γ

Στο πλαίσιο της τακτικής αυτής, ο «οιονεί συναρχηγς» της E.K. είχε επαφές με τον Πιπινέλη, με στχο την είσοδο φιλικών προς τον ίδιο κεντρώων υπουργών στην κυβέρνηση. Tο γεγονς μάλιστα τι το σχέδιο προσέγγισης του «υπαρχηγού» της E.K. με τον νέο πρωθυπουργ προέβλεπε και εισαγωγή αναλογικού εκλογικού συστήματος, αποκαλύπτει την πρθεση του Bενιζέλου για προέκταση της κυβερνητικής συνεργασίας των αντιηγετικών πτερύγων των δύο αστικών κομμάτων και μετά τις εκλογές, προφανώς υπ την προεδρία του ιδίου, με περιθωριοποίηση του Παπανδρέου (και, αντίστοιχα, του Kαραμανλή). Oπωσδήποτε χαρακτηριστικ είναι τι απ την κοινοβουλευτική ομάδα της E.K. την κυβέρνηση Πιπινέλη την υπερψήφισε συμβολικά –«ψήφος ανοχής»– μνο ο άλλοτε αρχηγς των Φιλελευθέρων, ενώ προς στιγμήν μάλιστα εξετάστηκε το ενδεχμενο αντίστοιχη στάση να κρατήσει λη η προσκείμενη σε αυτν ομάδα βουλευτών, οι σκληροπυρηνικοί βενιζελικοί της E.K. Tελικά, ταν στις 17 Iουλίου 1963 ο άσπονδος φίλος του επανήλθε με δημσιες δηλώσεις του υπέρ της αναβολής των εκλογών και της εισδου στην κυβέρνηση Πιπινέλη κεντρώων υπουργών για να διασφαλισθεί η «αποκαραμανλοποίηση» του κράτους, ο Παπανδρέου δήλωσε πως η περαιτέρω συνεργασία με τον κ. Bενιζέλο είχε πλέον καταστεί αδύνατος. Στην πράξη αυτή της ουσιαστικής διαγραφής του «υπαρχηγού» είχε συνηγορήσει ή μάλλον πρωτοστατήσει και ο K. Mητσοτάκης, ίσως για να διασφαλίσει στο εγγύς μέλλον ευκολτερα ο ίδιος τη διαδοχή του υπερήλικα προέδρου του κμματος. Oπωσδήποτε, ταν, λίγο αργτερα, ο Bενιζέλος επανενσωματώθηκε στο κμμα αποδεχμενος τους ρους και επίσημα τουλάχιστον τους στχους του αρχηγού του, ήταν πλέον φανερ τι η άτυπη διαρχία, στην οποία τουλάχιστον προσέβλεπε αρχικά, είχε ξεπεραστεί απ την de facto μονοκρατορία του Παπανδρέου. Tο έσχατο χαρτί αυτού του τελευταίου ήταν με την απειλή της αποχής της E.K. απ τις επικείμενες εκλογές να απαιτήσει απ τον βασιλιά την αντικατάσταση της κυβέρνησης της EPE υπ τον Πιπινέλη απ υπηρεσιακή υπ δικαστικ λειτουργ για τη διεξαγωγή των εκλογών. Oπως και έγινε. («Mπλφα» χαρακτήρισε αργτερα την κίνηση αυτή του παλαίμαχου πολιτικού ο Mητσοτάκης, θεωρώντας τι η μεγάλη πλειοψηφία των κεντρώων βουλευτών και πάντως η ομάδα Bενιζέλου, δεν θα τον ακολουθούσε σε ενδεχμενη αποχή απ τις εκλογές...) Στις εκλογές, τελικά, της 3ης Nοεμβρίου 1963, στις οποίες ο Παπανδρέου πήγε με εξαιρετικούς για τον ίδιο ρους –αποδυνάμωση του μεγάλου του ενδοπαραταξιακού αντιπάλου, εμφανής απκτηση της βασιλικής εύνοιας και αντιμετώπιση ενς κουρασμένου και φθαρμένου απ τη μακροχρνια παραμονή στην εξουσία κομματικού αντιπάλου, του οποίου ο αρχηγς, ο K. Kαραμανλής, επανήλθε στην Eλλάδα για να ηγηθεί του προεκλογικού αγώνα κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή – η E.K. κατέκτησε την πρώτη θέση έστω και χωρίς να διασφαλίσει κοινοβουλευτική αυτοδυναμία. (Aπέσπασε 42% και 138 έδρες, έναντι 39,4% και 132 εδρών της EPE, 14,4% και 28 της EΔA και 3,7% και 2 του Mαρκεζίνη αντίστοιχα.) Πρωθυπουργς μειοψηφίας για λίγες εβδομάδες, εφσον αρνήθηκε κοινοβουλευτική στήριξη απ τα άλλα κμματα, ο Παπανδρέου μπρεσε, ωστσο, να δώσει τις παροχές εκείνες που προδιέγραφαν το αποτέλεσμα της επμενης εκλογικής αναμέτρησης. H μονοκρατορία της δεξιάς είχε τελειώσει, δραματικές εξελίξεις εδρομολογούντο και ο τπος άλλαζε εμφανώς σελίδα στην πολιτική του ζωή.

Oδεύοντας προς την εξουσία

κτού τους τον ιδανικ αποδιοπομπαίο τράγο). Tελικά 20 μέρες αργτερα και με πρσχημα την αντίθεση σε ένα βασιλικ ταξίδι στο Λονδίνο –αντίθεση που προφανώς υπέκρυπτε τη σύγκρουση πρωθυπουργού και στέμματος για το ποιος είναι ο ουσιαστικς φορέας άσκησης της εξωτερικής πολιτικής της χώρας– ο κ. Kαραμανλής παραιτείται απ την πρωθυπουργία και αντικαθίσταται απ τον βασιλικ άνδρα και έως ττε εξωκοινοβουλευτικ υπουργ στην κυβέρνησή του, Π. Πιπινέλη. Στη συνέχεια, χωρίς να παραιτηθεί βέβαια απ την αρχηγία της EPE, ο Kαραμανλής αναχωρεί «επ’ αριστον» για το εξωτερικ. Tο πρώτο μεγάλο βήμα για την «αποκαραμανλοποίηση» του κράτους και την άνοδο της Eνωσης Kέντρου στην εξουσία είχε συντελεστεί. Mνο που η προσέγγιση στο εξουσιαστικ «μάννα» θα αναδείκνυε ακμη περισστερο τις εσωτερικές της αδυναμίες…

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

17

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tου Nίκου Kιάου Προέδρου της EΣHEA

δεκαετία του ’60 βρίσκει τη χώρα να κυβερνάται απ την EPE του Kων. Kαραμανλή, ενώ ο κεντρώος χώρος ήδη έχει αρχίσει συνεννοήσεις για μια ενιαία πολιτική έκφρασή του, που θα πάρει την τελική μορφή της, ως Eνωσις Kέντρου, υπ την ηγεσία του Γ. Παπανδρέου και του Σοφ. Bενιζέλου, τον Σεπτέμβριο του 1961, εν ψει των εκλογών τον επμενο μήνα. Στο χώρο των αστικών κομμάτων κινείται επίσης το μικρ κμμα των Προοδευτικών του Σπ. Mαρκεζίνη. Στην αντίπερα χθη δεσπζει, ιδεολογικά και πολιτικά, το κμμα της EΔA, που εκπροσωπεί την κομμουνιστική αριστερά. Tο KKE εξακολουθεί να είναι εκτς νμου. H EΔA, μετά τις εκλογές του 1958, είναι αξιωματική αντιπολίτευση, για πρώτη φορά στην ιστορία της Aριστεράς στην Eλλάδα, γεγονς που είχε προκαλέσει αναζωπύρωση του αντικομμουνιστικού πνεύματος του Eμφυλίου, απ την εποχή του οποίου εξακολουθούσε το θεσμικ πλαίσιο εκτάκτων μέτρων που αποκλήθηκε παρασύνταγμα. Στις φυλακές εξακολουθούν να υπάρχουν πολιτικοί κρατούμενοι (το 1962 υπήρχαν ακμα 1.350) και εκτοπισμένοι σε νησιά και σε ειδικά στρατπεδα, ενώ γίνονται ακμη πολιτικές δίκες. H πολιτική ζωή και η λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος ταλανίζονται απ τη δράση παρακρατικών και παραστρατιωτικών οργανώσεων. Tο κράτος έχει καταστεί μονοκομματικ. H κυβερνώσα παράταξη εμμένει «παντί σθένει» στη μονοπώληση της εξουσίας, σε συνεργασία με τα ανάκτορα και τον ξένο παράγοντα, συνεργασία που μοιάζει αραγής, ώς τη στιγμή που αρχίζουν να διαφαίνονται οι πρώτες ενδείξεις αυτνομης κίνησης του K. Kαραμανλή. Tο Kέντρο, πολυδιασπασμένο, αναζητεί την ενιαία έκφρασή του, για να επιτύχει μερίδιο στη νομή της εξουσίας, εγγυώμενο την αποκατάσταση του δικομματικού συστήματος και προσβλέποντας στην αγαθή προαίρεση των πυλώνων της εξουσίας. H EΔA συμπυκνώνει την πολιτική της στα συνθήματα του αγώνα για δημοκρατία, πολιτική αμνηστία, εθνική ανεξαρτησία, ομαλτητα, ειρήνη. Eίναι ακμα πολιτικά εξαρτημένη απ το εκτς νμου KKE, η ηγεσία του οποίου επιμένει, απ τις σοσιαλιστικές χώρες που είναι εγκατεστημένη μετά τον Eμφύλιο, να κατευθύνει, «ιδιοκτησιακώ δικαιώματι», την Aριστερά. Kαι ενώ η πολιτική μοιάζει να αναπαράγει τις εμμονές της, η ελληνική κοινωνία αλλάζει δυναμικά, ακολουθώντας τους ρυθμούς τής ανιστιμης έστω, αλλά δυναμικής ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Tο εντεινμενο φαινμενο της αστικοποίησης καθιστά ολοένα περισστερο κοινωνούς του πνεύματος και των αιτημάτων της αλλαγής μεγάλες ομάδες του πληθυσμού. Aνάμεσά τους ξεχωρίζει με το σφρίγος της η νεολαία, που αναδει- πνέεται απ διαθέσεις και εμπνέεται απ κνύεται για πρώτη φορά σε κοινωνική συγγένειες που της επιτρέπουν να νιώθει δύναμη με τάσεις αυτνομης παρουσίας άνετα κινούμενη στις παρυφές (και εκαι έκφρασης στο χώρο των κοινωνικών ντς) του παρακράτους και, εκ του ακαι πολιτικών διεκδικήσεων. Πρκειται σφαλούς, να ασκεί –λγω και έργω– τρογια ένα φαινμενο που χαρακτηρίζει - μοκρατία μέσα στα πανεπιστήμια, εναλες τις δυτικές κοινωνίες που εισέρχονται ντίον αντιφρονούντων φοιτητών του Kέδυναμικά και διεκδικητικά στο μεταπο- ντρου και της Aριστεράς. H NEΔA αναλεμικ κσμο. πτύσσει δράση στους φοιτητές, τους ερΣ’ αυτ το γενικ πλαίσιο αναζητούν γαζμενους νέους και τους μαθητές. χώρο ύπαρξης και δράσης οι νεολαίες της Aξιοπαρατήρητο: στην ΠEN βρίσκουν δεκαετίας του ‘60: στη Δεξιά η Eθνική Pι- «καταφύγιο» και φοιτητές προερχμενοι ζοσπαστική Eνωσις Nέων (EPEN) και η απ τη Δεξιά αλλά και την Aριστερά, που Eθνική Kοινωνική Oργάνωσις Φοιτητών δεν θέλουν να δρουν στους χώρους της ι(EKOΦ), στο Kέντρο η Oργάνωσις Nέων δεολογικής τους προέλευσης και να εκτίEνώσεως Kέντρου (ONEK), στην Aρι- θενται πολιτικά. Προς το τέλος της δεκαετίας του ’50, οι στερά η Nεολαία της EΔA (NEΔA), στο κμμα των Προοδευτικών η Προοδευτι- φοιτητικοί και σπουδαστικοί σύλλογοι κή Eνωσις Nέων (ΠEN). H EKOΦ δια- στα μνα πανεπιστήμια της χώρας την ε-

H

H νεολαία στο προσκήνιο

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

ποχή εκείνη –Aθηνών και Θεσσαλονίκης–, στο Πολυτεχνείο, την Πάντειο, τη Γεωπονική, την Aνωτάτη Σχολή Oικονομικών και Eμπορικών Eπιστημών (AΣOEE), τις Bιομηχανικές Σχολές Πειραιώς και Θεσσαλονίκης, ελέγχονται, οι περισστεροι, απ την EKOΦ, αλλά με την έλευση της νέας δεκαετίας αρχίζουν να αποδίδουν οι προσπάθειες συνεργασίας κεντρώων και αριστερών δυνάμεων –με συνεργαζμενους Προοδευτικούς– να κερδηθούν οι φοιτητικοί σύλλογοι. Tο επιτυγχάνουν δύο χρνια αργτερα. Eκτς ελαχίστων εξαιρέσεων, πως, π.χ. η Oδοντιατρική Σχολή Aθηνών, τον έλεγχο των φοιτητικών συλλγων αποκτούν κεντρώοι, αριστεροί και συνεργαζμενοι φοιτητές. Mεταξύ 1961 και 1963 αναπτύσσεται

–αποτέλεσμα των ευρύτερων ζυμώσεων στην ελληνική κοινωνία και πολιτική– ένα μαζικ φοιτητικ κίνημα με προτάγματα τη δημοκρατία στη χώρα και στα πανεπιστήμια, την εθνική ανεξαρτησία και την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Mια περίοδος δυναμικών αγώνων και αιματηρών συγκρούσεων με την Aστυνομία καταγράφεται στο πολιτικ ημερολγιο. Tα φοιτητικά συλλαλητήρια, οι απαγορεύσεις της Aστυνομίας, η βία, οι τραυματισμοί, οι συλλήψεις και τα νέα συλλαλητήρια γίνονται συχνά πρωτοσέλιδα και πρώτα θέματα στις εφημερίδες της εποχής. Tο περιεχμενο των φοιτητικών αγώνων συμπυκνώνεται σε δύο κυρίαρχα συνθήματα: το «114», απ το ακροτελεύτιο άρθρο του Συντάγματος του 1952, «H

Aθήνα, πλατεία Συντάγματος, 17 Δεκεμβρίου 1964. Στο νέο κλίμα που έχει διαμορφωθεί μετά την άνοδο της Eνωσης Kέντρου στην κυβέρνηση, μαζική πορεία φοιτητών προς το υπουργείο Παιδείας, με αίτημα τον εκδημοκρατισμ! της Παιδείας (φωτ.: Eπίκαιρα).

Aθήνα, 1962. Φοιτήτριες προσκείμενες στη ΔEΣΠA, σε πικετοφορία με αίτημα «15% προίκα στην παιδεία» (φωτ.: Hνωμένοι Φωτορεπ!ρτερ).

τήρησις του παρντος Συντάγματος αφιερούται εις τον πατριωτισμν των Eλλήνων», για τη δημοκρατία και εναντίον της κυβέρνησης· και το «15% Προίκα στην Παιδεία», υπέρ της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και, εμμέσως, εναντίον των ανακτρων για τη σκανδαλώδη προικοδτηση της πριγκίπισσας Σοφίας εν ψει του γάμου της με τον διάδοχο του ισπανικού θρνου, Xουάν Kάρλος. Παράλληλα αναπτύσσεται και κίνημα στους μαθητές των γυμνασίων, στις τελευταίες τάξεις, που αντιστοιχούν στις τάξεις του σημερινού Λυκείου. Eίναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον τι οι πρώτοι αγώνες – συλλαλητήρια των φοιτητών, που προσκρούουν στο υπερβάλλοντα διωκτικ ζήλο των κατασταλτικών δυνάμεων και ανοίγουν το δρμο σε αγώνες που κυριαρχούν τα συνθήματα και τα αιτήματα του εκδημοκρατισμού, ήταν αγώνες με τυπικά επαγγελματικά αιτήματα απ τους φοιτητές του Φυσικού Tμήματος του Πανεπιστημίου Aθηνών, τον Mάρτιο του 1962, και της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Aθηνών, τον επμενο μήνα, ενώ την ίδια περίοδο πραγματοποιείται η περίφημη πεζή κάθοδος των υπομηχανικών (σημερινών σπουδαστών TEI) απ τη Θεσσαλονίκη στην Aθήνα. Xαρακτηριστικ της κοινωνικής και πολιτικής βαρύτητας του κινήματος των νέων, και της ιδιαίτερης σημασίας που δίνει η κυβέρνηση στις φοιτητικές κινητοποιήσεις, είναι το γεγονς τι η κατασταλτική αντιμετώπισή τους έχει ανατεθεί στο διαβητο Σπουδαστικ, ξεχωριστή υπηρεσία στη Γενική Aσφάλεια, στην Aθήνα, και στην Eιδική Aσφάλεια της Xωροφυλακής, στη Θεσσαλονίκη. Στην ιδιαίτερη αυτή αντιμετώπισή τους

–αντίδραση στη βία, τον εκφοβισμ και τις συλλήψεις– οι φοιτητές απαντούν με την ίδρυση της Δημοκρατικής Aντίστασης Σπουδαστών – 114 (ΔAΣ – 114). Στις 28–30 Aπριλίου του 1963 πραγματοποιείται στην Aθήνα το Δ΄ Πανσπουδαστικ Συνέδριο. Δημιουργείται η Eθνική Φοιτητική Eνωση Eλλάδος (EΦEE) και εκλέγεται το Kεντρικ Συμβούλι της, στο οποίο εκπροσωπούνται οι συνασπισμένες δημοκρατικές δυνάμεις. Eνα χρνο αργτερα οι δυνάμεις αυτές διασπώνται. Tο 1964, ο αρχηγς της Eνωσης Kέντρου και πρωθυπουργς πλέον, Γεώργιος Παπανδρέου, διαλύει την ONEK, διαγράφει ηγετικά στελέχη της και δημιουργεί την Eλληνική Δημοκρατική Nεολαία (EΔHN). Δημιουργούνται δύο συγκρουμενοι πλοι. H Aριστερά ελέγχει την EΦEE, το Kέντρο ελέγχει τη Διοικούσα Eπιτροπή Συλλγων Πανεπιστημίου Aθηνών (ΔEΣΠA), η οποία πριν απ την EΦΦE, είχε ρλο συντονιστή των φοιτητικών συλλγων και πέραν του Πανεπιστημίου Aθηνών. H ΔEΣΠA –το αντίστοιχ της, στη συμπρωτεύουσα, ήταν η Φοιτητική Eνωσις Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΦEAΠΘ)– τώρα που η E.K. είναι κυβέρνηση γίνεται ο άλλος πλος. H διάσπαση οδηγεί σε χωριστές κινητοποιήσεις των φοιτητών, κατά τις οποίες οι μεν εναντιώνονται στην κυβέρνηση του Kέντρου, οι δε την υποστηρίζουν. Oι δυνάμεις αυτές θα ξανασυναντηθούν τον Iούλιο του ’65, θα πρωταγωνιστήσουν μαζί στις κινητοποιήσεις για δημοκρατία, εναντίον της αποστασίας και του βασιλικού πραξικοπήματος και θα συνεργαστούν ξανά με την EΦEE. Mετά το 1965 εμφανίζονται –σημείο των καιρών– στο χώρο της Δεξιάς, στα

πανεπιστήμια, δυνάμεις ανανεωτικές, με νέο λγο, εμφορούμενες απ τη «γλώσσα» και τη σκέψη του ηγέτη της παράταξής τους, Παναγιώτη Kανελλπουλου. Aπ τις αρχές της δεκαετίας ήδη, αναπτύσσονται αφενς Tοπικοί Σπουδαστικοί – Φοιτητικοί Σύλλογοι –στην Aθήνα κυρίως, αλλά και στη Θεσσαλονίκη– και συλλογικές εκφράσεις των εργαζομένων φοιτητών και μαθητών. Oι τελευταίοι αυτοί επηρεάζονται, κατά κύριο λγο απ την Aριστερά. Oι τοπικοί σύλλογοι είχαν δημιουργήσει την Oμοσπονδία Tοπικών Σπουδαστικών Συλλγων Eλλάδος (OTΣΣE), οι δε άλλοι τους Συλλγους Eργαζομένων Φοιτητών και Mαθητών. Aργτερα δημιουργούνται, στο χώρο της Aριστεράς, οι «Φίλοι των Nέων Xωρών» και η «Aναγέννηση», φιλοκινεζική οργάνωση. Tο χειμώνα 1962-63 ιδρύεται και δραστηριοποιείται στο χώρο των φοιτητών, στην Aθήνα, ο Σύνδεσμος Nέων για τον Πυρηνικ Aφοπλισμ «Mπέρτραντ Pάσελ», με πρεδρο το Mιχάλη Περιστεράκη, μια φιλειρηνική κίνηση που επιλέγει το νομα του Bρετανού φιλσοφου, μαθηματικού και νομπελίστα, αγωνιστή και μαχητή της Eιρήνης και του αφοπλισμού. O Σύνδεσμος, σε λίγους μνο μήνες βρίσκει τεράστια απήχηση. Eχει συνδεθεί με τα φιλειρηνικά κινήματα στο εξωτερικ και κυρίως στη Bρετανία, τη Σουηδία και τη Γερμανία και έχει ήδη παραρτήματα στη Θεσσαλονίκη και αλλού. Bοηθά, βεβαίως, η NEΔA, αλλά ο Σύνδεσμος είναι αυτνομος. Eίχε προηγηθεί απ χρνια η Eλληνική Eπιτροπή για τη Διεθνή Yφεση και την Eιρήνη (EEΔYE), γνωστή ως Eπιτροπή Eιρήνης. Hταν μως στενά δεμένη με την EΔA και φερταν προσκολλημένη σε -

σα περί αφοπλισμού και ειρήνης πρέσβευε η Mσχα. H Eπιτροπή Eιρήνης που εξέδιδε και το επιτυχημένο περιοδικ «Δρμοι της Eιρήνης», δεν είχε ανταπκριση και πλατιά αποδοχή, θεωρούμενη ως εξαρτημένη απ την Aριστερά. Γεγονς είναι τι μεταξύ των δύο κινήσεων υπήρχε διαφορά θέσεων: η Eπιτροπή Eιρήνης ήταν υπέρ του πλήρους πυρηνικού αφοπλισμού, πως υποστήριζε και η Mσχα, ενώ ο Σύνδεσμος Pάσελ ήταν υπέρ του πλήρους και ελεγχμενου αφοπλισμού, ακολουθώντας τις θέσεις των κινημάτων ειρήνης των δυτικών χωρών και κυρίως της Bρετανίας. O Σύνδεσμος Pάσελ ήταν ο οργανωτής της πρώτης Mαραθώνιας Πορείας Eιρήνης, τον Aπρίλιο του 1963, η οποία απαγορεύθηκε, με αποτέλεσμα χιλιάδες συλλήψεις την ώρα που απ το Mαραθώνα ξεκινούσε, μοναχικς Mαραθωνοδρμος της Eιρήνης, ο βουλευτής της EΔA Γρηγρης Λαμπράκης, που ένα μήνα αργτερα δολοφονήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Aς σημειωθεί τι το κίνημα για την ειρήνη στην Eλλάδα είχε ήδη ιστορία: δώδεκα χρνια πριν απ τη δολοφονία του Λαμπράκη, είχε καταδικαστεί σε θάνατο απ το στρατοδικείο και είχε εκτελεστεί ο Nίκος Nικηφορίδης, επειδή συγκέντρωνε υπογραφές για την «Eκκληση Eιρήνης της Στοκχλμης». O θάνατος του Λαμπράκη οδήγησε στην ίδρυση, με πρωτοβουλία της EΔA, της Δημοκρατικής Kίνησης Nέων Γρηγρης Λαμπράκης, που λίγους μήνες αργτερα συγχωνεύθηκε με τη NEΔA. Σχηματίστηκε έτσι η Nεολαία Λαμπράκη, η μεγαλύτερη, πιο δραστήρια και μαζική νεολαία που υπήρξε ποτέ στην Eλλάδα, η οποία πρωταγωνίστησε στους πολιτικούς αγώνες έως το 1967.

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

19

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tων Kωστή Γιούργου – Nικηφρου Σταματάκη νίκη του κμματος του Γεωργίου Παπανδρέου στις εκλογές της 3ης Nοεμβρίου 1963 επιβεβαίωσε πανηγυρικά δυο θεμελιώδεις αλήθειες: πρώτον, το ρλο της ηγετικής προσωπικτητας στην Iστορία και, δεύτερον, τη δύναμη πειθούς και αυθυποβολής που ασκεί στους πολλούς ο συνδυασμς της επιθυμίας για σταθερή διακυβέρνηση και της προσδοκίας ικανοποίησης των ατομικών συμφερντων μέσω της γενικτερης αλλαγής. O Γ. Παπανδρέου, ως παλαις και έμπειρος πολιτικς, και γνώστης εκ των έσω του φαινομένου βενιζελισμς, ήξερε την προωθητική δύναμη που παράγεται απ τον επιτυχή συνδυασμ των δύο αυτών παραγντων – ήταν η δύναμη χάρις στην οποία το κμμα του αναδείχθηκε ταχύτατα σε αξιωματική αντιπολίτευση στις εκλογές του Oκτωβρίου 1961. Hξερε, επίσης, τι η δύναμη αυτή, που στις εκλογές της 3ης Nοέμβριου 1963 είχε χαρίσει στην Eνωση Kέντρου τη σχετική πλειοψηφία με 42%, εξακολουθούσε ακμη να τον περιβάλλει με την εύνοιά της και ήταν αποφασισμένος να το εκμεταλλευθεί. H κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου των 138 εδρών στη Bουλή της 20ης Nοεμβρίου 1963 έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης με την υποστήριξη των 28 βουλευτών της EΔA. H ψηφοφορία εκείνη δεν ήταν μια τυπική συμμρφωση στις επιταγές του Συντάγματος, η οποία απλώς επιβεβαίωσε την ήδη γνωστή κατανομή δυνάμεων. Eδειξε στον Γ. Παπανδρέου τι σε επίπεδο κορυφαίων λειτουργιών του πολιτικού συστήματος είχε εξασφαλισμένη τη σύμπλευση της Aριστεράς – αλλά και την άνεση να την αρνείται ταν αυτή τον εξέθετε πολιτικά. Πράγμα το οποίο έπραξε επιλέγοντας να υποβάλει συντομτατα την παραίτηση της κυβέρνησής του στο βασιλιά, βέβαιος τι οι εκλογές στις οποίες οδηγούσε τη χώρα η κίνησή του αυτή θα του χάριζαν άνετη πλειοψηφία. Aλλωστε, είχε φροντίσει προηγουμένως να ανακοινώσει τη λήψη μιας σειράς μέτρων: δωρεάν Παιδεία, διαγραφή των αγροτικών χρεών, διπλασιασμς των μισθών των δικαστικών και των τραπεζικών υπαλλήλων. Στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964, τις οποίες διεξήγαγε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπ τον Iω. Παρασκευπουλο, η Eνωση Kέντρου έλαβε το 53% των ψήφων και 171 έδρες, ο συνασπισμς EPE-Προοδευτικών 35,26% και 101 έδρες, και η EΔA 11,8% και 22 έδρες. H αυτοδύναμη πλέον κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου ορκίστηκε ενώπιον του βασιλιά Παύλου στις 16 Φεβρουαρίου. Στις 6 Mαρτίου στο θρνο ανέβηκε, μετά το θάνατο του πατέρα του την προηγουμένη, ο διάδοχος Kωνσταντίνος. Nέος βασιλιάς, νέος πρωθυπουργς, νέες πολιτικές ιδέες στην κυβέρνηση: οι οιωνοί έδειχναν παραπάνω απ ευνοϊκοί για τη χώρα – αλλά δεν ήταν. Γνωρίζοντας, απ τη λαϊκή σοφία, τι στα «αλλαξοβασιλίκια» υπάρχουν παγίδες αλλά και ευκαιρίες, η νέα κυβέρνηση έθεσε ταχύτατα σε εφαρμογή ένα πρ-

H

H κυβέρνηση Kέντρου γραμμα μεταρρυθμίσεων στο πνεύμα των προεκλογικών εξαγγελιών της, που, βεβαίως, θα της εξασφάλιζαν τη συναίνεση και στήριξη λαϊκών δυνάμεων πολύ πέραν της εκλογικής της δύναμης, για το ενδεχμενο μιας αναμέτρησης με ισχυρές κατεστημένες δυνάμεις, αναμέτρησης την οποία η κυβέρνηση του Kέντρου δεν σχεδίαζε ολομέτωπη μεν, αλλά ήξερε, μολαταύτα, τι θα ήταν σκληρή. Oι βασικές μεταρρυθμίσεις αφορούσαν τους τομείς της οικονομίας και, κυρίως, της Παιδείας. Στη χάραξη της οικονομικής πολιτικής, βαρύνοντα ρλο διαδραμάτισε ο γιος του πρωθυπουργού, Aνδρέας Παπανδρέου– υπουργς Προεδρίας, αρχικά, και, απ τον Iούνιο του ‘64, αναπληρωτής υπουργς Συντονισμού–, ο οποίος ήδη το 1961, μετά την επιστροφή του απ τις HΠA, ύστερα α-

π πρσκληση του K. Kαραμανλή, ήταν επικεφαλής του νεοσύστατου ττε Kέντρου Oικονομικών Eρευνών. Mε σειρά μέτρων επιχειρήθηκε η αναδιανομή του εισοδήματος: αύξηση των κατώτερων ημερομισθίων και των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων, αύξηση των αγροτικών επιδοτήσεων, μείωση του φρου εισοδήματος. H συνακλουθη αύξηση της κατανάλωσης, η οποία σύντομα έγινε έκδηλη στην αγορά, έδρασε ευεργετικά και για την εγχώρια βιομηχανία, τομέα στον οποίο η νέα κυβέρνηση είχε επιλέξει να συνεχίσει την πολιτική των προκατχων της. Eτσι, το 1965 η αξία του βιομηχανικού προϊντος ξεπέρασε για πρώτη φορά την αξία της γεωργικής παραγωγής και ο ρυθμς ανάπτυξης της οικονομίας έφτασε το 8%. Στην Παιδεία η κυβέρνηση Kέντρου

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

προχώρησε στην εφαρμογή της «Eκπαιδευτικής Mεταρρύθμισης», που βασικοί της άξονες ήταν η καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στη διδασκαλία στα δημοτικά σχολεία, η καθιέρωση εννεαετούς υποχρεωτικής εκπαίδευσης, η αναβάθμιση των σπουδών και η καθιέρωση της «δωρεάν Παιδείας» σε λες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Iδρύθηκαν επίσης δύο νέα πανεπιστήμια: της Πάτρας και των Iωαννίνων. Aλλά το μεγάλο ζητούμενο –και ρος απαραίτητος για την επιτυχία κάθε επιμέρους μεταρρυθμιστικής πολιτικής– ήταν ο εκδημοκρατισμς της ελληνικής κοινωνίας, εναντίον του οποίου δρούσαν ως τροχοπέδη τα τραυματικά κατάλοιπα της εμφύλιας σύρραξης. H κυβέρνηση αποφάσισε την αποφυλάκιση εκατοντάδων πολιτικών κρατουμένων και τη διάλυση κάποιων ακροδεξιών οργα-

νώσεων. Aφέθηκαν να περιπέσουν σε αχρηστία τα πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης που απαιτούνταν έως ττε για να βρει κανείς σταθερή και μνιμη εργασία. H εξασφάλιση και προστασία των ατομικών δικαιωμάτων, η σταδιακή άρση των εκτάκτων μέτρων του νομοθετικού πλαισίου που είχαν εφαρμσει οι προηγούμενες κυβερνήσεις, η ανεμπδιστη και ακηδεμνευτη συνδικαλιστική δραστηριτητα, στχευαν να εξασφαλίσουν το υγιές πολιτικ κλίμα που απαιτούνταν για τον κοινωνικ και οικονομικ εκσυγχρονισμ της χώρας. Kατά πσον αυτ επιτεύχθηκε, έμελλε να αποδειχθεί αρκετά σύντομα. Παρά τη φαινομενική εξάλειψη του πνιγηρού μετεμφυλιακού κλίματος, τον άνεμο ελευθερίας, τις αλλαγές προσώπων σε ανώτερα κλιμάκια της αστυνομίας και τον εκδημοκρατισμ των εργα-

O Γ. Παπανδρέου, περιστοιχιζμενος απ τον Γ. Nβα, δεξιά του, και τον Σοφοκλή Bενιζέλο, αριστερά του, άλλα μέλη της πρώτης κυβέρνησης Kέντρου, μετά τη νίκη του κμματς του στις εκλογές της 3ης Nοεμβρίου 1963 (φωτ.: Aρχείο «K»).

τικών ενώσεων, ο στρατς παρέμενε το ισχυρ προπύργιο ενς συντηρητικού κατεστημένου το οποίο εξακολουθούσε να κατέχει νευραλγικές θέσεις στον κρατικ μηχανισμ. Tο κατεστημένο αυτ ερμήνευσε τη μετριοπαθή φιλελευθεροποίηση ως επιβεβαίωση των φβων του τι απειλούνταν τα κεκτημένα του και τι η χώρα έχανε την αμυντική της θωράκιση απέναντι στην κομμουνιστική επιβουλή. Στις ήδη μεγάλες δυσκολίες στο εσωτερικ μέτωπο, η κυβέρνηση του Kέντρου είδε πολύ σύντομα να προστίθεται, στις εξωτερικές υποθέσεις, το αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει –παρά τις επιθυμίες και τις προσπάθειές της προς πάσα κατεύθυνση– το Kυπριακ. H μετριοπαθώς ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική της δεν ερμηνεύτηκε απ τους Aμερικανούς ως φυσικ συστατικ της πολιτικής φυσιογνωμίας της, σαφώς φιλοδυτικής, ωστσο, αλλά ως απδειξη αντιδυτικής στροφής. Bεβαίως, η κυβέρνηση Παπανδρέου, μολοντι παρέμενε πιστή στη δυτική συμμαχία, δεν ήταν ο πειθήνιος εταίρος που θα ήθελε η διπλωματία των HΠA, συνηθισμένη, στην περίπτωση της Eλλάδας, να μη θεωρεί απαραίτητο να αναλώνεται σε ιδιαίτερα πολύπλοκους και αβρούς σχεδιασμούς. H Eλλάδα ήταν μια αδύναμη και εξαρτημένη χώρα, που δεν της αναγνωριζταν η πολυτέλεια να παίρνει μέτρα για

την κατάργηση της εξάρτησης των μυστικών της υπηρεσιών απ τη CIA, να απέχει απ γυμνάσια του NATO, πως έκανε τον Aύγουστο του 1964, να μην αποθαρρύνει την αγορά απ την Kύπρο πλων προερχμενων απ ανατολικοευρωπαϊκές χώρες, να σχεδιάζει τη μείωση των στρατιωτικών δαπανών της, πολλώ μάλλον να αρνείται μια απροκάλυπτα νατοϊκή λύση του Kυπριακού. Στο εσωτερικ, την ίδια στιγμή, ο άνεμος της αλλαγής του πολιτικού κλίματος αναπτέρωνε τις ριζοσπαστικές διαθέσεις των εργαζομένων και των αγροτών, με την επικουρία και της Aριστεράς, που δεν ήθελε να παρακολουθεί αδρανής τη διαρροή των οπαδών της προς το Kέντρο, και που ενέτεινε τους διεκδικητικούς αγώνες ως απάντηση στην πολιτική του «διμέτωπου» του Γ. Παπανδρέου. Aυτ με τη σειρά του ενέτεινε τους φβους του συντηρητικού κατεστημένου για περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση του κμματος του Kέντρου, στους κλπους του οποίου είχε ήδη διαμορφωθεί μια αριθμητικά ισχυρή αριστερή συσπείρωση γύρω απ τον Aνδρέα Παπανδρέου. Oντως, μετά απ λίγους μνο μήνες παραμονής στην εξουσία, αυτ που είχε υπάρξει για την Eνωση Kέντρου –ταν ήταν αντιπολίτευση– το μεγάλο της πλεονέκτημα για την κατάκτηση της εξουσίας, δηλαδή η πολυσυλλεκτική

O πρωθυπουργς Γ. Παπανδρέου και ο βασιλιάς Kωνσταντίνος, μετά την ορκωμοσία του τελευταίου ενώπιον της Bουλής (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκονμου).

γοητεία του Kέντρου, εξελίχθηκε σε μια απ τις σοβαρτερες εγγενείς αδυναμίες της – ταν έγινε κυβέρνηση. H συστέγαση στην Eνωση Kέντρου πολιτικών ανδρών με διαφορετική έως και αντιθετική ιδεολογική προέλευση, και οι αρχηγικές φιλοδοξίες πολλών απ αυτούς, που ήλπιζαν να διαδεχθούν τον γηραι αρχηγ τους, υπήρξε η αχίλλειος πτέρνα της συνοχής της. H αντιπαλτητα ανάμεσα στον Aνδρέα Παπανδρέου και τον Kωνσταντίνο Mητσοτάκη ήταν η πιο έκδηλη απ τις ενδοκομματικές διαμάχες και αντιζηλίες που δρούσαν ανασταλτικά μέσα στους κλπους του κμματος. Eνς κμματος που η συντηρητική πτέρυγά του, με τις επιφυλάξεις της, οι οποίες συνέκλιναν (σε μια πορεία μοιραία, πως αποδείχθηκε) με τις υποψίες του κατεστημένου για την αριστερή πτέρυγα της Eνωσης Kέντρου, λειτουργούσε ως τροχοπέδη στην ανεμπδιστη εφαρμογή των φιλελεύθερων μέτρων της κυβέρνησης. H μικροψυχία και η αρχομανία δεν έπληξαν μνο το κμμα του Kέντρου. Yπονμευαν την πολιτική ζωή της χώ-

ρας και, πως αποδείχθηκε, υποθήκευσαν το μέλλον της για μία επιπλέον δεκαετία, η οποία έμελλε να είναι απ τις πιο επώδυνες στη σύγχρονη ιστορία της. Mε την παραεξουσία και τα Aνάκτορα να βυσσοδομούν στο παρασκήνιο και να αναμοχλεύουν τις εμμονές του ξένου παράγοντα, δεν έμενε πλέον παρά να υπάρξει το έναυσμα. Tο Mάιο του 1965, αφού είχε προηγηθεί υπμνημα, απ την Kύπρο, του Γ. Γρίβα προς τον εκλεκτ των Aνακτρων υπουργ Eθνικής Aμυνας, Πέτρο Γαρουφαλιά, και τον βασιλιά Kωνσταντίνο, με το οποίο ο ακροδεξις στρατηγς κατήγγελλε τον Aνδρέα Παπανδρέου ως υποκινητή κρουσμάτων απειθαρχίας μεταξύ αξιωματικών της EΛΔYK στη νήσο, έβγαινε στην επιφάνεια η διαβητη υπθεση «AΣΠIΔA», μια «συνωμοσία» αριστερών αξιωματικών, που μλις και μετά βίας συγκάλυπτε την πραγματική συνωμοσία η οποία εξυφαινταν σε βάρος της δημοκρατικής ομαλτητας και η οποία οδήγησε στον εξαναγκασμ του εκλεγμένου πρωθυπουργού σε παραίτηση ένα μλις μήνα μετά, στις 15 Iουλίου 1965.

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

21

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tου Aλέξη Δημαρά Iστορικού της Eκπαίδευσης

τις χώρες των νικητών του B΄ Παγκσμιου Πολέμου η ανασυγκρτηση και η προσαρμογή στις εντελώς νέες συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί (κυρίως στην κοινωνία, την οικονομία και την τεχνολογία), συνδέθηκε με ριζικές μεταρρυθμίσεις των εκπαιδευτικών συστημάτων: απ τις σημαντικτερες είναι εκείνες της Aγγλίας (1944) και της Γαλλίας (1947) με βάση τις προτάσεις ειδικής επιτροπής, με πρεδρο τον διάσημο φυσικ Paul Langevin, τον οποίο μετά τον θάνατ του διαδέχθηκε ο ψυχολγος Henri Wallon. Στις εκπαιδευτικά πλήρως αποκεντρωμένες HΠA, εξάλλου, η μεταρρυθμιστική τάση εκδηλώθηκε απ το 1944, με παρεμβάσεις της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, κυρίως σε θέματα προγραμμάτων. Aνάλογες ανησυχίες εκφράστηκαν και αλλού (πως, λ.χ. στη Σοβιετική Eνωση το 1947 και στη Σουηδία το 1950), ενώ στις ηττημένες χώρες επιβλήθηκαν καίριες μεταβολές των εκπαιδευτικών συστημάτων. Σε λες τις περιπτώσεις οι ηγεσίες απέβλεπαν στη δημιουργία σχημάτων που θα παρείχαν σε μεγαλύτερες απ πριν κοινωνικές ομάδες πρσβασης στις εκπαιδευτικές διαδικασίες, με ίσες για λους ευκαιρίες και ταυτχρονα θα προσανατλιζαν την εκπαίδευση προς τις απαιτήσεις της νέας εποχής. Tο αίτημα για τον «εκδημοκρατισμ» του εκπαιδευτικού συστήματος είχε τεθεί. Eίναι, άλλωστε, χαρακτηριστικ τι η έννοια αυτή (και ο ρος) πρωτοεμφανίζονται στα γαλλικά στην Eκθεση Langevin – Wallon. Eκφραση αυτών των προθέσεων υπήρξε γενικά η τάση για επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, για ριζική αναθεώρηση των προγραμμάτων, για ανάπτυξη του τεχνικο–επαγγελματικού κλάδου και για ρυθμίσεις στην πρσβαση προς την τρίτη βαθμίδα. Στην Eλλάδα, βέβαια, οι γενικές, συνθήκες δεν επέτρεψαν τέτοιες παρεμβάσεις τα πρώτα χρνια μετά την Aπελευθέρωση και πάντως ώς την επίσημη κήρυξη της λήξης του Eμφυλίου. Aλλά και αργτερα, τη δεκαετία του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960, τα εκπαιδευτικά πράγματα της χώρας χαρακτηρίζονται χι μνο απ απραξία, αλλά και απ εμμονή σε θέσεις και θέματα που είχαν –αρνητικά– σημαδέψει το παρελθν: στο πρώτο λ.χ. μεταπολεμικ Σύνταγμα (του 1952) επαναλαμβάνεται το άρθρο του 1911 για την προάσπιση της καθαρεύουσας, ενώ –σε άλλο επίπεδο– η διαίρεση της εξάχρονης (κατά το σχήμα του 1929) μέσης εκπαίδευσης σε δύο ανεξάρτητους κύκλους, που περιέχεται πρώτη φορά σε μεταπολεμικ νομοσχέδιο, το 1949, πραγματοποιήθηκε λειτουργικά μλις το 1964.

Σ

Aγκυλώσεις και δυσλειτουργίες Aπ την άποψη αυτή, είναι ενδεικτικές η ενασχληση της Φιλοσοφικής Σχολής Aθηνών με το γλωσσικ ζήτημα (δίωξη του καθηγητή I.Θ. Kακριδή στην περίφημη «Δίκη των τνων» το 1941–1944), η προσήλωση στον άκαμπτα συγκεντρωτικ χαρακτήρα του συστήματος, η αβουλία των κυβερνήσεων να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για τη διαμρφωση μιας διακομματικής εκπαιδευτικής πολιτικής (σχετικές κινήσεις στην περίοδο 1951–1958 έμειναν χωρίς αποτέλεσμα), καθώς και η αδυναμία του κράτους να παρέμβει δραστικά στην αναμρφωση των δομών του συστήματος (το 1959 επιχειρήθηκε μια αναδιοργάνωση του τεχνικο–επαγγελματικού κλάδου, η οποία, ωστσο, είχε τελικά περιορισμένη έκταση). Eτσι, μως, δεν διαιωνίζονταν μνο οι αγκυλώσεις και οι δυσλειτουργίες του παρελθντος –διατηρήθηκε σε πλήρη ακμή και η κοινωνική δυσφορία για την ανικαντητα του συστήματος να α-

H εκπαιδευτική μεταρρύθμιση

νταποκριθεί στις απαιτήσεις των καιρών: στις ατομικές επιστημάνσεις της εθνικής ζημίας που προκαλούσε η κατάσταση αυτή (με κορυφαία ανάμεσά τους εκείνη την E.Π. Παπανούτσου απ το 1946) προστέθηκαν οι υπηρεσιακές (π.χ. η σύνδεση του εκπαιδευτικού με το «Πργραμμα Aνασυγκροτήσεως

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

της Xώρας» του υπουργείου Συντονισμού το 1948) και αργτερα οι συλλογικές (πως εκείνες μιας –συγκριτικά– εγκυρτατης «Eπιτροπής Παιδείας», που συστάθηκε απ την κυβέρνηση Kαραμανλή το 1957). Tελικά, κυρίως απ το 1962, η έκφραση της δυσαρέσκειας για τα εκπαιδευτικά πήρε μαζικ χαρα-

κτήρα (με μεγάλες κινητοποιήσεις των φοιτητών και μακρές απεργίες των εκπαιδευτικών), συνδέθηκε άμεσα με το ευρύτερο πολιτικ θέμα και αποτέλεσε κύριο άξονα των προεκλογικών διακηρύξεων τον Oκτώβριο του 1963. Eτσι, η κυβέρνηση της Eνωσης Kέντρου το 1963, και ιδίως μετά τις εκλο-

Προπύλαια Πανεπιστημίου Aθηνών, 7 Δεκεμβρίου 1962. Στιγμιτυπο μιας απ τις πολυάριθμες και μαζικές φοιτητικές εκδηλώσεις για την αναβάθμιση των σπουδών και τη μεταρρύθμιση στην Παιδεία (φωτ.: K. Γ. Mεγαλοκονμου).

μεταπολεμικές τάσεις. Πάντως μερικά απ τα πιο καίρια χαρακτηριστικά του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος (πως λ.χ. ο συγκεντρωτισμς και η ανιστητα στην προσφορά εκπαίδευσης σε ορισμένες κοινωνικές ομάδες), διατηρήθηκαν αμετάβλητα –ή και ενισχύθηκαν– στο νέο σχήμα. Στην Eλλάδα, μάλιστα, καλλιεργήθηκε επίμονα η αντίληψη τι ττε υλοποιήθηκε –επιτέλους– η «αστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση», που είχε περιγραφεί για πρώτη φορά στα σχέδια της κυβέρνησης Tρικούπη το 1889. Δημιουργήθηκε έτσι η πίστη τι στα εκπαιδευτικά υπάρχουν διαχρονικές «προοδευτικές» λύσεις, ανεξάρτητες απ το κοινωνικο–οικονομικ πλαίσιο μέσα στο οποίο επιβάλλονται. H πίστη αυτή σημά-

γές του 1964, με πρωθυπουργ τον υπουργ Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου, υφυπουργ τον Λουκή Aκρίτα και Γενικ Γραμματέα τον E.Π. Παπανούτσο, προχώρησε στην υλοποίηση των προεκλογικών της εξαγγελιών για τα εκπαιδευτικά, εξασφαλίζοντας την ψήφιση του νομοσχεδίου, που πήρε τον αριιθμ 4379 και έμεινε στην ιστορία ως «νμος της Mεταρρύθμισης Παπανδρέου – Παπανούτσου». Πρώτη φορά μετά τη «Mεταρρύθμιση του 1929» το ελληνικ Kοινοβούλιο ενέκρινε ένα μείζον και ολοκληρωμένο σχέδιο συντονισμένων (ως προς τη σχέση στχων και μέτρων) αλλαγών στο εκπαιδευτικ σύστημα. Tο φάσμα των παρεμβάσεων ήταν ευρύτατο: Kατάργηση οποιωνδήποτε οικονομικών επιβαρύνσεων για σπουδές και στις τρεις βαθμίδες («δωρεάν παιδεία»), επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης απ έξι σε εννέα χρνια, διαίρεση της μέσης εκπαίδευσης σε δύο ανεξάρτητους κύκλους, καθιέρωση (παρά τη συνταγματική δέσμευση) της δημοτικής ως αποκλειστικής γλώσσας στο δημοτικ σχολείο και ως ιστιμης προς την καθαρεύουσα στις άλλες βαθμίδες, και ριζική αναμρφωση του τρπου επιλογής των υποψηφίων για τα πανεπιστήμια (καθιέρωση του «ακαδημαϊκού

απολυτηρίου»). Στα επιμέρους ανήκουν αλλαγές στα προγράμματα (προσθήκη νεωτερικών μαθημάτων, πως η Kοινωνιολογία και τα Στοιχεία της Oικονομικής Eπιστήμης, ενίσχυση των φυσικών επιστημών και των μαθηματικών, διδασκαλία των αρχαίων κειμένων αποκλειστικά απ μετάφραση στις τρεις τάξεις του γυμνασίου) και στα σχολικά βιβλία και η μέριμνα για τη σίτιση και τη μεταφορά των μαθητών. H μεταβολή χαρακτηρίζεται επίσης απ την επέκταση, σε τρία χρνια της εκπαίδευσης των δασκάλων στις Παιδαγωγικές Aκαδημίες και απ την ίδρυση του Παιδαγωγικού Iνστιτούτου ως οργάνου για την υλοποίηση της νέας εκπαιδευτικής πολιτικής και την επιμρφωση των εκπαιδευτικών. Tη δημιουργία της εντύπωσης τι οι προθέσεις της κυβέρνησης για την αναβάθμιση του συστήματος ήταν ειλικρινείς, ενίσχυσαν τσο η ιδιαίτερα σημαντική αύξηση των δαπανών για την εκπαίδευση στον κρατικ προϋπολογισμ, σο και η βελτίωση της οικονομικής θέσης των εκπαιδευτικών. Mε το νομοθετικ αυτ πλαίσιο, είκοσι χρνια μετά τις ανάλογες ρυθμίσεις στα άλλα κράτη του λεγμενου δυτικού κσμου, το ελληνικ εκπαιδευτικ σύστημα προσαρμοζταν στις παγκσμιες

Aθηνών) και χρησιμοποίησε επιχειρήματα και τακτικές που είχαν δοκιμαστεί άλλοτε με επιτυχία. Aιχμή της πολεμικής αποτέλεσε πάλι η δημοτική με τα παρεπμενά της: την αθεΐα, τον αριστερισμ και την αντεθνικτητα. Aκμη και η εξαγγελία «δωρεάν παιδείας» επικρίθηκε ως παραπλανητική, αφού δεν κάλυπτε λες τις σχετικές δαπάνες (γραφική ύλη των μαθητών, έξοδα διαμονής φοιτητών κ.ά..). Oι κατήγοροι, εξάλλου αναγνώρισαν το πρτυπο του Παιδαγωγικού Iνστιτούτου στην Aνατολική Γερμανία, και θεώρησαν τι στελεχώθηκε αποκλειστικά με αριστερούς και αριστερίζοντες, ενώ ένα νέο σχολικ βιβλίο (το Iστορία Pωμαϊκή και Mεσαιωνική του K. Kαλοκαιρινού) χαρακτηρίστηκε «προπαγανδιστικ φυλλάδιο» και επικρίθηκε εντοντατα ως αντίθετο προς τις θέσεις της επίσημης εθνικής ιστορίας. Tέτοια ήταν η ένταση και η έκταση των αντιδράσεων (αλλά και η ταύτιση της Mεταρρύθμισης με τον Γεώργιο Παπανδρέου) ώστε, παρά την κεντρώα προέλευσή τους, οι διαδοχικές κυβερνήσεις απ τον Iούλιο του 1965 και ύστερα χι μνο δεν συνέχισαν τις διαδικασίες (εκκρεμούσε η ψήφιση δύο νομοσχεδίων –ενς για την πανεπιστημιακή εκπαίδευση και ενς για την τεχνικο–επαγγελματική– που θα ολοκλήρωναν τη μεταρρύθμιση) αλλά και ανέστειλαν ορισμένα μέτρα (στις 9 Σεπτεμβρίου 1965 ανακοινώθηκε λ.χ. η αναθεώρηση των σχολικών βιβλίων του 1964 και η «πολτοποίησις» σων κριθούν ακατάλληλα). H οριστική ακύρωση της Mεταρρύθμισης πραγματοEυάγγελος Παπανούτσος (1900 – 1982). ποιήθηκε το 1967, αμέσως μεEκπαιδευτικς, παιδαγωγς, φιλσοφος, τά το πραξικπημα της 21ης διακεκριμένος συγγραφέας και ακαδημαϊAπριλίου, με την αποσπασμακς. Σε συνεργασία με τον Iωάννη Kακριδή τική κατάργηση του συνλου και με την ιδιτητα του γενικού γραμματέα των μέτρων της, εκτς απ τη του υπουργείου Παιδείας (1964 – 1965), εκ«δωρεάν παιδεία»: οι σπουδές πνησε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση της στις Παιδαγωγικές Aκαδηκυβέρνησης Kέντρου. Πάνω, ο E. Παπανούτσος αγορεύει στη Bουλή (φωτ.: Athens – μίες λ.χ. ορίστηκαν πάλι διεPress). τείς και οι σπουδαστές του τρίτου έτους του 1966–67 έδωσαν πτυχιακές εξετάσεις στα τέλη Aπριλίου, ενώ το μάθηδεψε έντονα τις σχετικές συζητήσεις και μα της Aγωγής του Πολίτη καταργήθηκε με τηλεγραφική προς τα σχολεία διαενέργειες ώς το τέλος του αιώνα. Πάντως και το 1964 η πορεία δεν ή- ταγή στις 5 Mαΐου και, την ίδια μέρα, με ταν απρσκοπτη: απ την πρώτη στιγ- τηλεφωνική διαταγή, ανέστειλε τις εργαμή η αντίδραση υπήρξε ιδιαίτερα έντο- σίες του το Παιδαγωγικ Iνστιτούτο. Eτσι και αυτή η Mεταρρύθμιση δεν νη, καθώς εντάχθηκε στην προσπάθεια φθοράς της Eνωσης Kέντρου, σε τέτοια μπορεί να κριθεί απ τα αποτελέσματά έκταση ώστε δεν μπρεσε να εξασφαλι- της. Eλέγχεται μνο ως πρθεση, ως σθεί ούτε η συναίνεση βασικών στελε- διακήρυξη στχων. Aπ την άποψη αυχών της Eθνικής Pιζοσπαστικής Eνώ- τή, της αναγνωρίζονται ουσιαστικές σεως (πως ο Παναγιώτης Kανελλ- διαφορές απ τα παρελθντα και πολπουλος και ο Kωνσταντίνος Tσάτσος) λά και σαφή στοιχεία εκσυγχρονισμού με σαφές φιλελεύθερο παρελθν και και εκδημοκρατισμού. Aλλωστε η μεταδικτατορική υιοθέτη«προοδευτική» πνευματική παρουσία: πέρα απ τις –πολύ λίγες– αντιρρήσεις ση των κύριων χαρακτηριστικών της σε θέματα ουσίας, η πολεμική εκπορεύ- –και μάλιστα απ κυβέρνηση της αντίτηκε απ τους παραδοσιακά συντηρη- παλης παράταξης– αποτελεί σημαντική τικούς χώρους (με προεξάρχουσα τη ένδειξη της εγκυρτητας των επιλογών Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου στις οποίες στηριζταν. KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

23

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tου Bασίλη Πεσμαζ γλου Eπ. καθηγητή, Πανεπιστήμιο Kρήτης Tμήμα Oικονομικών Eπιστημών

α ιστορικά γεγοντα δεν τιθασεύονται εύκολα απ τις ξεκάθαρες, στρογγυλές δεκαετίες. Eτσι και τα πρώτα βήματα της πολύχρονης πλέον σχέσης της Eλλάδας με την ττε EOK και νυν E.E., καλύπτουν μεν το σύνολο της δεκαετίας του 1960, αλλά, συγχρνως, μια «κανονική» περιοδολγηση θα τοποθετούσε το τέλος αυτής της περιδου στη μεταπολίτευση του 1974. Eναλλακτικά, ξεφεύγοντας προς στιγμήν απ μια στενά ελληνική οπτική, τα δεδομένα της δεκαετίας του ’60 αναιρούνται το 1973: μια χρονιά κρίσιμη, τσο λγω της πετρελαϊκής κρίσης σο και λγω της πρώτης διεύρυνσης της EOK, με την ένταξη της Bρετανίας, της Δανίας και της Iρλανδίας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο κύβος έχει πλέον ριφθεί: η Eλλάδα, υπ την πρωθυπουργία του K. Kαραμανλή, αποφασίζει να συνδεθεί με την EOK των 6, που έχει ιδρυθεί πριν απ λίγα χρνια, το 1957, με τη Συνθήκη της Pώμης. Στο δημσιο διάλογο της εποχής, που περιορίζεται βέβαια σ’ ένα στεν κύκλο ειδημνων, η επιλογή των «6» έχει ξεκάθαρα πλεονεκτήματα έναντι των «7», που απαρτίζουν την Eυρωπαϊκή Zώνη Eλεύθερων Συναλλαγών (EZEΣ – αγγλιστί EFTA, εξ ου και ένα σχετικ λογοπαίγνιο): η EOK αποτελεί ένα πιο φιλδοξο σχέδιο οικονομικής αλλά και πολιτικής ενοποίησης και συγχρνως, προβλέπει τη θέσπιση Kοινής Aγροτικής Πολιτικής (KAΠ), γεγονς ιδιαίτερα σημαντικ για μία κατ’ εξοχήν αγροτική χώρα. Tτε, πως άλλωστε και τώρα, η Eλλάδα είναι η πλέον αγροτική χώρα απ τα κράτη–μέλη, με κριτήριο το ποσοστ (%) του AEΠ ή της απασχλησης που αντιπροσωπεύει ο πρωτογενής τομέας. Eκτς μως απ τους οικονομικούς αυτούς υπολογισμούς, υπάρχει ασφαλώς έντονο και το πολιτικ στοιχείο: βρισκμαστε λιγτερο απ μία δεκαετία απ τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, ο ψυχρς πλεμος μαίνεται και, πέρα απ τα προσδοκώμενα αναπτυξιακά οφέλη, ο προσανατολισμς αυτς υπογραμμίζει και ενισχύει τη γεωπολιτική ένταξη της Eλλάδας στο δυτικ στρατπεδο. H διαφαινμενη άλλωστε σύσφιγξη, την εποχή εκείνη, των ελληνικών εμπορικών δεσμών με τις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες της λεγμενης KOMEKON, έχει προβληματίσει και συμβάλει στην αναζήτηση ενς δυτικοευρωπαϊκού οικονομικο-εμπορικού αγκυροβολίου.

T

H συμφωνία σύνδεσης EOK λοιπν. Oι διαπραγματεύσεις διαρκούν περί τα τρία χρνια: είναι κάτι καινούργιο τσο για την Eλλάδα σο και για τη νεοσύστατη EOK, που αναγνωρίζεται έτσι ως σημαντική, υπολογίσιμη ονττητα απ μια τρίτη χώρα. Oι διαπραγματευτές θα καταλήξουν το 1961 στη συμφωνία σύνδεσης (Σ.Σ.), που τίθεται σε ισχύ τον Nοέμβριο του 1962. H συμφωνία προβλέπει σταδιακή κατάργη-

Aθήνα, Kυριακή 9 Iουλίου 1961. Aπ την επίσημη υπογραφή της συμφωνίας σύνδεσης Eλλάδας – EOK, στην Aίθουσα Tροπαίων της Bουλής. Διακρίνονται απ αριστερά, ο υπουργς Συντονισμού Aρ. Πρωτοπαπαδάκης, ο αντιπρεδρος της κυβέρνησης Παν. Kανελλπουλος, ρθιος δίπλα του ο αντικαγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας Λούντβιχ Eρχαρτ, ο υπουργς Eξωτερικών του Bελγίου Πολ–Aνρί Σπάακ και ο πρεσβευτής της Δ. Γερμανίας στην Eλλάδα Γκέμπχαρτ Zέελος (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου).

Eλλάδα – EOK Tα πρώτα βήματα ση των δασμών στο εμπριο βιομηχανικών προϊντων, που θα οδηγήσει τελικά στην πλήρη τελωνειακή ένωση EλλάδαςEOK το 1984. O δασμολογικς αυτς αφοπλισμς δεν είναι συμμετρικς: η Eλλάδα θα μειώσει τους δασμούς της σταδιακά σε 12 χρνια για προϊντα που δεν παράγει η ίδια και σε 22 χρνια για είδη που υπάρχει εγχώρια παραγωγή. Aντίθετα, η EOK, ήδη απ το 1968 που ολοκληρώνεται η απελευθέρωση των συναλλαγών ανάμεσα στους 6, χορηγεί στην Eλλάδα πλήρες προτιμησιακ καθεστώς: ελεύθερη αδασμολγητη πρσβαση στις βιομηχανικές της εξαγωγές στη διαμορφούμενη κοινή αγορά. Για τον αγροτικ τομέα τα πράγματα είναι λιγτερο ευνοϊκά και, κυρίως, περισστερο ασαφή: προβλέπεται εναρμνιση της Eλλάδας με την υπ διαμρφωση ακμη KAΠ, αλλά δεν ξεκαθαρίζεται κατά πσον θα υπάρξει χρηματοδτηση για τον εκσυγχρονισμ της ελληνικής γεωργίας. Tέλος, βάσει του Πρωτοκλλου 19, η Συμφωνία των Aθηνών προβλέπει, για την πρώτη πενταετία 1962-1967, αναπτυξιακ δάνειο 125 εκατ. δολαρίων απ

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

την Eυρωπαϊκή Tράπεζα Eπενδύσεων με ιδιαίτερα ευνοϊκούς ρους – δηλαδή με επιδοτούμενο επιτκιο. Δεν πρκειται για καθαρή μεταβίβαση πρων, πως αυτή που συνηθίσαμε τα τελευταία χρνια ως μέλη πλέον της Kοιντητας (λ.χ. τα γνωστά μας κοινοτικά προγράμματα σύγκλισης – KΠΣ), αλλά για ευνοϊκ δανεισμ σχετικά περιορισμένης εμβέλειας. H Σ.Σ. Eλλάδας-EOK προέβλεπε θεσμούς παρακολούθησης της εφαρμογής της, πως η Eπιτροπή και το Συμβούλιο Σύνδεσης και η Mικτή Kοινοβουλευτική Eπιτροπή. Aναφερταν δε ρητά στην προοπτική μελλοντικής ένταξης της Eλλάδας στην EOK. Aποτελούσε, έτσι, μια καινοτομία για την εποχή, αλλά και μιαν επιτυχία της Eλλάδας, την οποία θα σπεύσει μάλιστα να μιμηθεί η Tουρκία, συνάπτοντας, λίγο μετά, την παρμοια Συμφωνία της Aγκυρας.

Θετική υποδοχή H σύνδεση της Eλλάδας με την EOK χαιρετίστηκε απ ευρύ πολιτικ φάσμα: παρά τις άλλες αντιθέσεις τους, τσο η

EPE του K. Kαραμανλή σο και η E.K. υπ τον Γ. Παπανδρέου την επικροτούν και την υπερψηφίζουν στη Bουλή. Eξαίρεση η EΔA, που εναντιώθηκε στη συμφωνία αυτή, βλέποντάς την με τους ρους της Aριστεράς της εποχής, ως περαιτέρω οικονομική καθυπταξη και πρσδεση της Eλλάδας στο άρμα του δυτικού ιμπεριαλισμού. Παρά τους περί του αντιθέτου φβους για καταστροφικές επιπτώσεις στο εμπορικ ισοζύγιο και στην εν γένει αναπτυξιακή πορεία της χώρας, η Σ.Σ. λειτούργησε, τα πρώτα χρνια εφαρμογής της, προωθητικά για τις ελληνικές βιομηχανικές εξαγωγές, οι οποίες, τη δεκαετία του 1960, εν πολλοίς ως αποτέλεσμα των μεγάλων επενδύσεων της εποχής, αυξάνονται σημαντικά, ξεπερνώντας σε αξία τις αγροτικές. H διαδικασία αυτή θα συνεχιστεί απρσκοπτα σ’ λη τη λεγμενη χρυσή δεκαετία του 1960, που χαρακτηρίστηκε απ αυξανμενη ευημερία για το σύνολο της Eυρώπης, επιφύλαξε δε για την Eλλάδα θεαματικούς ρυθμούς αύξησης του AEΠ, της τάξης του 6%. Kαθίσταται, έτσι, δύσκολο να απομονωθεί η συγκεκριμένη

Aθήνα, Iούλιος 1961. Oι εκπρσωποι των έξι χωρών–μελών της EOK και της Kομισιν έξω απ το γραφείο του πρωθυπουργού, αμέσως μετά την τελετή της επίσημης υπογραφής της Συμφωνίας Σύνδεσης (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου).

συμβολή της Σ.Σ. στην εν γένει οικονομική ανάπτυξη της Eλλάδας της εποχής. Σημειωτέον τι το αναπτυξιακ δάνειο της Eυρωπαϊκής Tράπεζας χρησιμοποιήθηκε μνον εν μέρει, κυρίως για κατασκευή του οδικού δικτύου, ενώ ήδη την εποχή εκείνη πρωτοεμφανίζεται και το γνωστ στις ημέρες μας πρβλημα της «ελλιπούς απορροφητικτητας».

«Πάγωμα» H επιβολή της δικτατορίας τον Aπρίλιο του 1967 αποτελεί μια τομή που θα φέρει σε αμηχανία τους ιθύνοντες των Bρυξελλών και θα οδηγήσει στο λεγμενο «πάγωμα» της συμφωνίας απ την πλευρά της EOK: οι μεν ρήτρες που αφορούν την τελωνειακή ένωση θα συνεχίσουν να ισχύουν, τηρώντας, με τον αυτοματισμ που τις διακρίνει, το χρονοδιάγραμμα δασμολογικού αφοπλισμού. Aλλά το λεγμενο Xρηματοδοτικ Πρωτκολλο θα ανασταλεί, με αποτέλεσμα τα μη χρησιμοποιηθέντα 55 απ τα 125 εκατ. δολάρια να μείνουν αδιάθετα και να μην υπάρξει η αναμενμενη ανανέωση του εν λγω Πρωτοκλλου: η Eλλάδα θα στερηθεί, έτσι, ευνοϊκ δανεισμ της τάξης των 200 εκατ. δολαρίων τα έτη 1967-72. Παράλληλα, ο πολιτικς διάλογος Eλλάδας-EOK σε υψηλ υπουργικ επίπεδο σταματάει, συμπαρασύροντας οιαδήποτε συζήτηση για ευνοϊκή εναρμνιση με την KAΠ: χαρακτηριστικά, οι ελληνικές εφημερίδες, τις πρώτες ημέρες του Aπριλίου 1967, ανέφεραν τι αυτή ακριβώς η διεκδίκηση θα έπρεπε να αποτελέσει πρωταρχική μέριμνα της ποιας κυβέρνησης έμελλε προκύψει μετά τις

εξαγγελθείσες εκλογές του Mαΐου 1967. Oι εκλογές μως, ως γνωστν, δεν έγιναν, οι δε προϋπάρχουσες δυσκολίες στην υλοποίηση της Σ.Σ. εντάθηκαν με το προαναφερθέν πάγωμα. Oλη την επταετία βρισκμαστε σε μια ενδιάμεση, μεσοβέζικη, κατάσταση μεταξύ δύο άκρων: της πλήρους κατάργησης/καταγγελίας της Σ.Σ. και της συνέχισής της ως εάν να μην υπήρχε κανένα πρβλημα. Πρβλημα μως υπήρχε, αν μη τι άλλο, στη λειτουργία, λ.χ., της Mικτής Kοινοβουλευτικής Eπιτροπής Eλλάδας-EOK, που, ελλείψει πλέον ελληνικού Kοινοβουλίου, συνεκαλείτο μεσούσης της δικτατορίας δίχως Eλληνες εκπροσώπους, αποτελώντας, απ την ίδια της τη φύση, κατ’ εξοχήν χώρο έκφρασης της ευρωπαϊκής εναντίωσης στο στρατιωτικ καθεστώς. Πρωταγωνιστές οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές, αλλά και φιλελεύθεροι και χριστιανοδημοκράτες – αν και ακούγονταν ενίοτε περιστασιακά φωνές για μια πιο «ρεαλιστική» (βλ. πιο φιλική) αντιμετώπιση του καθεστώτος, στο νομα της πάλης κατά του κομμουνισμού. Eις μάτην: η κυρίαρχη ττε ευρωπαϊκή αντίθεση προς τη δικτατορία θεμελιωνταν στο τι η συμμετοχή μιας χώρας στην EOK προϋπέθετε δημοκρατικούς θεσμούς και τι, κατ’ επέκταση, δεδομένου τι η Σ.Σ. κατέτεινε στο να γίνει η Eλλάδα πλήρες μέλος, ήταν αδύνατο η εν λγω συμφωνία να εφαρμοστεί κανονικά. Στη γνήσια αυτή ιδεολογική τοποθέτηση, που ήταν εν μέρει απρροια της νωπής ακμη μνήμης του φασισμού και ναζισμού, ενς ολοκληρωτισμού τον οποίο η καθεστηκυία πολιτική τάξη της Eυρώπης θεωρούσε ασυμβίβαστο με την «ευρωπαϊκή ιδέα», ερχταν να

προστεθεί και η σκοπιμτητα: για παράδειγμα, η απρριψη της ποιας συζήτησης με την Eλλάδα περί εναρμνισης με την KAΠ στα πρώτα της δύσκολα βήματα, διευκλυνε κάπως τα πράγματα, απαλλάσσοντας την EOK απ μια πρσθετη περιπλοκή. Tουναντίον, ο αυτματος, μονομερής απ το 1968 και μετά, δασμολογικς αφοπλισμς της Eλλάδας διευκλυνε τη διείσδυση των ευρωπαϊκών εξαγωγών στην ελληνική αγορά. Tο στρατιωτικ καθεστώς θα επιχειρηματολογήσει διά μακρών με νομικά επιχειρήματα κατά της «διαιρεττητας» της Σ.Σ. και υπέρ της άρσης του παγώματος και της αναθέρμανσης της σχέσης Eλλάδας-EOK· ενίοτε, δε, θα καταγγείλει την EOK για ανάμειξη στα εσωτερικά της Eλλάδας, ακμη και για συνοδοιπορία με τον διεθνή κομμουνισμ, τονίζοντας την αρχική γεωπολιτική χροιά του ευρωπαϊκού προσανατολισμού: η έστω και μερική, επιφυλακτική απρριψή της απ ένα μέρος του «ελεύθερου κσμου» αποτελούσε για τη δικτατορία πηγή απομνωσης αλλά και προβληματισμού.

Eυρώπη - Δημοκρατία

πολιτικής της EOK. Στην ελληνική κοινή γνώμη –βοηθούσης και της τύποις μεν αποχώρησης, κατ’ ουσίαν δε αποπομπής το 1969 της χούντας απ το Συμβούλιο της Eυρώπης λγω καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – οι λέξεις «Eυρώπη» και δημοκρατία θα αρχίσουν να συγγενεύουν. Tο σκηνικ για την αντίστροφη μέτρηση, για την επιτάχυνση, αμέσως μετά τη μεταπολίτευση, των διαδικασιών ένταξης με την υπερκέραση της Σ.Σ. στήνεται, κοντολογίς, τα χρνια αυτά. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της επμενης, η EOK περνάει, έτσι, βαθμιαία απ τις σελίδες του ειδικευμένου οικονομικού Tύπου στις περισστερο πολιτικές σελίδες, ως χημα αντιδικτατορικού λγου – ιδίως σε περιδους σχετικής άρσης της λογοκρισίας. H ανασημασιοδτηση αυτή της λέξης «Eυρώπη» θα ολοκληρωθεί τη δεκαετία του ’70, που βρίσκει τη μεν EOK να έχει ανδρωθεί και αλλάξει απ την αρχική της μορφή της απλής «κοινής αγοράς», τη δε Eλλάδα να βγαίνει οικονομικά ενισχυμένη απ τους γοργούς ρυθμούς ανάπτυξης και πολιτικά έτοιμη για ένα σταθερ δημοκρατικ πολίτευμα.

H EOK, η «Eυρώπη» (σε αντιδιαστολή με τις HΠA και το NATO) θα περάσει, έτσι, αμετάκλητα στο ιδεολογικ οπλοστάσιο της αντιδικτατορικής πλευράς ως ένα κρίσιμο και χρήσιμο επιχείρημα για την αποκατάσταση της δημοκρατίας, που θα συγκινήσει ακμη και μέρος του επιχειρηματικού κσμου. Eλλοχεύει άλλωστε, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, ο φβος περιθωριοποίησης της Eλλάδας και αναίρεσης της προνομιακής της θέσης στο πλαίσιο της αναπτυσσμενης ττε μεσογειακής

Eνδεικτική ελληνική βιβλιογραφία: A. Δημπουλος: «H Kοινή Aγορά και η Σύνδεσις, 1969-1972», Aθήναι 1979 . Δ. Kώνστας: «H Eλληνική Yπθεσις στο Συμβούλιο της Eυρώπης, 1967-69», Eκδ. «Παπαζήσης», Aθήνα 1978. I. Πεσμαζγλου: «H Σύνδεσίς μας με την EOK, Tράπεζα Eλλάδος», Aθήναι 1962. Γ. Σαπουντζάκης: «Oκτώ έτη Συνδέσεως με την EOK, Eμπορικ και Bιομηχανικ Eπιμελητήριο», Aθήναι 1970. Σ. Xαρίτος: «Eλλάδα και E.K.», Eκδ. «Παπαζήσης», Aθήνα 1979. Περιοδικ «Eυρωπαϊκή Kοιντης».

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

25

H EΛΛAΔA 1960 –1965 Tο διυλιστήριο της Esso Pappas στη Θεσσαλονίκη (Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής).

Tου Θανάση Kαλαφάτη Iστορικού, Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Tμήμα Oικονομικής Eπιστήμης

δεκαετία του ’60 αποτελεί τμήμα της περιδου 1953-1972, κατά την οποία η ελληνική οικονομία αναπτύχθηκε με ταχύτατους ρυθμούς, ενώ ταυτχρονα μεταβλήθηκε σημαντικά η διάρθρωσή της. H ελληνική οικονομική επέκταση είναι μέρος της μεγάλης ευρωπαϊκής καπιταλιστικής επέκτασης που ξεκίνησε το 1950 και κράτησε σχεδν δύο δεκαετίες – άρχισε να κλονίζεται μετά τη διεθνή νομισματική κρίση του 1968 και την πρώτη πετρελαϊκή κρίση του 1972. H πορεία της ελληνικής οικονομίας μπορεί να συσχετίζεται, έτσι, με τις ευρωπαϊκές και παγκσμιες οικονομικές εξελίξεις, αλλά στη συγκεκριμένη δεκαετία, η ελληνική οικονομική περίπτωση εμφανίζει πολλές ιδιομορφίες. Tαυτχρονα, στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας σημειώνεται αξιλογη πολιτιστική ανάπτυξη και υπάρχουν σοβαρές πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Kαι καθώς η οικονομία επιχειρεί να συμβαδίσει με τις ευρωπαϊκές οικονομίες, η κοινωνία σπάει το κέλυφος του κομφορμισμού και της συμβατικτητας, επιτρέποντας έτσι να ανθοφορήσουν μικρές ανοίξεις στον πολιτισμ και στην παιδεία, φέρνοντας τη νεολαία στο επίκεντρο των κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων. Kύρια χαρακτηριστικά αυτής της περιδου, οπτε η Eλλάδα προσδένεται στην EOK, είναι ο ιδιμορφος χαρακτήρας του αναπτυξιακού υποδείγματος, οι γρήγοροι ρυθμοί ανάπτυξης, η εξωτερική μετανάστευση και η υπέρμετρη ανάπτυξη των αστικών κέντρων, η άνοδος της βιομηχανίας με ταυτχρονη ενίσχυση, την πενταετία 1960-1965, της γεωργίας και η προώθηση του οικονομικού προγραμματισμού. Tο κύριο πρβλημα που αντιμετώπισε η Eλλάδα την περίοδο εκείνη ήταν το πoιο αναπτυξιακ υπδειγμα θα έπρεπε να ακολουθήσει, ώστε να επιτύχει γρήγορη οικονομική ανάπτυξη και ταυτχρονα να μειώσει τη μεγάλη ανεργία και να περιορίσει το μεγάλο άνοιγμα του ισοζυγίου πληρωμών. Tο αναπτυξιακ υπδειγμα που ακολούθησε και, κατ’ επέκταση, οι συνέπειές του στη διανομή του εισοδήματος, δείχνουν τι το πρβλημα παρακάμφθηκε κατά ανορθδοξο τρπο.

H

Mετανάστευση και ανεργία Στην περίοδο 1960-1970, οι προτεραιτητες της ανάπτυξης και η διαδικασία εκβιομηχάνισης δεν ενσωματώθηκαν σε ένα συνεπές στρατηγικ σχέδιο. H αναπτυξιακή στρατηγική είναι συγκεχυμένη και επιδιώκει, κατ’ αρχάς, την ισρροπη ανάπτυξη λων των κλάδων, με έμφαση στη μεταποίηση. H εκβιομηχάνιση προσανατολίζεται προς τις εξαγωγές με γνώμονα την αρχή του συγκριτικού πλεονεκτήματος, χωρίς να γίνεται συστηματική προσπάθεια υποκατάστασης των εισαγμενων βιομηχανικών προϊντων απ προϊντα παραγμενα στην εγχώρια οικονομία. Tο πλεονάζον εργατικ δυναμικ απορροφάται απ την εξωτερική μετανάστευση. Σημειώνεται κάποια τεχνική προδος και εκδηλώνονται περιφερειακές ανιστητες, καθώς η

Aναπτυξιακή στχευση εκβιομηχάνιση πραγματοποιείται γύρω απ ορισμένους πλους, με βάση τις μεταλλουργικές και χημικές βιομηχανίες. Στο πλαίσιο του υποδείγματος αυτού, σημειώνεται σημαντική αύξηση των ρυθμών ανάπτυξης, ενώ η συνολική διανομή του ατομικού εισοδήματος παραμένει, την ίδια περίοδο, λίγο πολύ αμετάβλητη και η ιδιωτική κατανάλωση διατηρείται σε υψηλά επίπεδα. Aνακύπτει, λοιπν, το ερώτημα: γιατί η οικονομική ανάπτυξη στην Eλλάδα κατά την περίοδο 1960-1970 δεν είχε σημαντική επίπτωση στη διανομή του εισοδήματος και στην κατανάλωση; Oι παράγοντες που συνετέλεσαν σε αυτ αναπτύσσονται αμέσως πιο κάτω. H εξωτερική μετανάστευση που άρχισε να λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις απ

το 1958 και αφορούσε κυρίως τη μετανάστευση Eλλήνων εργατών στη δυτική Eυρώπη, απορρφησε το μεγαλύτερο μέρος της συγκαλυμμένης υποαπασχλησης και ανεργίας. Aποτέλεσε, ουσιαστικά, το κστος της επιχειρούμενης εκβιομηχάνισης, συμβάλλοντας στη μείωση της ανεργίας και της συγκαλυμμένης υποαπασχλησης και μεταβάλλοντας, έτσι, το πλαίσιο μέσα στο οποίο δρούσε η σχέση κεφαλαίου–εργασίας, με επιπτώσεις στη λειτουργική διανομή του εισοδήματος. H συμβολή του ξένου κεφαλαίου στο σχηματισμ κεφαλαίου είναι αξιλογη. O απαραίτητος κεφαλαιακς εξοπλισμς, τσο για την περίοδο 1950-1960 σο και για την περίοδο 1960-1970, αποκτάται χάρις στην εισροή ξένου κεφαλαί-

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

ου. H πρώτη περίοδος συνδέεται με την εισροή κεφαλαίων διεθνών οργανισμών και σχημάτων οικονομικής βοήθειας, ενώ η δεύτερη απ τις άμεσες επενδύσεις του ξένου ιδιωτικού κεφαλαίου. Oι ξένες επενδύσεις στον δευτερογενή τομέα βοήθησαν στη λύση του προβλήματος των αναγκαίων κεφαλαίων, χωρίς μεγάλη θυσία του γεωργικού τομέα. Tο αποτέλεσμα ήταν να μειωθεί το κστος ανάπτυξης και να υπάρξουν λιγτερες επιπτώσεις στην κατανάλωση και, κατ’ επέκταση, στη πραγματική διανομή του εισοδήματος. Tαυτχρονα, μως, η χώρα –θεωρώντας τι το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου καλύπτεται απ τους άδηλους πρους και τον εξωτερικ δανεισμ– καταναλώνει περισστερο απ ,τι τις επι-

τρέπουν οι προι της. Yπ το πρίσμα αυτ, το γεγονς τι δεν επιδεινώθηκαν γενικά οι εισοδηματικές ανιστητες (παρά το τι δεν βελτιώθηκε η σχετική εισοδηματική θέση του χαμηλτερου 35% πράγμα, που εκφράζεται με την αύξηση της κατανάλωσης), συμπίπτει με την επίτευξη υψηλών ρυθμών ανάπτυξης. Eπιπλέον, ως καθοριστικοί παράγοντες με σαφείς επιδράσεις στην αναπτυξιακή διαδικασία μπορούν να θεωρηθούν η γρήγορη ανάπτυξη του τουρισμού, η επέκταση της ναυτιλιακής δραστηριτητας και η μεταρρύθμιση της παιδείας.

Oικονομική ανάπτυξη Στην πενταετία 1960-1965, το Aκαθάριστο Eθνικ Προϊν αυξάνεται με

Aθήνα, 29 Aυγούστου 1960. Λίγο μετά την υπογραφή της σύμβασης για την ίδρυση εργοστασίου αλουμινίου, μεταξύ του Eλληνικού Δημοσίου και του Oίκου Nιάρχου: ο K. Kαραμανλής ανταλλάσσει χειραψία με τον Σταύρο Nιάρχο, δεξιά του (Φωτογραφικ Aρχείο Iδρύματος Kωνσταντίνος Γ. Kαραμανλής).

μέσο ετήσιο ρυθμ 7,8%, ενώ οι υψηλτεροι ρυθμοί σημειώθηκαν στην τριετία 1962-1965. Στην ίδια πενταετία, η αγροτική παραγωγή αυξάνεται με μέσο ετήσιο ποσοστ 8,6%, με κύρια προϊντα το λάδι, το βαμβάκι και τον καπν, τα λαχανικά και τα φρούτα. Tα περισστερα απ αυτά συμβάλλουν, ως εξαγώγιμα προϊντα, στη βελτίωση του ισοζυγίου πληρωμών. Tην πενταετία αυτή, ο αγροτικς τομέας διατηρεί το υψηλ ποσοστ στη σύνθεση του Aκαθάριστου Eγχώριου Προϊντος και υποχωρεί ελαφρώς σε σχέση με τη βιομηχανία, ενώ απασχολεί το μεγαλύτερο ποσοστ εργατικού δυναμικού, πάντοτε σε σχέση με τους άλλους τομείς, και απορροφά μεγαλύτερο ποσοστ ακαθάριστων επενδύσεων πάγιου κεφαλαίου απ ,τι η μεταποίηση. Ωστσο, τα διαρθρωτικά προβλήματα δεν επιτρέπουν στον αγροτικ τομέα να παίξει ένα πιο αποφασιστικ ρλο στην προώθηση της εκβιομηχάνισης. H βιομηχανική παραγωγή την περίοδο 1960-1965 θα κινηθεί με υψηλούς ρυθμούς. Eιδικτερα, η βιομηχανική παραγωγή αυξάνεται με μέσο ετήσιο ποσοστ 8,9%, ενώ το αντίστοιχο ποσοστ για τον τομέα της μεταποίησης

είναι 8,8%. Παρά ταύτα, στην πενταετία 1960-1965, το ειδικ βάρος του δευτερογενούς τομέα στην οικονομία θα υστερεί σε σύγκριση με εκείνο του πρωτογενούς τομέα. Oι επενδύσεις στη βαριά βιομηχανία, που πραγματοποιήθηκαν κατά την προηγούμενη περίοδο, θα αρχίσουν τώρα να αποδίδουν καρπούς. Ωστσο, πως και στην περίπτωση του γεωργικού τομέα, πίσω απ τα υψηλά ποσοστά ανάπτυξης ελλοχεύουν σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα. Oι επενδύσεις πάγιου κεφαλαίου στη μεταποίηση είναι ελαφρά αυξημένες σε σχέση με την περίοδο 1953-1959, ενώ του γεωργικού τομέα είναι αισθητά βελτιωμένες.

Σύνδεση με την EOK H οικονομική ανάπτυξη στην πενταετία 1960-1965 συντελέστηκε στο πλαίσιο του πενταετούς προγράμματος οικονομικής ανάπτυξης 1960-1964. Στη δεκαετία του 1960-1970 έχουμε μια πιο συστηματική επεξεργασία των οικονομικών προγραμμάτων, ενώ καταβάλλεται μεγαλύτερη προσπάθεια εφαρμογής τους. Mε το πενταετές 1960-1964 επιτεύχθηκε, προφανώς, κάποιος συντονισμς των διαφρων οικονομικών τομέων. Ωστσο, το πργραμμα δεν έδωσε ώθηση στην εφαρμογή μιας συνεκτικής κρατικής παρεμβατικής πολιτικής, που θα αντιμετώπιζε τα μεγάλα διαρθρωτικά προβλήματα του ισοζυγίου πληρωμών και της ανεργίας, αφήνοντάς τα στη φροντίδα εξωτερικών παραγντων. Oπωσδήποτε δεν υπήρξε η πολιτική βούληση για μια τέτοια επιλογή. Eτσι, γίνεται αντιληπτή αμέσως η αναντιστοιχία μεταξύ στχων και μέσων του προγράμματος, και η απουσία, ως εργαλείου, του χρονικού προγραμματισμού. H σύνδεση της Eλλάδας με την EOK, το 1962, αποτελεί ένα σημαντικ για την

ελληνική οικονομία και κοινωνία γεγονς. Tο έτος αυτ σηματοδοτεί την απαρχή μιας μεγάλης προσπάθειας για την είσοδο της χώρας στον μιλο των αναπτυγμένων ευρωπαϊκών χωρών. H απφαση για τη σύνδεση είναι και για τις δύο πλευρές πολιτική απφαση. Oι ροι της Συμφωνίας των Aθηνών του 1961 –ευνοϊκοί για τις δεσμεύσεις της ελληνικής πλευράς– και το χρονοδιάγραμμα της μεταβατικής περιδου, διευκολύνουν την ενίσχυση της αναπτυξιακής προσπάθειας στην περίοδο που ακολούθησε. H εξωτερική και εσωτερική μετανάστευση κατά την πενταετία 1960-1965 αποτελεί, πως έχει υπογραμμιστεί, έναν κρίσιμο παράγοντα για τον χαρακτήρα των οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών. Oι επιπτώσεις της μετανάστευσης είναι εξαιρετικά σύνθετες και δεν περιορίζονται μνο στην καθαρά παραγωγική σφαίρα. H εισροή μεταναστευτικού συναλλάγματος έρχεται να διαμορφώσει ένα εισδημα διαφορετικ απ εκείνο που δημιουργείται στην καθ’ εαυτή παραγωγική διαδικασία. H διάκριση αυτή είναι σημαντική για την Eλλάδα, που και απ άλλες πλευρές ενισχύεται το διαφορετικ αυτ εισδημα, πως, παραδείγματος χάριν, μέσω της υπεραξίας των ακινήτων και των οικοπέδων στις αστικές περιοχές. H μετακίνηση πληθυσμού απ τον αγροτικ στον αστικ τομέα την ίδια περίοδο έχει τις δικές της συνέπειες. Tα μετακινούμενα άτομα σε αυτήν τη φάση είναι, σχεδν κατά κύριο λγο, άτομα χαμηλτερων εισοδηματικών τάξεων και, ακολούθως, υψηλτερων εισοδηματικών τάξεων. Eτσι, η μετακίνηση, στην πρώτη φάση, σε συνάρτηση με την ήδη διαμορφωμένη κατάσταση στην αγορά εργασίας, χειροτερεύει γενικά τα εισοδήματα σων βρίσκονται στον αστικ τομέα, και ιδίως των λιγτερο ειδικευμένων. Στην πορεία της εκβιομηχά-

νισης –καθώς η εξωτερική μετανάστευση αυξάνεται περαιτέρω, ενώ παράλληλα συνεχίζεται η πληθυσμιακή εισροή απ τον αγροτικ τομέα στον αστικ– επιτυγχάνεται μια οικονομική βελτίωση στο βιομηχανικ τομέα, ενώ επιδεινώνεται η εισοδηματική κατάσταση των νεοεισερχομένων, οι οποίοι απορροφούνται σε δευτερεύουσες θέσεις στον τριτογενή τομέα. Δίπλα στην εξωτερική και εσωτερική μετανάστευση, απ τον αγροτικ τομέα στον αστικ, παρατηρείται και το φαινμενο της εσωτερικής αγροτικής μετανάστευσης, ιδίως στη βρεια Eλλάδα. Oι ορεινές περιοχές του μεγάλου αυτού γεωγραφικού διαμερίσματος ερημώνουν εξαιτίας της μετανάστευσης, οι πεδινές αγροτικές περιοχές βλέπουν τον πληθυσμ τους να παραμένει στάσιμος ή να μειώνεται, ενώ αγροτικά κέντρα –συγκοινωνιακοί κμβοι ή περιοχές που γειτνιάζουν με μεγάλα εγγειοβελτιωτικά ή αρδευτικά έργα– ενισχύονται πληθυσμιακά απ εργατικ δυναμικ που προέρχεται απ τις δύο πρώτες περιοχές. Oι νέοι αυτοί αγροτικοί χώροι είναι πεδία εφαρμογής νέων γεωργικών τεχνολογιών και ανάδειξης νέων δυνάμεων συνεταιρισμού, πως εκφράζονται με τις μεγάλες αγροτικές εξεγέρσεις, το 1965 και 1966, στη βρεια Eλλάδα. Eνδεικτική βιβλιογραφία: Παναγιώτης Γουλιέλμος «Nεοελληνική πραγματικτητα», Aθήνα 1977. Θανάσης Kαλαφάτης «Eκβιομηχάνιση και κατανομή εισοδήματος στην Eλλάδα, 19601970», περιοδικ Aνάλυση Eξελίξεων Eλληνικής Oικονομίας, τεύχος 11-12/1981. ABΣΠ 1981. Στέλιος Mπαμπανάσης «Oικονομική Aνάπτυξη και Kοινωνικές της Eπιπτώσεις στην Eλλάδα: 1945-1967».Πρακτικά Συνεδρίου «H Eλληνική Kοινωνία, 1945-1967». Iδρυμα Σάκη Kαράγιωργα, Aθήνα 1995. Δημήτρης Σακκάς «Tο διαρθρωτικ πρβλημα και ο οικονομικς προγραμματισμς στη Mεταπολεμική Eλλάδα», Aθήνα 1994.

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

27

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Mίκης Θεοδωράκης, Mάνος Xατζιδάκις, τα δύο μεγάλα ονματα του ελληνικού τραγουδιού δεσπζουν και με την προσωπικτητά τους και σφραγίζουν απ ττε τη μουσική πορεία της Eλλάδας και στο εξωτερικ. Σε μια διαρκή αναμέτρηση οι δυο τους, εδώ σε μια στιγμή ευτυχούς συνάντησης. O Mάνος πήρε το Oσκαρ ’61 για «τα Παιδιά του Πειραιά», ενώ ο Mίκης έχει μελοποιήσει το «Aξιον Eστί» και τα «Eπιφάνεια».

Tης Eλένης Mπίστικα οτισμένο το ελληνικ χώμα με τις μνήμες του πολέμου, της πείνας και της μαύρης Kατοχής, με τις γροθιές ακμη σφιγμένες απ τον καιρ του αλληλοσπαραγμού, είναι έτοιμο να βλαστήσει σε μια ξαφνική άνοιξη δημιουργίας. H Eυρώπη, στην οποία ζητεί πολιτικά και οικονομικά να ενταχθεί, τραγουδάει Θεοδωράκη και Xατζιδάκι, χορεύει «συρτάκι» σαν τον «Zορμπά» του Aντονι Kουίν, γοητεύεται απ τη Mελίνα–Iλια του Zυλ Nτασσέν. Aπ τα ανοιχτά ραδιφωνα, τις γλυκερές φωνές του Πολ Aνκα, του Nιλ Σεντάκα ή του καντσονετίστα Nτομένικο Mοντούνιο στο «Bολάρε, ω, ω» διαδέχονται, ώς την πλήρη κυριαρχία, τα τραγούδια των λαϊκών βάρδων, του Γρηγρη Mπιθικώτση, του Στέλιου Kαζαντζίδη, ενώ οι τρίλιες του μπουζουκιού του Mανώλη Xιώτη και του Γιώργου Zαμπέτα σμίγουν με τους καημούς του Tσιτσάνη, του Bαμβακάρη, του Mητσάκη, του Παπαϊωάννου. Eχει μεστώσει η λογοτεχνική–ποιητική γενιά του ’30 με Tσίρκα, Σεφέρη, Pίτσο και Eλύτη. O δυτικς κσμος ανακαλύπτει, πως πριν με τον Kαβάφη, την Eλλάδα με το τοπίο και τις αξίες των ποιητών της. Tα σύνορα είναι ανοιχτά, σε μια οδυνηρή εξαγωγή εργατικού δυναμικού προς Γερμανία κυρίως, με τη Bρειο Eλλάδα να ερημώνεται απ την ανεργία, ενώ τα καράβια γεμάτα με «νύφες» φεύ-

Π

γουν για Aυστραλία. H αστυφιλία ή ο φβος του χωροφύλακα είναι οι δύο ψεις του ίδιου προβλήματος, γιατί η ύπαιθρος Eλλάδα εγκαταλείπεται για το χωνευτήρι της Aθήνας, του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης. Oι μονοκατοικίες και οι κήποι συνθλίβονται στα σαγνια της μπουλντζας της αντιπαροχής και δίνουν τη θέση τους στις πολυκατοικίες, με διαμερίσματα–κουτιά, που οι άνθρωποι αισθάνονται ασφαλείς γιατί διατηρούν την ανωνυμία τους. H πολιτική τραβά το δρμο της, η Kύπρος κηρύσσεται ανεξάρτητη, μια «ανεξαρτησία υποθηκευμένη εξ αρχής», ο Tζον Φιτζέραλντ Kένεντι, γερουσιαστής Mασαχουσέτης, παίρνει το χρίσμα των Δημοκρατικών και στις 9 Nοεμβρίου 1960 νικά τον Nίξον με 50,25%. O Mίκης Θεοδωράκης μελοποιεί το «Aξιον Eστί» του Oδυσσέα Eλύτη, ενώ κυκλοφορεί σε δίσκο ο «Eπιτάφιος» του Γιάννη Pίτσου. H μίνι φούστα της Mαίρης Kουάντ έχει φθάσει και στην Aθήνα, πως και η αλογοουρά της Mπριζίτ Mπαρντ και τα τολμηρά ντεκολτέ της Tζίνα Λολομπρίτζιντα. H Λιζ Tέιλορ, με φουρ και αδύνατα ποδαράκια, είναι το «παγώνι» με τα μενεξεδένια μάτια, που μας έρχεται με τον ττε σύζυγ της, Eντι Φίσερ. Aλλά και η Pμι Σνάιντερ, η κοσμαγάπητη «Σίσσυ» του σινεμά, φέρνει, με πρσκληση του EOT, τον μνηστήρα της Aλέν Nτελν, μαζί με τον Λουκίνο Bισκντι, που περνά ωστσο απαρατήρητος. Tο «Kυπαρισσάκι αψηλ» με τη Nάνα Mούσχουρη κερδίζει για τον Mάνο Xατζιδάκι το πρώτο βραβείο στο B΄ Φε-

Eίναι οι πιο διάσημοι Eλληνες: η Mαρία Kάλλας μαγεύει με την απαράμιλλη φωνή και ερμηνεία της λο τον κσμο, ο Aριστοτέλης Ωνάσης είναι Oδυσσέας και Kροίσος μαζί, στη σύγχρονη μυθολογία. Συναντήθηκαν, ερωτεύτηκαν, ο Ωνάσης υποκλίνεται (εδώ σε χειροφίλημα) μπροστά της, αλλά παντρεύεται τη χήρα του Προέδρου (φωτ.: Γ.Δ. Σγούρας).

στιβάλ Eλληνικού τραγουδιού του EIP. O Mίκης μελοποιεί τα «Eπιφάνεια» του Γιώργου Σεφέρη, ο Xατζιδάκις γράφει «Tα Παιδιά του Πειραιά», που θα πάρουν το 1961 το Oσκαρ Mουσικής, ενώ το ’60 η ταινία «Ποτέ την Kυριακή» του Zυλ Nτασσέν θα δώσει στις Kάννες το πρώτο βραβείο ερμηνείας στη Mελίνα Mερκούρη. O Γιάννης Mαρκπουλος κάνει αισθητή τη μουσική φλέβα απ την Kρήτη, ο Nίκος Ξυλούρης είναι το ανωγειαν αηδνι και ο Mέντης Mποσταντζγλου, με τις γελοιογραφίες του και το εύρημα της ανορθογραφίας, καυτηριάζει πολιτικοκοινωνικά κατεστημένα και διασκεδάζει το πανελλήνιο. Eίναι η εποχή που ο EOT καταλαβαίνει το χρυσωρυχείο που κρατάει ανεκμετάλλευτο στα χέρια του. Xτίζονται και λειτουργούν υποδειγματικά τα διάφορα «Ξενία» –σε σχέδια του Aρη Kωνσταντινίδη– Oλυμπίας, Δελφών, Aνδρου, μπαίνουν στον παγκσμιο χάρτη του τουρισμού μαζί με τα μουσεία και τα αρχαία θέατρα. Στην Aθήνα, το Φεστιβάλ Aθηνών, που ξεκίνησε το 1954 επί υπουργού Προεδρίας Γεωργίου Pάλλη και πρωθυπουργού Kωνσταντίνου Kαραμανλή, τραβά σαν μαγνήτης τους ξένους και τους πλούσιους, που έρχονται τον Aύγουστο στην πυρακτωμένη Aθήνα και απ εκεί στην Eπίδαυρο για ν’ ακούσουν τη Mαρία Kάλλας να τραγουδά «Nρμα» και «Mήδεια» και να δουν στο θώκο τον Aριστοτέλη Ωνάση να περιμένει να τη συγχαρεί με χειροφίλημα. Eίναι μαζί με τον Σταύρο Nιάρχο, το σύγγαμβρ του, τα μεγαλύτερα ονματα στον

διεθνή εφοπλισμ. O Σταύρος Λιβανς, που πάντρεψε τις δύο κρες του με τον Σμυρνι και τον Λάκωνα, κλείνει τα μάτια του το 1963, χωρίς να είναι ήσυχος για την τύχη των θυγατέρων του, της πανέμορφης Tίνας, που θα δώσει στον Aριστοτέλη, αργτερα, τη Xριστίνα και τον αδικοχαμένο διάδοχο Aλέξανδρο, και της γλυκιάς Eυγενίας, που στάθηκε καλή σύζυγος και μάνα ώς το αινιγματικ τέλος της, στη Σπετσοπούλα.

H μοίρα της N ρμας Tζιν H δεκαετία του ’60 θα σφραγίσει τον αιώνα ως «Xρυσή Δεκαετία», αυτή που θα δώσει είδωλα με φήμη τέτοια που το άστρο τους να λάμπει και αφού πέθαναν ή χάθηκαν απ το προσκήνιο. H Mέριλιν Mονρε, που κάθε ταινία της «σπάει» τα ταμεία, περνάει κρίση κουλτούρας, παντρεύεται τον Aρθουρ Mίλερ που γράφει γι’ αυτήν τους «Aταίριαστους», ταινία που δεν σημειώνει επιτυχία. Tο 1961 το «αταίριαστο διάσημο ζευγάρι» χωρίζει, η Mέριλιν μένει μνη, αλλά χι για πολύ. Eμπλέκεται στη λάμψη της εξουσίας, καλείται στον Λευκ Oίκο, τραγουδά στα γενέθλια του JFK, λέγονται πολλά, το νομά της συνδέεται και μ’ αυτ του υπουργού Δικαιοσύνης Pμπερτ Kένεντι. H καριέρα της ολισθαίνει, η «Φοξ» την απολύει και στις 5 Aυγούστου 1962 η Mέριλιν βρίσκεται νεκρή, με το ένα χέρι στο ακουστικ του

H Eλλάδα στον καθρέφ 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

Tο «Ποτέ την Kυριακή» του Zυλ Nτασσέν γοητεύει το Φεστιβάλ Kαννών ’60, η Mελίνα Mερκούρη μοιράζεται με τη Zαν Mορ τα βραβεία ερμηνείας, αλλά το γλέντι μετά την προβολή άφησε εποχή, με τους λαϊκούς χορευτές, τη Mελίνα και τον Γιώργο Φούντα να διδάσκουν «συρτάκι» αλλά και μέθεξη με το χασάπικο...

τηλεφώνου και άδειο δίπλα της φιαλίδιο με υπνωτικά χάπια.

Πολιτικοί ηγέτες και «πρώτες κυρίες»... Στην Oυάσιγκτον μεσουρανεί ο πρεδρος Tζον Φιτζέραλντ Kένεντι με τη νεαρή σύζυγ του, που τη γνώρισε ως Zακελίν Mπουβιέ, ταν εκείνη ήρθε να του πάρει φωτογραφία για την «Oυάσιγκτον Ποστ», που εργαζταν. H Tζάκι κάνει μδα τα ξεμανίκωτα φορέματα για να δείχνει τους γυμνασμένους ώμους και τα μπράτσα της. Aποκτά την Kαρολίνα, τον Tζον–Tζον και τον Πάτρικ, που δεν έζησε, και η συνεισφορά της στη μεγάλη δημοτικτητα του JFK είναι αναμφισβήτητη. Oταν στο Nτάλας του Tέξας, στις 22 Nοεμβρίου 1963, στο ανοιχτ προεδρικ αμάξι, ο πρεδρος έγειρε αιμφυρτος για να πεθάνει στην αγκαλιά της το ποτισμένο με αίμα ροζ ταγιέρ της, και η ψυχραιμία της στην κηδεία την έκαναν ακμη πιο αγαπητή στις μεγάλες μάζες του λαού. Στην εποχή της προεδρίας του Tζ. Φ. Kένεντι, τον Aπρίλιο του 1961 επισκέπτεται επίσημα την Oυάσιγκτον ο πρωθυπουργς Kωνσταντίνος Kαραμανλής, ο Σερραίος πολιτικς με το ηγετικ παράστημα και την έμφυτη κομψτητα. Στο πλευρ του η σύζυγς του, η Aμαλία, το γένος Aναστασίου Kανελλοπούλου, απ την Πάτρα, ανιψιά του Παναγιώτη Kανελλπουλου, είναι νέα, ωραία και μορ-

φωμένη, με προφίλ αρχαίας Kρης. Oι φωτογράφοι θυμούνται το «Kαθρέφτη, καθρεφτάκι μου» για το ποια απ τις δύο «πρώτες Kυρίες» είναι η ομορφτερη. Aπ το 1960 έχει αποσυρθεί «Tο τραμ το τελευταίο», ασημένια κέρματα των 20 δραχμών έχουν κάνει την εμφάνισή τους, ο Λυκαβηττς και ο λφος του Φιλοπάππου φωταγωγούνται, η Δρα Στράτου αποκτά το θέατρ της με τους χορευτές να κρατούν ζωντανή την παράδοση. H τιμή της ρετσίνας είναι 1.800 δραχμές το... κάρο (512 κιλά), αλλά το ξενφερτο ουίσκι «ον δε ροκς» έχει κατακτήσει τα λαρύγγια. O Γρηγρης και ο Σταμάτης έχουν ανάψει, και απ φωτεινοί σηματοδτες έχουν γίνει πρώτο νούμερο στις επιθεωρήσεις, το «Xίλτον» εγκαινιάζεται, και μαζί με αυτ και η διεύθυνση «πισθεν Xίλτον», δίπλα θεμελιώνεται το μέγαρο της Eθνικής Πινακοθήκης Aθηνών και το Mουσείο Aλεξάνδρου Σούτσου. O Iλισσς έχει σκεπαστεί και είναι πλέον κεντρική αρτηρία και ο Yμηττς απειλείται με δενδροφύτευση, πως και ο Λυκαβηττς με χάραξη δρμων. Aλλά ο Γιάννης Tσαρούχης τους κατακεραυνώνει και η ιστορία τον δικαιώνει. «Eκεί ψηλά στον Yμηττ», γράφει ο Mάνος Xατζιδάκης, «υπάρχει κάποιο μυστικ». «Mία δραχμή ανά διαδρομή – το Δώρο του Πάσχα» στα ταξί. Aποκαλυπτήρια του αγάλματος Tρούμαν (1963), δώρο της AXEΠA στην Eλλάδα. H θαλαμηγς «Xριστίνα» στη Γλυφάδα και απ εκεί σε κρουαζιέρα με Aριστοτέλη Ωνάση και προσκεκλημένο τον «Πατέρα της Nίκης» σερ Oυίνστον

«Ποια είναι η ωραιτερη;»... Aπρίλης του 1961, σε πρώτη επίσημη επίσκεψη, ο πρωθυπουργς Kωνσταντίνος Kαραμανλής συναντά τον πρεδρο Tζον Φ. Kένεντι στην Oυάσιγκτον, ενώ οι φωτογράφοι έχουν την τιμητική τους, με τις δύο «πρώτες κυρίες», την Aμαλία και την Tζάκι, να τις ερωτεύεται ο φακς για την ομορφιά και την κομψτητά τους... (φωτ.: K.Γ. Mεγαλοκονμου).

Tσρτσιλ. Eχει αποκτήσει η Πάρνηθα το «Mον Παρνές», ξενοδοχείο–μοντέλο, με αρχιτέκτονα τον Παύλο Mυλωνά, και το 1963 διαψεύδεται η μετατροπή του σε «καζίνο». Στη «Xριστίνα» έρχεται η Mαρία Kάλλας και φεύγει η Tίνα Ωνάση. O έρωτας των δύο διασημτερων Eλλήνων στον κσμο φουντώνει. H μοίρα έχει μως άλλα γράψει. Στη γραμμή Aργοσαρωνικού μπαίνουν τα υδροπτέρυγα, τα «Δελφίνια», που φέρνουν τα νησιά κοντά. Στην Aθήνα κυκλοφορούν τα πρώτα «Mίνι Kούπερ», που σχεδίασε ο εκ Σμύρνης σερ Aλεκ Iσιγνης και που απέφεραν στην Aγγλία συνάλλαγμα σο οι Mπιτλς! Στην ανασκπηση του πολιτικού κλίματος στα πρώτα χρνια της δεκαετίας του ’60 δεσπζει η κντρα μεταξύ Aνακτρων και κυβέρνησης, πράγμα που μως δεν εμποδίζει υποκλίσεις και φωτογραφήσεις στα «ευτυχή γεγοντα». Tο 1962 γίνονται με μεγαλοπρέπεια οι γάμοι Σοφίας–Xουάν Kάρλος. Tον Mάρτιο 1964 πεθαίνει απ καρκίνο ο βασιλεύς Παύλος και ορκίζεται ο Kωνσταντίνος. H περίοδος πένθους λήγει με το γάμο στις 18 Σεπτεμβρίου 1964 του 23χρονου βασιλέως Kωνσταντίνου με την 18χρονη Aννα–Mαρία στον Mητροπολιτικ Nα των Aθηνών. Oι νενυμφοι με ανοιχτή άμαξα κάνουν το γύρο της Aθήνας – στο Δάσος της Bουλώνης κάνει μοναχικούς περιπάτους ο Kωνσταντίνος Kαραμανλής, που έχει φύγει απ τον Δεκέμβριο του ’63 στο Παρίσι. Στις 10 Δεκεμβρίου 1963 η Σουηδική Aκαδημία απονέμει το Nμπελ Λογοτε-

χνίας στον Γιώργο Σεφέρη. Eίναι το πρώτο Nμπελ για την Eλλάδα και ο Σμυρνις διπλωμάτης καριέρας, γιος του Σεφεριάδη και αδελφς της κυρίας Iωάννας Tσάτσου, μοιράζεται τη χαρά της ανώτατης αυτής αναγνώρισης για την ποίησή του με τη σύζυγ του κυρία Mαρώ Σεφέρη. H δισκογραφική εταιρεία DECCA κάνει την «γκάφα του αιώνος», ταν το 1962 απορρίπτει τον δοκιμαστικ δίσκο που έγραψαν γι’ αυτήν τέσσερις νεαροί απ το Λίβερπουλ, γεννημένοι μεταξύ 1940 και 1944 σε φτωχογειτονιές της εργατικής τάξης. Eίναι οι Beatles, που τους ονμασαν και «Σκαθάρια» (απ το Beetles, παρανηση ορθογραφική). O Tζον Λένον και ο Πολ Mακάρτνεϊ γράφουν μουσική και στίχους, ο Tζορτζ Xάρισον παίζει κιθάρα και ο Pίνγκο Σταρ ντραμς, με μάνατζερ τον Eπστάιν, που δημιούργησε τον θρύλο τους. «It is a Hard Day’ s Night», η νύχτα που έρχεται ύστερα απ τη δύσκολη μέρα υποφέρεται μνον με την αγάπη. Aυτν το σφυγμ των νέων έπιασαν οι Mπιτλς, τον έκαναν στίχο και το τραγούδι τους είναι ο ύμνος της δεκαετίας του ’60, που οι νέοι ήθελαν να αποκτήσουν φτερά, αλλά η λύση δεν ήταν στα ναρκωτικά και στα κοινβια. Στον καθρέφτη της δεκαετίας του ’60 η Eλλάδα βλέπει τον εαυτ της. Mια εποχή χαμγελου που, τον Aπρίλιο του 1967, μετάλλαξε στην «γκριμάτσα» της δικτατορίας. Σημείωση: Πηγή πληροφοριών, Iστορικ Λεύκωμα «Kαθημερινής».

τη της δεκαετίας του ’60 KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

29

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tου Kώστα Γ. Παπαγεωργίου Συγγραφέα–κριτικού λογοτεχνίας

δεκαετία του ’60, –η επταετία, μάλλον, αφού τα πάντα ακινητοποιούνται ή ανακπτονται βίαια με το πραξικπημα του 1967– συνιστά έναν χώρο, στο πλαίσιο του οποίου εύκολα διακρίνονται τρεις διαφορετικές, άλλοτε παράλληλες, άλλοτε διασταυρωνμενες πορείες, χαραγμένες απ τους εκπροσώπους τριών διαφορετικών λογοτεχνικών γενιών: της γενιάς του ’30, η οποία εξακολουθεί να κάνει αισθητή την παρουσία της, κυρίως στην ποίησή της, της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, η οποία βρίσκεται, κατά τη διάρκεια αυτής της δεκαετίας, στην ωριμτερη στιγμή της, τσο στην πεζογραφία σο και στην ποίηση και της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, η πλειοντητα των εκπροσώπων της οποίας ολοκληρώνει τον πρώτο δημιουργικ της κύκλο, καταθέτοντας, κατά τον πλέον ευανάγνωστο τρπο, το ιδιαίτερο βιωματικ της στίγμα και τον ιδιάζοντα ψυχισμ της, ενώ δεν πρέπει να περάσει απαρατήρητο, τι κατά το δεύτερο μισ αυτής της δεκαετίας, αρχίζουν να διαφαίνονται τα ίχνη του ξεκινήματος της τρίτης μεταπολεμικής γενιάς, αυτής του ’70.

H Ποίηση

Aρχίζοντας απ την ποίηση, και, πιο συγκεκριμένα, απ τη γενιά του ’30, βρισκμαστε μπροστά στο φαινμενο μιας εκπληκτικής αναλαμπής, με την έκδοση ποιημάτων που, καΣτοκχλμη, 10 Δεκεμβρίου 1963. Aπονομή του Bραβείου Nμπελ Λογοτετά γενική ομολογία, αποτελούν δημιουργικές κορυφώσεις των σημαντικτερων εκπροσώχνίας στον Γιώργο Σεφέρη απ τον βασιλιά της Σουηδίας. Στο πρσωπο και το έργο του ποιητή επιβραβεύτηκε αντιπροσωπευτικά η κορύφωση του πων της. Tο 1960 εκδίδεται το Eξη και μία τύψεις για τον ουραν του Eλύτη, ύστερα απ νεοελληνικού ποιητικού λγου. δεκαπέντε χρνια σιωπής του, ταυτχρονα σχεδν με το Aξιον Eστί (1959), με τη γνωστή απήχηση που είχαν, και τα δύο, ιδίως το δεύτερο, ίσως εξαιτίας της μελοποίησής του. Tο 1966 εκδίδεται η τελευταία ποιητική συλλογή του Σεφέρη. Tα τρία κρυφά ποιήματα, που μπορεί, λγω σκοτειντητάς τους, να άργησε η αποτίμηση της αξίας τους, δεν πρέπει να παραβλεφθεί, ωστσο, η άμεση αναφορά του ποιητή στην πολιτική σήψη της εποχής και στους κινδύνους που εγκυμονούσε O Pίτσος συνεχίζοντας την ολοκλήρωση του κύκλου της «Tέταρτης διάστασης», που άνοιξε με τη Σονάτα του σεληνφωτος, το 1957, εκδίδει, παράλληλα, μια πληθώρα ποιητικών βιβλίων, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγεται η Pωμιοσύνη, ενώ κατά τη διάρκεια της δεκαετίας εκδίδονται οι πρώτοι ογκώδεις συγκεντρωτικοί τμοι τής ώς ττε ποιητικής παραγωγής του. Eκδίδονται Tα Γραπτά ή Προσωπική Mυθολογία (1960) του Eμπειρίκου, η Eκλογή B΄, συγκεντρωτική έκδοση μέρους των ποιημάτων του Παπατσώνη, ενώ αισθητή είναι η παρουσία του Bαφπουλου, του Bρεττάκου, του Θέμελη, του Aντωνίου, του Πεντζίκη, του Nίκου Παππά, της Mελισσάνθης, της Pίτας δύο ή και οι τρεις τάσεις. Eτσι, κατά τη Σινπουλος, με Tο άσμα της Iωάννας και εν Πάτμω και δύο Eρμηνείες (1966), αMπούμη – Παππά κ.ά. Aν, μως, οι εκπρσωποι της γενιάς του δεκαετία του ’60, εκδίδονται: H συνέχεια του Kωνσταντίνου (1961) και την Ποίη- νταποκρίνεται, σε μεγάλο βαθμ, στο αί’30 συνεχίζουν και ολοκληρώνουν, μια (1962) του Aναγνωστάκη, με την οποία ση της ποίησης (1964) συνεχίζει τις εκ- τημά του να αναχθεί, μέσω της απγνωπορεία ήδη χαραγμένη απ τα χρνια του συμπληρώνεται η εξομολογητική, δρα- φραστικές του αναζητήσεις, αντιπαρα- σης του πνεύματς του –και γενικά, της μεσοπολέμου, τα πράγματα παρουσιάζο- ματική κατάθεση της πικρίας για τη διά- θέτοντας στην ερημία της ιστορίας την απγνωσης του σύγχρονου ανθρώπου, νται, απ λες τις απψεις (θεματική, ιδε- ψευση των οραμάτων της γενιάς του, σε προσωπική του υπαρξιακή αγωνία και ο στην ενραση του θείου. Tέλος, δραστιολογική, αισθητική κ.λπ.), εντελώς διαφο- προσωπικ και σε ομαδικ (γενιάς) επί- Tάσος Λειβαδίτης μετά την Ποίηση (συ- κή είναι η συμβολή, στη διαμρφωση του ρετικά, ταν στρέψουμε το ενδιαφέρον πεδο. Tρεις συλλογές του Kλείτου Kύ- γκεντρωτική έκδοση, 1965) προετοιμάζε- ποιητικού αλλά και, γενικτερα, του μας στα βιβλία των ποιητών της πρώτης ρου (Kραυγές της νύχτας, 1960, Kλειδά- ται για τη γνωστή μεταστροφή του σε ε- πνευματικού προσώπου της δεκαετίας και της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς. ριθμοι, 1963, Aπολογία, 1966) με κυρίαρ- σωτερικτερους χώρους, πράγμα που του ’60, των ποιητών (της πρώτης μεταΞεκινώντας π τους πρώτους – και πιο χο στοιχείο αυτ της ενοχής του επιζήσα- διαφαίνεται στη συλλογή του Oι τελευ- πολεμικής γενιάς): Eλένης Bακαλ, Mησυγκεκριμένα απ αυτούς που ενεπλάκη- ντος, τα Ποιήματα 2 – Aριθμοί (1962) ταίοι (1966). O Nίκος Kαρούζος με τις νά Δημάκη, Σταύρου Bαβούρη, Λύντιας σαν, ενεργά ή συναισθηματικά, με τα συ- του Πάνου Θασίτη, η Mαθητεία (1963) συλλογές: H έλαφος των άστρων (1962), Στεφάνου, Eπαμεινώνδα Γονατά, Γιώργκλονιστικά δρώμενα της εποχής τους – του Tίτου Πατρίκιου, ενώ ο Mίλτος Σα- O υπνσακκος (1964) και Πενθήματα γου Γεραλή, Kρίτωνα Aθανασούλη, Nίτα στοιχεία που με σχετική ευκολία θα χτούρης, με τρεις συλλογές (Περίπατος (1969) –προηγείται η συλλογή Ποιήματα κου Φωκά, Aθου Δημουλά (με τέσσερα μπορούσε να επισημάνει κανείς είναι: η 1960, Tα στίγματα, 1962 και Σφραγίδα ή (1960)– εισέρχεται στη γονιμτερη ποιη- βιβλία), του Aριστοτέλη Nικολαΐδη (με αισθητή υποχώρηση του λυρισμού, η η γδοη Σελήνη, 1964) περικλείει με ολο- τική του περίοδο· το ίδιο ισχύει και για τέσσερα βιβλία), του Δημ. Xριστοδούλου «τραγική σοβαρτητα, η έλλειψη ψευδαι- ένα εσωτερικτερο, στερτερο και ασφα- τους: Eκτορα Kακναβάτο (Διασπορά, (με επτά βιβλία), του Kώστα Στεργισθήσεων και οραματισμών, κάποτε ένα λέστερο «υλικ» τον, ήδη, περίκλειστο 1961 και H κλίμακα της λίθου, 1964), πουλου, του Θανάση Kωσταβάρα, της αίσθημα κατάθλιψης και απαισιοδοξίας». και παραμορφωμένο κσμο του. O Δη- Γιάννη Δάλλα (Πρτες εξδου, 1963 και Mαντώς Aραβαντινού κ.ά. Δεν απουσιάζουν, βεβαίως και ποιητές μήτρης Δούκαρης, με πέντε βιβλία η συγκεντρωτική Eξαγορά, 1965) και βεθιασώτες του υπερρεαλισμού, αλλά και (1963–1969) αυτοπροσδιορίζεται, κινη- βαίως, τον Δημήτρη Παπαδίτσα, ο οποί- B΄ μεταπολεμική της ποίησης της υπαρξιακής αγωνίας, τοποιώντας τη νηφάλια νοσταλγία του ος με τις συλλογές Oυσίες β΄, (1961), Ποίχωρίς αυτ να σημαίνει τι αποκλείεται για καθημερινές μικροχαρές, απέναντι ηση 1 (συγκεντρωτική των ετών H δεκαετία του ’60, ωστσο, ανήκει στην ίδια περίπτωση να συνυπάρχουν στα προδομένα οράματά του. O Tάκης 1941–1963, 1963), Eν Πάτμω, (1964) και στη δεύτερη μεταπολεμική γενιά. Στη

ΛOΓOTEXNIA

Διασταυρωνμενες πορείες

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

Kαθιστοί απ αριστερά: Mάρκος Mέσκος, Iάσων Iωαννίδης, Φώτης Eυαγγελάτος, Bύρων Λεοντάρης και Zέφη Δαράκη. Oρθιοι απ αριστερά: Mάριος Mαρκίδης, Mάριος Xάκκας, Bαγγέλης Bαλαβανίδης και Θανάσης Kωσταβάρας (1970). Mερικοί απ τους εκπροσώπους της λεγμενης B΄ μεταπολεμικής γενιάς.

χρονική έκτασή της πραγματοποιούν την πρώτη –μερικοί τη δεύτερη– εμφάνισή τους οι περισστεροι εκπρσωποί της. Kαι είναι αυτοί που καταθέτουν βιωματικτερα και αμεστερα τις κοινωνικές και ιδεολογικές ζυμώσεις και μεταλλάξεις αυτής της δεκαετίας. Aυτοί, αρχίζουν να συλλαμβάνουν και να αντιμετωπίζουν, τη γύρω τους πραγματικτητα, ταν τα εκτυφλωτικά κοινωνικά και ιδεολογικά οράματα που κινητοποίησαν τους αμέσως προγενέστερους ομοτέχνους τους έχουν, πια με τραγικ τρπο, καταβαραθρωθεί. Kαι μπαίνουν στο χώρο της ποίησης τη στιγμή που το αντιστασιακ, αγωνιστικ ρίγος των πρώτων μεταπολεμικών ποιητών μετατρέπεται σε ρίγος της αγωνίας και της ενοχής. Tη στιγμή που, πως λέει ένας απ τους χαρακτηριστικτερους εκπροσώπους της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς, ο Bύρων Λεοντάρης, κάνουν την εμφάνισή τους «εκφυλιστικές τάσεις της αντιστασιακής ποίησης με κύριο χαρακτηριστικ την αποδέσμευση απ την ιδεολογία, με παράλληλα υποτίμηση και απομυθοποίησή της». Eτσι, ο πεσιμισμς, ο μηδενισμς, η πικρία της διάψευσης και της προδοσίας, που χαρακτηρίζουν το μεγαλύτερο μέρος της ποίησης των πρώτων μεταπολεμικών ποιητών, βρίσκουν άμεση ανταπκριση στις ψυχικές διαθέσεις και προδιαθέσεις των αμέσως επμενων, καθώς και στην εικνα του κσμου που έχουν, ήδη, δημιουργήσει, έχοντας αποκτήσει συνείδηση του κσμου στα χρνια του πολέμου, της Kατοχής, της Aντίστασης, του Eμφυλίου και λων σοι ακολούθησαν (διώξεις, φυλακίσεις, εξορίες, αναζητήσεις ευθυνών, ψυχρς πλεμος). Oλων αυτών, λοιπν, των γεγοντων και των καταστάσεων, η πρώιμη ποιητική εκφορά αρχίζει τη δεκαετία του ’50, κατά τη δεκαετία του ’60, μως, πληρούνται, πέρα απ τις ληξιαρχικές–τυπικές προϋποθέσεις και οι ουσιαστικές· αυτές, δηλαδή που έχουν να κάνουν με το ποιητικ έργο αυτ καθεαυτ, συμβάλλοντας

στον εντοπισμ των βασικών –αν χι μνιμων πάντως επικρατέστερων– γνωρισματικών στοιχείων της ποίησης μιας ορισμένης περιδου. Eτσι, παρατηρεί κανείς τι μέσα στη δεκαετία του ’60 εμφανίζονται οι περισστεροι –μερικοί με πάνω απ μία εκδσεις– απ σους αποτελούν, αποδεδειγμένως, σήμερα, το κύριο σώμα της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς: O Nίκος–Aλέξης Aσλάνογλου, με δύο συλλογές. O Nτίνος Xριστιανπουλος με τέσσερις, ο Aνέστης Eυαγγέλου με δύο, ο Γιάννης Nεγρεπντης με τρεις, ο Aνδρέας Aγγελάκης με τρεις, ο Bύρων Λεοντάρης με δύο, ο Λουκάς Kούσουλας με τρεις, ο Tάσος Kρφης με δύο, η Zέφη Δαράκη με τρεις, ο Πρδρομος Mάρκογλου με δύο, η Mαρία Kέντρου–Aγαθοπούλου με δύο, η Γιολάντα Πέγκλη με τρεις, η Λεία Xατζοπούλου–Kαραβία με τρεις, ο Tάσος Πορφύρης με δύο, ο Kυριάκος Xαραλαμπίδης με δύο, ο Tάσος Pούσσος με δύο, ο Mάριος Mαρκίδης με δύο, ενώ με μια συλλογή που δεν είναι, κατ’ ανάγκην, και η πρώτη, εμφανίζονται τη δεκαετία του ’60 οι ποιητές: Aλέξης Zακυθηνς, Tάσος Πορφύρης, Θανάσης Tζούλης, Mάνος Eλευθερίου, Kατερίνα Aγγελάκη–Pουκ, Nίκος Γρηγοριάδης, Mάριος Mαρκίδης, Mάρκος Mέσκος, Mατθαίος Mουντές, Tλης Nικηφρου, Γιώργης Mανουσάκης, Γιώργος Δανιήλ, Nανά Hσαΐα κ.ά.

Πεζογραφία

Περιοδικά αμιγώς λογοτεχνικά, πνευματικού προβληματισμού αλλά ακμη και εκείνα τα ποικίλης ύλης, συνέβαλαν στην «άνοιξη» της λογοτεχνίας (φωτ.: Συλλογή Γ. Zεβελάκης).

Eκπρσωποι των ίδιων γενιών, εξάλλου, είναι ενεργοί εκδοτικά, κατά τη διάρκεια της «επίκεντρης» δεκαετίας και στον χώρο της πεζογραφίας: του ’30, της A΄ και της B΄ μεταπολεμικής. Aν και θα μπορούσε να πει κανείς, τι η παρουσία των πρώτων –των εκπροσώπων, δηλαδή, της γενιάς του ’30 – πλην ελαχιστοτάτων εξαιρέσεων (αυτών του Πεντζίκη και του Tσίρκα), περνά σχεδν απαρατήρητη, προφανώς επειδή η «επίκεντρη» δεκαετία ανήκει, κυρίως, στους μεταπολεμικούς πεζογράφους. Aρχίζω, λοιπν, απ τους πεζογράφους της γενιάς του ’30, η πλειοντης των οποίων ελάχιστα επηρεάζεται απ τα μεταπολεμικά δεδομένα και παραμένει δέσμια της μεσοπολεμικής αντίληψης των πραγμάτων (χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Bουσβούνη, του οποίου το μυθιστρημα Tο μεγάλο διάλειμμα, 1961, ελάχιστη σχέση έχει με την εποχή του) ή, και ταν καταπιάνεται με ιστορικά ζητήματα και προβλήματα της εποχής δύσκολα εγκαταλείπει τους κατακτημένους τρπους έκφρασης, πως συμβαίνει με τους Aσθενείς και οδοιπρους (1964) του Θεοτοκά. Στη μία ή στην άλλη κατηγορία, για να επισπεύσω τη μετάβασή μου στους μεταπολεμικούς πεζογράφους, ανήκουν τα εκδιδμενα τη δεκαετία του ’60 βιβλία: του Nίκου Aθανασιάδη, του Tάσου Aθανασιάδη, Eλλης Aλεξίου, Hλία Bενέζη, της ψιμα εμφανιζμενης Mαρίας Iορδανίδου (Λωξάντρα, 1963 και Διακοπές στον Kαύκασο 1965), του Πάνου Kαραβία, του M. Kαραγάτση, του Θράσου Kαστανάκη, του Xρήστου Λεβάντα, του Mενέλαου Λουντέμη, της Λιλίκας Nάκου, του I.M. Παναγιωτπουλου, του Θανάση Πετσάλη–Διομήδη, του Kοσμά Πολίτη, του Παντελή Πρεβελάκη, του Γ. Aμποτ κ.ά. Iδιαίτερη μνεία, μως, νομίζω τι πρέπει να γίνει για τη Mαθητευμενη των τακουνιών (τρεις νουβέλες, 1960), του Σκαρίμπα, εξαιτίας των ιδιαζντως προσωπιKYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

31

H EΛΛAΔA 1960 –1965 κών υπερρεαλιστικών εκδοχών της γραφής του, για το αυτοβιογραφικ Σπίτι μου (1965) της Mέλπως Aξιώτη, για τα Mατωμένα χώματα (1962) της Διδώς Σωτηρίου, την Aναφορά στον Γκρέκο (1961) του Kαζανατζάκη και, βεβαίως, για τον Στρβιλο (1961) του Γιάννη Mπεράτη, που ο συγγραφέας του πολύ σημαντικού έργου Tο πλατύ ποτάμι –το οποίο, σημειωτέον, εκδίδεται ολοκληρωμένο το 1965– δοκιμάζει τις δυνάμεις του σε νεωτεριστικτερους τρπους γραφής. Oπως πιστεύω, ιδιαίτερης μνείας πρέπει να τύχουν και τα βιβλία των εκπροσώπων του εσωτερικού μονολγου: του Στ. Ξεφλούδα (Eσύ, ο κύριος X κι ένας μικρς πρίγκηπας, 1960, Δον Kιχώτης, 1962 και O δικτάτορας, 1964), του Γ. Δέλιου (O ήλιος και τ’ αστέρια, 1965, Kασσανδρινή ακτή, 1967 και Δοκιμασία, 1969), του Aλκιβιάδη Γιαννπουλου (H τυφλμυγα, 7 διηγήματα, 1962), του Γ. Kιτσπουλου (Eκλογή, 19 διηγήματα, 1968), κυρίως, μως, H αρχιτεκτονική της σκρπιας ζωής (1963) και το πολλαπλά οριακ Mυθιστρημα της κυρίας Eρσης (1966) του Nίκου Γαβριήλ–Πεντζίκη.

Mεταπολεμικοί H δεκαετία του ’60, ωστσο, ανήκει ολοκληρωτικά στους μεταπολεμικούς πεζογράφους και αποτελεί τον εναργέστερο καθρέφτη των αφηγηματικών ανατροπών, εκτροπών, προβληματισμών και αναζητήσεων που άρχισαν να εκδηλώνονται αμέσως μετά τον πλεμο, για να επιφέρουν, με την πάροδο του χρνου, ριζικές αλλαγές στο τοπίο της νετατης πεζογραφίας μας, με την υιοθέτηση και την εφαρμογή ποικίλων νέων, πρωτοποριακών για τα ελληνικά δεδομένα, αφηγηματικών μεθδων, ανταποκρινμενων στις απαιτήσεις ενς ζέοντος βιωματικού υλικού, που δύσκολα θα μπορούσε να εναρμονιστεί με τις παραδοσιακές μορφές έκφρασης. O Δημήτρης Xατζής, μετά την άμεσα ανταποκρινμενη στα ιστορικά και ιδεολογικά δρώμενα της εποχής Φωτιά (1946), επανεμφανίζεται με το Tέλος της μικρής μας πλης (1963) και τους Aνυπεράσπιστους (1966), δύο τμους διηγημάτων, αποδεικτικούς του μεγάλου ρήγματος που έχει ανοίξει η ιστορία ανάμεσα στους προπολεμικούς και τους μεταπολεμικούς πεζογράφους, καθώς και της άμεσης εμπλοκής των τελευταίων στα δρώμενα που εμπίπτουν στην ιδεολογικά, κυρίως, προσδιορισμένη οπτική τους γωνία. Aνάμεσα στο 1961 και στο 1965 δημοσιεύονται οι τρεις αυτοτελείς τμοι «H Λέσχη, Aριάγνη και Nυχτερίδα) της τριλογίας Aκυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Tσίρκα (ενς φιλδοξου έργου – σημείου αναφοράς της μεταπολεμικής μας πεζογραφίας, που επιτυγχάνεται, κατά τον καλύτερο τρπο, η σύζευξη συγκεκριμένων ιστορικών γεγοντων και καταστάσεων με νεωτερικούς αφηγηματικούς τρπους).

Πρωτοστατούν Oι πεζογράφοι, μως, που πρωτοστατούν, είναι αυτοί που γεννήθηκαν απ το 1924 ώς το 1940· αυτοί, δηλαδή, που, έχοντας ζήσει τα παιδικά, τα εφηβικά και τα νεανικά τους χρνια κατά τη διάρκεια της Kατοχής και του Eμφυλίου και έχοντας σημαδευτεί απ τα σα συγκλονιστικά συνέβησαν στις τραυματικτερες και, συ-

νάμα, σκοτειντερες περιδους της πρσφατης ελληνικής ιστορίας, επιθυμούν να διεισδύσουν στο βάθος των πραγμάτων, ερμηνεύοντας, κρίνοντας και καταθέτοντας τις προσωπικές τους αντιδράσεις, χωρίς, παράλληλα, να αδιαφορούν για τις κατακτήσεις που έχουν, εν τω μεταξύ, πραγματοποιηθεί στον χώρο της πεζογραφίας, στην Eυρώπη και στην Aμερική. Eνδεικτικά, αν χι αποδεικτικά, των σων επισημάνθηκαν, θεωρώ τα παρακάτω βιβλία, η σειρά της παράθεσης των οποίων δεν έχει αξιολογικ χαρακτήρα: Tην τριλογία του Bασίλη Bασιλικού Tο φύλλο, Tο πηγάδι και T’ αγγέλιασμα (1961), καθώς και τη Mυθολογία της Aμερικής (1964), τις Φωτογραφίες (1964), το Z (1966) και το Eκτς των τειχών (1966), του ίδιου συγγραφέα. Tα μηχανάκια (1962) και Tο αρμένισμα (1967) του Mένη Kουμανταρέα. Mε τον Mινώταυρο (1962) και Iσορροπία τρμου (1964) του Πέτρου Aμπατζγλου. Mεσαίος τοίχος (1964) και Oνειροπλοι (1965) του Παντελή Kαλιτσου. Nύχτες και αυγές (1961) του Mήτσου Aλεξανδρπουλου. H κάθοδος των εννιά (στο περιοδικ «Eποχές», 1963) του Θανάση Bαλτινού. H αππειρα (1963) του Aλέξανδρου Kοτζιά, Kαι ιδού ίππος χλωρς (1963) της Tατιάνας Γκρίτση–Mιλλιέξ. Tο φράγμα (1960) και Oι γονατισμένοι του Σπύρου Πλασκοβίτη. Aναφορά περιπτώσεων (1966) του Aλέξ. Σχινά. Tο τρίτο στεφάνι (1962) του Kώστα Tαχτσή. Παραφωνία (1961) του Xριστφορου Mηλιώνη. Πεισίστρατος (1960), H εκδρομή (1964) και Mυθιστρημα (1966) του Γιώργου Xειμωνά. O τυφεκιοφρος του εχθρού (1966) του πρωρα χαμένου (1971) Mάριου Xάκκα. Kαγκελπορτα (1962) του Aντρέα Φραγκιά. O γρασαδρος και τα χειργραφα του Max Tod (1960), Bορά στο θηρίο (1963), Στη γέμιση του φεγγαριού (1967) και O A2 (1968) του Pένου Aποστολίδη. Για ένα φιλτιμο (1964) του Γιώργου Iωάννου Γαλαρία Nο7 (1964) του Kώστα Kοτζιά. O κήπος των πριγκίπων (1966) του Nίκου Mπακλα Oι συνυπάρχοντες (1969) του Aριστοτέλη Nικολαΐδη. Aρνούμαι (1961) και Tο λάθος (1965) του Aντώνη Σαμαράκη. H ομορφάσχημη (1960), Tο ενύπνιο (1960), O εξώστης (1964) H περιπέτεια ενς βιβλίου (1965) και O ήρωας της Γάνδης (1967) του Nίκου Kαχτίτση, ενώ δραστικ ρλο στη διαμρφωση του τοπίου, κατά τη δεκαετία του ’60, διαδραματίζουν και οι πεζογράφοι: Aστέρης Kοββατζής, Σωτήρης Πατατζής, Kώστας Λαχάς, Aντρέας Nενεδάκης, Iωάννα Kαρατζαφέρη, Θανάσης Kωσταβάρας, Φώντας Kονδύλης, Pδης Pούφος, Γαλάτεια Σαράντη, Tηλέμαχος Aλαβέρας, Nίκος Πολίτης, Kωστούλα Mητροπούλου, Eύα Bλάμη κ.ά. Στο δεύτερο μισ της δεκαετίας, αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους και οι συγγραφείς του ’70. Aπ’ αυτούς υπερισχύουν οι ποιητές, γεγονς ενδεικτικ, ενδεχομένως, του γεγοντος τι οι πεζογράφοι χρειάζονται περισστερο χρνο για την ωρίμανση των βιωμάτων τους. Aπ σους μπρεσα να εντοπίσω, αναφέρω τους ποιητές: Δημήτρη Kαλοκύρη (1967), Mαρία Λαϊνά (1968), Γιώργο Mαρκπουλο (1968), Στέφανο Mπεκατώρο (1968), Δημήτρη Ποταμίτη (1967) και Nτίνο Σιώτη (1966), καθώς και την πεζογράφο Aλεξάνδρα Δεληγιώργη (1969). Θα τους συναντήσουμε λους, ανεξαιρέτως, απ τα μέσα της επμενης δεκαετίας, να συμβάλουν στη διαμρφωση ενς ακμα νετερου λογοτεχνικού προσώπου.

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

Tου Πλάτωνος Mαυρομούστακου Eπίκουρου καθηγητή Tμήματος Θεατρικών Σπουδών Πανεπιστημίου Aθηνών

εξομάλυνση της πολιτικής ζωής του τέλους της δεκαετίας 1950–1960 επιτρέπει τη διεύρυνση της θεατρικής δραστηριτητας με τη δημιουργία νέων θιάσων και εξασφαλίζει τη δυναττητα έκφρασης μιας νέας γενιάς δημιουργών. H πορεία αυτή θα ανακοπεί αρχικά με τη δικτατορία των συνταγματαρχών, αλλά γρήγορα θα ξαναβρεί τους κανονικούς ρυθμούς της, ιδιαίτερα απ τις αρχές της επμενης δεκαετίας 1970–1980.

H

Nέα γενιά συγγραφέων Aπ τα πρώτα χρνια της δεκαετίας ξεχωρίζουν οι αππειρες να δημιουργηθούν νέοι θεατρικοί φορείς, ενώ εμφανίζεται λο και πιο συχνά η νέα συγγραφική γενιά. Mετά τον Bασίλη Zιώγα (Tο προξενι της Aντιγνης, Δωδέκατη Aυλαία 1960), τον Kώστα Mουρσελά (Aνθρωποι και άλογα Δωδέκατη Aυλαία 1962), τη Λούλα Aναγνωστάκη (H Πύλη, Θέατρο Tέχνης 1964–1965) και τον Παύλο Mάτεσι (H τελετή, Θέατρο Nέας Iωνίας 1966), θα παρουσιαστούν πολλοί συγγραφείς οι οποίοι θα διαμορφώσουν τα νέα χαρακτηριστικά της μεταπολεμικής δραματουργίας. Oι νέοι συγγραφείς θα αποδίδουν διαφορετικές ψεις παρμοιων φαινομένων, θα επεξεργάζονται παρμοια προβλήματα, θα αναφέρονται σε παρμοιες αξίες και θα συ-

H «Aγγέλα» του Γιώργου Σεβαστίκογλου. Θέατρο Tέχνης, 1964.

γκροτήσουν ένα ενδιαφέρον σώμα έργων τα οποία αναφέρονται σε ζητήματα της ελληνικής κοινωνίας αντλώντας την έμπνευσή τους κυρίως απ τα άμεσα αντιληπτά φαινμενά της. Συσπειρωμένοι κυρίως γύρω απ θιάσους που έχουν μια κριτική στάση απέναντι στους πρωταγωνιστικούς θα εμβαθύνουν την έρευνα της ελληνικής θεατρικής πρακτικής προς την κατεύθυνση ενς προβληματισμού που χαρακτηρίζει τα θέατρα τέχνης. Mέχρι την περίοδο της δικτατορίας έχουν ιδρυθεί νέοι θία-

σοι που συχνά χαρακτηρίζονται ως πειραματικοί: με τη Δωδέκατη Aυλαία, το Kυκλικ Θέατρο του Λεωνίδα Tριβιζά, το Θέατρο Πορεία του Aλέξη Δαμιανού, το θέατρο Nέας Iωνίας του Γιώργου Mιχαηλίδη, το Πειραματικ Θέατρο της Mαριέττας Pιάλδη, και άλλες θεατρικές ομάδες δημιουργείται ένας ευρύτερος χώρος προβληματισμου γύρω απ το ρλο της θεατρικής πράξης που συσπειρώνει τους νέους δημιουργούς παρέχοντας παράλληλα με το Θέατρο Tέχνης του Kαρλου Kουν ένα βήμα

«H πλη» της Λούλας Aναγνωστάκη με τους N. Bουτέρη, M. Λυμπεροπούλου και Γ. Λαζάνη σε σκηνοθεσία Kαρλου Kουν απ το Θέατρο Tέχνης (1965). Πρωτοπαίχτηκε μαζί με άλλα δύο μονπρακτα («H Διανυκτέρευση», «H Παρέλαση») με γενικ τίτλο «H Πλη».

Στον πυρετ του πολιτικού κλίματος και η επιθεώρηση «Γαργάλα τα... Γαργάλα τα...» (1964) των M. Tραϊφρου και N. Eλευθερίου (μουσική Z. Iακωβίδη) στο «Θέατρο Bέμπο», με τους N. Σταυρίδη, A. Λειβαδίτη, I. Φέρμη, T. Mηλιάδη, T. Γιαννπουλο.

ΘEATPO

H περίοδος της άνθησης έκφρασης, τσο για τους νέους ηθοποιούς σο και τη νέα γενιά των συγγραφέων.

Oι καθιερωμένοι Oι θίασοι που δημιουργούνται απ την αρχή της δεκαετίας με τη συμμετοχή πρωταγωνιστών που έχουν καθιερωθεί στη συνείδηση ενς ευρύτερου κοινού, τσο απ την παρουσία τους σε κινηματογραφικές παραγωγές σο και σε σημαντικές παραστάσεις του Eθνικού Θεάτρου ενισχύουν την ποικιλία του θεατρικού τοπίου ακολουθώντας βέβαια την πρακτική που έχουν καθιερώσει επιτυχημένα σχήματα της προηγούμενης δεκαετίας πως ο θίασος του

Mάνου Kατράκη, του Kώστα Mουσούρη ή του Δημήτρη Mυράτ. Oι θίασοι που ιδρύουν η Παξινού με τον Mινωτή, η Eλλη Λαμπέτη, ο Δημήτρης Xορν, ο Aλέκος Aλεξανδράκης, η Tζένη Kαρέζη, αλλά και η Kάκια Aναλυτή με τον Kώστα Pηγπουλο, η Σμαρούλα Γιούλη και η Aλίκη Bουγιουκλάκη διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία τους με επιλογές που εξαρτώνται απ τις δυναττητες των ηθοποιών που συμμετέχουν και απ προτιμήσεις που σχετίζονται τσο με την πνευματική τους προέλευση σο και με τις καλλιτεχνικές τους σταδιοδρομίες. Kατά την περίοδο πριν απ τη δικτατορία παρουσιάζονται και οι σημαντικές αππειρες των Mάνου Xατζιδάκι

και Mίκη Θεοδωράκη που αξιοποιώντας τη διάδοση και την αποδοχή της έντεχνης λαϊκής μουσικής με θεάματα (Oδς Oνείρων, Oμορφη Πλη, Tραγούδι του Nεκρού Aδελφού), τα οποία πλουτίζουν την εικνα της αθηναϊκής θεατρικής ζωής, προβάλλουν νέα πρτυπα θεατρικής δραστηριτητας και στοχεύουν στην προσέλκυση του ευρύτερου κοινού.

Iδρυση του KΘBE H ίδρυση του Kρατικού Θεάτρου Bορείου Eλλάδος (1961) στη Θεσσαλονίκη εντάσσεται στην ίδια προσπάθεια που είχε αρχίσει απ τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας για τη δημιουργία

σημαντικών κρατικών θεσμών που θα συμβάλουν στην ανάπτυξη της θεατρικής δραστηριτητας. H λειτουργία μνιμης κρατικής σκηνής στη Θεσσαλονίκη έδωσε σημαντική ώθηση για τη διαμρφωση μιας αυτνομης θεατρικής ζωής στη συμπρωτεύουσα και συνέβαλε στην εδραίωση μιας αντίληψης, η οποία προβάλλεται απ δημουργούς του θεάτρου που διεκδικούν ρους θεατρικής δημιουργίας πέρα απ την παραδοσιακή αθηναϊκή θεατρική αγορά. Στην ίδια κατεύθυνση στοχεύει και η ίδρυση του περιοδεύοντος Aρματος Θέσπιδος το οποίο θα διακψει οριστικά τη λειτουργία του το 1982. H δεκαετία 1960-1970 χαρακτηρίζεται και απ ένα σημαντικ ενδιαφέρον για τις θεατρικές εκδσεις. Tο ενδιαφέρον αυτ τροφοδοτείται κυρίως απ ειδικευμένα περιοδικά. H ετήσια έκδοση Θέατρο του Θ. Kρίτα με τη διεύθυνση του Mάριου Πλωρίτη (1957-1960) καταγράφει τα πεπραγμένα της ελληνικής θεατρικής ζωής, ενώ η ομώνυμη τριμηνιαία έκδοση του K. Nίτσου συμβάλλει στην ευρύτερη γνωριμία του ελληνικού κοινού και των ανθρώπων του θεάτρου με νετερες θεωρητικές προσεγγίσεις θεατρικών φαινομένων και με συστηματική ενημέρωση για την παγκσμια θεατρική δραστηριτητα. Tα πρώτα χρνια της δεκαετίας προετοιμάζουν μια νέα πορεία του θεάτρου, η συνέχεια της οποίας θα εντοπιστεί μετά το 1972-1973, την περίοδο δηλαδή κατά την οποία θα ανασταλεί η ισχύς ορισμένων απ τους περιοριστικούς της ελευθερίας νμους της δικτατορίας. H πραγματική μως ανάπτυξη του ελληνικού θεάτρου θα αρχίσει να γίνεται για πρώτη φορά στην ιστορία του τπου χωρίς την ύπαρξη οποιασδήποτε δέσμευσης με τη νέα περίοδο λειτουργίας της δημοκρατίας, που αρχίζει με τη μεταπολίτευση.

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

33

H EΛΛAΔA 1960 –1965 H Eιρήνη Παππά και η Aλέκα Kατσέλη σε σκηνή απ την «Hλέκτρα» (1962) του Mιχ. Kακογιάννη. Kινηματογραφική μεταφορά της ομώνυμης τραγωδίας του Eυριπίδη με απήχηση και βράβευση σε διεθνή φεστιβάλ.

O «Oυρανς» του Tάκη Kανελλπουλου (1962) με σενάριο Γιώργου Kιτσπουλου και μουσική Aργύρη Kουνάδη. Ποιητικς ρυθμς και λυρική ματιά στο θέμα του πολέμου της Aλβανίας.

KINHMATOΓPAΦOΣ

Tης Mαρίας Kατσουνάκη ληθωρική σε ταινίες και γεγοντα η δεκαετία του ’60. O εμπορικς κινηματογράφος βρίσκεται στο απγει του, ενώ παράλληλα κάνει την εμφάνισή της μια γενιά σκηνοθετών που ανοίγει νέους δρμους και προοπτικές, κυοφορώντας τη δυναμική και την τλμη του Nέου Eλληνικού Kινηματογράφου. Aπ τη μια, το μελ και η φαρσοκωμωδία κυριαρχούν, το μιούζικαλ γνωρίζει ταμειακές δξες. Aπ την άλλη, οι ταινίες του Kακογιάννη, του Kούνδουρου, του Kανελλπουλου, φέρνουν νέα αισθητική και θεματολογία δαπνεμενες απ οίστρο και ύφος που αιφνιδιάζει ευχάριστα τη «ρουτίνα» της εγχώριας παραγωγής.

Π

Eλπιδοφρες εμφανίσεις

Eβδομάδα κινηματογράφου Σε μια Eλλάδα που διανύει την πρώτη μεταπολεμική της περίοδο προσπαθώντας να επουλώσει τα τραύματα των δύο περασμένων δεκαετιών, να ανοίξει ορίζοντες και να επανακτήσει το ενδιαφέρον της για τα διεθνή δρώμενα, εμφανίζεται η 1η Eβδομάδα Eλληνικού Kινηματογράφου που αντανακλά και καλλιεργεί αντιλήψεις, διαθέσεις, κατευθύνσεις. Eκεί συνυπάχουν οι σταρ του εμπορικού κυκλώματος και οι αναδυμενες στάρλετ με νέους δημιουργούς που κάνουν τα πρώτα τους βήματα. Eκεί οι πρώτες ανατρεπτικές, ποιητικές προτάσεις μάχονται σώμα με σώμα με τη λογοκρισία και τους αποκλεισμούς. O Παύλος Zάννας και ο Λίνος Πολίτης (της εταιρείας «Tέχνη» της Θεσσαλονίκης), εμπνευστές και εμψυχωτές του νέου θεσμού, έθεσαν το 1960 τα θεμέλια της «Eβδομάδας» που μια εξαετία αργτερα (1966) μετονομάζεται σε Φεστιβάλ Kινηματογράφου. Hδη, απ την πρώτη χρονιά, διαγράφονται οι αντιτιθέμενες κλίσεις. Aπ τη μια το καταναλωτικ σινεμά

με τη «Mανταλένα» (η Aλίκη Bουγιουκλάκη τιμήθηκε με το βραβείο ερμηνείας) και απ την άλλη η προσωπική δημιουργία του Nίκου Kούνδουρου «Tο ποτάμι», αλλά και η παρουσία ενς άγνωστου νεαρού Θεσσαλονικιού που έγινε το ελπιδοφρο πρσωπο της ημέρας με μια μικρού μήκους ταινία. Hταν ο Tάκης Kανελλπουλος με το «Mακεδονικ γάμο». Tο 1962 θα επιστρέψει με τον «Oυραν», το 1966 με την «Eκδρομή» και θα πάρει τον τίτλο του «λυρικού ποιητή της εικνας», του «πρώιμου μοντερνιστή», αλλά και του μονήρη, αινιγματικού ανθρώπου. Tο 1965 «ξεμύτισαν» με μικρού μήκους ταινίες σημαντικοί δημιουργοί: ο Bούλγαρης, ο Παπαστάθης, ο Λιαρπουλος, ο Zώης. Tο υπγειο ρεύμα ενς νέου κινηματογράφου που φούσκωνε διαρκώς ξεσπά το 1966 στο 7ο Φεστιβάλ: «Mε τη λάμψη στα μάτια» του Π. Γλυκοφρύδη, «Mέχρι το πλοίο» του Aλ. Δαμιανού, «Πρσωπο με πρσωπο» του P. Mανθούλη, «O θάνατος του Aλέξανδρου» του Δ. Kολλάτου και βέβαια η

34 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

κλασική πλέον μικρού μήκους του Π. Bούλγαρη «Tζίμης ο τίγρης».

Παντοδυναμία της παραγωγής Tο ίδιο διάστημα δύο σκηνοθέτες δοκιμάζονται στο αρχαίο δράμα: ο Γ. Tζαβέλλας με την «Aντιγνη» και ο Mιχ. Kακογιάννης με την «Hλέκτρα», στοχεύοντας στη διαχρονικτητα των αρχαίων μύθων και προτύπων. H ετήσια παραγωγή του ελληνικού κινηματογράφου αυξάνει χρνο με χρνο. Oι 60 ταινίες του 1960–61, θα γίνουν 117 το 1966. Oι παραγωγοί είναι παντοδύναμοι (η βασιλεία της «Φίνος Φιλμ»), καθορίζοντας το γούστο του κοινού αλλά και τα φεστιβαλικά βραβεία (πως το 1966 ο Tζέιμς Πάρις με τους «Ξεχασμένους ήρωες»). Tαυτχρονα, η ελληνική κοινωνία μεταλλάσσεται. Mικροαστικοποιείται, μέσα στην παφλάζουσα επιθυμία «να πιάσει την καλή». Πονηροί επαρ-

χιώτες, κομπιναδροι, φαφλατάδες, έντιμοι αλλά και καταπιεσμένοι δημσιοι υπάλληλοι, ζηλιάρηδες σύζυγοι, τροφοδοτούν την πένα του Aλέκου Σακελλάριου («H Aλίκη στο ναυτικ», «H σωφερίνα», κ.ο.κ.), αλλά και του Nτίνου Δημπουλου («Δεσποινίς διευθυντής»), του Γρηγρη Γρηγορίου («Tα 201 καναρίνια»), του Γιώργου Tζαβέλλα («H δε γυνή να φοβήται τον άνδρα») κ.ά.

«Kατήφορος» και «Tα κκκινα φανάρια» O Γ. Δαλιανίδης γυρίζει τον «Kατήφορο» (1961–62) προβάλλοντας ένα καυτ κοινωνικ θέμα: τη διαφθορά και τον τεντιμποϊσμ των νέων. Oι αρχές του ιταλικού νεορεαλισμού αναλγως προσαρμοσμένες. H Zωή Λάσκαρη με τη ημίγυμνες εμφανίσεις της αναδεικνύεται στη σεξουαλικτερη σταρ του κινηματογράφου. H ταινία έρχεται πρώτη σε εισπράξεις

Nίκος Kούρκουλος και σε πρώτη εμφάνιση η Zωή Λάσκαρη στο κοινωνικ αισθηματικ δράμα «Kατήφορος» (1961) του Γιάννη Δαλιανίδη.

Mαίρη Xρονοπούλου, Γιώργος Φούντας και Kατερίνα Xέλμη στο κοινωνικ δράμα «Tα κκκινα φανάρια» σε σκηνοθεσία Bασίλη Γεωργιάδη και μουσική Σταύρου Ξαρχάκου (φωτ.: Iάσων Tριανταφυλλίδης «Στο τέλος μιλάει το πανί» εκδ. «Aμμος»).

(161.331 εισιτήρια). Oι ηθικοπλαστικού περιεχομένου υποθέσεις με διδακτικές απολήξεις δίνουν σταδιακά τη θέση τους στη φαντασμαγορία. Tο πρώτο ελληνικ έγχρωμο σινεμασκπ είναι σε παραγωγή του Φίνου και σκηνοθεσία του «χρυσοφρου» για τα στούντιο του σκηνοθέτη Γ. Δαλιανίδη. Tο μιούζικαλ «Kάτι να καίει» κβει 660.791 εισιτήρια. Tην ίδια χρονιά (1963) ο Bασίλης Γεωργιάδης με «Tα κκκινα φανάρια», καλογυρισμένο μελ για τη ζωή σε ένα οίκο ανοχής, έρχεται στην τρίτη θέση με 473.686 εισ. και ο Nίκος

Kούνδουρος με τις «Mικρές Aφροδίτες» στη 14η (με 114.000 εισ.). Kαι οι δύο ταινίες κάνουν διεθνή καριέρα. Tσο η συμβολική, ιδιτυπη σε επίπεδο γραφής (εικαστική αναζήτηση και έκφραση του ενστίκτου και της φύσης) ταινία του Kούνδουρου κερδίζει τη Xρυσή Aρκτο στο Φεστιβάλ του Bερολίνου σο και το νεορεαλιστικ δράμα του Γεωργιάδη φθάνει στο Φεστιβάλ των Kαννών και βάζει υποψηφιτητα για το Oσκαρ ξενγλωσσης ταινίας. H δεκαετία του ’60 σταθεροποιεί τους σταρ (Aλίκη Bουγιουκλάκη, Tζένη

H Aλίκη Bουγιουκλάκη στη «Mανταλένα» (1960) του Nτίνου Δημπουλου (φωτ.: Le Cinema Grec, Παρίσι 1995).

Kαρέζη, Zωή Λάσκαρη, Nίκος Kούρκουλος, Pένα Bλαχοπούλου, Kώστας Bουτσάς κ.ο.κ.), αναδεικνύει την κωμική λάμψη και υποκριτική ευελιξία του Θανάση Bέγγου («Ψηλά τα χέρια Xίτλερ»), δίνει το προβάδισμα σε κωμωδίες ηθών ή παρεξηγήσεων, συντηρεί την επιρροή του μελ (ο Nίκος Ξανθπουλος ανακηρύσσεται στο «παιδί του λαού»), εμπνέεται απ την κατοχή και τον πλεμο («Διωγμς», «Mε τη λάμψη στα μάτια», «Tο μπλκο» κ.ά.) και κάνει τις πρώτες αππειρες να ασκήσει κριτική στην κοινωνία, στην εξουσία, και

να αποκαλύψει το παρακράτος (μετά το 1963 και την εκλογική νίκη της Eνώσεως Kέντρου), με μικρού μήκους, κυρίως, παραγωγές: «Eκατ ώρες του Mάη», των Δ. Θέου και Φ. Λαμπρινού, «Aναμονή» του K. Σφήκα, «Eλιές» του Δ. Kολλάτου, «Γράμμα απ το Σαρλερουά» του Λ. Λιαρπουλου κ.ά. Tο 1966 συνοψίζεται η «αναγέννηση» του ελληνικού κινηματογράφου (με ταινίες–σταθμούς, πως προαναφέραμε). Mια αναγέννηση που θα πνιγεί στα σπάργανά της με την επιβολή της δικτατορίας το 1967.

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

35

H EΛΛAΔA 1960 –1965

Tου Δημήτρη Παυλπουλου Iστορικού της Tέχνης

ο 1961 ανοίγουν η Πινακοθήκη Iωαννίνων και η Πινακοθήκη Iερού Iδρύματος Eυαγγελίστριας Tήνου. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Aλεξανδρείας, στην Mπιενάλε του Σάο Πάολο, που ο ζωγράφος N. Kεσσανλής τιμάται με διάκριση και στην Mπιενάλε Nέων Παρισιού. Oργανώνεται η A΄ Πανελλαδική Eκθεση Nέων στο Γαλλικ Iνστιτούτο. O ζωγράφος A. Γεωργιάδης ο Kρης αποχωρεί απ την AΣKT λγω ορίου ηλικίας. Tο 1962 ιδρύονται η Δημοτική Πινακοθήκη Pδου και η Πινακοθήκη Σύγχρονης Eλληνικής Tέχνης Kαλαμάτας. Oργανώνεται η B΄ Πανελλαδική Eκθεση Nέων στο Γαλλικ Iνστιτούτο. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Bενετίας, με γλυπτά του Xρήστου Kαπράλου. Oργανώνεται στο Zάππειο έκθεση Caravaggio και της Σχολής του, με διμερή συμμετοχή, ελληνική και ιταλική. O ζωγράφος Γ. Mραλης ολοκληρώνει την εγχάρακτη σύνθεση εξωτερικών τοίχων του ξενοδοχείου Hilton. Eκδίδονται το περιοδικ Nέες Mορφές, της ομώνυμης γκαλερί και ο πρώτος τμος της Iστορίας της νεοελληνικής τέχνης (ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής, αρχιτεκτονικής και διακοσμητικής) 1821–1941, του δημοσιογράφου, τεχνοκρίτη, ζωγράφου και λογοτέχνη Φώτου Γιοφύλλη (Σπύρου N. Mουσούρη). O Zωγράφος και ακαδημαϊκς E. Θωμπουλος γίνεται πρεδρος της Aκαδημίας Aθηνών. O ζωγράφος Xρήστος Λεφάκης διορίζεται καθηγητής της ζωγραφικής στο AΠΘ. Tο 1963 ιδρύονται η γκαλερί «Zουμπουλάκη» απ τον γιο τού παλιού αρχαιοπώλη Θεδωρου Zουμπουλάκη, Tάσο και τα αδέλφια του, η «Aίθουσα Tέχνης Xίλτον» απ την Mαριλένα Λιακοπούλου, κρη του ζωγράφου Π. Bυζάντιου και η γκαλερί «Mέρλιν». H γκαλερί «Zυγς» ανοίγει το «Pολι», κέντρο εφαρμοσμένων τεχνών. Γίνεται αναδρομική έκθεση έργων του ζωγράφου Γ. Mπουζιάνη στο Πρακτορείο Πνευματικής Συνεργασίας του λογοτέχνη Mάριου Bαϊάνου. H Eλλάδα συμμετέχει στη Mπιενάλε Nέων Παρισιού, που ο

T

Γεωργίου Mπουζιάνη «Aυτοπροσωπογραφία», 1953 (λάδι σε μουσαμά 38x27,5 εκ., ιδιωτική συλλογή). Mετά το θάνατ του (1959), δημιουργήθηκε ο «Σύλλογος Φίλων του Mπουζιάνη». Tο 1963 έγινε έκθεση έργων του στο Πρακτορείο Πνευματικής Συνεργασίας του Mάριου Bαϊάνου και το 1965 ακολούθησε άλλη στην Eλληνοαμερικανική Eνωση (φωτ.: Aλέξ. Ξύδης, «Mπουζιάνης ο δάσκαλος», εκδ. «Περίπλους», 1999).

EIKAΣTIKEΣ TEXNEΣ

Nέες αίθουσες τέχνης γλύπτης Γεράσιμος Σκλάβος τιμάται με το πρώτο βραβείο γλυπτικής. Tο ελληνικ τμήμα της Διεθνούς Eνώσεως Kριτικών Tέχνης (AICA) φιλοξενεί εκπροσώπους της Eνώσεως και οργανώνει στην AΣKT έκθεση Eλλήνων ζωγράφων. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Aλεξανδρείας, στην Mπιενάλε Σάο Πάολο, που η γλύπτρια I. Σπητέρη – Bεροπούλου τιμάται με το δεύτερο βραβείο, και στην Mπιενάλε Nέων Παρισιού. O ζωγράφος N. Nικολάου εκλέγεται καθηγητής της ζωγραφικής στην AΣKT. Tο 1964 ιδρύονται το Mουσείο

Eργων Θεφιλου απ τον Mυτιληνι τεχνοκρίτη Teriade (Στρ. Eλευθεριάδης) και η γκαλερί του Kέντρου Tεχνολογικών Eφαρμογών. Διοργανώνεται έκθεση ζωγραφικών έργων του Θεφιλου στην Eλληνοαμερικανική Eνωση. Mπαίνει ο θεμέλιος λίθος του κτιρίου της EΠMAΣ. Oργανώνεται στην «Aίθουσα Tέχνης Xίλτον» έκθεση των πρωτοπρων της νετερης ελληνικής τέχνης. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Bενετίας. Tο 1965 ο Teriade δωρίζει το Mουσείο Eργων Θεφιλου στον δήμο Mυτιλήνης και ιδρύεται η γκαλερί

36 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

«Aστορ». H γκαλερί «Zυγς» διακπτει τη λειτουργία της. Διοργανώνεται απ τον τεχνοκρίτη T.Π. Σπητέρη η μεγάλη διεθνής έκθεση Παναθήναια της Συγχρνου Γλυπτικής, με διαμρφωση του χώρου στο λφο του Φιλοπάππου απ τον αρχιτέκτονα Γιώργο Kονδύλη. H Eλλάδα συμμετέχει στην Mπιενάλε Aλεξανδρείας, στην Mπιενάλε Σάο Πάολο και στην Mπιενάλε Nέων Παρισιού, που ο γλύπτης Θδωρος τιμάται με το Bραβείο Pοντέν. Aπώλειες: Πεθαίνουν το 1961 οι ζωγράφοι T. Kαλμούχος και N. Kαστανάκης (και σκιτσογράφος), ο γλύπτης

Γ. Συννέφας και ο καραγκιοζοπαίχτης και λαϊκς ζωγράφος Γ. Δεδούσαρος, γιος του επίσης καραγκιοζοπαίχτη Θ. Δεδούσαρου, το 1963 οι ζωγράφοι Γ. Mηταράκης, Γ. Mπαζιώτης και A. Σπαχής, το 1964 ο σκιτσογράφος και γελοιογράφος K. Θεοδωρίδης (Togo) και το 1965 οι ζωγράφοι A. Θεοδωρπουλος, A. Λάιος (και χαράκτης), Σ. Λασκαρίδου, T. Mάρθας, Σ. Mηλιάδης, Θ. Tσίγκος και A. Xατζημιχάλη, ο γλύπτης Δ. Περάκης, ο σκιτσογράφος και γελοιογράφος G. Noir (Γεώργιος Mαυριλάκος) και ο δημοσιογράφος και τεχνοκρίτης Δ. Kαλλονάς.

Tου Γιώργου Nοταρά Δημοσιογράφου

α δέκα χρ νια είναι ένα συμβατικ νούμερο για να οροθετήσουν το πνεύμα της δεκαετίας του ’60... Eίναι πολλοί εκείνοι που την έζησαν αναδρομικά και αρκετοί εκείνοι που την ξεκίνησαν νωρίτερα... Kαι είναι και διαφορετικ ς ο τρ πος που εκφράστηκε το πνεύμα αυτ σε κάθε τ πο... Yπάρχει μως ένα κοιν σημείο που λοι και λα συναντώνται. H πρ κληση, η ρίξη, η απελευθέρωση. Θα μπορούσε να πει κανείς τι κάτι τέτοιο είχε γίνει στην Eυρώπη και στη δεκαετία του ’30, και μάλιστα σε πιο ακραίο βαθμ . Yπάρχει μως μια σημαντική διαφορά: Στη μαζικ τητα. H επαναστατημένη νέα γενιά της δεκαετίας του ’30 –με επίκεντρο τους σουρεαλιστές– λειτουργούσε σχεδ ν περιθωριακά. Eνώ στη δεκαετία του ’60 και ο τελευταίος «γεγές» της γης συμβ λιζε μια φοβερή ανατροπή στα μάτια των προηγούμενων γενεών... Kαι ο τελευταίος «μαλλιάς» στη δεκαετία του ’60 λειτούργησε για μια στιγμή σαν ένα σύμβολο, κυριολεκτικά σαν ένας μύθος! O μύθος του καινούργιου, του διαφορετικού. H νεολαία της δεκαετίας του ’60 φάνηκε σαν ένα πακέτο εξωγήινων μέσα σε τακτοποιημένη κοινωνία. Eξωγήινων που πολλαπλασιάζονταν συνεχώς σε μεγάλες ποσ τητες... H ανατροπή αυτή δεν είχε, κατ’ αρχάς, πολιτικ χαρακτήρα, δεν ήταν μια ιδεολογική, συνειδητοποιημένη κίνηση. Hταν μία αλλαγή κοινωνικής συμπεριφοράς και στάσης, με κινητήρια δύναμη έναν απ λυτο παρορμητισμ . Hταν μια ανατροπή χωρίς απώτερο στ χο, χωρίς συγκεκριμένη προοπτική. Tο κυρίαρχο στοιχείο της, έτσι πως εκφράστηκε στον Παρισιν Mάη του ’68, ήταν το «Eδώ και Tώρα». Eνα σύνθημα ανοιχτ στον καθένα να το χρησιμοποιήσει πως ήθελε. Oι μαύροι στην Aμερική το χρησιμοποίησαν για να απαιτήσουν ψήφο και πολιτική χειραφέτηση. Eνώ μια μαθήτρια απ του Zωγράφου πάτησε πάνω του για να κάνει σεξ χωρίς δεσμεύσεις... (Xάρη στη δεκαετία του ’60, πολύ σύντομα οι δακτυλοδεικτούμενες μαθήτριες έπαψαν να είναι σε ένα σχολείο οι ερωτικά απελευθερωμένες κι έγιKαλοκαίρι 1962, στα παρασκήνια του θεάτρου Mετροπλιταν, της λεωφρου Aλεξάνναν οι παρθένες...). δρας, αμέσως μετά την πρεμιέρα της μυθικής «Oδού Oνείρων». Mερικοί απ τους βαH σεξουαλική ήταν η πρώτη επανάσταση που έφερε η δεκαεσικούς συντελεστές της παράστασης, απ αριστερά: Aλέξης Σολομς (κείμενα–σκηνοτία του ’60 σε οικουμενικ , μαζικ επίπεδο. Kαι την επέκτεινε θεσία), Mάνος Xατζιδάκις, Δημήτρης Xορν και Mίνως Aργυράκης (σκηνικά–κοστούμια). γενικ τερα στις σχέσεις των ανθρώπων. Για πρώτη φορά τ τε αρχίζουν να κάνουν παρέα λαϊκά παιδιά με παιδιά καλών αστικών οικογενειών... Για πρώτη φορά ο νεαρ ς υπάλληλος εν ς βενζινάδικου μπορούσε να κάνει «τρέλες», με την κ ρη εν ς βιομηχάνου... Για μια στιγμή στη δεκαετία του ’60 λοι έγιναν ένα, σο και αν σε επίπεδο κατεστημένου, ο αναχρονισμ ς, η μαύρη αντίδραση και η αγρι τητα κυριαρχούσαν. Oσοι σε επίπεδο κατεστημένου και πολιτικής πραγματικ τητας προσπάθησαν να κάνουν κάτι διαφορετικ υπέστησαν σοβαρά χτυπήματα. Στην Aμε- αισθητική. Στην Aγγλία η αλλαγή ξεκίνη- την Eλλάδα αποτελούν πηγές ανεξάντλη- με τις πληγές του παρελθ ντος, να δώσουρική ο Kένεντι δολοφονήθηκε, στην Tσε- σε με τους Mπιτλς, που γρήγορα επεκτά- τες, διαχρονικές και σε μεγάλο βαθμ λαϊ- με δικαίωση κι ελπίδα σ’ ένα μεγάλο κομχοσλοβακία μπήκαν τα τανκς, και στην θηκε στις HΠA με απίθανες και πολυποί- κές. Oσο σπουδαίους ποιητές και αν πα- μάτι καταπιεσμένου λαού και ν’ ανοίξουEλλάδα οι Λαμπράκηδες πήγαν εξορία, κιλες διαστάσεις, στη Γαλλία με τα «τρομε- ρήγαγε η Eλλάδα σ’ αυτ ν τον αιώνα, ο με τα μάτια των άλλων... O «Eπιτάφιος» με τον ερχομ της χούντας. Oι συγκρού- ρά παιδιά της κινηματογραφικής νουβέλ λα ς μπήκε στο παιχνίδι της έκφρασης, λοιπ ν, με τη σπουδαία ποίηση και τη μουσεις ανάμεσα στο νέο πνεύμα και την ύλη βαγκ, οι χώρες αυτές στάθηκαν η αιχμή της συμμετοχής της συνδημιουργίας μέσα σική του, αλλά βασισμένος σε λατρεμένους λαϊκούς ρυθμούς και με τη μοναδική της εξουσίας ήταν φοβερά σκληρές. Eως του δ ρατος για το νέο πνεύμα. Oι υπ - απ’ το τραγούδι... Στην Eλλάδα η κοινωνική και η αισθητι- φωνή του Mπιθικώτση, έκανε την πρώτη και αιματηρές. Tην ώρα που σε λη την λοιπες ευρωπαϊκές χώρες ακολουθούσαν Aμερική απλώνεται το μήνυμα της αγά- πως μπορούσαν. Oι περισσ τερες εισέ- κή ανατροπή ξεκίνησαν παρέα, χέρι χέρι, κίνηση και η απήχησή του ήταν καταλυτιπης, της ειρήνης και των λουλουδιών, το πραξαν κατ’ αρχάς το πνεύμα αυτ σε ένα μέσα απ’ το τραγούδι, με ιστορική αφετη- κή, παντού. Aν η δικαίωση της Aριστεράς ήταν για κατεστημένο επιχειρεί τις πλέον αιματη- γραφικ επίπεδο, με εξαίρεση την Eλλά- ρία τη συνάντηση του Mίκη Θεοδωράκη ρές επιθέσεις στο Bιετνάμ. Tην ώρα που δα. Στην Eλλάδα το νέο πνεύμα –το αντί- με τον Γιάννη Pίτσο στον «Eπιτάφιο». τον Mίκη μοχλ ς δημιουργίας, το καλλιτεστήνεται το ανεπανάληπτο πανηγύρι του παλο δέος της εκάστοτε νέας τάξης– λει- Eπρ κειτο για μια ελληνικής ταυτ τητας χνικ του ραμα δεν είχε καμιά σχέση με Γούντστοκ, τα ναπάλμ στο Bιετνάμ, μετα- τούργησε μάχιμα, καταλυτικά και με γνή- ανατροπή, γιατί το ζητούμενο στη συγκε- την αισθητική της μέχρι τ τε Aριστεράς... τρέπουν το μέτωπο της μάχης σε κ λαση... σιο ελληνικ χρώμα. Kαι σε μαζικ επίπε- κριμένη περίπτωση δεν ήταν ν’ αλλάξει ο Kαι η άποψή του, που κορυφώθηκε το H δεύτερη επανάσταση που έφερε η δε- δο εκφράστηκε πέρα για πέρα με το τρα- κ σμος, αλλά κατ’ αρχάς η Eλλάδα. Πριν 1964 με την παρουσίαση του «Aξιον εστί», καετία του ’60 ήταν στην έκφραση και την γούδι, με τη μουσική και τον λ γο, που για πάμε παρακάτω, έπρεπε να θεραπεύσου- δεν θα είχε τη σημασία που είχε –και έχει–

T

Mουσική

Aπ λυτη ρήξη

KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

37

H EΛΛAΔA 1960 –1965 αν δεν ερχ ταν σε ρήξη και με τα ίδια τα συμβατικά πλαίσια της ιδεολογίας του! Kαι αυτή είναι η δική του, προσωπική ανατροπή που εισήγαγε. Iσως χωρίς πλήρη συνείδηση –γιατί τ τε ήταν ακ μη νωρίς –ο συνθέτης έπιασε το νέο πνεύμα που θα κυριαρχούσε λίγο αργ τερα παγκ σμια– κείνο που δεν δέχεται τίποτα ως προκαθορισμένο και απ κανέναν! O συνδυασμ ς του λαϊκού τραγουδιστή με τον βυζαντιν ψάλτη στο «Aξιον Eστί» είχε ακριβώς το ίδιο ν ημα που είχε και ο συνδυασμ ς εν ς ποπ τραγουδιού με κουαρτέτο εγχ ρδων στο κομμάτι «Eleanor Rigby» των Mπιτλς... Δύο μουσικοί κ σμοι τελείως διαφορετικοί που γίνονται μως απ λυτα συγγενείς στο πνεύμα τους...

Xατζιδάκις H επιτυχία αυτού του πειράματος στάθηκε ένα σημαντικ πλην μως χι φανερά ομολογημένο ερέθισμα για τον Mάνο Xατζιδάκι, να πραγματώσει τη μεγάλη δική του στροφή. O Xατζιδάκις είχε ήδη στήσει στη φαντασία του, το δικ του ραμα απ τα χρ νια του ’50. Tο μεγάλο του ταλέντο μως ως μελωδού και οι απαιτήσεις του κ σμου, τον υποχρέωσαν να λοξοδρομήσει τουλάχιστον για δέκα χρ νια... Δουλεύοντας κατά παραγγελίαν για τον κινηματογράφο και το θέατρο, χάραξε μια αχτινοβ λα πορεία, που κορυφώθηκε με την «Oδ ονείρων» το 1962 και έκλεισε τον κύκλο της το 1965. Aπ εκείνη τη χρονιά και μετά ο Mάνος μπήκε σε μια σοβαρή φάση προβληματισμού. Tην ώρα που η ανθρωπ τητα ολ κληρη συνταράζεται –και η Eλλάδα μαζί– εκείνος δεν μπορούσε να συνεχίσει να γράφει τραγούδια, σο ωραία και αν ήταν, για νειρα, φεγγάρια, παλικάρια, για τις γειτονιές της Aθήνας και τα παιδιά του Πειραιά... Tην ώρα που λη η Eλλάδα τον τραγουδάει «ελαφρά τη καρδία», εκείνος, το 1965, ξαναβρίσκει την πολύτιμη επίδραση του Nίκου Γκάτσου, το ραμα των νεανικών του χρ νων για κάτι εντελώς καινούργιο. Hχογραφεί λοιπ ν την οριακή «Mυθολογία» της οποίας τη σημασία λίγοι τ τε κατεν ησαν. H ανώμαλη προσγείωση που έφερε η χούντα, τον οδηγεί στη Nέα Y ρκη, που στα τελευταία χρ νια της δεκαετίας, ήρθαν τα πάνω κάτω... Πήγε εκεί για να βιώσει απ κοντά τις αισθητικές και κοινωνικές ανατροπές και υλοποιεί με τον δικ του τρ πο, με τα δικά του μέσα, το νέο πνεύμα ταν επιστρέφει το 1972 και ηχογραφεί το «Mεγάλο Eρωτικ ». O δρ μος που άνοιξε η «Mυθολογία» γίνεται λεωφ ρος και ο «Mεγάλος Eρωτικ ς» αποτελεί ένα νέο αυτ νομο μουσικ σύμπαν. O «Mεγάλος Eρωτικ ς» είναι κι αυτ ς ένα λαμπρ παιδί της δεκαετίας του ’60, μιλάει τη δική του νέα γλώσσα, ακριβώς πως μίλησε πριν απ μερικά χρ νια το «Aξιον εστί» τη δική του, ή πως τ τε μιλούσε τη δική του νέα γλώσσα στην Aμερική ο Mπομπ Nτίλαν...

Kινηματοθέατρο REX, 1964. Oι συντελεστές του «Aξιον Eστί», στο φινάλε μετά την πρώτη εκτέλεση. Aπ αριστερά: M. Θεοδωράκης, Mάνος Kατράκης, Γρηγρης Mπιθικώτσης (φωτ.: Tάκης Πανανίδης).

γομένων μηνυμάτων και ερεθισμάτων, αλλά με απ λυτα δικ του ύφος και σε πλήρη επαφή με τις ελληνικές γραμμές, της μουσικής και του λ γου. Ως εκπληπτικ ς δέκτης του νέου πνεύματος πραγματοποιεί το «Φορτηγ » το 1966 και στην εκπνοή της δεκαετίας το «Περιβ λι», πράγματα εντελώς ασύλληπτα για τα τ τε ελληνικά δεδομένα. Tην ίδια εποχή ο Γιάννης Mαρκ πουλος κάνει τη δική του παρέμβαση κοιτάζοντας σε διαφορετική κατεύθυνση, αλλά με ανάλογη φρεσκάδα, έμπνευση και διάθεση ανατροπής. Oταν το 1969 αρχίζει να ηχογραφεί το «Xρονικ » ένας νέος ήχος γεννιέται. O Mαρκ πουλος επέστρεψε στις ρίζες της ελληνικής παράδοσης, περισσ τερο απ κάθε άλλον τ τε, μως αυτ που έκανε δεν είχε καμιά σχέση με κανένα παρελθ ν και ήταν τ σο προσωπικ και ρηξικέλευθο σο μια ταινία του Kιούμπρικ... Tην ίδια στιγμή άλλοι νέοι συνθέτες της δεκαετίας δεν μπαίνουν άμεσα στη διαδικασία της πρ κλησης, μως διαθέτουν τέτοιο μέγεθος ταλέντου που τους επιτρέπει να γράψουν απλά λαϊκά τραγούδια χωρίς φ βο σύγκρισης με τα μεγάλα κομμάτια του παρελθ ντος εν ς Tσιτσάνη ή των πρώτων λαϊκών του Mίκη. Συνθέτες πως ο Σταύρος Ξαρχάκος και ο Δήμος Mούτσης δεν εισάγουν τίποτα καινούργιο ως άποψη, μως γράφουν αριστουργήματα! Mας ξαναδίνουν έναν Mπιθικώτση γεμάτο φρεσκάδα, και μας αποκαλύπτουν θαυμάσιες νέες φωνές, πως της Mοσχολιού, του K κκοτα, του Mητσιά, της Γαλά-

Hχος του ροκ και της παράδοσης O Mίκης με τον Mάνο έδωσαν καινούργιο στίγμα, απ μια σκοπιά ώριμη και κατασταλαγμένη. Oι κατ’ εξοχήν νέοι συνθέτες της δεκαετίας του ’60, πρ τειναν κι αυτοί κάτι τελείως διαφορετικ , απ λυτα συνεπείς στο «μη προκαθορισμένο». Eτσι ο Διονύσης Σαββ πουλος εισάγει πρώτος την εικ να και τον ήχο του ροκ, κάνοντας δημιουργική χρήση των εξωτερικών, εισα-

38 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999

νη, ενώ κοντά στα τέλη της δεκαετίας, απ

τη Θεσσαλονίκη κατεβαίνει ο Σταύρος Kουγιουμτζής με τη φωνή του Γιώργου Nταλάρα. Mαζί, σε πολύ μικρ χρονικ

διάστημα, θα δημιουργήσουν νέα κατάσταση στο λαϊκ τραγούδι.

Tου Nίκου A. Δοντά ο καλοκαίρι του 1961 η Mαρία Kάλλας πραγματοποιεί την τελευταία επίσημη εμφάνισή της στην Eλλάδα, ως Mήδεια στην ομώνυμη περα του Kερουμπίνι στην Eπίδαυρο. Στις 3 Aπριλίου 1962, λίγους μήνες πριν απ την παρουσίαση της τελευταίας του περας «Kωνσταντίνος Παλαιολ γος» στο Hρώδειο, ο γεννημένος το 1883 Mανώλης Kαλομοίρης πεθαίνει σε πνευματική απομ νωση, χωρίς να έχει δημιουργήσει την παράδοση για την οποία τ σο είχε αγωνιστεί. Aντίθετα, η «μουσική πρωτοπορία» κέρδιζε λο και μεγαλύτερο έδαφος στην Eλλάδα. Tο 1962 το Iνστιτούτο Γκαίτε ίδρυσε το «Eργαστήρι Σύγχρονης Mουσικής» και τρία χρ νια αργ τερα το παράρτημά του στη Θεσσαλονίκη εγκαινίασε το «Στούντιο Nέας Tέχνης». Tο 1965 ιδρύθηκαν το Eλληνικ Tμήμα της «Διεθνούς Eταιρείας Σύγχρονης Mουσικής» και ο «Eλληνικ ς Σύνδεσμος Σύγχρονης Mουσικής». Tο 1967 ο Θε δωρος Aντωνίου (1935) δημιούργησε το «Eλληνικ Συγκρ τημα Σύγχρονης Mουσικής». Eπιχειρώντας έναν ακ μη προσδιορισμ της περίφημης «ελληνικ τητας» στη

T

Συνοπτικά, η δεκαετία του ’60 για την Eλλάδα σε ,τι αφορά το τραγούδι στάθηκε μια φανταστική ανεπανάληπτη εποχή, που συνυπήρξαν σε υψηλ βαθμ επιτυχίας τα πάντα... O Tσιτσάνης με τον Kαλδάρα εξακολουθούν να γρά-

μουσική, οι Xατζιδάκις (1925–1994) και Θεοδωράκης (1925) αποτ λμησαν τη γεφύρωση μουσικών κ σμων που αντλούσαν στοιχεία απ διαφορετικές παραδ σεις. Tο 1962 ο Xατζιδάκις διοργάνωσε τον Πρώτο Πανελλήνιο Διαγωνισμ Σύνθε-

γαλύτερα ον ματα. H παρέλαση αστέρων συνεχίστηκε με αμείωτο ρυθμ μέχρι και το 1966, επηρεάζοντας ολ κληρη την επικράτεια, που αναπτύχθηκαν αντίστοιχα Φεστιβάλ. Tο 1965 στο σχετικ έντυπο του EOT απαριθμούνται εκδηλώσεις πενήντα π λεων σε λη την Eλλάδα. Aνάμεσα σε αυτές αναφέρονται εμφανίσεις της «Φιλαρμονικής Oρχήστρας της Λάρισας» στην Aμφισσα, τη Λιβαδειά, τη Bέροια, τη Nάουσα, την Eδεσα και τη Nαύπακτο, της «Συμφωνικής Oρχήστρας Bορείου Eλλάδος» στη Θάσο και τους Φιλίππους, του «Oυγγρικού Kουαρτέτου» στη Mύκονο και τη P δο, της «Oρχήστρας Δωματίου Aθηνών» στη Δήλο και την Kέρκυρα, ενώ τα Xανιά απ λαυσαν την «Oρχήστρα Δωματίου Mπαχ» της Λειψίας. H σημαντική αυτή πορεία ανακ πηκε το 1967 απ τη Δικτατορία. Tο 1964 ξεκινά στην Aθήνα την πολιτιστική της δραστηρι τητα η «Λέσχη του Δίσκου», ενώ η μουσική ζωή της πρωτεύουσας εμπλουτίζεται με το «Oκτέτο Eγχ ρδων Aθηνών» (1961–1969) του βιολιστή Σπύρου T μπρα. H Eθνική Λυρική Σκηνή προγραμματίζει με πρωτοφανή φαντασία έργα, πως «Διάλογοι Kαρμηλιστισσών», «Πρίγκιπας

Mουσική πρωτοπορία σης. Tην ίδια χρονιά ιδρύθηκε η βραχύβια «Mικρή Oρχήστρα Aθηνών» με διευθυντές τους Στέλιο Kαφαντάρη και Mίκη Θεοδωράκη και ένα ρεπερτ ριο κυρίως έργων Mπαρ κ. Eξίσου βραχύβια αποδείχθηκε η «Πειραματική Oρχήστρα Aθηνών», που δημιούργησε ο Xατζιδάκις το 1964 και παρουσίασε 14 πρώτες εκτελέσεις έργων Eλλήνων συνθετών. Tα καλοκαίρια του Φεστιβάλ Aθηνών λαμπρύνονταν σταδιακά απ λο και με-

Xορς

Aστέρια του Mπαλέτου Tου Aνδρέα Pικάκη Iστορικού–Kριτικού Xορού

φουν δυνατά τραγούδια, ο Kαζαντζίδης να παραμένει ακλ νητος στο βάθρο του, οι καλλιτέχνες του Nέου Kύματος, απ μια άλλη πλευρά, να ταξιδεύουν πολύ κ σμο με τις θρυλικές πλακιώτικες μπουάτ, ενώ το γλέντι δεν

Iγκ ρ», «Xοβάντσινα», «Tάνχοϊζερ» (1960-1961) «Eλεύθερος Σκοπευτής» (1963), «Tσάρος και Ξυλουργ ς» (1964), Eυγένιος Oνιέγκιν» (1965) και «H Aγάπη των Tριών Πορτοκαλιών» (1967-68). Tο 1969, κατά τη διάρκεια της ΔEΘ, διοργανώνεται η «Eβδομάδα Nέων Kαλλιτεχνών». Tο 1970, επίσης στη Θεσσαλονίκη, δεκατρία μέλη της KOΘ ιδρύουν τη «Mικρή Oρχήστρα Θεσσαλονίκης», ενώ ιδρύεται και η Xορωδία «Tάσος Πάππας» απ τη Mακεδονική Kαλλιτεχνική Eταιρεία «Tέχνη» που υπήρχε απ το 1951. H δεκαετία ’61-’70 κλείνει με τον θλιβερ θάνατο του Γιάννη Xρηστου, μιας απ τις σημαντικ τερες μορφές των μεταπολεμικών χρ νων. Γεννημένος το 1926 στην Hλιούπολη του Kαΐρου μεγάλωσε στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον της ευρωπαϊκής κοινωνίας της Aιγύπτου, που φοίτησε σε αγγλικά σχολειά. Mελέτησε πιάνο πλάι στην Tζίνα Mπαχάουερ και πραγματοποίησε πανεπιστημιακές μουσικές σπουδές σε Aγγλία και Iταλία. Mετά το ’60 εγκατέλειψε τη σειραϊκή τεχνική και ανέπτυξε την ορθολογική επεξεργασία εν ς νέου μουσικού συστήματος, που παρουσίασε για πρώτη φορά στις «Mετατροπές» (1960). Στο «Mυστήριον» (1965-66) ο Xρήστου απέρριψε την καθαρά αισθητική αξία της μουσικής και αναγνώρισε μ νο τον λυτρωτικ της ρ λο. Σταδιακά προσανατολίσθηκε σε άλλες περιοχές της εμπειρίας: η συμβατική

σταματάει με τον Zαμπέτα, τον Xιώτη, τη Λίντα, την Π λυ Πάνου, τον Γαβαλά, την Kαίτη Γκρέι, τον Mανώλη Aγγελ πουλο. Tελική σύνοψη: Oλα ήταν ανοιχτά, και πολλά βγήκαν σε καλ ...

σημειογραφία εγκαταλείπεται και αντικαθίσταται απ οπτική παρασημαντική γραφή, που υποδηλώνει ηχητικές υφές ή «πρ τυπα», καθώς και τον τρ πο φ ρτισής τους με ενέργεια. Xαρακτηρίζει τη σύνθεση «Kυρία με τη Στρυχνίνη» (1967) «τελετουργία για νειρο».

Γιάννης Xρήστου (1926–1970): το έργο του πρωρα χαμένου συνθέτη αποτελεί σπάνιο παράδειγμα της απδοσης φιλοσοφικών εννοιών, ψυχολογίας και μεταφυσικών ανησυχιών μέσα απ τη μουσική.

Eίναι η δεκαετία που ο Γιάννης Mέτσης, επιστρέφοντας στην Eλλάδα απ τη διεθνή του σταδιοδρομία, επαναπροσλαμβάνεται στο Mπαλέτο της EΛΣ ως πρώτος χορευτής και έκτακτος χορογράφος. Aνοίγει την προσωπική του Σχολή Mπαλέτου και οργανώνει το «Mπαλέτο Γ. Mέτση», που σύντομα θα μετανομαστεί σε «Πειραματικ Mπαλέτο Aθηνών». Θα αποδειχθεί το μακροβι τερο ιδιωτικ συγκρ τημα κλασικού χορού και θα παρουσιάζει αποσπάσματα του κλασικού ρεπερτορίου. Πιο σημαντικ : εδώ οργανώνεται για πρώτη και τελευταία φορά μια ομάδα «νεο–κλασικού» χορού στα πρ τυπα των αντίστοιχων ομάδων του εξωτερικού. H αξία της ομάδας –μέρος της οποίας οφείλεται στη σχεδ ν μ νιμη συνεργασία πολλών στελεχών της και στην αισθητική της ενδυματολ γου/σκηνογράφου Λίζας Zαΐμη– αναγνωρίζεται αμέσως και περιοδεύει στην Eλλάδα συμμετέχοντας σε μικρά ή μεγαλύτερα («Δημήτρια») Φεστιβάλ. Eδώ εμφανίζεται η εξ Aιγύπτου «πρίμα–μπαλαρίνα» Περσεφ νη Σαμαροπούλου που προσλαμβάνεται στη Λυρική Σκηνή, αλλά συνεχίζει τη σημαντική της σταδιοδρομία στο εξωτερικ . Στη Λυρική Σκηνή οργανώνονται τακτικές Bραδιές Mπαλέτου, ενώ το πέρασμα του Mπ ρις Kνιάζεφ – ικανού αλλοδαπού «μαιτρ-ντε-μπαλέ» δεν υπήρξε σο παραγωγικ θα περίμενε κανείς. Στα αστέρια του Mπαλέτου προστίθεται τώρα και το φωτειν νομα της Aννας Πέτροβα. Tο Mπαλέτο Hρώς Σισμάνη –σύντομη η πορεία του– διαλύεται για οικονομικούς λ γους. Oμως τώρα θα ιδρυθούν τα «Xορικά», μια σημαντική χοροθεατρική ομάδα –στο πλαίσιο της ορχηστικής εκφραστικής τέχνης– που θα παρουσιάζει αποσπασματικά χορικά αρχαίων τραγωδιών ή κωμωδιών, αλλά χι μ νο. Iδρύτρια και χορογράφος ήταν –και πάντα είναι, μετά τη «νεκρανάσταση» των «Xορικών» το 1995– η Zουζού Nικολούδη. Mετά την εκπληκτική απήχηση που είχε τ σο στην Eλλάδα, σο, κυρίως, στο εξωτερικ , που περι δευσε εκτενώς, το συγκρ τημα διαλύθηκε στη δεκαετία του ’70 για τους γνωστούς οικονομικούς λ γους. Tο «Eλληνικ

Xορ δραμα» της Pαλλούς Mάνου δίνει μια ιδιαιτέρου κύρους παράσταση στο ΦεΘέατρο Πεδίου Aρεως, 1962. Oι «Oρνιθες» του Mάνου Xαστιβάλ Aθητζιδάκι απ τα Xορικά της Zουζούς Nικολούδη. Tην παράνών, πριν απ

σταση ανέβασε το Θέατρο Tέχνης σε σκηνοθεσία K. Kουν τη Δικτατορία. και σκηνογραφία – ενδυματολογία Γιάννη Tσαρούχη (σκίΣτο ρεπερτ τσο Eλλης Σολομωνίδου–Mπαλάνου). ριο: η Eναντιοδρομία του Γιάννη Xρήστου και ο Eρωτ κριτος του Nίκου Mαμαγκάκη. Aκολουθεί πανελλαδική περιοδεία. Tο 1962 έχουμε τη «σύσταση Oργανισμού Oρχηστικής Eκπαιδεύσεως με συμμετοχή της Πολυξένης Mατέι και σκοπ τη μ ρφωση νέων στελεχών, χορογράφων, χορευτών, καθηγητών χορού και ρυθμικής. Tο Συμβούλιο του Oργανισμού αναθέτει την ευθύνη των σπουδών στη Σχολή της Kούλας Πράτσικα», η οποία απ την αρχή της δεκαετίας λειτουργεί το επαγγελματικ τμήμα και τα των επαρχιών με κρατική ενίσχυση. H Σχολή της οδού Oμήρου μεταβιβάζεται στο κράτος το 1970. Mε την επιβολή της Δικτατορίας του 1967, το Φεστιβάλ Aθηνών (Hρώδειο, Λυκαβηττ ς, Στοά Aττάλου) συρρικνώνεται. Oι ανά την Eλλάδα Kαλλιτεχνικές Eκδηλώσεις του EOT περιορίζονται και διακ πτονται οι περιοδείες και των χορευτικών σχημάτων. Tο χειρ τερο, ίσως: οι περίφημες «Λυ μενες Σκηνές» που ετοποθετούντο σε χώρους αρχαιολογικούς, κάστρα, πλατείες, γήπεδα (σκηνή, παρασκήνια, αποδυτήρια, λα πλήρως εξοπλισμένα) εγκαταλείπονται και διαλύονται ή σαπίζουν. Oργανώνεται το υπουργείο Πολιτισμού και Eπιστημών. Oι ιδιωτικές Σχολές Xορού (δεν υπάρχουν και άλλες) περνούν απ το υπουργείο Παιδείας στη Διεύθυνση Kαλών Tεχνών του YΠΠE. KYPIAKH 5 ΔEKEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH

39