ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ 1944

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

7

istoria.forumotion.com

#

7

ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ • ΟΙ ΜΑΧΕΣ ΤΩΝ 33 ΗΜΕΡΩΝ

#

SET 978-960-285-113-5 ISBN 978-960-285-120-3

Α Ν Α Ι Ρ Β Μ Ε Κ Ε Δ

ν Οι µάχες των 33 ηµερώ

istoria.forumotion.com

A N A I Ρ Β Μ Ε Κ ΔΕ των 33 ηµερών Οι µάχες

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

3

istoria.forumotion.com

περιεχομενα

8-31 Η πολιτική κρίση. η ένοπλη ρήξη και οι συνέπειες Το κενό εξουσίας μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Η υποστήριξη των Βρετανών προς τον Παπανδρέου και η επιλογή τους να επιστρέψει ο βασιλιάς. Η πρόσδεση του ΕΑΜ στις Συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας. Η αποστασιοποίηση των Σοβιετικών και η πολιτική του ΚΚΕ. ΤΟΥ Σωτήρη Ριζά

32-69 Τα Δεκεμβριανά ως ένα διεθνές επεισόδιο: Ο ρόλος των Βρετανών Ο καθοριστικός ρόλος του Τσώρτσιλ. Η βρετανική πολιτική έναντι της Αντίστασης και της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Η Διάσκεψη του Λιβάνου και η αποκήρυξη των Ταγμάτων Ασφαλείας. Η Συμφωνία της Καζέρτας και η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Η συμφωνία Τσώρτσιλ - Στάλιν για ποσοστά επιρροής 90-10. Του Ραϋμόνδοy Αλβανόy 4

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

περιεχομενα

70-103

104-125

ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΕΜΦΥΛΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

Το τέλος των Δεκεμβριανών

Το ΕΑΜικό συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου 1944 και η έναρξη των συγκρούσεων. Οι δυνάμεις των αντιμαχόμενων. Οι ανεπιτυχείς επιθέσεις των ΕΛΑΣιτών εναντίον της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας στο Γουδή και του Συντάγματος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη. Η καθοριστική εμπλοκή των βρετανικών δυνάμεων. Η επίσκεψη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα και η προσπάθεια εξεύρεσης λύσης. Το σχέδιο ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» από τον ΕΛΑΣ, που τελικά ματαιώθηκε. ΤΟΥ Νίκοy Γιαννόπουλοy

Οι στερήσεις και οι κίνδυνοι στην Αθήνα των Δεκεμβριανών. Οι Βρετανοί επιτίθενται σε όλο το μέτωπο. Οι μάχες στο κέντρο της Αθήνας και τις ανατολικές συνοικίες. Η υποχώρηση του ΕΛΑΣ και η σύναψη της ανακωχής. Η πορεία προς τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Τhσ βασιλικησ λαζου

126-149 Τα «άλλα» Δεκεμβριανά του 1944 Η ανταγωνιστική λειτουργία μεταξύ των αντάρτικων δυνάμεων ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ στην Ηπειρο. Η Συμφωνία Πλάκας – Μυρόφυλλου και οι συνέπειες της Συμφωνίας της Καζέρτας. Η εκδίωξη των Τσάμηδων. Η εκστρατεία του ΕΛΑΣ υπό τον Σαράφη και τον Βελουχιώτη εναντίον του Ζέρβα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Του Βαγγέλη Τζούκα

150-159 τοπογραφία μιας τραυματισμένης πόλης ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

5

istoria.forumotion.com

Iδιοκτησία SABD Α.Ε. Εκδότες Δημήτρης Μπενέκος, Αλέξης Σκαναβής Διευθυντής Πάνος Αμυράς Επιμέλεια έκδοσης Αρτέμης Ψαρομήλιγκος, Βασιλική Λάζου Συνεργάτες τεύχους Σωτήρης Ριζάς, Ραϋμόνδος Αλβανός, Νίκος Γιαννόπουλος, Βασιλική Λάζου, Βαγγέλης Τζούκας Art director Σοφία Λιβιεράτου Υπεύθυνη διόρθωσης Κατερίνα Μπεχράκη Εμπορική διεύθυνση Ελσα Σοϊμοίρη Διεύθυνση διαφήμισης Λουκάς Παπανικολάου Υπεύθυνος κυκλοφορίας Κώστας Μπαλής Εκτύπωση Καραπαναγιώτης α.ε. Διανέμεται με τον Τύπο της Κυριακής

6

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

προλογοσ Η Απελευθέρωση της Ελλάδας και η έλευση της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου τον Οκτώβριο 1944 σηματοδότησαν την έναρξη μιας ανεπίλυτης πολιτικής κρίσης, η οποία δύο μήνες αργότερα οδήγησε στην ένοπλη σύγκρουση των Δεκεμβριανών. Οι μείζονες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, οι οποίες είχαν συντελεστεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής, έφεραν στο προσκήνιο κοινωνικές δυνάμεις, οι οποίες εκφρασμένες στο ΕΑΜ αμφισβητούσαν τις δομές και το φορέα της εξουσίας στη μεταπολεμική Ελλάδα. Η αστική πολιτική ηγεσία απέβλεπε γενικά στην επάνοδο στην προπολεμική τάξη πραγμάτων, ενώ το ΚΚΕ αμφιταλαντευόταν μεταξύ της πολιτικής και της στρατιωτικής επιλογής. Οι Βρετανοί, από τη μεριά τους, επιδίωκαν να διατηρήσουν τη δεσπόζουσα θέση που είχαν εξασφαλίσει στην Ελλάδα κατά τις αγγλοσοβιετικές συνομιλίες του Οκτωβρίου 1944 στη Μόσχα, ενώ οι Σοβιετικοί επέμεναν στην αποστασιοποίησή τους από τις ελληνικές υποθέσεις. Ολα αυτά συνέθεταν ένα εκρηκτικό μίγμα. Το συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου 1944 αποτέλεσε τον καταλύτη για τις εξελίξεις. Τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ σε αστυνομικά τμήματα και σε θύλακες κυβερνητικών δυνάμεων σε Γουδή και Μακρυγιάννη διαδέχθηκαν οι συγκρούσεις με τις βρετανικές δυνάμεις, οι οποίες σταδιακά ενισχύθηκαν και με τη συνδρομή αεροσκαφών και αρμάτων μάχης έκαμψαν έπειτα από 33 μέρες τον ΕΛΑΣ και τον εξανάγκασαν να εγκαταλείψει την Αττική. Οι συγκρούσεις έληξαν με την ανακωχή της 11ης Ιανουαρίου 1945, ενώ ένα μήνα αργότερα υπογράφηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας, η οποία, αν και τερμάτιζε πολιτικά τη δεκεμβριανή σύγκρουση, έμελλε τελικά να αποτελέσει πρελούδιο του εμφύλιου πολέμου. Στο 7ο τεύχος του «Ελλήνων Ιστορικά» αναλύεται το πολιτικό υπόβαθρο της κρίσης που οδήγησε στα Δεκεμβριανά, εξηγείται η βρετανική πολιτική και εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη μέρα προς μέρα οι μάχες των 33 ημερών που συγκλόνισαν τις γειτονιές της Αθήνας. Για πρώτη φορά παρουσιάζονται στο ευρύ κοινό τα «άλλα» Δεκεμβριανά, οι συγκρούσεις ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ στην Ηπειρο και αναζητούνται φωτογραφικά τα ίχνη των μαχών στην τοπογραφία της σύγχρονης Αθήνας.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

7

istoria.forumotion.com

Το εξώφυλλο του βρετανικού περιοδικού «Αέρα» (τεύχος Α’, Νοέμβριος 1944) με την ύψωση της ελληνικής σημαίας στο Βράχο της Ακρόπολης κατά την Απελευθέρωση. 8

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Σωτήρης Ριζάς Διευθυντής ερευνών, Κέντρο Ερευνας Ιστορίας Νεώτερου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών

Η πολιτική κρίση. η ένοπλη ρήξη και οι συνέπειες Το κενό εξουσίας μετά την αποχώρηση των Γερμανών. Η υποστήριξη των Βρετανών προς τον Παπανδρέου και η επιλογή τους να επιστρέψει ο βασιλιάς. Η πρόσδεση του ΕΑΜ στις Συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας. Η αποστασιοποίηση των Σοβιετικών και η πολιτική του ΚΚΕ.

Το υπόβαθρο Η αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα και η έλευση στην Αθήνα της κυβέρνησης Εθνικής Ενώσεως υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου τον Οκτώβριο του 1944 σήμαναν την έναρξη μιας πολιτικής κρίσης, η οποία παρέμεινε ανεπίλυτη και οδήγησε στην ένοπλη σύγκρουση των Δεκεμβριανών. Διακύβευμα της κρίσης αυτής ήταν η δομή και ο φορέας της εξουσίας στη μεταπολεμική Ελλάδα. Η Κατοχή είχε σημάνει μείζονες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Η μοναρχία είχε χάσει οποιαδήποτε δημοτικότητα, καθώς ταυτιζόταν με τη ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936. Τα παλαιά πολιτικά κόμματα βρίσκονταν σε αδράνεια ήδη από το 1936 και αδυνατούσαν να αντεπεξέλθουν στις νέες απαιτήσεις της πολιτικής δράσης σε συνθήκες ξένης κατοχής. Παρέμεναν προσκολλημένα στο πολιτειακό ζήτημα αποβλέποντας στην παρεμπόδιση της επανόδου του Γεωργίου Β΄, που συνιστούσε την προτιμώμενη λύση για τους Βρετανούς, οι οποίοι διατηρούσαν στη Μέση Ανατολή, όπου είχαν διαφύγει ο βασιλιάς, η κυβέρνηση και οι Ενοπλες Δυνάμεις, τον έλεγχο των ελληνικών υποθέσεων. Σχεδόν ομόφωνα, ακόμα και η πλειοψηφία των στελεχών του αντιβενιζελικού Λαϊκού Κόμματος, οι αστικές πολιτικές δυνάμεις, επέμενε ότι ο βασιλιάς δεν έπρεπε να επιστρέψει στη χώρα χωρίς να διενεργηθεί δημοψήφισμα. Αυτά όμως συνιστούσαν παλαιά μορφή πολιτικής. Η τριπλή κατοχή, σε συνδυασμό με τον κίνδυνο εδαφικού ακρωτηριασμού της χώρας από τη σύμμαχο των Γερμανών Βουλγαρία, η ασυνήθιστα οξεία κρίση επισιτισμού, ο υπερπληθωρισμός που σήμαινε εξάρθρωση των μικρών και μεσαίων αστικών στρωμάτων και η απειλούμενη επιστράτευση αποτελούσαν ένα πλαίσιο που ευνοούσε νέες μορφές μαζικής κινητοποίησης και στα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο. Η ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ) ήταν καλύτερα προετοιμασμένη, ψυχολογικά, ιδιοσυγκρασιακά, ιδεολογικά και πολιτικά για να αντεπεξέλθει στο ποικιλόμορφο πεδίο της Κατοχής. Ετσι τον Σεπτέμβριο του 1941 προχώρησε μαζί με μικρές σοσιαλιστικές ομάδες στη σύσταση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Αν και έθετε με προσοχή ως μέλημα του ΕΑΜ την αποτροπή της επανόδου σε ένα αυταρχικό και κοινωνικά άνισο προπολεμικό παρελθόν, απέφευγε να θέσει μείζονα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα και επικεντρωνόταν στο ζήτημα της εθνικής απελευθέρωσης. Πολύ γρήγορα απέκτησε δικτύωση στα μεγάλα αστικά κέντρα, το Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΕΑΜ) διείσδυσε με ευχέρεια στις τάξεις των εργατών και των υπαλλήλων, ένδειξη της προτεραιότητας που είχαν για 9

istoria.forumotion.com

μια κομμουνιστική ηγεσία που σφυρηλατήθηκε στον Μεσοπόλεμο υπό την καθοδήγηση της Γ΄ Διεθνούς η πολιτική δράση στις πόλεις και η ευρεία συσπείρωση των εργατών. Ταυτόχρονα, αν και η ηγεσία του κόμματος παρέμενε επιφυλακτική έναντι του ενδεχομένου ανταρτικής δραστηριότητας και λόγω δογματικών αντιλήψεων αλλά και κάποιας ανησυχίας για τη δυνατότητα πολιτικού ελέγχου, ήταν αδύνατο να αγνοηθεί η ύπαιθρος για τον απλό λόγο ότι η κινητοποίηση εκεί ήταν ευχερέστερη, καθώς οι δυνάμεις Κατοχής δεν ήταν παρούσες, αλλά περιορίζονταν στον έλεγχο αστικών κέντρων, άλλων

ζωτικών σημείων και συγκοινωνιακών αρτηριών. Ηταν επίσης αδύνατο για την ηγεσία του κόμματος να ελέγξει πλήρως τις πρωτοβουλίες ανάληψης ανταρτικής δραστηριότητας, όπως αυτή του Αρη Βελουχιώτη το καλοκαίρι του 1942. Ανταρτική δραστηριότητα, αλλά μόνο μέσω μικρών ομάδων τοπικής ή το πολύ περιφερειακής εμβέλειας, ευνοούσαν επίσης και οι Βρετανοί. Συνεπώς, από ένα συνδυασμό παραγόντων το ΚΚΕ θα συναινούσε στην ανάπτυξη του ένοπλου σκέλους του ΕΑΜ, του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), ο οποίος θα παρέμενε εν τέλει υπό τον πλήρη πολιτικό και οργανωτικό

Ο πρωθυπουργός της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας Γεώργιος Παπανδρέου υψώνει τη σημαία στην Ακρόπολη στις 18 Οκτωβρίου 1944 (φωτογραφία Βούλας Παπαϊωάννου, Μουσείο Μπενάκη). 10

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

έλεγχο της ηγεσίας του ΚΚΕ και θα εξαπλωνόταν σε πανελλήνια κλίμακα, ενώ δεν θα ετίθετο υπό τη διοίκηση του Συμμαχικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής όπως επεδίωκε ο βρετανικός παράγων. Γενικά, το ΚΚΕ ανέτρεψε πλήρως τις σχέσεις κυριαρχίας στην ελληνική επικράτεια μέσω της μαζικής κινητοποίησης στις πόλεις και της ανταρτικής δραστηριότητας στην ύπαιθρο, η οποία σε μεγάλο βαθμό απέκτησε θεσμούς τοπικής διοίκησης ελεγχόμενους από το ΕΑΜ. Νέες ηλικίες, γυναίκες και αγρότες εντάχθηκαν στο νέο πολιτικό πλαίσιο. Τον Μάρτιο του 1944 το ΚΚΕ θα επιχειρούσε να

κεφαλαιοποιήσει την επιρροή και την de facto εξουσία του, ανάγοντάς την σε μια κεντρική αρχή, με το σχηματισμό της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης, η οποία θα ζητούσε και τη διενέργεια διαπραγματεύσεων με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση για το σχηματισμό ενός αντιπροσωπευτικού κυβερνητικού σχήματος. Η εξάπλωση του ΕΑΜ σήμαινε, όμως, και πολιτική και κοινωνική ένταση και αυξανόμενη πόλωση. Κοινωνικά, η επιρροή του ΕΑΜ σήμαινε αυξανόμενη αμφισβήτηση οικονομικών και κοινωνικών δομών, ενώ πολιτικά η οξυνόμενη αντιπαράθεση έπαιρνε και στρατιωτική μορφή, ιδίως από τον

Η επάνοδος του βασιλέως Γεωργίου Β’ αποτελούσε πάγιο στόχο των Βρετανών αλλά όχι και των Αμερικανών. Στη φωτογραφία σε συνάντηση με τον Ρούσβελτ το 1943 στο πλαίσιο της Greek War Relief Association. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

11

istoria.forumotion.com

Η ηγεσία του ΚΚΕ ήταν αδύνατο να ελέγξει πλήρως τις ανταρτικές δραστηριότητες όπως αυτή του Αρη Βελουχιώτη. Στη φωτογραφία μαζί με το στρατηγό Σαράφη και τον Τζαβέλλα (φωτογραφία Πολεμικού Μουσείου). 12

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Οκτώβριο του 1943, οπότε και σημειώθηκε γενικευμένη ένοπλη σύγκρουση μεταξύ του ΕΛΑΣ και του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ), που διήρκεσε έως τον Φεβρουάριο του 1944. Ο ΕΔΕΣ συνιστούσε αντιπροσωπευτική περίπτωση μιας οργάνωσης αντίστασης περιφερειακής κλίμακας, διέθετε ερείσματα στη Δυτική Ελλάδα, όπως την ευνοούσαν οι Βρετανοί. Υπό την ηγεσία του παλαιού βενιζελικού και δημοκρατικού συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα, θα μεταστρεφόταν σταδιακά προς το στέμμα υπό τη βρετανική επιρροή, ενώ μια ομάδα στελεχών της στην Αθήνα, χωρίς να διαθέτει την επιρροή που διέθετε ο Ζέρβας στην Ηπειρο, στράφηκε προς τη συνεργασία με τις αρχές Κατοχής. Η σύγκρουση μπορεί να κατανοηθεί στο πλαίσιο της προσπάθειας των οργανώσεων αντίστασης να βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση τη στιγμή της Απελευθέρωσης. Τον Οκτώβριο του 1943, στην ανάλυση της ηγεσίας του ΕΑΜ βάραιναν δύο στοιχεία: Το πρώτο ήταν η άρνηση των Βρετανών να αποδεχθούν το αίτημα αντιπροσωπίας αντιστασιακών οργανώσεων, συμπεριλαμβανομένου του ΕΑΜ, αλλά και του ΕΔΕΣ, που ζήτησε, κατά την επίσκεψή της στο Κάιρο τον Αύγουστο του 1943, την ανάληψη δέσμευσης από το βασιλιά για τη μη επάνοδό του στη χώρα χωρίς τη διενέργεια δημοψηφίσματος. Η βρετανική υποστήριξη προς το βασιλιά και η αναγκαστική επιστροφή της αντιστασιακής αντιπροσωπίας στην κατεχόμενη Ελλάδα σήμαιναν αδυναμία συνεννόησης μεταξύ της εξόριστης κυβέρνησης και της νέας πραγματικότητας που διαμορφωνόταν στη χώρα. Το δεύτερο στοιχείο ήταν η εκτίμηση που επικράτησε στην ηγεσία του ΚΚΕ ότι επίκειτο συμμαχική απόβαση στην Ελλάδα. Λαμβανομένης υπόψη της βρετανικής στάσης έναντι του αιτήματος των αντιστασιακών οργανώσεων, η ηγεσία του ΚΚΕ θεώρησε ότι έπρεπε να έχει εξασφαλίσει προκαταβολικά την κυριαρχία της στην ελληνική επικράτεια. Η ένοπλη σύγκρουση έληξε τελικά τον Φεβρουάριο του 1944 με ανακωχή την οποία επεδίωξαν οι Βρετανοί εν ονόματι των αναγκών του συμΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

μαχικού αγώνα. Ο ΕΛΑΣ, αν και υπερείχε, δεν διέλυσε τελικά τον ΕΔΕΣ, ο οποίος επέδειξε αντοχή, αλλά διέθετε και την υλική και διπλωματική υποστήριξη των Βρετανών που είχαν διακόψει τη βοήθεια προς τον ΕΛΑΣ. Η συνθηκολόγηση των Ιταλών είχε εν τούτοις καταστήσει τον ΕΛΑΣ ανεξάρτητο από το βρετανικό εφοδιασμό. Γενικά ο ΕΛΑΣ διέθετε πανελλήνια εμβέλεια σε αντίθεση με τις αντικομμουνιστικές ένοπλες ομάδες που αντιμετώπισε, κυρίως στην Πελοπόννησο και τη Μακεδονία, και επιβλήθηκε στις συγκρούσεις με αυτές. Η πολιτική της σύγκρουσης είχε για το ΚΚΕ επιχειρησιακά οφέλη, αλλά και πολιτικό κόστος. Ενώ από τη μια πλευρά εκκαθάριζε το πεδίο από αντιπάλους, από την άλλη δημιουργούσε πολιτική αντίθεση που υπερέβαινε το όποιο στρατηγικό όφελος. Αυτή ήταν η περίπτωση της οριστικής διάλυσης της οργάνωσης Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ) και της ένοπλης ομάδας της υπό την ηγεσία του δημοκρατικού συνταγματάρχη Ψαρρού στην περιοχή της Παρνασσίδας τον Απρίλιο του 1944. Εναντίον των πολιτικών συμφερόντων του ΚΚΕ λειτούργησε και η στάση που υποκίνησε το σκέλος του ΕΑΜ στη Μέση Ανατολή, ο Ελληνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος (ΕΑΣ), στις σταθμεύουσες στην Αύγυπτο ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1944. Ο ΕΑΣ προχώρησε στη στάση με αίτημα το σχηματισμό αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης μετά από συνομιλίες με την ΠΕΕΑ. Η κίνηση απέτυχε, καθώς ο βρετανικός παράγων υποστήριξε το βασιλιά και η στάση κατεστάλη. Επρόκειτο για στρατηγική ζημία μεγάλης έκτασης για την Αριστερά, καθώς οι Ενοπλες Δυνάμεις της Μέσης Ανατολής εκκαθαρίστηκαν από τα αριστερά στοιχεία, η επιρροή των δημοκρατικών εξασθένησε και η συνδιάσκεψη που συγκλήθηκε στον Λίβανο για την αναζήτηση πολιτικής διευθέτησης οργανώθηκε υπό το στενό έλεγχο των Βρετανών και με όρους δυσμενείς για το ΕΑΜ, όπως επρόκειτο να ανακαλύψει η ηγεσία του ΚΚΕ από τον Μάιο έως τον Σεπτέμβριο του 1944. 13

istoria.forumotion.com

Η προσωρινή πολιτική διευθέτηση Πράγματι, ο Γεώργιος Παπανδρέου, επιλογή των Βρετανών και του Γεωργίου για την προεδρία της κυβέρνησης Εθνικής Ενώσεως που επρόκειτο να σχηματιστεί, πέτυχε να συσπειρώσει στο συνέδριο του Λιβάνου του Μαΐου του 1944 το σύνολο των προδικτατορικών αστικών κομμάτων, αν και οι Φιλελεύθεροι παρέμεναν επιφυλακτικοί έναντί του, καθώς θεωρούσαν ότι τους ανήκε η πρωτοκαθεδρία με βάση τα αποτελέσματα των τελευταίων προπολεμικών εκλογών του 1936, ενώ και οι Λαϊκοί θεωρούσαν μάλλον χλιαρή τη θέση του Αχαιού πολιτικού έναντι της Αριστεράς. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτή που υπο-αντιπροσωπευόταν στο νέο κυβερνητικό σχήμα ήταν η Αριστερά, η οποία εξασφάλιζε μόνο πέντε θέσεις, όχι περισσότερο από το ένα πέμπτο, στο Υπουργικό Συμβούλιο.

συνομιλιών από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο του 1944, οπότε και κατέληξαν στη Μόσχα στη λεγόμενη συμφωνία των ποσοστών, με την οποία αναγνωριζόταν το βρετανικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα στο πλαίσιο της ακεραιότητας της γραμμής των επικοινωνιών της παραδοσιακής ναυτικής δύναμης που κυριαρχούσε στη Μεσόγειο, η σοβιετική ηγεσία θα άφηνε ταυτόχρονα να εννοηθεί ότι ευνοούσε μια συμβιβαστική στάση εκ μέρους του ΚΚΕ. Τα προσεκτικά αυτά μηνύματα μεταδόθηκαν στην αντιπροσωπία της Αριστεράς στο Κάιρο τον Μάιο του 1944 από την εκεί σοβιετική πρεσβεία, όπως και έμμεσα, αλλά ευκρινώς για την ελληνική κομμουνιστική ηγεσία, από τη Σοβιετική Στρατιωτική Αποστολή, που έφθασε στην κατεχόμενη Ελλάδα στο τέλος του Ιουλίου του 1944. Υπό το κράτος αυτών των παραινέσεων και την αίσθηση ότι εμμονή στην αδιαλλαξία θα μπορούσε να σημάνει και την απώλεια μετριοπαθών σοσιαλιστικών στοιχείων, τα οποία δεν ήταν πολυάριθμα αλλά παρέμεναν χρήσιμα για την ευρύτητα του ΕΑΜ, η ηγεσία του ΚΚΕ συναίνεσε στην είσοδο στην κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως.

Η ηγεσία του ΚΚΕ παρέμεινε αρνητική για ένα τρίμηνο στο αποτέλεσμα της Συμφωνίας του Λιβάνου, το οποίο διαπραγματεύθηκαν επιτόπου ο πρόεδρος της ΠΕΕΑ, σοσιαλιστής Αλέξανδρος, Σβώλος και ο Πέτρος Ρούσος, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ. Το κόμμα θα αποδεχόταν τελικά τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση υπό τους όρους της Συμφωνίας του Λιβάνου και με τον Παπανδρέου στην πρωθυπουργία στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1944. Σ’ αυτή την επιλογή βάρυνε ασφαλώς η σοβιετική πολιτική. Η Μόσχα θεωρούσε κρίσιμη τη διατήρηση καλών σχέσεων με τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία ενόσω διαρκούσε η πολεμική αναμέτρηση με τη Γερμανία. Ετσι, παρά το γεΟ συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός, ηγέτης γονός ότι δεν θα ενημέρωνε της ΕΚΚΑ, ο οποίος δολοφονήθηκε κατά τις την ηγεσία του ΚΚΕ για την επιχειρήσεις διάλυσης της οργάνωσής του από τον ΕΛΑΣ (φωτογραφία του 1930). εξέλιξη των αγγλοσοβιετικών 14

Παράλληλα, στο τέλος Σεπτεμβρίου, θα υπέγραφε τη Συμφωνία της Καζέρτας, με την οποία υπήγαγε τον ΕΛΑΣ στις διαταγές Βρετανού διοικητή, του στρατηγού Scobie, αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να μην εισέλθει στην Αττική τη στιγμή της Απελευθέρωσης. Αυτό ήταν και το σημαντικότερο στοιχείο της συμφωνίας αυτής, για την οποία η ηγεσία του ΚΚΕ επικρίθηκε μάλλον άδικα, αφού η συνομολόγησή της συνιστούσε λογικό ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ αναχωρεί για τη Μέση Ανατολή μετά το κίνημα και την παραίτηση της κυβέρνησης Τσουδερού. Τον χαιρετά ο αντιπλοίαρχος Τούμπας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

15

istoria.forumotion.com

Με το Συνέδριο του Λιβάνου ο Γ. Παπανδρέου πέτυχε να συσπειρώσει το σύνολο των προδικτατορικών αστικών κομμάτων. Από αριστερά: Καρτάλης, Θεοτόκης, συνταγματάρχης Μεταξάς, Ρέντης, Σακαλής, Σοφιανόπουλος, Λόντος, Πορφυρογέννης. Δεξιά του πρωθυπουργού ο γιος του Γιώργος και οι Σβώλος, Αγγελόπουλος, Ρούσος, Μυλωνάς, λοχαγός Μεταξάς, Πυρομάγλου, Δραγούμης, Ασκούτσης, Κανελλόπουλος και Στρατής.

επακόλουθο της αποδοχής της Συμφωνίας του Λιβάνου. Μια κίνηση προς την αντίθετη φορά, στην οποία προχώρησε το ΚΚΕ τον Σεπτέμβριο, εν όψει της Απελευθέρωσης, ήταν να συγκρουστεί με τα συγκροτηθέντα από τους Γερμανούς Τάγματα Ασφαλείας στην Πελοπόννησο. Ηταν μια κίνηση που μπορεί να κατανοηθεί όχι μόνο στο πλαίσιο μιας στρατηγικής για τη διάλυση μιας αντίπαλης και επικίνδυνης δύναμης, αλλά και ως αποτέλεσμα της δυναμικής της σύγκρουσης που είχε γίνει ανεξέλεγκτη μεταξύ του ΕΛΑΣ και των Ταγμάτων από το τέλος του 1943, όταν οι Γερμανοί αποφάσισαν να παίξουν το χαρτί του αντικομμουνισμού που διακατείχε μια μερίδα της προπολεμικής πολεμικής και στρατιωτικής ελίτ, είτε αντιβενιζελικής είτε βενιζελικής, και η οποία συγκροτούσε ή βρισκόταν σε επαφή με την τελευταία κυβέρνηση συνεργατών υπό τον Ιωάννη Ράλλη. 16

Ο πολιτικός δυϊσμός και η πολιτική κρίση Παρά ταύτα, όταν η κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως έφθανε στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου, η πολιτική διευθέτηση του Λιβάνου ήταν αμφισβητούμενη με την έννοια ότι κανείς δεν τη θεωρούσε οριστική. Eνας πολιτικός δυϊσμός διέτρεχε την ελληνική επικράτεια. Η κυβέρνηση είχε τον έλεγχο της Αθήνας, ούτε καν όλης της Αττικής, ενώ το ΕΑΜ επικρατούσε πρακτικά σε όλη την υπόλοιπη χώρα με εξαίρεση την Hπειρο, όπου διέθετε τον έλεγχο ο ΕΔΕΣ, και την Κρήτη, όπου επικρατούσε ισορροπία μεταξύ των βενιζελικών ένοπλων οργανώσεων και του ΕΑΜ, ενώ σε τμήμα του Nομού Χανίων, μικρό πάντως, θα εξακολουθούσε η γερμανική κατοχή έως τον Μάιο του 1945. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Τα μηνύματα για τη στάση της Μόσχας στο ελληνικό πρόβλημα μετέφερε η Σοβιετική Στρατιωτική Αποστολή που ήρθε στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1944. Δεξιά ο συνταγματάρχης Ποπόφ και οι Κωτσάκης (Νέστορας), Αθηνέλλης και Πυρίοχος.

Ο Παπανδρέου δεν διέθετε αξιόλογες Ενοπλες Δυνάμεις ή Σώματα Ασφαλείας και η εξουσία του βασιζόταν στις μικρές βρετανικές μονάδες, δύναμης όχι μεγαλύτερης από 10.000, που είχαν διασπαρεί σε όλη τη χώρα. Το γεγονός ότι η βρετανική κυβέρνηση δεν είχε διαθέσει ικανές δυνάμεις για την Ελλάδα είχε ήδη επισημανθεί από τους Αμερικανούς που έβλεπαν στη βρετανική πολιτική μια έκδηλη αδυναμία του Λονδίνου να επιδράσει με τρόπο προληπτικό και αποφασιστικό στο συσχετισμό δυνάμεων σε αντίθεση με την περίπτωση της Ιταλίας, όπου, κατά την αμερικανική οπτική, η μαζική παρουσία αγγλοαμερικανικών δυνάμεων έτεινε να αποτρέπει το ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα από την υιοθέτηση μιας επαναστατικής στρατηγικής. Αυτά που μπορούσαν να παρατηρηθούν ήταν μια ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

διάχυτη αβεβαιότητα και η αδυναμία του Παπανδρέου να επιβληθεί, καθώς δεν διέθετε δική του βάση ισχύος. Ο Ελληνας πρωθυπουργός πίστευε ότι με τη βρετανική υποστήριξη θα μπορούσε να χειραγωγήσει τις αντικρουόμενες δυνάμεις και να επικρατήσει στο κέντρο της ελληνικής πολιτικής παραμερίζοντας τους Φιλελευθέρους, αλλά και τους Λαϊκούς, που έδειχναν εξουθενωμένοι. Παράλληλα, όμως, αυτές οι παραδοσιακές πολιτικές δυνάμεις, αν και εξασθενημένες, αναζητούσαν τρόπους παραμερισμού του Παπανδρέου, καθώς πίστευαν ότι αυτός θα μπορούσε να τις υποκαταστήσει. Σε αντίθεση με τις όποιες μεταρρυθμιστικές ή σοσιαλιστικές και δημοκρατικές, κατά την πανευρωπαϊκά προσφιλή ορολογία της εποχής της Απελευθέρωσης, τάσεις που μπορεί να είχε ο Πα17

istoria.forumotion.com

πανδρέου, οι προπολεμικές αστικές δυνάμεις, ο βασιλιάς, ο οποίος παρέμενε στο Λονδίνο αλλά τυπικά ασκούσε από εκεί τα καθήκοντα του αρχηγού του κράτους, και οι αντικομμουνιστικοί στρατιωτικοί κύκλοι απέβλεπαν, με τρόπο που παρέβλεπε το συσχετισμό δυνάμεων, στην αποδόμηση της de facto εξουσίας του ΕΑΜ και στην ανάσχεση της επιρροής της Αριστεράς γενικά. Η πολιτική ατζέντα τους απέβλεπε γενικά στην επάνοδο στην προπολεμική τάξη πραγμάτων. Ταυτόχρονα, η αστική πολιτική ηγεσία βρισκόταν υπό το κράτος

του υπαρξιακού φόβου που της δημιουργούσαν οι πρακτικές του ΕΑΜ στην εκτός Αθηνών επικράτεια, όπου οι συλλήψεις αντιφρονούντων, συχνά με την επίκληση της συνεργασίας με τις αρχές Κατοχής, ήταν εκτεταμένες, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίπτωση της Θεσσαλονίκης, στην οποία εισήλθε ο ΕΛΑΣ στις 31 Οκτωβρίου, χωρίς όμως να αρνηθεί στη συνέχεια την είσοδο στην πόλη των βρετανικών δυνάμεων. Η ηγεσία του ΚΚΕ, από την πλευρά της, έδειχνε

Ο Γ. Παπανδρέου εξέρχεται από την τελευταία έδρα της ελληνικής κυβέρνησης, πριν επιστρέψει στην Ελλάδα, στην Κάβα ντέι Τιρένι κοντά στη Νάπολη. 18

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

να αμφιταλαντεύεται. Αν και δεν ευνοούσε την προσφυγή στην ένοπλη στρατηγική, όπως είχαν δείξει άλλωστε η Συμφωνία της Καζέρτας και η στάση του κόμματος τις πρώτες εβδομάδες μετά την Απελευθέρωση, δεν σκόπευε ταυτόχρονα να εγκαταλείψει τη θέση ισχύος που είχε εξασφαλίσει κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η πολιτική αυτή θα γινόταν προφανής στο στρατιωτικό ζήτημα. Ηδη από το τέλος Οκτωβρίου του 1944 ο Παπανδρέου θα συμφωνούσε με τους Βρετανούς ότι η διάλυση των ανταρτικών οργανώσεων και της Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ και, αντίστοιχα, η σύσταση από την κυβέρνηση της Εθνοφυλακής και, στη συνέχεια, του τακτικού στρατού συνιστούσαν προτεραιότητα όχι μόνο για την ανασυγκρότηση του κράτους, αλλά και την εξουδετέρωση της de facto εξουσίας του ΕΑΜ. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Νοεμβρίου, το στρατιωτικό ζήτημα αποτελεί το κεντρικό πρόβλημα στις συνομιλίες μεταξύ του Παπανδρέου και της Αριστεράς. Η ηγεσία του ΚΚΕ ζητούσε την τιμωρία των δωσιλόγων και έθετε με έμφαση το ζήτημα της σύνθεσης του νέου στρατού, αλλά και της διάλυσης της Χωροφυλακής, Σώματος που από την οπτική της Αριστεράς είχε ταυτιστεί με τις κυβερνήσεις συνεργατών των αρχών Κατοχής. Το επιτακτικά τιθέμενο από την πλευρά της Αριστεράς αίτημα τιμωρίας των δωσίλογων επέτεινε τους φόβους της αστικής πολιτικής ηγεσίας, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, η ηγεσία του ΚΚΕ έτεινε να αποδίδει τη μομφή της συνεργασίας με ευρύτητα. Από την άλλη πλευρά, κινήσεις όπως η επάνοδος της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας, μονάδας με αναμφίβολα αντικομμουνιστικά φρονήματα, από την Ιταλία έτειναν να εδραιώνουν την πεποίθηση της ηγεσίας του ΚΚΕ ότι ο βρετανικός παράγων και η αστική πολιτική ηγεσία απέβλεπαν στη στρατιωτική συντριβή της. Είναι ευκρινή συνεπώς τα στοιχεία που οδηγούσαν στην αντιπαράθεση: η προπολεμική αστική ηγεσία δεν αποδεχόταν ψυχολογικά την παρουσία της ισχυρής πλέον κομμουνιστικής Αριστεράς και απέβλεπε στη διάλυση της βάσης ισχύος της, ενώ ταυτόχρονα διακατεχόταν από φόβο για την ύπαρΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ξή της εξαιτίας και πρακτικών ένοπλης επιβολής του ΕΛΑΣ κατά την Κατοχή, αλλά και την πρώτη μετα-απελευθερωτική περίοδο. Η ηγεσία του ΚΚΕ από την πλευρά της, αν και είχε αποφύγει την επιλογή της ένοπλης στρατηγικής, τον Σεπτέμβριο - Οκτώβριο του 1944 δεν ήταν προετοιμασμένη να απεμπολήσει το πλεονέκτημα που είχε αποκτήσει κατά την Κατοχή και δεν ήταν διατεθειμένη να συναινέσει στη διάλυση των δομών ισχύος που είχε συγκροτήσει. Παράλληλα, διακατεχόταν από την έντονη ανησυχία ότι οι αντίπαλοί της θα επιχειρούσαν πραξικόπημα, ώστε να επιτύχουν την επάνοδο στην προπολεμική τάξη πραγμάτων. Τα δύο στρατόπεδα διατηρούσαν, επομένως, διαμετρικά αντίθετες επιδιώξεις και διακατέχονταν από φόβους που οδηγούσαν σε ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Η νίκη του ενός θα ήταν ήττα για τον άλλο. Ο βρετανικός παράγων, ο ίδιος ο πρωθυπουργός Winston Churchill, θα αποκρυστάλλωνε την πολιτική του κατά την πρώτη εβδομάδα του Νοεμβρίου στην αδιάλλακτη επιδίωξη της αποστράτευσης των ανταρτικών οργανώσεων. Οι Βρετανοί είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η κυριαρχία του ΕΑΜ στην ύπαιθρο βασιζόταν στο ένοπλο σκέλος του, τον ΕΛΑΣ και την Πολιτοφυλακή, και πίστευαν ότι οι δομές εξουσίας υπό τον έλεγχο του ΚΚΕ θα απέτρεπαν την ανασύσταση του κράτους, τη νομιμότητα του οποίου εκπροσωπούσε η κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως. Αυτό ήταν το υπόβαθρο της εκτίμησης του Βρετανού πρωθυπουργού ότι η σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ ήταν αναπόφευκτη. Ο Churchill έβλεπε τη σύγκρουση ως το αναγκαίο τίμημα για τη διατήρηση της δεσπόζουσας θέσης που είχε εξασφαλίσει η Βρετανία στην Ελλάδα κατά τις αγγλοσοβιετικές συνομιλίες του Οκτωβρίου 1944 στη Μόσχα. Ηταν όμως προφανές ότι δεν εκτιμούσε ορθά το συσχετισμό δυνάμεων και τις περιορισμένες εκείνη τη στιγμή στρατιωτικές δυνατότητες της Βρετανίας επί του πεδίου. Η υποτίμηση των δυνατοτήτων του ΕΛΑΣ ήταν προφανής και θα είχε κάποιο πολιτικό τίμημα για τον Βρετανό πρωθυπουργό κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, καθώς θα υποχρεωνόταν να δεσμεύ19

istoria.forumotion.com

Τα βρετανικά στρατεύματα που αποβιβάστηκαν στην Αττική έτυχαν υποδοχής. Αεροφωτογραφία από την αποβίβασή τους στον Πειραιά όπου στην προκυμαία τούς καλωσορίζει πλήθος κόσμου. 20

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

σει και να μεταφέρει στην Ελλάδα μεγάλο όγκο στρατιωτικών δυνάμεων. Το σημαντικό όμως για την αξιολόγηση των εξελίξεων πριν από την κρίση είναι ότι ο Churchill υποτίμησε τη στρατιωτική διάσταση του ζητήματος για τη Βρετανία. Αυτή η βρετανική στάση επιδρούσε, βέβαια, και στον Παπανδρέου, καθώς η βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα έτεινε να τον πιέζει για την υιοθέτηση πιο σκληρής στάσης κατά τις διαπραγματεύσεις με την Αριστερά, υπό την επιδοκιμασία και παραγόντων του προπολεμικού αστικού κόσμου. Ετσι ο Παπανδρέου θα βρισκόταν στο μέσον μιας διελκυστίνδας, όπου οι ανταγωνιζόμενοι διέθεταν ισχύ που δεν διέθετε ο ίδιος. Το ΚΚΕ θα παρέμενε, πάντως, αναποφάσιστο μεταξύ της πολιτικής και της στρατιωτικής επιλογής. Υπήρχε βέβαια μια τάση που εξέφραζε ο αρχικαπετάνιος του ΕΛΑΣ Αρης Βελουχιώτης και υποστήριξε, στο πλαίσιο μάλιστα μιας σύσκεψης καπετάνιων στις 17 και 18 Νοεμβρίου στη Λαμία, ότι ήταν αναγκαία η ανάληψη πρωτοβουλίας στο στρατιωτικό πεδίο, αφού οι Βρετανοί και οι Ελληνες, πέραν της Αριστεράς, ωθούσαν προς ρήξη. Ο γραμματέας του κόμματος Γιώργης Σιάντος αποδοκίμασε, όμως, άμεσα τη θέση του Βελουχιώτη. Σε μια σύσκεψη στελεχών της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας, όπου μάλιστα τα κομματικά στελέχη φάνηκε με σαφήνεια ότι υποστήριζαν τη στρατιωτική επιλογή, ο Σιάντος έδειξε ότι θεωρούσε τη σύγκρουση αναπόφευκτη. Δεν έλαβε όμως στρατιωτικά μέτρα. Η στρατιωτική κατάσταση δεν ήταν ευνοϊκή ούτε για το ΚΚΕ. Προκειμένου να εξασφαλίσει τη δυνατότητα αποφασιστικού πλήγματος, ο ΕΛΑΣ έπρεπε να συγκεντρώσει στην Αττική το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεών του ανά την επικράτεια. Κίνηση τόσο εκτεταμένη δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη ούτε ήταν δυνατή, καθώς ο ΕΛΑΣ δεν διέθετε μηχανοκίνητα μεταφορικά μέσα ούτε βέβαια το οδικό δίκτυο ήταν σε καλή κατάσταση. Εξάλλου, η de facto εξουσία του ΕΑΜ στην ύπαιθρο στηριζόταν σε σημαντικό βαθμό στον ΕΛΑΣ και η αποχώρησή του θα σήμαινε κάποιο κενό ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

21

istoria.forumotion.com

εξουσίας. Παρά ταύτα, η επιλογή του Σιάντου δεν ήταν σαφής ούτε υπέρ του κοινοβουλευτικού δρόμου, αν και το ΕΑΜ είχε οπωσδήποτε μεγάλες πιθανότητες για καταγραφή σημαντικής εκλογικής δύναμης και διατήρησης, ακόμα και έπειτα από διάλυση του ΕΛΑΣ και της Πολιτοφυλακής, του πλέγματος των οργανώσεων μαζικής απήχησης και κινητοποίησης, όπως το Εργατικό ΕΑΜ και η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ). Το ΚΚΕ, άλλωστε, διέθετε 400.000 μέλη κατά τη στιγμή της Απελευθέρωσης και είχε αποκτήσει επαφή με όλα τα κοινωνικά στρώματα και τις επαρχίες της χώρας. Αν και δεν ήταν σαφές το ποσοστό της επιρροής του, ούτε μπορούσε να είναι σε συνθήκες κατοχής και πολιτικής κινητοποίησης, όπου ο καταναγκασμός έπαιζε σημαντικό ρόλο, εν τούτοις ήταν διακριτή μια κοινωνική διαφοροποίηση μεταξύ ανώτερων και κατώτερων τάξεων, με το ΕΑΜ να εκπροσωπεί κατώτερες τάξεις των πόλεων, πρόσφυγες ή κατεστραμμένα

από τον πληθωρισμό μικροαστικά στοιχεία, καθώς και νεότερες ηλικίες, ενώ, αντίθετα, συναντούσε αντιστάσεις μεταξύ των ανωτέρων και μέρους των μεσαίων στρωμάτων, αλλά και μικροϊδιοκτητών αγροτών, ιδίως στην Πελοπόννησο. Αυτό που μπορεί συνεπώς να υποτεθεί είναι ότι η δυναμική της κρίσης υπερέβη οποιαδήποτε εκτίμηση μπορούσε να βαρύνει υπέρ της πολιτικής επιλογής. Στις 28 Νοεμβρίου η ηγεσία του ΚΚΕ αντελήφθη ότι η κυβερνητική πρόταση απέβλεπε στο σχηματισμό τριών ταξιαρχιών του νέου τακτικού στρατού, μίας από τον ΕΛΑΣ, μίας από τον ΕΔΕΣ και μίας από την ΙΙΙ Ορεινή ταξιαρχία και τον Ιερό Λόχο και όχι δύο ισοδύναμων, μίας από τον ΕΛΑΣ και μίας από όλους τους υπόλοιπους σχηματισμούς, Στο σημείο αυτό οι διαπραγματεύσεις διακόπηκαν, το ΚΚΕ αποφάσισε την αποχώρηση της Αριστεράς από την κυβέρνηση Εθνικής Ενώσεως και προχώρησε στη διοργάνωση του συλλαλητηρίου στην πλατεία Συντάγματος στις 3

Η τιμωρία των δωσίλογων αποτελούσε κεντρικό αίτημα της ηγεσίας του ΚΚΕ. Στη φωτογραφία ο κατοχικός πρωθυπουργός Ιω. Ράλλης, ένας Γερμανός, ένας τσολιάς και ο συνταγματάρχης Πλυντζανόπουλος. 22

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Δεκεμβρίου. Μόνο να εικάσει κανείς μπορεί, με βάση τα υπάρχοντα στοιχεία, ότι το ΚΚΕ επέλεξε την αδιαλλαξία επηρεαζόμενο από υποδείξεις του ηγέτη των Γιουγκοσλάβων κομμουνιστών κατά του αφοπλισμού. Αντίθετα, η Σοβιετική Ενωση είχε παραμείνει απόλυτα αποστασιοποιημένη. Το συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου απετέλεσε τον καταλύτη για τις εξελίξεις. Η κυβέρνηση απαγόρευσε τη διεξαγωγή του και το ΚΚΕ επέμεινε σ’ αυτήν. Επρόκειτο για δοκιμή θελήσεων που οδήγησε στη σύγκρουση. Παραμένει άγνωστο με ποιον ακριβώς τρόπο, καθώς παλαιότερες και νεότερες διαθέσιμες πηγές και εργασίες δεν είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές, οι δυνάμεις ασφαλείας άνοιξαν πυρ με αποτέλεσμα το θάνατο τουλάχιστον δέκα διαδηλωτών και πολιτική συνέπεια την αναπότρεπτη πλέον πορεία προς την ένοπλη σύγκρουση, τις συνέπειες της οποίας δεν φαίνεται να είχε σταθμίσει πλήρως κανείς από τους ενδιαφερόμενους παράγοντες.

Οι πολιτικές όψεις της σύγκρουσης Οι στρατιωτικές πλευρές των Δεκεμβριανών δεν αποτελούν το βασικό θέμα αυτού του κειμένου. Για την κατανόηση, όμως, των πολιτικών πλευρών και συνεπειών πρέπει να ειπωθεί ότι για λόγους που ήδη έχουν αναφερθεί, ο ΕΛΑΣ δεν είχε την ευχέρεια να συγκεντρώσει στην Αττική τις αναγκαίες δυνάμεις για να επικρατήσει πλήρως. Παρά ταύτα, είχε την πρωτοβουλία των κινήσεων, τουλάχιστον έως τα μέσα Δεκεμβρίου, και πολέμησε πολύ πιο σκληρά απ’ ό,τι υπέθεταν πριν από τη σύγκρουση οι αντίπαλοί του. Δεν κατόρθωσε όμως να κάμψει πλήρως την αντίσταση των ολιγάριθμων αρχικά Βρετανών, καθώς και των επίσης ολιγάριθμων ελληνικών μονάδων Χωροφυλακής και στρατού. Σταδιακά ο Churchill θα ενίσχυε τις βρετανικές δυνάμεις, θα έφθαναν έως 100 χιλιάδες ανδρών, οι οποίοι με τη συνδρομή αεροσκαφών και αρμάτων μάχης θα έκαμπταν έπειτα από 33 μέρες τον

Οι συνομιλίες Στάλιν – Τσώρτσιλ στη Μόσχα τον Οκτώβριο του 1944 έδωσαν δεσπόζουσα θέση στη Βρετανία για τα ελληνικά πράγματα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

23

istoria.forumotion.com

Το ΕΑΜ διατηρούσε ευρεία πολιτική απήχηση και μετά τη διάλυση του ΕΛΑΣ. 24

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Η ΕΑΜική πολιτική συναντούσε αντιστάσεις από ανώτερα και μεσαία στρώματα αλλά και μικροϊδιοκτήτες γης ιδίως στην Πελοπόννησο. Στη φωτογραφία (από το περιοδικό της αγγλικής προπαγάνδας «Αέρα») η υποδοχή του δημάρχου Πατρών μετά την εκδίωξη των Γερμανών κατακτητών.

ΕΛΑΣ και θα τον εξανάγκαζαν να εγκαταλείψει την Αττική. Από πολιτική άποψη, στο διάστημα αυτό ο Βρετανός πρωθυπουργός υπέστη οξεία κριτική τόσο στη Βρετανία όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Παρά ταύτα, ήταν σε θέση να επιμείνει στην πολιτική του παρά το προφανές κόστος στρατιωτικής εμπλοκής της Βρετανίας σε μια συμμαχική και μόλις απελευθερωθείσα χώρα, αφού σε περίπτωση υποχώρησής του θα διακύβευε το γόητρο και τη στρατηγική θέση της Βρετανίας στη Μεσόγειο. Η σοβιετική αποχή από τις εξελίξεις θα τον βοηθούσε στο σημείο αυτό. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μια άλλη πολιτική όψη ήταν η εσωτερική. Ο Παπανδρέου αμφισβητήθηκε ευθύς μετά την έναρξη των συγκρούσεων από τους Φιλελευθέρους, οι οποίοι εξασφάλισαν τη συναίνεση των Λαϊκών για την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον αρχηγό των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη. Η αντίδραση των Βρετανών ματαίωσε την κίνηση αυτή. Αντίθετα, το Λονδίνο, παρά τους δισταγμούς του Churchill, προώθησε τελικά τη λύση της αντιβασιλείας του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού. Ηταν μια προσπάθεια παραμερισμού του βασιλιά, καθώς αυτός φαινόταν ως ένα 25

istoria.forumotion.com

26

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Η μοιραία διαδήλωση της 3ης Δεκεμβρίου. Οπαδοί του ΕΑΜ γονατιστοί μπροστά στον Αγνωστο Στρατιώτη (φωτογραφία Πουλίδη – ΕΡΤ). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

27

istoria.forumotion.com

βασικό στοιχείο που προκαλούσε τη δυσπιστία της Αριστεράς, αλλά και εγκαθίδρυσης ενός συνταγματικού ρυθμιστικού παράγοντα που θα αναλάμβανε το συντονισμό των επαφών των κομμάτων. Παράλληλα με τη σύσταση αντιβασιλείας, στην οποία συναίνεσε τελικά ο Γεώργιος στο τέλος Δεκεμβρίου, ο βρετανικός παράγων εισήγαγε και πάλι στην ελληνική πολιτική έναν παλαιό γνώριμο, το στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα. Βενιζελικός και δημοκρατικός, δημοφιλής μεταξύ των προσφύγων και γενικά φτωχών στρωμάτων, ο στρατηγός επανερχόταν έπειτα από μακρά απουσία και προοριζόταν να αποτελέσει ένα δημοκρατικό αντίβαρο προς την Αριστερά, καθώς η φόρμουλα της κυβέρνησης Εθνικής Ενωσης υπό τον Παπανδρέου είχε πλέον ξεπεραστεί.

Το τρίτο στοιχείο που χρειάζεται ερμηνεία ήταν η εξέλιξη της πολιτικής του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων. Η κομμουνιστική ηγεσία δεν κατόρθωσε να διαμορφώσει μια αξιόπιστη πολιτική στρατηγική που θα λάμβανε υπόψη τις εξελίξεις και στο στρατιωτικό πεδίο. Οταν μετά τα μέσα Δεκεμβρίου η ηγεσία του ΚΚΕ υπέβαλε προτάσεις συμβιβασμού στο στρατηγό Scobie, αυτές ήταν μάλλον μαξιμαλιστικές, ενώ, αντίστροφα, οι στρατιωτικές δυνατότητες του ΕΛΑΣ μειώνονταν. Ούτως ή άλλως, ο συμβιβασμός υπό τους όρους του ΚΚΕ δεν φαινόταν να ενδιαφέρει τους Βρετανούς, καθώς το κόμμα ζητούσε σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας με ενισχυμένη συμμετοχή του, διάλυση της Χωροφυλακής και απομάκρυνση από την Αττική της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας και του Ιερού Λόχου.

Η άφιξη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1944. 28

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Παρά ταύτα, το ΚΚΕ θα μπορούσε να επιχειρήσει μια συμβιβαστική διευθέτηση κατά τη σύσκεψη των πολιτικών ηγετών υπό την προεδρία του Δαμασκηνού και με τη συμμετοχή του ίδιου του Churchill στις 26 και τις 27 Δεκεμβρίου. Οι Βρετανοί είχαν συνειδητοποιήσει ότι ακόμα και επιτυγχάνοντας την εκδίωξη του ΕΛΑΣ από την Αττική δεν θα ήταν σε θέση να τον πλήξουν στην υπόλοιπη επικράτεια λόγω ανεπάρκειας δυνάμεων. Ο Σιάντος πρότεινε εν τούτοις τη συμμετοχή του ΚΚΕ στη νέα κυβέρνηση σε ποσοστό 40-50%, αφετηρία που δεν μπορούσε να αποτελέσει βάση για διαπραγμάτευση. Το ΚΚΕ βρισκόταν εντελώς απομονωμένο από τις αστικές πολιτικές δυνάμεις, ενώ και ο ανερχόμενος Πλαστήρας εμφανίστηκε ιδιαίτερα αδιάλλακτος. Ετσι το ΚΚΕ θα απουσίαζε από την κυβέρνηση που σχημάτισε ο στρατηγός στις 3 Ιανουαρίου 1945 μετά από εντολή του αντιβασιλέως πλέον Δαμασκηνού.

Οι πολιτικές συνέπειες των Δεκεμβριανών Ο ΕΛΑΣ θα αποχωρούσε από την Αττική στις 5 Ιανουαρίου και οι Ελληνες κομμουνιστές θα αντιμετώπιζαν νέο στρατηγικό δίλημμα. Επρεπε να συνεχίσουν τη στρατιωτική προσπάθεια ή να επιδιώξουν έναν οποιονδήποτε συμβιβασμό; Μια μερίδα, με τον Αρη Βελουχιώτη ως τον πιο επιφανή εκπρόσωπό της, τασσόταν υπέρ της συνέχισης του ανταρτοπολέμου στην υπόλοιπη Ελλάδα. Πίστευε ότι οι βρετανικές δυνάμεις δεν θα ήταν σε θέση να καταβάλουν στρατιωτικά τον ΕΛΑΣ πέραν της Αττικής και ότι η κυβέρνηση των Αθηνών δεν θα ήταν συνεπώς σε θέση να επεκτείνει την εξουσία της πέραν της περιφέρειας της πρωτεύουσας. Η ηγεσία του ΚΚΕ παρέμενε διστακτική και θα απευθυνόταν προς τη Σόφια για να ζητήσει την πολιτική και υλική βοήθεια των κομμουνιστικών κομμάτων που μόλις είχαν ανέλθει στην εξουσία στα Βαλκάνια. Η απάντηση ήταν απογοητευτική, ενώ και ο ίδιος ο Stalin θα τόνιζε στον Dimitrov στις 10 Ιανουαρίου ότι οι Ελληνες είχαν κάνει ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

«βλακεία» συγκρουόμενοι με τους Βρετανούς. Ενα κρίσιμο στοιχείο το οποίο διέφευγε αυτής της ανάλυσης, που απέβλεπε σε συνέχιση του ανταρτοπολέμου, ήταν πως, πέραν του γεγονότος ότι ο πληθυσμός της υπαίθρου ήταν εξαντλημένος και απρόθυμος να αναλάβει τη συντήρηση των ανταρτών, το ΚΚΕ έβγαινε από τη σύγκρουση όχι μόνο ηττημένο στρατιωτικά, αλλά και με μειωμένη πολιτική απήχηση. Καθ’ εαυτή η ήττα θα απομάκρυνε στοιχεία που μάλλον περιστασιακά είχαν προσέλθει στο κόμμα, ενώ και η πρακτική της ομηρίας και της εκτέλεσης αμάχων που είχε ακολουθηθεί κατά τα Δεκεμβριανά είχε προκαλέσει την αποδοκιμασία αστικών ιδίως στοιχείων, μικρών και μεσαίων, τα οποία όμως ήταν κρίσιμα για την εξέλιξη του πολιτικού παιχνιδιού το 1945-46. Με χαμηλό ηθικό το ΚΚΕ θα προσερχόταν στις συνομιλίες για την επίτευξη μιας πολιτικής συμφωνίας, που τελικά επρόκειτο να συναφθεί στη Βάρκιζα στις 12 Φεβρουαρίου του 1945. Αν και ελπιζόταν ότι η διευθέτηση αυτή μπορούσε να αποτελέσει το θεμέλιο μιας ομαλής πολιτικής εξέλιξης, τα γεγονότα θα διέψευδαν τις ελπίδες αυτές. Δύο βασικοί λόγοι δεν επέτρεψαν την εκπλήρωση των ελπίδων αυτών. Ο ένας ήταν η δυναμική των εξελίξεων που δημιούργησαν τα ίδια τα Δεκεμβριανά. Η ήττα της Αριστεράς και η διάλυση του ΕΛΑΣ έστρεψαν το πολιτικό εκκρεμές προς τα δεξιά. Ο συσχετισμός δυνάμεων είχε μεταβληθεί και ο βρετανικός παράγοντας και οι αστικές πολιτικές δυνάμεις, με αξιοσημείωτη εξαίρεση το κόμμα των Φιλελευθέρων υπό τον Σοφούλη, θα στρέφονταν προς συντηρητικές κατευθύνσεις, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση την ανάκτηση της επιρροής της μοναρχίας και της ανασυγκρότησης ενός αντικομμουνιστικού μπλοκ υπό το στέμμα. Ο κρατικός μηχανισμός και ο στρατός θα οικοδομούνταν ερήμην της Αριστεράς. Ο άλλος λόγος ήταν το περιεχόμενο της συμφωνίας της Βάρκιζας. Αν και το γενικό πλαίσιο μπορούσε να θεωρηθεί ικανοποιητικό, αφού το κείμενο προέβλεπε την προσφυγή σε δημοψήφισμα για το πολιτειακό και εκλογές, καθώς και την αποκατάσταση των 29

istoria.forumotion.com

30

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Στις 26-27 Δεκεμβρίου πραγματοποιήθηκε ευρεία σύσκεψη με τη συμμετοχή Τσώρτσιλ και Δαμασκηνού για την κατάπαυση των εχθροπραξιών.

πολιτικών ελευθεριών και την τιμωρία των συνεργατών των αρχών Κατοχής, εισαγόταν μια κρίσιμη ειδική διάταξη που αναιρούσε σε σημαντικό βαθμό το πλαίσιο ισοπολιτείας: τα πολιτικά αδικήματα αμνηστεύονταν, αλλά όχι και τα αδικήματα του Ποινικού Κώδικα, που δεν ήταν αναγκαία για την τέλεση του αμνηστευόμενου πολιτικού αδικήματος. Αυτό στην πρακτική εφαρμογή του σήμαινε την ευχέρεια δίωξης χιλιάδων παλαιών ενόπλων του ΕΛΑΣ, ορισμένοι από τους οποίους θα κατέφευγαν στις ορεινές ζώνες και θα αποτελούσαν τον πυρήνα για το νέο ανταρτοπόλεμο. Θα εξακολουθούσε έτσι ο φαύλος κύκλος που οδηγούσε στον εμφύλιο, καθώς το κράτος δεν τήρησε στην ουσία τη δέσμευσή του για ισοπολιτεία και από τις αρχές του 1946 η ηγεσία του ΚΚΕ υπό τον Νίκο Ζαχαριάδη, αμέτοχη της ήττας του 1944, δογματικά επιφυλακτική έναντι του κοινοβουλευτισμού και προσκολλημένη σε μια στρατηγική όχι μόνο ανακοπής του αντικομμουνιστικού κύματος, αλλά και επικράτησης της Λαϊκής Δημοκρατίας, θα επεδίωκε να αναστρέψει την πορεία των εξελίξεων με την εκ νέου, σταδιακή αυτή τη φορά, προσφυγή στα όπλα.

Βιβλιογραφία George Alexander, The Prelude to the Truman Doctrine. British Policy in Greece 1944-1947, Clarendon Press, Oxford 1982. John Iatrides, Revolt in Athens. The Greek Communist «Second Round», Princeton University Press, Princeton 1972. Σωτήρης Ριζάς, Απ’ την απελευθέρωση στον εμφύλιο, Καστανιώτης, Αθήνα 2011. Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του ’44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα 1996. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Αμερικανός φωτογράφος ουκρανικής καταγωγής Dmitri Kessel που κατέγραψε την Αθήνα των Δεκεμβριανών. 31

istoria.forumotion.com

Ουίνστον Τσώρτσιλ. Ο Βρετανός πρωθυπουργός ήταν ο άνθρωπος που με την πολιτική του καθόρισε περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον τα ελληνικά πράγματα. 32

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Ραϋμόνδος Αλβανός Επιστημονικός συνεργάτης ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας

Τα Δεκεμβριανά ως ένα διεθνές επεισόδιο: Ο ρόλος των Βρετανών Ο καθοριστικός ρόλος του Τσώρτσιλ. Η βρετανική πολιτική έναντι της Αντίστασης και της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης. Η Διάσκεψη του Λιβάνου και η αποκήρυξη των Ταγμάτων Ασφαλείας. Η Συμφωνία της Καζέρτας και η υπαγωγή του ΕΛΑΣ στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Η συμφωνία Τσώρτσιλ - Στάλιν για ποσοστά επιρροής 90-10.

Εισαγωγή Τα γεγονότα της Αθήνας του Δεκεμβρίου 1944 δεν αφορούσαν μόνο την Ελλάδα αλλά ήταν ένα από τα σημαντικότερα διεθνή γεγονότα σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα λεγόμενα Δεκεμβριανά διαδραματίστηκαν στην Ελλάδα, ενώ στην Ευρώπη γίνονταν σκληρότατες μάχες μεταξύ των Συμμάχων (Σοβιετικών-Αμερικάνων-Βρετανών) και των Γερμανών. Ο πόλεμος τελείωσε για την Ευρώπη στις αρχές ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μαΐου 1945, τέσσερις μήνες μετά τα γεγονότα στην Αθήνα, ενώ έπρεπε να έρθει 2 Σεπτεμβρίου 1945 προκειμένου να λήξει οριστικά ο Β' Παγκόσμιος με την ήττα και της Ιαπωνίας. Ηταν τα Δεκεμβριανά το πρώτο σοβαρό κρούσμα της υποβόσκουσας ιδεολογικής και πολιτικής σύγκρουσης μεταξύ των Συμμάχων του αντιφασιστικού συνασπισμού; Ηταν το πρώτο θερμό επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου, της παγκόσμιας πλανητικής αναμέτρησης που θα ακολουθούσε το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο; Το βέβαιο είναι ότι κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου η ιδεολογική και η πολιτική αντιπαλότητα μεταξύ της Σοβιετικής Ενωσης και των χωρών της Δύσης βρίσκονταν σε ύπνωση. Οι Σύμμαχοι είχαν παραμερίσει προσωρινά τις διαφορές τους και είχαν βάλει σαν πρώτο στόχο τη συντριβή του ναζισμού. Χαρακτηριστικό του επανακαθορισμού των προτεραιοτήτων των Σοβιετικών είναι το γεγονός ότι ο Στάλιν διέλυσε τον Μάιο του 1943 την Κομμουνιστική Διεθνή (Κομιντέρν), την ένωση δηλαδή των Κομμουνιστικών Κομμάτων που κάτω από την καθοδήγηση της Σοβιετικής Ενωσης στόχευαν στην ταξική επανάσταση και στην εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού στις χώρες τους. Με αυτή την κίνηση ο Στάλιν ήθελε να μειώσει τη δυσπιστία των Συμμάχων του και να διακηρύξει προς όλες τις κατευθύνσεις ότι πρώτος του στόχος ήταν η συσπείρωση όλων στον αντιφασιστικό αγώνα. Πράγματι, την ίδια περίπου εποχή που διαλυόταν η Κομιντέρν, οι Βρετανοί δεν δίσταζαν να χρηματοδοτήσουν και να ενισχύσουν με κάθε τρόπο το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) παρόλο που γνώριζαν ότι επρόκειτο για μια οργάνωση η οποία σε μεγάλο βαθμό κατευθυνόταν από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Η βρετανική υποστήριξη δινόταν με γνώμονα τη στρατιωτική λογική και τα προβλήματα που θα μπορούσε να δημιουργήσει στους Γερμανούς η αντιστασιακή δράση του ΕΛΑΣ. 33

istoria.forumotion.com

Ο Ουίνστον Τσώρτσιλ Μια προσωπικότητα που έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στις ελληνικές υποθέσεις, ιδίως στα Δεκεμβριανά, ήταν ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ. Γνήσιο τέκνο της βικτωριανής εποχής και υπερασπιστής μιας φθίνουσας και καταρρέουσας αυτοκρατορίας, ο Τσώρτσιλ ανδρώθηκε σε μια εποχή που η Μεγάλη Βρετανία μεσουρανούσε ως μια τεράστια αποικιο-

κρατική δύναμη. Συνεπώς ήταν εξοικειωμένος με τις μεθόδους της αποικιοκρατικής πολιτικής της χώρας του. Οπουδήποτε η βρετανική κυριαρχία αμφισβητείτο δεν δίσταζαν οι αγγλικές αρχές να χρησιμοποιήσουν βία για να αντιμετωπίσουν την απειλή. Αξίζει να αναφερθεί η άποψη που είχε για τον Τσώρτσιλ ένας από τους ανθρώπους που λόγω του αξιώματός του είχε στενή συνεργασία μαζί του, ο στρατάρχης λόρδος Αλαν Μπρουκ, αρχηγός του Αυτοκρατορικού Γενικού Επιτελείου των Βρετανικών Ενόπλων Δυνάμεων από τα τέλη Νοεμβρίου 1941, ο οποίος σημείωνε τα εξής στο ημερολόγιό του, στις 10 Σεπτεμβρίου 1944: «Αγνοεί τις λεπτομέρειες, έχει μόνο τη μισή εικόνα στο μυαλό του, λέει εξωφρενικά πράγματα και κάνει το αίμα μου να βράζει όταν ακούω τις ανοησίες του. Μου είναι δύσκολο να παραμείνω ευγενής. Και το ωραίο είναι ότι τα ¾ των ανθρώπων ολόκληρου του κόσμου φαντάζονται ότι ο Ουίνστον Τσώρτσιλ είναι ένας από τους Στρατηγικούς Σχεδιαστές της Ιστορίας, ένας δεύτερος Μάρλμπορο, και το υπόλοιπο ¼ δεν έχουν ιδέα τι δημόσιος κίνδυνος ήταν και είναι σε όλη τη διάρκεια αυτού του πολέμου! Είναι πολύ καλύτερο να μη μάθει ποτέ ο κόσμος και να μην υποπτευθεί τα πήλινα πόδια αυτού του κατά τα άλλα υπεράνθρωπου πλάσματος. Χωρίς αυτόν η Αγγλία θα είχε ασφαλώς χαθεί, με αυτόν η Αγγλία έχει βρεθεί στο χείλος της καταστροφής πολλές φορές». Κατά τον Αλαν Μπρουκ, ο Τσώρτσιλ ήταν ένας άνθρωπος με «παρορμητική φύση», με «πνεύμα χαρτοπαίκτη» και «αποφασιστικότητα να ακολουθήσει με κάθε κόστος το δρόμο που είχε επιλέξει».

Γνήσιο τέκνο της βικτωριανής εποχής ο Τσώρτσιλ ήταν εξοικειωμένος με τις μεθόδους της αποικιοκρατικής πολιτικής. Φωτογραφία του ως ανθυπολοχαγού /του 4ου Συντάγματος Ουσάρων στην Ινδία. 34

Σύμφωνα με τον ιστορικό Θανάση Σφήκα, που έχει μελετήσει συστηματικά τη σχετική με τον Τσώρτσιλ αγγλική βιβλιογραφία και τα βρετανικά αρχεία, οι απόψεις των Βρετανών Συντηρητικών και Φιλελεύθερων πολιτικών που συνεργάστηκαν με τον Τσώρτσιλ «συνέκλιναν στην εικόνα ενός απόλυτου καιροσκόπου, του οποίου κύριο μέλημα ήταν η αναρρίχηση στην εξουσία και εν συνεχεία η αυτοαναγόρευσή του σε ήρωα»1. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Οι βρετανικές επιδιώξεις Για τη Μεγάλη Βρετανία η Ελλάδα είχε σπουδαία στρατηγική σημασία, αφού η Μέση Ανατολή και η Ανατολική Μεσόγειο είχαν ζωτική σημασία για την ασφάλεια της παγκόσμιας θέσης της Βρετανίας. Η ύπαρξη μιας φιλικής προς τη Βρετανία κυβέρνησης στην Ελλάδα ήταν απαραίτητη προκειμένου να παραμένει απροβλημάτιστη η διέλευση των βρετανικών πλοίων προς τα πετρέλαια της Μέσης Ανατολής, την Αίγυπτο και την Ινδία. Τα βρετανικά συμφέροντα αναγνώριζε και ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς ο οποίος παρά την ιδεολογική του συγγένεια με τα φασιστικά καθεστώτα της Ιταλίας και της Γερμανίας επέλεξε την ένταξη

της Ελλάδας στο δυτικό φιλελεύθερο στρατόπεδο. Σε αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο και η αφοσίωση του βασιλιά Γεωργίου Β' στη Βρετανία. Ο Τσώρτσιλ και ο Γεώργιος Β' είχαν συνάψει προσωπική φιλία κατά τα χρόνια της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας (1924-1935), όταν ο Γεώργιος ζούσε εξόριστος στη Βρετανία και ανήκαν στην ίδια μασονική στοά. Εκτός από τη φιλία τους ο Τσώρτσιλ αισθανόταν προσωπική υποχρέωση προς το βασιλιά Γεώργιο ως τον επικεφαλής ενός κράτους που είχε πολεμήσει στο πλευρό της Βρετανίας τη δύσκολη γι’ αυτήν περίοδο του 1940-1941. Η αποφασιστική φιλοβρετανική στάση του βασιλιά το 1940 θα αποτελούσε ισχυρό λόγο πίσω από την

Η αμερικανική κυβέρνηση, σε αντίθεση με τη βρετανική, ήταν επιφυλακτική απέναντι στην επιστροφή του βασιλιά στην Ελλάδα. Ο Γεώργιος Β’ απευθύνεται στο Κογκρέσο το 1943 στο πλαίσιο του Greek War Relief Association. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

35

istoria.forumotion.com

υποστήριξη που θα του έδινε ο Τσώρτσιλ το 1944. Τόσο ο Τσώρτσιλ όσο και το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών θεωρούσαν το βασιλιά Γεώργιο Β' απαραίτητο για τη διατήρηση των φιλικών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και Μεγάλης Βρετανίας.

χαρακτηριστικό το ότι το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών είχε διαμηνύσει στον Αμερικανό πρόεδρο Ρούζβελτ ότι τυχόν επιστροφή του βασιλιά στην Ελλάδα σήμαινε «πολιτική αναταραχή και ακόμη και εμφύλιο πόλεμο».

Οι αναφορές, όμως, που έφθαναν στο υπουργείο Εξωτερικών από την κατεχόμενη Ελλάδα επισήμαιναν ότι ακόμη και οι πιο φανατικοί βασιλόφρονες πολιτικοί εκτιμούσαν ότι το 80-90% του λαού ήταν αντίθετο με την επιστροφή του βασιλιά δίχως τη διενέργεια δημοψηφίσματος. Υπενθυμίζεται ότι ο Γεώργιος επανήλθε στο θρόνο του τον Νοέμβριο του 1935 μετά από ένα αναμφισβήτητα νόθο δημοψήφισμα και λίγους μήνες αργότερα συνεργάστηκε με τον Ιωάννη Μεταξά για την επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.

Οι επιδιώξεις, όμως, του Τσώρτσιλ και του βρετανικού υπουργείου Εξωτερικών έρχονταν σε σύγκρουση με αυτές των Αγγλων στρατιωτικών οι οποίοι έβαζαν σε πρώτη μοίρα τις στρατιωτικές ανάγκες και την επικράτηση επί των Γερμανών και μετά τη διαμόρφωση του μεταπολεμικού καθεστώτος στην Ελλάδα. Οπως σημείωνε στις 12 Οκτωβρίου 1943 στο ημερολόγιο του ο στρατάρχης Αλαν Μπρουκ, το υπουργείο Εξωτερικών δημιουργούσε προβλήματα στη βρετανική στρατιωτική ηγεσία εξαιτίας της προσπάθειάς του να στηρίξει τον Γεώργιο Β' εις βάρος του ΕΑΜ, «της μυστικής οργάνωσης η οποία επί του παρόντος μας προσφέρει τη μέγιστη υποστήριξη εναντίον των Γερμανών». Τον Νοέμβριο του 1943 ο στρατάρχης χρειάστηκε να δώσει μάχη στο Πολεμικό

Το μαζικό αντιβασιλικό αίσθημα στην Ελλάδα εξηγείται σε μεγάλο βαθμό από το φόβο ότι η παλινόρθωση του βασιλιά θα σήμαινε και την επιστροφή του δικτατορικού καθεστώτος. Είναι

Ο Εμμανουήλ Τσουδερός (δεύτερος από δεξιά) σε σύσκεψη πρωθυπουργών των εξόριστων κυβερνήσεων υπό τον Ηντεν στο Λονδίνο. 36

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Υπουργικό Συμβούλιο στο οποίο ο υπουργός Εξωτερικών Ηντεν επέμενε να διακοπεί η βοήθεια προς τους αντάρτες που επηρεάζονται από το ΚΚΕ, δηλαδή το ΕΑΜ. Ομως κατά τους στρατιωτικούς, ήταν αυτοί ακριβώς οι αντάρτες «οι οποίοι έκαναν την περισσότερη δουλειά» εναντίον των Γερμανών και άρα έπρεπε οπωσδήποτε να υποστηριχθούν Εκείνη την περίοδο η βρετανική πολιτική ηγεσία άρχισε να σκέφτεται την υπαναχώρηση όσον αφορά την άμεση επιστροφή του βασιλιά στην Ελλάδα. Ο Ηντεν πρότεινε να συσταθεί συμβούλιο αντιβασιλείας υπό τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό και ο Γεώργιος θα έπρεπε να δεσμευτεί δημόσια ότι δεν θα επέστρεφε στην Ελλάδα παρά μόνο μετά τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε από το βασιλιά, καθώς θεωρούσε ότι μια τέτοια επιλογή θα «τον απέκλειε από την Ελλάδα επ’ αόριστον». Οι Βρετανοί δεν ήθελαν να πιέσουν περισσότερο το βασιλιά σε αυτή τη φάση2.

Η εξόριστη κυβέρνηση της Ελλάδας Από την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, το 1939, με τη γερμανική επίθεση στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939, μέχρι και την κατάληψη της Κρήτης τον Μάιο του 1941, συγκροτήθηκαν μια σειρά από εξόριστες κυβερνήσεις οι οποίες επέλεξαν ως έδρα τους τελικά το Λονδίνο. Συγκεκριμένα η πολωνική, η ολλανδική, η νορβηγική και η βέλγικη κυβέρνηση εγκαταστάθηκαν στο Λονδίνο τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1940. Η εξόριστη κυβέρνηση της Γιουγκοσλαβίας έφθασε στη Μέση Ανατολή τον Απρίλιο και η ελληνική, ένα μήνα αργότερα, στα τέλη Μαΐου 1941. Οι εξόριστες κυβερνήσεις αναγνωρίστηκαν από τη Βρετανία και τους συμμάχους της ότι εκπροσωπούν τις υπό κατοχή από τις δυνάμεις του Αξονα χώρες τους3. Οι εξόριστες κυβερνήσεις είχαν διεθνή αναγνώριση όχι μόνο από τους Συμμάχους αλλά και από τις περισσότερες ουδέτερες χώρες. Αντλούσαν τη

Μέλη της βρετανικής στρατιωτικής αποστολής στην κατεχόμενη Ελλάδα. Διακρίνονται οι Εντι Μάγιερς, Κρις Γουντχάουζ κ.ά. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

37

istoria.forumotion.com

νομιμοποίησή τους κυρίως από το γεγονός ότι ήταν διορισμένες από τον αρχηγό του κράτους, στην περίπτωση της Ελλάδας από το βασιλιά Γεώργιο Β΄. Μετά την αυτοκτονία του Κορυζή, ο βασιλιάς όρισε πρωθυπουργό τον πρώην διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδας, Εμμανουήλ Τσουδερό, πολιτικό με βενιζελική πολιτική καταγωγή. Ολες οι εξόριστες κυβερνήσεις περιείχαν τόσο βενιζελικούς όσο και αντιβενιζελικούς πολιτικούς, σε μια απόπειρα υπέρβασης σε ανώτατο πολιτικό επίπεδο του εθνικού διχασμού. Η κυβέρνηση Τσουδερού με δύο συντακτικές πράξεις προχώρησε στην κατάργηση του δικτατορικού καθεστώτος με εισαγωγή και λειτουργία «ελευθέρου συνταγματικού πολιτεύματος». Στις 4 Φεβρου-

αρίου 1942 καταργήθηκαν ρητά τα διατάγματα της 4ης Αυγούστου 1936 τα οποία είχαν αναστείλει την ισχύ του Συντάγματος του 19114. Ομως, τόσο η κυβέρνηση Τσουδερού όσο και οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές εξόριστες κυβερνήσεις ήταν απόλυτα εξαρτημένες από τους Συμμάχους και ιδίως από τους Βρετανούς, αφού δεν είχαν δικούς τους πόρους, καθώς δεν υπήρχε εδαφική επικράτεια και άνθρωποι σε αυτήν που θα φορολογούνταν. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι Βρετανοί δεν παρείχαν καμία ενημέρωση στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση για τις ενέργειές τους στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τον Θανάση Σφήκα: «Αποκομμένη από τους υπηκόους της και από τις εξελίξεις στην κατεχόμενη χώρα, η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση αντλούσε τη νομιμοποίηση και την ονομαστική εξουσία της -διότι πραγματική δεν διέθετε- από

Στο χωριό Κορυσχάδες συνήλθε στις 14 Μαΐου 1944 το Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ. Τρεις δημοσιογράφοι εκτελούν χρέη πρακτικογράφου. Από αριστερά Γ. Ζωιτόπουλος, Μπάμπης Κλάρας και Αλέξανδρος Καρρέρ. 38

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

τη βρετανική υποστήριξη, λειτουργώντας [κατά τη διατύπωση του ιστορικού Γιώργου Κολιόπουλου] ουσιαστικά ως “ελληνική υπηρεσία διαπιστευμένη στη βρετανική κυβέρνηση”»5.

Η ΠΕΕΑ Στην κατεχόμενη Ελλάδα η κυβέρνηση των συνεργατών των Γερμανών είχε ελάχιστη ή καθόλου επιρροή στην εκτός των μεγάλων πόλεων χώρα. Οι θεσμοί του ΕΑΜ κάλυπταν το κενό εξουσίας που δημιουργείτο από την ανυπαρξία της κυβέρνησης της Αθήνας, αλλά έλειπε μια εκλεγμένη κυβέρνηση που θα αντλούσε νομιμοποίηση από το λαό και θα εκπροσωπούσε τη χώρα στο εξωτερικό. Στις 10 Μαρτίου 1944, συγκροτήθηκε στη Βίνια-

νη Ευρυτανίας η Πανελλήνια Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ). Πρώτος πρόεδρος ήταν ο σοσιαλιστής συνταγματάρχης Ευριπίδης Μπακιρτζής, γραμματείς οι Γιώργης Σιάντος, Ηλίας Τσιριμώκος, Κώστας Γαβριηλίδης και ο στρατηγός Εμμανουήλ Μάντακας. Στόχοι της ΠΕΕΑ ήταν ο συντονισμός του απελευθερωτικού αγώνα στο πλευρό των Συμμάχων και η διοίκηση των ελευθερωμένων περιοχών. Για πρώτη φορά από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το κέντρο αποφάσεων της χώρας είχε μετατοπιστεί στις πιο απομακρυσμένες ορεινές περιοχές. Στο χωριό Κορυσχάδες της Ευρυτανίας συνερχόταν από τις 14 Μαΐου το Εθνικό Συμβούλιο που είχε θεσμοθετηθεί από την ΠΕΕΑ ως ένα είδος Βουλής των Ελλήνων αντιστασιακών. Σε αυτή συμμετείχαν 22 βουλευτές που είχαν εκλεγεί

Το ΕΑΜ ασκούσε εξουσία σε μεγάλες περιοχές της ορεινής Ελλάδας. Η Μαρία Καραγιώργη εκφωνεί λόγο στην 1η Πανθεσσαλική Συνδιάσκεψη της ΕΠΟΝ τον Ιούλιο 1943 παρουσία του μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ, του Αρη Βελουχιώτη και του Κώστα Καραγιώργη. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

39

istoria.forumotion.com

στις τελευταίες νόμιμες εκλογές, αυτές του 1936, και 180 ακόμη άτομα που εκλέχτηκαν με εκλογές στις οποίες για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία συμμετείχαν και γυναίκες6.

Τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής Η ίδρυση της ΠΕΕΑ σήμαινε ουσιαστικά την ύπαρξη (για πρώτη φορά στην ιστορία της Ελλάδας) τριών διαφορετικών κυβερνήσεων που διεκδικούσαν την αντιπροσώπευση και διοίκηση του ελληνικού κράτους. Οσο γινόταν φανερό ότι οι Γερμανοί έχαναν τον πόλεμο τόσο και αναβαθμιζόταν η σημασία της εξόριστης κυβέρνησης και της ΠΕΕΑ. Η ίδρυση της τελευταίας πυροδότησε σημαντικές εξελίξεις στη Μέση Ανατολή: Ενα σημαντικό μέρος των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων που βρίσκονταν στην Αίγυπτο στασίασε ζητώντας

το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας με βάση την ΠΕΕΑ. Στις 9 Απριλίου ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στον πρέσβη στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση Ρέτζιναλντ Λίπερ: «Εχουμε οριστικά συνάψει σχέσεις με τη νομίμως συσταθείσα ελληνική κυβέρνηση με επικεφαλής το βασιλιά, ο οποίος είναι σύμμαχος της Βρετανίας και δεν μπορεί να παραμεριστεί για να ικανοποιηθούν οι στιγμιαίες ορέξεις φιλόδοξων ασημαντοτήτων της εμιγκράτσιας. Ούτε είναι δυνατόν η Ελλάδα να θεωρήσει συνταγματικούς εκφραστές της συγκεκριμένες ομάδες ανταρτών που σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν από τους ληστές και που εμφανίζονται ως σωτήρες της χώρας τους ενώ διαβιούν εις βάρος των τοπικών χωρικών. Εάν καταστεί αναγκαίο, θα αποκηρύξω δημοσίως αυτά τα στοιχεία και αυτές τις τάσεις για να καταδείξω την αγάπη που τρέφει η Μεγάλη Βρετανία για την Ελλάδα». Η σκληρή στάση του Τσώρτσιλ εκφράστηκε στην αντιμετώπιση του κινήματος των στρατιωτικών στη Μέση Ανατολή. Αν και η βρετανική στρατιωτική ηγεσία είχε προτείνει να αποφευχθεί οποιαδήποτε χρήση βίας ή ακόμη και απειλή χρήσης βίας απέναντι στους στασιαστές, ο Βρετανός πρωθυπουργός εξέδωσε προσωπικές διαταγές για την άμεση φυλάκιση των αριστερών και των αντιμοναρχικών στοιχείων. Ως τα τέλη Απριλίου 1944 και μετά από εκτεταμένες εκκαθαρίσεις, οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις απέκτησαν ακραιφνές αντικομμουνιστικό και μοναρχικό φρόνημα7.

Κυβέρνηση Παπανδρέου

«Δεν είναι δυνατόν η Ελλάδα να θεωρήσει συνταγματικούς εκφραστές της συγκεκριμένες ομάδες ανταρτών που σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν από τους ληστές», προειδοποιούσε ο Τσώρτσιλ τον Βρετανό πρεσβευτή Ρέτζιναλντ Λίπερ. 40

Στα μέσα Απριλίου, περίπου ένα μήνα μετά τη δημιουργία της ΠΕΕΑ, ορίστηκε από τους Βρετανούς ως πρωθυπουργός της εξόριστης κυβέρνησης της Ελλάδας ο Γιώργος Παπανδρέου ο οποίος αντικατάστησε τον Σοφοκλή Βενιζέλο που είχε διαδεχθεί τον Εμμανουήλ Τσουδερό. Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε τραβήξει την προσοχή των Βρετανών ύστερα από υπόμνημα που έστειλε τον Ιούλιο του 1943 (όταν ήταν ακόμη ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Γεώργιος Παπανδρέου και Ουίνστον Τσώρτσιλ στο Κάιρο. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

41

istoria.forumotion.com

στην κατεχόμενη Αθήνα) προς στη ελληνική εξόριστη κυβέρνηση και τη βρετανική κυβέρνηση, στο οποίο αναφέρθηκε σε ένα ενδεχόμενο αγώνα εξουσίας με το ΕΑΜ που θα καθόριζε τη μεταπολεμική θέση της χώρας. Στο υπόμνημα εξέφρασε την έντονη ανησυχία του για την πολύ ισχυρή θέση που θα αναλάμβανε η Σοβιετική Ενωση στη μεταπολεμική εποχή. Ο Παπανδρέου επισήμαινε ότι έπειτα από τον πόλεμο και τη διαφαινόμενη επικράτηση των Συμμάχων θα άρχιζε μια νέα εποχή της παγκόσμιας ιστορίας που θα χαρακτηριζόταν από την επικράτηση δύο μεγάλων παγκόσμιων συνασπισμών: του «Κομμουνιστικού Πανσλαβισμού» και του «Φιλελεύθερου Αγγλοσαξωνισμού» οι οποίοι θα είχαν σημαντικές διαφορές ιδίως όσον αφορά το ζήτημα της ελευθερίας. Σύμφωνα με τον Παπανδρέου, η Σοβιετική Ενωση ήταν μια κολοσσιαία

δύναμη, που λόγω της κομμουνιστικής της ιδεολογίας προσέφερε στη Μόσχα μια παγκόσμια ηθική και πολιτική ακτινοβολία. Η Ελλάδα και η Τουρκία θα έπρεπε να είναι σύμμαχοι της Αγγλίας και «φυσικοί αντίπαλοι των προχωρημένων φυλακίων του Πανσλαβισμού εις την Βαλκανικήν και φυσικοί φρουροί της εξόδου προς τη Μεσόγειον». Ταυτόχρονα θεωρούσε αναγκαία τη συσπείρωση της Ευρώπης ώστε «η Ρωσία να παραμείνει υλική απειλή και όχι ηθική δύναμις, κίνδυνος και όχι προσδοκία»8. Είναι σαφές από τα παραπάνω γιατί ο Τσώρτσιλ αισθανόταν ότι βρήκε τον άνθρωπο που χρειαζόταν στην Ελλάδα προκειμένου να επιβληθεί στο ΕΑΜ, παρά το γεγονός ότι ο Παπανδρέου είχε αντιμοναρχικό πολιτικό παρελθόν. Σύμφωνα με τον Τσώρτσιλ, «ο κομμουνισμός θα ήταν ο κίνδυνος τον οποίο θα είχε να αντιμετωπίσει ο

Στη Διάσκεψη του Λιβάνου οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ επεδίωξαν και πέτυχαν τη δημόσια αποκήρυξη των Ταγμάτων Ασφαλείας. Στη φωτογραφία άνδρας των Ταγμάτων Ασφαλείας συνοδευόμενος από δύο Γερμανούς φωτογραφίζεται μπροστά σε δύο απαγχονισμένους Ελληνες πατριώτες. 42

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

πολιτισμός μετά την ήττα του ναζισμού και του φασισμού»9. Στόχος του Τσώρτσιλ και του Παπανδρέου ήταν η αναχαίτιση του κομμουνισμού και η επανασύνδεση της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης με το φυσικό της χώρο, την ελεύθερη ορεινή Ελλάδα. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος κάλεσαν την ΠΕΕΑ σε σύσκεψη στο περίφημο συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο του 1944.

Διάσκεψη του Λιβάνου Η βρετανική κυβέρνηση επιδίωκε η διάσκεψη να ολοκληρωθεί με το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας, στην οποία θα συμμετείχαν όλα τα πολιτικά κόμματα και το ΕΑΜ. Η συμμετοχή του ΕΑΜ κρινόταν απαραίτητη, γιατί μόνο τότε θα μπορούσαν οι Βρετανοί και η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση να επανέλθουν στην Ελλάδα δίχως να συναντήσουν αντίσταση. Στόχος των Βρετανών ήταν να αποτελέσει, μεν, το ΕΑΜ μέρος της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, αλλά να έχει σε αυτή μειοψηφικό και περιθωριακό ρόλο.

Μάιο του 1944, μακριά από το διοικητικό κέντρο του Καΐρου και χωρίς να δοθεί πρόσβαση στον Τύπο. Ουσιαστικά η συνάντηση ελεγχόταν από τον Βρετανό πρέσβη Λίπερ ο οποίος ήλεγχε κάθε λεπτομέρεια. Κατά τη διάσκεψη η εαμική αντιπροσωπία δεν θα είχε δυνατότητα επικοινωνίας με την Ελλάδα, στοιχείο που έμελλε να είναι καθοριστικό για την εξέλιξη της συνάντησης. Ως τόπος του συνεδρίου επιλέχτηκε ένα ξενοδοχείο σ’ ένα απομακρυσμένο χωριό στα βουνά του Λιβάνου. Ο Λίπερ με το επιτελείο του εγκαταστάθηκε σε ένα άλλο ξενοδοχείο στο δρόμο προς Βηρυτό όπου δεχόταν τους αντιπροσώπους των κομμάτων και οργανώσεων που έσπευσαν να τον συναντήσουν. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι Αμερικανοί δεν μετεί-

Από την άλλη πλευρά, η ΠΕΕΑ είχε, μεν, σημαντική εξουσία στην κατεχόμενη Ελλάδα, αλλά διεθνώς ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη. Επιδίωξη της ΠΕΕΑ ήταν η ένταξή της σε μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας που θα είχε διεθνή αναγνώριση και θα αναλάμβανε τη διακυβέρνηση της χώρας μετά την απελευθέρωση. Για να επιτευχθεί αυτό ήταν απαραίτητη η συνεργασία με τους Συμμάχους, ιδίως τους Βρετανούς που ήδη είχαν έντονη συμμετοχή στα ελληνικά πράγματα, λόγω της ενίσχυσης του ΕΑΜ αλλά και της εξόριστης κυβέρνησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι πριν αρχίσει το συνέδριο, οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ προέβησαν σε μια εντυπωσιακή πράξη νομιμοφροσύνης απέναντι στον Τσώρτσιλ, καταδικάζοντας την ανταρσία των ενόπλων δυνάμεων η οποία είχε εκδηλωθεί με στόχο την υποστήριξη της ΠΕΕΑ και έμμεσα του ΕΑΜ. Η διάσκεψη ορίστηκε να γίνει στον Λίβανο, τον ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Το ΕΑΜ υπέτασσε μεγάλο μέρος της πολιτικής του στην αναγκαιότητα της συμμαχικής νίκης. 43

istoria.forumotion.com

χαν στη διάσκεψη ακολουθώντας μια πολιτική αποχής από τα ελληνικά πράγματα. Στις εργασίες της διάσκεψης του Λιβάνου συμμετείχαν αντιπροσωπίες από την εξόριστη κυβέρνηση, τα αστικά πολιτικά κόμματα, τον ΕΔΕΣ, την ΕΚΚΑ, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και φυσικά την ΠΕΕΑ. Συγκεκριμένα στο συνέδριο συμμετείχαν εκτός από τον Γ. Παπανδρέου, από το κόμμα των Φιλελευθέρων οι Σοφοκλής Βενιζέλος, Κ. Ρέντης, Γ. Εξηντάρης, Γ. Βασιλειάδης, από το Λαϊκό Κόμμα ο Δ. Λόντος, από το Εθνικό Λαϊκό Κόμμα ο Σπ. Θεοτόκης, από το ΚΚΕ ο Π. Ρούσος, από το Προοδευτικό Κόμμα ο Γ. Σακαλής, από το Αγροτικό Δημοκρατικό Κόμμα ο Αλ. Μυλωνάς, από την Ενωση Αριστερών ο Ι. Σοφιανόπουλος, από το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα ο Π. Κανελλόπουλος, ο Φ. Δραγούμης ως ανεξάρτητος, από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) οι Αλ. Σβώλος, Α. Αγγελόπουλος, Ν. Ασκούτσης, από το ΕΑΜ οι Μ. Πορφυρογέννης και Δ. Στρατής, ο υποστράτηγος Στ. Σαράφης, αρχηγός του ΕΛΑΣ, από τον ΕΔΕΣ οι Κ. Πυρομάγλου, Σ. Μεταξάς, Ι. Μεταξάς, από

την Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση ΕΚΚΑ ο Γ. Καρτάλης και από τις εθνικές οργανώσεις οι Κ. Βεντήρης και Α. Σταθάτος. Ο Παπανδρέου άνοιξε το συνέδριο κατηγορώντας το ΕΑΜ ότι δεν έχει στόχο την απελευθέρωση της χώρας αλλά ενδιαφέρεται για τη μεταπολεμική του επικράτηση. Ταυτόχρονα κατήγγειλε τη βία που ασκούσε το ΕΑΜ και πρότεινε τη συγκρότηση εθνικού στρατού. Οι διαχωριστικές γραμμές ήταν σαφείς: από τη μια μεριά ήταν ο Παπανδρέου με τους εκπροσώπους των αστικών κομμάτων και οργανώσεων οι οποίοι κατηγορούσαν το ΕΑΜ για τις πράξεις βίας. Ιδίως η διάλυση της ΕΚΚΑ και η δολοφονία του συνταγματάρχη Δ. Ψαρρού που είχαν σημειωθεί πρόσφατα ενέτειναν το αρνητικό κλίμα για το ΕΑΜ στο συνέδριο. Αντίστοιχα, οι προερχόμενοι από το ΕΑΜ εκπρόσωποι επιδίωκαν τη σαφή αποκήρυξη και την καταδίκη των Ταγμάτων Ασφαλείας. Ταυτόχρονα πρότειναν το σχηματισμό μιας ενιαίας κυβέρ-

Ο Γεώργιος Παπανδρέου φωτογραφίζεται με μέλη της εαμικής αντιπροσωπίας μετά την ορκωμοσία της κυβέρνησής τους στο Κάιρο. Από αριστερά: Ηλ. Τσιριμώκος, Αγγ. Αγγελόπουλος, Αλ. Σβώλος, Μιλτ. Πορφυρογέννης, Γ. Ζεύγος και Ν. Ασκούτσης. 44

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

νησης στην οποία το ΕΑΜ θα ήλεγχε τα μισά υπουργεία, ιδίως το υπουργείο Εσωτερικών και το υφυπουργείο Στρατιωτικών, (μεταφορά τμήματος της κυβέρνησης στο βουνό) και τη δημιουργία ενιαίου στρατού μεταπολεμικά. Τέλος, επέμεναν ότι ο βασιλιάς δεν θα έπρεπε να επιστρέψει στην Ελλάδα πριν από τη διενέργεια δημοψηφίσματος, ενώ μέχρι το δημοψήφισμα θα διοριζόταν αντιβασιλέας. Στις αξιώσεις τους εξέφρασαν την κάθετη διαφωνία τους όλες οι υπόλοιπες δυνάμεις που συμμετείχαν στη σύσκεψη. Τα αστικά κόμματα επιδίωκαν τη δημιουργία ενός ενιαίου στρατού ο οποίος δεν θα είχε ως βάση του τον ΕΛΑΣ. Ταυτόχρονα επιθυμούσαν την καταγγελία από το Συνέδριο του κινήματος στη Μέση Ανατολή, καθώς και της τρομοκρατίας του ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο. Στις 20 Μαΐου ολοκληρώθηκε το συνέδριο με την υπογραφή του Εθνικού Συμβολαίου, όπως ονομάστηκαν οι αποφάσεις του οι οποίες προέβλεπαν: ▶ Την ανασύνταξη με αποκατάσταση της πειθαρχίας των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής. ▶ Την ενοποίηση υπό τις διαταγές της Ενιαίας Κυβέρνησης όλων των αντάρτικων σωμάτων της Ελεύθερης Ελλάδας καθώς και την κινητοποίηση, όταν φθάσει η ώρα, όλων των μαχητικών δυνάμεων του έθνους, εναντίον των κατακτητών. ▶ Την κατάργηση της τρομοκρατίας στην ύπαιθρο και την παγίωση της προσωπικής ασφάλειας και της προσωπικής ελευθερίας του λαού, όταν και όπου ο κατακτητής αποσύρεται. ▶ Τη συνεχή μέριμνα για την επαρκή αποστολή τροφίμων και φαρμάκων στην Ελλάδα. ▶ Την εξασφάλιση κατά την απελευθέρωση της τάξης και της ελευθερίας του λαού, ώστε απαλλαγμένος από υλική και ψυχολογική βία να αποφασίσει αυτός για το πολίτευμα, το κοινωνικό καθεστώς και την κυβέρνηση της αρεσκείας του. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

▶ Την επιβολή σκληρών κυρώσεων κατά των προδοτών της πατρίδας και κατά των εκμεταλλευτών της δυστυχίας του λαού. ▶ Την πρόνοια για την άμεση ικανοποίηση μετά την απελευθέρωση των υλικών αναγκών του ελληνικού λαού. ▶ Την πλήρη εθνική αποκατάσταση και την πλήρη ασφάλεια των νέων συνόρων. Οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ δέχτηκαν σκληρή κριτική από το ΚΚΕ όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα γιατί δεν πέτυχαν την εξασφάλιση των μισών υπουργείων στη νέα κυβέρνηση και τη ρητή αναφορά για τυχόν επαναφορά του βασιλιά μόνο μετά από δημοψήφισμα. Το αποτέλεσμα ήταν ότι το ΕΑΜ απαγόρευσε στους αντιπροσώπους του να πάρουν μέρος στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας που προέκυψε μετά το συνέδριο του Λιβάνου αν προηγουμένως δεν εγκαθίσταντο άμεσα στην Ελλάδα τα υπουργεία Στρατιωτικών και Εσωτερικών10.

Η σοβιετική αποστασιοποίηση Η ηγεσία του ΚΚΕ δεν είχε ξεκάθαρες και συνεπείς θέσεις για την ίδια της τη γραμμή μετά τη Συμφωνία του Λιβάνου. Από τη μια πλευρά, σε δημόσιες τοποθετήσεις προβαλλόταν η πολιτική του σχηματισμού κυβέρνησης «εθνικής ενότητας» για να αποτραπεί ο «φονικός για το έθνος εμφύλιος πόλεμος». Από την άλλη, πολλά στελέχη έθεταν το ζήτημα της άμεσης κατάληψης της εξουσίας. Οι παλινδρομήσεις της πολιτικής των ηγετών του ΕΑΜ συνδέονταν και με την αδυναμία κατανόησης της σοβιετικής πολιτικής. Το πρώτο εξάμηνο του 1944 η ηγεσία του ΚΚΕ απευθύνθηκε πολλές φορές για ενίσχυση προς τη Σοβιετική Ενωση ζητώντας πολιτική, ηθική και στρατιωτική βοήθεια προκειμένου να δημιουργήσει μια ελεύθερη Ελλάδα. Ομως το ΚΚΕ δεν έβρισκε ανταπόκριση από τη Μόσχα. 45

istoria.forumotion.com

Τον Ιούνιο του 1944 ο Αντρέας Τζήμας, μόνιμος αντιπρόσωπος του γενικού στρατηγείου του ΕΛΑΣ στο στρατηγείο του λαϊκού απελευθερωτικού στρατού της Γιουγκοσλαβίας, συναντήθηκε με το στρατηγό Κορνέγιεφ, αρχηγό της Σοβιετικής Στρατιωτικής Αποστολής στο στρατηγείο του Τίτο και ζήτησε την άφιξη στην Ελλάδα σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής και στρατιωτική βοήθεια για τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Ο Κορνέγιεφ δεν μπορούσε να δώσει συγκεκριμένη απάντηση και περιορίστηκε να υπογραμμίσει ότι «… η Σοβιετική Ενωση ύστερα από την άνανδρη επίθεση των γερμανοφασιστών κατά τη διάρκεια του πολέμου

υπέστη μεγάλες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Δεν χωρεί καμιά αμφιβολία για την οριστική, τελική νίκη κατά των Γερμανών επιδρομέων. Ομως θα είναι νίκη κερδισμένη με υπερένταση δυνάμεων και μεγάλες θυσίες. Αυτά πρέπει να έχουν οι δικοί σας πάντα υπόψη, όταν καθορίζουν την πολιτική σας». Την ίδια περίοδο ο Τζήμας, μαθαίνοντας ότι ο Κορνέγιεφ έφευγε για τη Μόσχα, ετοίμασε μια σύντομη πολιτική έκθεση για την κατάσταση στην Ελλάδα και επίσης του έδωσε ένα γράμμα για τον Στάλιν, στο οποίο ζητούσε πολεμικό υλικό και διπλωματική βοήθεια για την αντιμετώπιση των βρετανικών ενεργειών στην Ελλάδα11. Ηδη, όμως οι Ελληνες κομμουνιστές είχαν έμπρακτα σημάδια των σοβιετικών πολιτικών επιλογών. Η παθητική στάση της Μόσχας απέναντι στις επιλογές των Βρετανών όσον αφορά την Ελλάδα φάνηκε ήδη κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των ελληνικών στρατιωτικών μονάδων στη Μέση Ανατολή. Ενώ ο βρετανικός στρατός κατέπνιγε την εξέγερση, ο Στάλιν απέφευγε κάθε ανάμιξη στο ζήτημα αυτό. Στις 26 Ιουλίου προσγειώθηκε στο αντάρτικο αεροδρόμιο της Νεράιδας Καρδίτσας σοβιετική στρατιωτική αποστολή υπό τον αντισυνταγματάρχη Γκριγκόρι Ποπόφ. Επρόκειτο ουσιαστικά για την πρώτη δημόσια επαφή του ΚΚΕ με τη Μόσχα από την αρχή του πολέμου.

Ο επικεφαλής της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στην Ελλάδα, αντισυνταγματάρχης Γκριγκόρι Ποπόφ, ο οποίος εφάρμοζε την πολιτική ουδετερότητας στις ελληνικές υποθέσεις (φωτογραφία Dmitri Kessel). 46

Στόχος των Σοβιετικών δεν ήταν η μεταβίβαση εντολών από τον Στάλιν αλλά η ενημέρωση για τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα. Οταν όμως οι Σοβιετικοί ρωτήθηκαν από τα στελέχη του ΚΚΕ εξέφρασαν την άποψη ότι οι διεθνείς συγκυρίες και η γεωστρατηγική θέση της Ελλάδας απέκλειαν δυναμική επέμβαση της Σοβιετικής Ενωσης, συνεπώς το καλύτερο για το ΕΑΜ θα ήταν ένας συμβιβασμός με τους Αγγλους που θα οδηγούσε στο σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Παρόμοιες συμβουλές είχαν δοθεί προηγουμένως από τη σοβιετική πρεσβεία του Καΐρου στους αντιπροσώπους της ΠΕΕΑ12. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Βρετανική γελοιογραφία του Illingworth που παρουσιάζει τη βρετανική ανάμιξη ως επιδιαιτησία στη σύγκρουση μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

47

istoria.forumotion.com

Υποχώρηση του ΕΑΜ Η επίσκεψη του Ποπόφ συνδέεται με την υποχωρητικότητα που άρχισε να παρουσιάζει το ΕΑΜ. Η διαφαινόμενη ουδετερότητα των Σοβιετικών οδήγησε την εαμική ηγεσία στην απόφαση να ενημερώσει στις 30 Ιουλίου το Κάιρο ότι δεχόταν προσχώρηση στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας με μόνο όρο την αντικατάσταση του Γιώργου Παπανδρέου13. Ο τελευταίος συμφώνησε να παραιτηθεί αλλά κάτι τέτοιο δεν το δέχτηκαν οι Βρετανοί. Την παραίτηση Παπανδρέου ουσιαστικά απαγόρευσε ο Τσώρτσιλ ο οποίος ανάφερε σε σημείωμά του προς τον Iντεν: «Δεν μπορούμε να παίρνουμε υπό την

προστασία μας κάποιον έτσι όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον πετάμε στους λύκους με τις πρώτες άναρθρες κραυγές αυτών των άθλιων Ελλήνων ληστών […]. Είτε θα υποστηρίξουμε τον Παπανδρέου, αν χρειαστεί και με τη βία, όπως έχουμε συμφωνήσει, είτε θα πάψουμε να έχουμε τις οποιεσδήποτε βλέψεις στην Ελλάδα»14. Η επιμονή του Τσώρτσιλ απέδωσε καθώς δύο εβδομάδες αργότερα αποσύρθηκε ο όρος του ΕΑΜ, όταν έφθασε τηλεγράφημα των βενιζελικών υπουργών σχετικά με την επιμονή της αγγλικής κυβέρνησης να μη γίνει αλλαγή του προέδρου της κυβέρνησης παραμονές της απελευθέρωσης. Το ΕΑΜ ενέδωσε και μπήκε στην κυβέρνηση, ενώ οι αποφάσεις για το θέμα του βασιλιά αναβλήθηκαν

«Ελπίζω η Ελληνική ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία να μη διστάσει να πυροβολήσει», έγραφε ο Τσώρτσιλ στις 7 Νοεμβρίου 1944. Φωτογραφία από τη δράση των Ριμινιτών στην Ιταλία. 48

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

για μετά την απελευθέρωση. Στις 2 Σεπτεμβρίου έγινε στο Κάιρο η ορκωμοσία πέντε νέων υπουργών της Αριστεράς: Αλ. Σβώλος (Οικονομικών), Ν. Ασκούτσης (Μεταφορών), Ηλ. Τσιριμώκος (Εθνικής Οικονομίας), Γ. Ζεύγος (Γεωργίας), Μ. Πορφυρογέννης (Εργασίας), Α. Αγγελόπουλος (υφυπουργός Οικονομικών)15.

Η Συμφωνία της Καζέρτας Στις 9 Αυγούστου 1944 αποφασίστηκε από τη Βρετανία η αποστολή 10.000 ανδρών στην Ελλάδα προκειμένου να μην αναλάβει το ΕΑΜ να καλύψει το κενό εξουσίας που θα δημιουργείτο μετά την αναμενόμενη υποχώρηση των Γερμανών. Οι Βρετανοί ενημέρωσαν τους Αμερικάνους γι’ αυτή τους την πρόθεση στις 17 Αυγούστου16. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1944, ο Βρετανός πρέσβης στη Μόσχα πληροφόρησε τη σοβιετική κυβέρνηση ότι επρόκειτο να σταλεί βρετανικός στρατός στην Ελλάδα, τους υπενθύμισε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Βρετανίας για τη χώρα και εξέφρασε την ελπίδα ότι η Μόσχα δεν θα έστελνε στρατιωτικές δυνάμεις σε κανένα μέρος της Ελλάδας, παρά μόνο μετά από συμφωνία με τους Βρετανούς. Οι Σοβιετικοί όχι μόνο δεν πρόβαλαν καμιά αντίρρηση, αλλά δήλωσαν ότι δεν είχαν καμιά πρόθεση να στείλουν δυνάμεις στην Ελλάδα17. Πράγματι οι Σοβιετικοί τήρησαν την υπόσχεσή τους και ο Κόκκινος Στρατός σταμάτησε τον Οκτώβριο 1944 την προέλασή του στα βόρεια σύνορα της χώρας αποδεικνύοντας έτσι έμπρακτα την παραχώρηση της Ελλάδας στη βρετανική σφαίρα επιρροής. Μετά τα μέσα Αυγούστου οι Βρετανοί αποφάσισαν να μεταφέρουν την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας στην Ιταλία. Η μετεγκατάσταση πραγματοποιήθηκε στις 21 Αυγούστου 1944 και η νέα έδρα της κυβέρνησης ήταν ένα χωριό κοντά στο Σαλέρνο. Η ελληνική κυβέρνηση συνοδευόταν από τον Βρετανό πρεσβευτή Λίπερ και μόνο τυπικά πήρε μέρος στις συσκέψεις για την εφαρμογή του σχεδίου ΜΑΝΑ που αφορούσε το σχέδιο της εισόδου των Βρετανών στην Ελλάδα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Αν και οι υπουργοί του ΕΑΜ συνεργάζονταν ομαλά με τους Βρετανούς, οι τελευταίοι τούς έβλεπαν με μεγάλη καχυποψία και φοβούνταν ότι θα προσπαθούσαν να αναλάβουν την εξουσία με τη δύναμη των όπλων του ΕΛΑΣ. Για να εμποδιστεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο, ο αρχηγός των Συμμαχικών Δυνάμεων Μεσογείου, στρατηγός Ουίλσον, κάλεσε τον Σαράφη και τον Ζέρβα σε σύσκεψη στην Ιταλία, στην οποία συμμετείχε και ο Παπανδρέου με τέσσερις υπουργούς του. Στη σύσκεψη που έγινε στην Καζέρτα, κοντά στη Νάπολη, στις 26 Σεπτεμβρίου 1944 προέδρευσε ο Ουίλσον και συμμετείχε και ο αντιστράτηγος Ρόναλντ Σκόμπυ, που διορίστηκε στρατιωτικός διοικητής της Ελλάδας. Στη σύσκεψη αποφασίστηκε ομόφωνα όλες οι δυνάμεις των ανταρτών να τεθούν υπό τις διαταγές του Σκόμπυ. Ειδικά για τις ελληνικές δυνάμεις στο Λεκανοπέδιο της Αττικής αποφασίστηκε να υπάγονται στις διαταγές του στρατηγού Σπηλιωτόπουλου ο οποίος ήταν διορισμένος από τον Παπανδρέου στρατιωτικός διοικητής Αθηνών πριν μπει το ΕΑΜ στην κυβέρνηση. Μάλιστα προβλεπόταν ο εφοδιασμός του από τους Βρετανούς με πολεμοφόδια και οπλισμό ώστε να εξοπλίσει την οργάνωση Χ που συνεργαζόταν μέχρι τότε με τους Γερμανούς με στόχο να συγκροτήσει μια αντίπαλη οργάνωση στον ΕΛΑΣ. Μετά τη Σύσκεψη της Καζέρτας χαρακτηρίστηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας ως όργανα του εχθρού και διακηρύχθηκε ότι αν δεν παραδίδονταν θα αντιμετωπίζονταν ως μονάδες των Γερμανών. Παράλληλα διατάχθηκε ο ΕΛΑΣ να κρατήσει τις δυνάμεις του εκτός Αττικής ώστε να αποφευχθεί σύγχυση, όπως τονίστηκε χαρακτηριστικά18.

Το ζήτημα του βασιλιά Στις 6 Οκτωβρίου ο Παπανδρέου ζήτησε από το βασιλιά και τους Βρετανούς μια κατηγορηματική δήλωση ότι αποδέχονταν την προσωρινή λύση της αντιβασιλείας. Προφανώς θεωρούσε απαραίτητο να μπορέσει να προσφέρει κάτι στο ΕΑΜ και ιδίως στο λαό της Αθήνας που τον περίμενε ως 49

istoria.forumotion.com

ηγέτη της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Τότε ο Τσώρτσιλ απέρριψε το αίτημα και έστειλε στον Ηντεν το ακόλουθο σημείωμα: «Το ζήτημα καθίσταται η αιχμή του δόρατος για μια στρατιωτική επιχείρηση και τίποτε δεν πρέπει να το εμποδίσει αυτό. Εχω αποδεχθεί όλες τις απόψεις σου σχετικά με την παραμονή του βασιλιά της Ελλάδας και του διαδόχου προς το παρόν σε αυτή τη χώρα. Είχα ασφαλώς την πρόθεση να πω στον Παπανδρέου ότι μόλις εδραιωθεί, είναι καθήκον του να επαναφέρει το βασιλιά και ότι βεβαίως θα χρησιμοποιούσαμε την επιρροή μας προς αυτή την κατεύθυνση. Πράγματι, θα πάψει να με ενδιαφέρει η ελληνική περίπτωση, αν ο Παπανδρέου αποδειχθεί προδότης του βασιλιά, του οποίου είναι ο πρώτος τη τάξει υπουργός». Φανερή στο έγγραφο αυτό είναι (κατά τον Θανάση Σφήκα) η επιθυμία του Τσώρτσιλ να εξωθήσει τα πράγματα σε μια βίαιη αναμέτρηση με το ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ χρησιμοποιώντας ως αφορμή το ζήτημα του Γεωργίου Β΄19. Ο Γεώργιος Β΄, ενισχυμένος από την προτροπή του Τσώρτσιλ να απορρίψει την προσωρινή λύση της αντιβασιλείας, απαίτησε όλοι οι διορισμοί υπουργών στην κυβέρνηση του Παπανδρέου να παραπέμπονται στον ίδιο για την τελική έγκριση. Εξαρτώμενος αποκλειστικά από τη βρετανική υποστήριξη, ο Παπανδρέου δεν μπορούσε να εναντιωθεί στις αξιώσεις τους, και αμέσως μετά τη σχετική διαμαρτυρία του στον Λίπερ αποδέχθηκε την απαίτηση του βασιλιά20. Ο Βρετανός υπουργός Μακμίλαν στις αρχές του 1945 έγραψε στο ημερολόγιό του ότι παράλληλα «με τους κομμουνιστές συνωμότες», «ο βασιλιάς των Ελλήνων είναι ο πραγματικός κακός της παράστασης». Από το χειμώνα του 1943 στο Κάιρο «ελισσόταν και παλινωδούσε». Και αρνείτο να κάνει μια ξεκάθαρη δήλωση ότι δεν θα επιστρέψει στην Ελλάδα πριν ο λαός ν' αποφανθεί περί του πολιτειακού μ' ένα γνήσιο δημοψήφισμα· έτσι «το ισχυρό όπλο της αντιμοναρχικής προπαγάνδας» δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει τόσο αποτελεσματικά για τους «εξτρεμιστές»21. 50

Η συμφωνία των ποσοστών  Η σκληρή στάση του Τσώρτσιλ απέναντι στο ΕΑΜ εξηγείται ως ένα βαθμό από τη συνεννόηση που είχε πετύχει με τη σύμμαχο της Αγγλίας Σοβιετική Ενωση. Ηδη στις 21 Σεπτεμβρίου 1944, ο Βρετανός πρέσβης στη Μόσχα είχε πληροφορήσει τη σοβιετική κυβέρνηση ότι επρόκειτο να σταλεί βρετανικός στρατός στην Ελλάδα, τους υπενθύμισε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Βρετανίας για τη χώρα και εξέφρασε την ελπίδα ότι η Μόσχα δεν θα έστελνε στρατιωτικές δυνάμεις σε κανένα μέρος της Ελλάδας, παρά μόνο μετά από συμφωνία με τους Βρετανούς. Οι Σοβιετικοί απάντησαν ότι δεν είχαν καμιά πρόθεση να στείλουν δυνάμεις στην Ελλάδα. Παράλληλα, σε μυστικό υπόμνημα προς τον Αμερικανό πρόεδρο στις 11 Οκτωβρίου, ο Τσώρτσιλ αναφέρει: «Είναι απολύτως απαραίτητο να προσπαθήσουμε να καταλήξουμε σε κοινή θέση σχετικά με τα Βαλκάνια, για να αποτρέψουμε τον εμφύλιο πόλεμο σε σειρά χωρών όπου Εσείς και εγώ θα συμπαθούσαμε τη μια πλευρά και ο Στάλιν την άλλη»22. Αρχές Οκτωβρίου 1944, λίγο πριν από την απελευθέρωση της Ελλάδας, συναντήθηκαν στη Μόσχα ο Τσώρτσιλ και ο Στάλιν. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Τσώρτσιλ από τα απομνημονεύματά του: «Φθάσαμε στη Μόσχα το απόγευμα της 9ης Οκτωβρίου [...]. Στις 10 τη νύκτα εκείνη είχαμε την πρώτη σημαντική σύσκεψή μας στο Κρεμλίνο. Ησαν μόνον οι Στάλιν, Μολότοφ, ο Ηντεν κι εγώ. Η στιγμή ήταν κατάλληλη για σοβαρό έργο. Ετσι είπα: Ας ξεκαθαρίσουμε τις υποθέσεις μας στα Βαλκάνια. Οι στρατοί σας είναι στη Ρουμανία και Βουλγαρία. Εχουμε συμφέροντα, αποστολές και πράκτορες εκεί. Ας μην εμπλακούμε σε σύγχυση για μικροζητήματα. Καθ’ όσον αφορά την Αγγλία και τη Ρωσία, πώς θα σας φαινόταν να έχετε το 90% επιρροής στη Ρουμανία και εμείς να έχουμε τα 90% της επιρροής στην Ελλάδα και να τα μοιρασθούμε κατά το ήμισυ στη Γιουγκοσλαβία; Ενώ μεταφράζονταν αυτά έγραφα σε ένα φύλλο χαρτιού: Ρουμανία: Ρωσία 90%, Ουγγαρία: 50% - 50%, Βουλγαρία: Ρωσία 75%. Οι άλλοι 25%. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Η στάση του Τσώρτσιλ στα ελληνικά πράγματα εξηγείται έως ένα βαθμό από τη συνεννόηση που είχε πετύχει με τη Σοβιετική Ενωση. Ο Βρετανός πρωθυπουργός με τον Σοβιετικό ηγέτη Ιωσήφ Στάλιν.

Εσπρωξα το φύλλο χαρτιού προς τον Στάλιν, ο οποίος είχε ήδη ακούσει τη μετάφραση. Υπήρξε σύντομη σιωπή. Και μετά πήρε το μπλε μολύβι του, σημείωσε την έγκρισή του και μου το επέστρεψε. Ολα είχαν κανονισθεί σε διάστημα όσον απαιτείται για να αρχίσουμε. Μετά ακολούθησε μακρά σιωπή. Το φύλλο χαρτιού με τη σημείωση με το μολύβι βρισκόταν στο μέσο του τραπεζιού. Κατόπιν είπα: Μήπως θα φανεί κυνικό αν φαίνεται ότι έχουμε διακανονίσει τα ζητήματα αυτά, τόσο μοιραία για εκατομμύρια ανθρώπους, κατά τόσο πρόχειρο τρόπο; Oχι, κρατήστε το, είπε ο Στάλιν»23. ιστορικοί όπως ο προκόπης παπαστράτης και ο ευάνθης χατζηβασιλείου που έχουν μελετήσει συστηματικά το διεθνές πλαίσιο της δεκαετίας του '40 επισημαίνουν σχετικά με την περίφημη «συμφωνία ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

«Εγραψα σε μισό φύλλο χαρτιού τα ποσοστά επιρροής στις χώρες της μεταπολεμικής Ευρώπης», γράφει στα απομνημονεύματά του ο Τσώρτσιλ. Για την Ελλάδα τα ποσοστά ήταν 90% προς 10%.

των ποσοστών» μεταξύ Στάλιν και Τσώρτσιλ τον οκτώβριο του 1944 ότι δεν θα πρέπει να υπερβάλλει κανείς ως προς τη σημασία της συγκεκριμένης συμφωνίας. αυτή ήταν περισσότερο μια ντε φάκτο «συναντίληψη» μεταξύ των δύο ηγετών παρά μια διεθνή σύμβαση με την κυριολεκτική έννοια του όρου. με τις λέξεις του ευάνθη χατζηβασιλείου «η συνεννόηση Στάλιν και Τσώρτσιλ αντανακλούσε πρώτιστα την -ομολογουμένως ακριβή- κατανόηση και από τις δύο πλευρές των ορίων που έθετε στην ισχύ τους η εξέλιξη του πολέμου. ετσι το λονδίνο, ως ναυτική δύναμη, εκδήλωσε το ενδιαφέρον του για την κρίσιμη γεωπολιτική θέση της ελλάδας (και της Γιουγκοσλαβίας) στην ανατολική μεσόγειο, ενώ αναγνώρισε την αδυναμία του να ελέγξει την κατάσταση στα κράτη της βαλκανικής ενδοχώρας. 51

istoria.forumotion.com

Αντίστοιχα, η Μόσχα εκδήλωσε το ενδιαφέρον της για τις χώρες του εσωτερικού, τον έλεγχο των οποίων θεωρούσε αναγκαίο για την κατοχύρωση της ασφάλειάς της, ενώ διακήρυξε στους Βρετανούς την απροθυμία της να συμπεριλάβει στη σφαίρα επιρροής της τη ναυτική χώρα της περιοχής, την Ελλάδα, γνωρίζοντας καλά ότι παρόμοια προσπάθεια θα την έφερνε σε τροχιά σύγκρουσης με το δυτικό κόσμο». Η «συμφωνία ποσοστών» ήταν σημαντική ως ένδειξη του κυνισμού με τον οποίο αντιμετώπιζαν την κατάσταση και οι δύο πλευρές, μεσούντος του μεγαλύτερου πολέμου και ως απόδειξη ότι είχαν αντιληφθεί τα όρια των δυνατοτήτων τους24.

Μετά τη συμφωνία στη Μόσχα, ο Τσώρτσιλ ήταν πλέον αποφασισμένος να ελέγξει το ΕΑΜ ακόμη και διά της βίας. Εγραφε ο Τσώρτσιλ στον Ηντεν, στις 7 Νοεμβρίου 1944: «Κατά τη γνώμη μου, έχοντας καταβάλει ένα τέτοιο τίμημα στη Ρωσία για να έχουμε ελευθερία δράσης στην Ελλάδα, δεν θα πρέπει να διστάσουμε να χρησιμοποιήσουμε τα βρετανικά στρατεύματα για να στηρίξουμε τη Βασιλική Ελληνική Κυβέρνηση υπό τον κ. Παπανδρέου. Αυτό σημαίνει ότι οι βρετανικές μονάδες πρέπει ασφαλώς να επέμβουν για να αποτρέψουν πράξεις ανομίας. Ελπίζω ότι η Ελληνική (3η Ορεινή) Ταξιαρχία […] δεν θα διστάσει να πυροβολήσει εάν και όταν αυτό καταστεί αναγκαίο. […] Προβλέπω με βεβαιότητα σύγκρουση με το ΕΑΜ

Σπάνια φωτογραφία από ρίψη Βρετανών αλεξιπτωτιστών στην Αττική. 52

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

και δεν πρέπει να υποχωρήσουμε ενώπιον αυτής της προοπτικής, υπό τον όρο ότι θα έχουμε επιλέξει πολύ καλά το λόγο και το έδαφος». Στις 8 Νοεμβρίου ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στο στρατηγό Χένρι Ουίλσον, ανώτατο διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων στο θέατρο επιχειρήσεων της Μέσης Ανατολής και τον πρέσβη Λίπερ: «Εν όψει της εντεινόμενης απειλής εκ μέρους κομμουνιστικών στοιχείων στην Ελλάδα και ενδείξεων ότι σχεδιάζουν να καταλάβουν την εξουσία διά της βίας, ευελπιστώ ότι θα ενισχύσετε τις μονάδες μας στην περιοχή της Αθήνας με την άμεση αποστολή της Τρίτης Ταξιαρχίας της 4ης Ινδικής Μεραρχίας ή κάποιου άλλου τμήματος»25.

Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας Στις 12 Οκτωβρίου οι Γερμανοί εκκένωσαν την Αθήνα και τον Πειραιά. Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας αποβιβάστηκε από το ιστορικό θωρηκτό Αβέρωφ στον Πειραιά στις 18 Οκτωβρίου. Ο Λίπερ είχε σχεδόν καθημερινή επαφή με τον Παπανδρέου τον οποίο συμβούλευε να κρατήσει μια ψύχραιμη στάση ώστε να επιτευχθούν χωρίς προβλήματα ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ και η εδραίωση της κυβέρνησής του στη χώρα. Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα είδος άτυπης συγκυβέρνησης αφού τα επείγοντα προβλήματα της χώρας αντιμετωπίζονταν από τους Αγγλους.

«Κοπέλες-μέλη της αντάρτικης οργάνωσης του ΕΛΑΣ ραίνουν με λουλούδια τους Βρετανούς ελευθερωτάς καθώς μπαίνουν στην ιστορική πόλη της Κορίνθου», όπως αναφέρει περιοδικό της βρετανικής προπαγάνδας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

53

istoria.forumotion.com

Το πιο χαρακτηριστικό, η οργάνωση της διανομής τροφίμων αναλήφθηκε από τα βρετανικά στρατεύματα κατόπιν επιμονής του Φόρειν Οφις με στόχο η αγγλική παρουσία να γίνεται πιο αποδεκτή στην Ελλάδα26. Ομως η εξουσία του Παπανδρέου και των Αγγλων περιοριζόταν σε κάποιες γειτονιές της Αθήνας. Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κυριαρχούσε σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα και γι’ αυτό στις αρχές Οκτωβρίου ο Παπανδρέου εκμυστηρεύτηκε στον Κωνσταντίνο Τσάτσο πως «αν πληροφορούνταν οι ελασίτες ότι φθάναμε στην Αθήνα σχεδόν γυμνοί, μπορούσαν να κάνουν ένα γιουρούσι και να κυριαρχήσουν στην πρωτεύουσα». Γι’ αυτό, στις 8 Οκτωβρίου, είχε καλέσει τους Βρετανούς να σπεύσουν ενόσω παρέμεναν ακόμη Γερμανοί στρατιώτες σε ελληνικό έδαφος: διαφορετικά, «θα ήταν δύσκολο να εξηγήσουμε τους λόγους της αποστολής βρετανικών στρατευμάτων μετά την πλήρη αποχώρηση του εχθρού»27.

Η Ορεινή Ταξιαρχία Μείζον θέμα μεταξύ των διαπραγματεύσεων μεταξύ Παπανδρέου και ΕΑΜ έγινε το ζήτημα του αφοπλισμού της Ορεινής Ταξιαρχίας. Επρόκειτο για την ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία, την οποία έφεραν εσπευσμένα οι Αγγλοι από το μέτωπο της Ιταλίας. Διοικητής της ήταν ο συνταγματάρχης Θ. Τσακαλώτος και στη δύναμή της ανήκαν 205 αξιωματικοί και 2.530 οπλίτες οι οποίοι είχαν επιλεγεί μετά από επανειλημμένες εκκαθαρίσεις μετά τα γεγονότα της Μέσης Ανατολής ώστε σε αυτή να μετέχουν όσοι είχαν έντονο αντικομμουνιστικό φρόνημα28. Στο αίτημα του ΚΚΕ να αφοπλιστούν η Ορεινή Ταξιαρχία και ο Ιερός Λόχος ταυτόχρονα με τα άλλα ένοπλα τμήματα (τον ΕΛΑΣ δηλαδή και τον ΕΔΕΣ) αντέδρασε ο Παπανδρέου και ενημέρωσε τον Λίπερ ότι δεν πρόκειται να συναινέσει. Ταυτόχρονα του ζήτησε να μεσολαβήσει στον

Το θέμα της συγκρότησης του νέου στρατού ήταν αυτό που έφερε τη σύγκρουση του Παπανδρέου με το ΕΑΜ. Τα πρώτα αγήματα του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού παρελαύνουν σε κεντρικό δρόμο της Αθήνας (φωτογραφία McWilliams). 54

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Σβώλο ώστε να σταματήσει το ΚΚΕ να πιέζει στο θέμα αυτό. Ο Λίπερ ενημερώθηκε από τον Παπανδρέου ότι είναι πιθανό να παραιτηθούν οι υπουργοί του ΕΑΜ αν επιμείνουν για γενικό αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ δίχως να έχει αφοπλισθεί η Ορεινή Ταξιαρχία. Μια τέτοια παραίτηση πιθανότατα θα οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο σύμφωνα με τον Παπανδρέου. Στις 20 Νοεμβρίου έγινε ένα σημαντικό βήμα προς την εξεύρεση συμβιβαστικής λύσης από τον Γιώργο Παπανδρέου. Μετά από συνάντησή του με την ηγεσία του ΚΚΕ συμφωνήθηκε από κοινού να μην αφοπλισθεί η Ταξιαρχία αλλά να δοθούν άδειες σε μεγάλο αριθμό ανδρών και αξιωματικών. Η παραπάνω υπαναχώρηση του Παπανδρέου σε συνδυασμό με ορισμένες αντικαταστάσεις ανώτατων αξιωματικών που δεν ήταν αποδεκτοί από την Αριστερά ανησύχησε τους Βρετανούς οι οποίοι προτιμούσαν τη διατήρηση μιας σκληρής γραμμής. Η έντονη αντίδραση των Βρετανών στις ενέργειες του Παπανδρέου είχε σαν αποτέλεσμα την υποβολή της παραίτησής του που απορρίφθηκε από τον Λίπερ ο οποίος έσπευσε να εξασφαλίσει τη διαβεβαίωση του Λαϊκού Κόμματος και του Κόμματος των Φιλελευθέρων που συμμετείχαν στην κυβέρνηση ότι, παρά την έντονη κριτική που ασκούσαν στον Παπανδρέου, θα παρέμεναν στην κυβέρνηση μέχρι να εγκαθιδρυθεί το ελληνικό κράτος με το σχηματισμό ενός νόμιμου στρατού29. Ο Ηντεν τηλεγράφησε στον Λίπερ απορρίπτοντας τη «γενναιόδωρη άδεια» στους αξιωματικούς και τους άνδρες της 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας με το επιχείρημα ότι μια τέτοια κίνηση ισοδυναμούσε με διάλυσή της, πράγμα που θα διευκόλυνε το ΚΚΕ να αναλάβει πραξικοπηματικά την εξουσία. Χαρακτηριστική του τρόπου που αντιλαμβανόταν ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ο Λίπερ τις κινήσεις του Παπανδρέου απέναντι στο ΕΑΜ ήταν αναφορά του στο βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών όπου ανέφερε πως «η προσπάθεια κατευνασμού των Ελλήνων κομμουνιστών κατά παράξενο τρόπο θυμίζει την προσπάθεια κατευνασμού του Χίτλερ»30. Η σκληρή στάση των Βρετανών σε συνδυασμό με την ουδέτερη στάση του συνταγματάρχη Ποπόφ, αρχηγού της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στην Αθήνα, ενεθάρρυνε τον Παπανδρέου να συνεχίσει τη σκληρή γραμμή, να συνεχίσει να αρνείται τον αφοπλισμό της Ορεινής Ταξιαρχίας και ως εκ τούτου να οδηγούνται οι συνομιλίες με το ΕΑΜ σε αδιέξοδο.

Κλιμάκωση της σύγκρουσης Η υπογραφή του διατάγματος για την αποστράτευση ορίστηκε σε συνεννόηση με τον Λίπερ και τον Σκόμπυ για το απόγευμα της 28ης Νοεμβρίου. Προέβλεπε ότι ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ θα αποστρατεύονταν και θα δημιουργείτο τμήμα εθνικού στρατού που θα αποτελείτο από την Ορεινή Ταξιαρχία, τον Ιερό Λόχο και τμήμα του ΕΔΕΣ, καθώς και μια ταξιαρχία του ΕΛΑΣ που θα είχε ίση δύναμη με το άθροισμα των προαναφερθεισών δυνάμεων. Παράλληλα προβλεπόταν η αμνήστευση των αξιωματικών που παρέμεναν έγκλειστοι στη Μέση Ανατολή και η επιστροφή τους στην Ελλάδα. Ομως η υπογραφή του διατάγματος αναβλήθηκε γιατί το ΚΚΕ επέμενε στην αποστρατεία και της Ορεινής Ταξιαρχίας και του Ιερού Λόχου. Το αδιέξοδο των διαπραγματεύσεων οδήγησε στην παραίτηση των υπουργών του ΕΑΜ και στη διενέργεια συλλαλητηρίου του ΕΑΜ στην πρωτεύουσα για τις 3 Δεκεμβρίου. Στις 3 Δεκεμβρίου η αστυνομία πυροβόλησε στην πλατεία Συντάγματος κατά της διαδήλωσης του ΕΑΜ, την άδεια της οποίας είχε ανακαλέσει η κυβέρνηση, με αποτέλεσμα πολλούς νεκρούς και τραυματίες. Από την 1η Δεκεμβρίου με εντολή του στρατηγού Ουίλσον, ο Σκόμπυ είχε την εξουσία 55

istoria.forumotion.com

να κηρύξει στρατιωτικό νόμο στην Αθήνα και σε όποια άλλη περιοχή θεωρούσε απαραίτητο. Σύμφωνα με τις εντολές που είχε ο Σκόμπυ έπρεπε να αφοπλίσει, ακόμη και διά της βίας, όλες τις πρώην αντιστασιακές οργανώσεις, δεξιές και αριστερές. Ομως με παρέμβαση του ίδιου του Τσώρτσιλ, ο οποίος έδινε διαταγές κατευθείαν στον Σκόμπυ, παρακάμπτοντας τον ανώτατο συμμαχικό διοικητή Μεσογείου, οι αντάρτες του ΕΔΕΣ θα έπρεπε να προσφέρουν τις υπηρεσίες του στον Παπανδρέου, μπροστά στη διαφαινόμενη σύγκρουση. Στις 4 Δεκεμβρίου, μονάδες του εφεδρικού ΕΛΑΣ επιτέθηκαν σε αστυνομικά τμήματα, αλλά απέφυγαν να συγκρουστούν με τις βρετανικές δυνάμεις. Οι στρατιωτικές ενέργειες του ΕΛΑΣ στην αρχή των Δεκεμβριανών ήταν περιορισμένες και απο-

σκοπούσαν σε μια καλύτερη συμφωνία και κυρίως στην αντικατάσταση του Παπανδρέου. Η προοπτική αυτή φάνηκε εφικτή στις 4-5 Δεκεμβρίου, όταν αυτός υπέβαλε την παραίτησή του και όλα τα ελληνικά πολιτικά κόμματα συμφώνησαν στην ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον 84χρονο αρχηγό του Κόμματος Φιλελευθέρων, Θεμιστοκλή Σοφούλη.  Ο Λίπερ που είχε απορρίψει την παραίτηση του Παπανδρέου στις 26 Νοεμβρίου εισηγήθηκε στο βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών την αντικατάστασή του από τον 84χρονο Σοφούλη. Ομως πήρε εντολή από τον Τσώρτσιλ να αναγκάσει τον Παπανδρέου να κάνει το καθήκον του, και η Βρετανία θα τον στήριζε31. Συγκεκριμένα ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στις 5 Δε-

Η διαδήλωση της 4ης Δεκεμβρίου 1944 για την κηδεία των θυμάτων της προηγούμενης ημέρας σε έγχρωμο χαρακτικό του Τάσσου. 56

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

κεμβρίου στον λίπερ ότι θα έπρεπε «να εξαναγκάσει τον Παπανδρέου να πράξει το καθήκον του. […] Εάν υποβάλει την παραίτησή του θα πρέπει να κλειδωθεί σε ένα δωμάτιο μέχρι να ξαναβρεί τα λογικά του»32. Στις 5 δεκεμβρίου ο Τσώρτσιλ αποφάσισε μαζί με τον ήντεν ότι τα βρετανικά στρατεύματα θα έπρεπε να επιβάλουν την τάξη στην αθήνα. είναι χαρακτηριστική η διαταγή προς τον Σκόμπυ, η οποία θυμίζει περισσότερο το αποικιοκρατικό παρελθόν της μεγάλης βρετανίας παρά τη στάση προς μια σύμμαχο χώρα:

Συμμάχων. Σε αυτή τη συγκυρία φαίνεται ότι ο Τσώρτσιλ είχε πάθει εμμονή με το ελληνικό ζήτημα. O Aλαν μπρουκ τον επισκέφθηκε το πρωί της 12ης δεκεμβρίου για ένα άλλο εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα:

«Τον βρήκα στο κρεβάτι να παίρνει το πρωινό του και απορροφημένο από το πρωινό και από το τελευταίο τηλεγράφημα του Αλεξαντερ για την κατάσταση στην Ελλάδα! Ηταν εντελώς ανίκανος να συγκεντρωθεί σε οτιδήποτε άλλο εκτός του πρωινού του και της κατάστασης στην Ελλάδα! Εμεινα ως τις 10.30 π.μ. και ότι διαπίστωσα ότι δεν είχε καν διαβάσει την επιστολή «Ωστόσο, μη διστάσετε να ενεργήσετε σαν να βρίσκεστε του Μόντι [στρατάρχη Μοντγκόμερι], δεν ήξερε τίποτε σε μία κατακτημένη πόλη όπου εξελίσσεται τοπική εξέ- γι’ αυτή. Προσπάθησα να εξηγήσω αλλά συνεχώς γερση. […] Πρέπει να κρατήσουμε και να επιβληθούμε επέστρεφε στην Ελλάδα! […] Αργότερα την ίδια ημέρα στην Αθήνα. Θα ήταν πολύ σημαντικό να το επιτύχετε το Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο συνεδρίασε και αυτό χωρίς αιματοχυσία αν είναι δυνατόν, αλλά και ανάλωσε μιάμιση ώρα για να αποφασίσουμε αν ο Αρμε αιματοχυσία εάν είναι χιεπίσκοπος [Δαμασκηνός] απαραίτητο»33. θα έπρεπε να διοριστεί αντιβασιλιάς. Τελικά το Υπουρμε στόχο τη στρατιωτική γικό Συμβούλιο αποφάσισε επικράτηση, το πρωί της ότι αυτό θα έπρεπε να γίνει 6ης δεκεμβρίου, ο βρετακαι συνέταξε ένα σημείωμα νικός στρατός άρχισε τις περί αυτού προς το βασιλιά επιχειρήσεις εναντίον του της Ελλάδας, ο οποίος εξ όσων αντιλαμβάνομαι αρελαΣ. παράλληλα, η βρεΠροκήρυξη του ΕΑΜ η οποία επικαλείται δημοσίευμα των «Times» (7 Δεκεμβρίου τανική κυβέρνηση απέρνήθηκε». 1944) το οποίο ανέφερε ότι «ο βρετανικός ριπτε τις προτάσεις του στρατός στην Ελλάδα πρέπει να παραμείνει εαμ για ανακωχή (αντιήταν τέτοια η εμμονή του αυστηρά ουδέτερος και αντικειμενικός». βασιλεία, γενική αποστράΤσώρτσιλ σχετικά με την τευση, νέα κυβέρνηση και ελλάδα που έφτασε στο διεθνή επιτροπή για τη διερεύνηση των αιτίων σημείο να πει εμπιστευτικά στον βρετανό στρατης σύγκρουσης). τηγό ουίλσον: «ή αποκατάσταση του νόμου και της τάξης στην αθήνα είναι πιο σημαντική από οι βρετανοί εισηγήθηκαν τη χρησιμοποίηση των την κατάληψη της μπολόνια»35. Ταγμάτων ασφαλείας (που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς) εναντίον του ελαΣ, κάτι με το οποίο Τέσσερις μέρες αργότερα σε νέα συνεδρίαση του συμφώνησε η κυβέρνηση παπανδρέου. Στις 9 πολεμικού Υπουργικού Συμβουλίου που διήρκεσε δεκεμβρίου ο Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στον Σκόμπυ δύο ώρες, μοναδικό θέμα ήταν η κατάσταση στην «στην Αθήνα και παντού το σύνθημά μας είναι “Οχι ελλάδα. ο λίπερ και ο μακμίλαν πίεζαν για την στην ειρήνη χωρίς νίκη”»34. ανάληψη της αντιβασιλείας από τον αρχιεπίσκοπο αλλά ο Γεώργιος β΄ δεν ήθελε να δεχθεί ένα τέτοιο Oλα αυτά τα γεγονότα διαδραματίζονταν εν μέσω ενδεχόμενο36. του β' παγκοσμίου πολέμου, όταν οι Γερμανοί μάχονταν λυσσαλέα εναντίον των επιθέσεων των Στην αθήνα έφθαναν συνεχώς βρετανικές ενισχύΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

57

istoria.forumotion.com

Ο στρατάρχης Αλεξάντερ (δεξιά, δίπλα στον Σκόμπυ), ο οποίος ήρθε στην Αθήνα στις 21 Δεκεμβρίου 1944, προέτρεψε τον Τσώρτσιλ να βρει μια πολιτική λύση γιατί οι στρατιωτικές δυνάμεις δεν επαρκούσαν. 58

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

σεις οι οποίες ανέβασαν τον αριθμό των βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα σε 80.000-90.000. Η άφιξη των σημαντικών βρετανικών ενισχύσεων και η απόφαση του ΚΚΕ να μη χρησιμοποιήσει τον τακτικό ΕΛΑΣ στις συγκρούσεις της Αθήνας, αλλά να του αναθέσει τη διάλυση του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο, ανέτρεψαν την αρχικά ευνοϊκή θέση που είχε ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα37.

Αφιξη Τσώρτσιλ στην Αθήνα Η αποτυχία των Βρετανών να εξασφαλίσουν μια γρήγορη νίκη εναντίον του ΕΛΑΣ, οι έντονες αντιδράσεις στο εσωτερικό της Βρετανίας και η γενικότερη δυσμενής στάση της διεθνούς κοινής γνώμης πιθανότατα ήταν οι λόγοι που έφεραν τον Τσώρτσιλ και τον Ηντεν στην Αθήνα την παραμονή των Χριστουγέννων του 194438. Η άφιξή τους υποδήλωνε τη βούληση των Βρετανών για την προσπάθεια εξεύρεσης πολιτικής λύσης στο ελληνικό πρόβλημα. Οι Βρετανοί παρά την επικράτησή τους στην Αθήνα αντιλαμβάνονταν ότι θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο να ελέγξουν τη χώρα χωρίς τη συναίνεση του ΕΑΜ. Οταν ο στρατηγός Αλεξάντερ έφθασε στην Ελλάδα στις 21 Δεκεμβρίου 1944 ενημέρωσε τον Τσώρτσιλ: «Για το ελληνικό πρόβλημα πιστεύω ότι εσείς θα κατορθώσετε να βρείτε πολιτική λύση γιατί με τις τωρινές μας δυνάμεις δεν θα μπορούμε να αναλάβουμε παραπέρα στρατιωτικές ενέργειες μετά την εκκαθάριση της περιοχής της ΑθήναςΠειραιά. Οι Γερμανοί στην Κατοχή, διατηρούσαν στην ηπειρωτική Ελλάδα 5-6 μεραρχίες, εκτός από άλλες 4 που ήταν εγκατεστημένες στα νησιά. Παρ’ όλα αυτά, δεν μπόρεσαν να εξασφαλίσουν συνεχείς επικοινωνίες μεταξύ των μονάδων τους και αμφιβάλλω αν εμείς θα συναντήσουμε λιγότερο σθεναρή και αποφασιστική αντίσταση απ’ ό,τι εκείνοι»39. Στην Αθήνα έγινε διάσκεψη με συμμετοχή του Τσώρτσιλ, όλων των πολιτικών αρχηγών και του ΕΛΑΣ την οποία παρακολούθησαν οι πρεσβευτές των ΗΠΑ, της Γαλλίας και ο συνταγματάρχης ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ποπόφ για τη Σοβιετική Ενωση. Αποφασίστηκε η αντικατάσταση του Παπανδρέου από τον Πλαστήρα, ενώ ο Τσώρτσιλ ανέλαβε να πείσει το βασιλιά Γεώργιο να δεχτεί να ανακηρύξει προσωρινά αντιβασιλέα τον Δαμασκηνό. Πράγματι ο Πλαστήρας ανέλαβε πρωθυπουργός στις 3 Ιανουαρίου 1945 και η Διάσκεψη της Βάρκιζας συγκλήθηκε για τις 3 Φεβρουαρίου με πρόεδρο τον Δαμασκηνό. Είναι αξιοσημείωτο ότι, μετά τη νίκη των βρετανικών όπλων, ήταν η ελληνική πολιτική ηγεσία (ιδίως ο Πλαστήρας) που επιδίωκε την ένοπλη συντριβή του ΕΑΜ, ενώ οι Βρετανοί πίεζαν προς την κατεύθυνση μιας πολιτικής λύσης η οποία επιτεύχθηκε τελικά με τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Σύμφωνα με τον Προκόπη Παπαστράτη η προετοιμασία της διάσκεψης της Βάρκιζας σε επίπεδο επαφών, συμμετοχής προσώπων και καθορισμού των προς συζήτηση θεμάτων πραγματοποιήθηκε από την αγγλική πρεσβεία, η οποία πίστευε ότι μπορούσε να επιβάλει τις απόψεις της στους Ελληνες συμμετέχοντες40.

Η σοβιετική στάση Οπως και το προηγούμενο από τα Δεκεμβριανά διάστημα, το ΚΚΕ ζητούσε απεγνωσμένα οδηγίες από τη Σοβιετική Ενωση. Αν και η Κομμουνιστική Διεθνής είχε διαλυθεί, οι ηγέτες του ΚΚΕ έβλεπαν τη Μόσχα ως το κέντρο της διεθνούς κομμουνιστικής επανάστασης και από αυτήν προσδοκούσαν ηθική και υλική ενίσχυση. Οπως ήδη αναφέρθηκε, η άφιξη της στρατιωτικής αποστολής Ποπόφ και οι έμμεσες συστάσεις της να συνεργαστούν με τους Βρετανούς ήταν καθοριστικής σημασίας για να αποφασίσουν οι ηγέτες του ΚΚΕ να συμμετάσχουν στη Διάσκεψη του Λιβάνου. Οι Ελληνες κομμουνιστές συχνά βρίσκονταν μπροστά σε μια απόλυτη σιωπή όταν ζητούσαν βοήθεια και στήριξη από τη Σοβιετική Ενωση. Χαρακτηριστικά, όταν στελέχη του ΕΑΜ Μακεδονίας ζήτησαν από τους Σοβιετικούς να εισέλθει ο Κόκκινος Στρατός στην Ελλάδα ώστε να τους 59

istoria.forumotion.com

βοηθήσει στην επικράτηση επί των Γερμανών ο Ρώσος επιτελάρχης σημείωνε: «Επί του θέματος, δέχτηκε τους εκπροσώπους ο Ανόσιν, που επιφυλάχθηκε και απλώς τους άκουσε»41. Μετά την έναρξη της στρατιωτικής σύγκρουσης στην Αθήνα το ΚΚΕ έσπευσε να ζητήσει τη γνώμη της Μόσχας. Στις 7 Δεκεμβρίου έφθασε στη Βουλγαρία ο Πέτρος Ρούσος, μέλος του Π.Γ. της Κ.Ε. του ΚΚΕ με στόχο να μεταβεί στη Μόσχα. Την ίδια μέρα διαβιβάστηκε από τον Ρούσο στον Δημητρόφ τηλεγράφημα όπου υπογραμμιζόταν: «Η ανοιχτή επέμβαση των Αγγλων φέρνει τον αγώνα μας σε πολύ δύσκολη θέση. Το κόμμα έδωσε αυστηρές οδηγίες να μην πυροβολούνται οι Αγγλοι, αλλά σε κάθε περίπτωση να αμύνονται. Ο αγώνας απαιτεί ηθική υποστήριξη, όπλα και τρόφιμα. Παρακαλούμε να δώσετε τη γνώμη σας»42.

Στις 9 Δεκεμβρίου απάντησαν οι Σοβιετικοί προς τον Δημητρόφ: «Εξηγήστε προσωπικά και φιλικά στον Ρούσο, ότι στην τωρινή κατάσταση οι Ελληνες φίλοι δεν μπορούν να υπολογίζουν σε ενεργητική μεσολάβηση και βοήθεια από εδώ. Ο ερχομός του εδώ είναι επίσης πολιτικά μη σκόπιμος. Ολες τις απαραίτητες πληροφορίες να τις στέλνουν με εσάς»43. Η Μόσχα φαίνεται ότι θεωρούσε ότι ακόμη και μια απλή συνάντηση θα παρέβαινε την ουδετερότητά της. Ενώ οι Σοβιετικοί έκαναν ξεκάθαρο στους Ελληνες συντρόφους τους ότι δεν θα μπορούσαν να τους αποστείλουν καμία βοήθεια από πουθενά δεν προκύπτει ότι διαβιβάστηκε ποτέ οδηγία προς το ΚΚΕ να μην ξεκινήσει τον ένοπλο αγώνα44. Ενδεικτική της σοβιετικής στάσης σχετικά με τα

Δημητρόφ και Τίτο (σε δεύτερο πλάνο) παρενέβησαν, ο καθένας από τη δική του σκοπιά, στην ελληνική σύγκρουση. Η φωτογραφία είναι από μεταπολεμική υπογραφή συμφωνίας. 60

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Δεκεμβριανά είναι και η μαρτυρία του δημοσιογράφου του BBC Κένεθ Μάθιους που τότε βρισκόταν στην Αθήνα:

καμιά διάθεση να επιβάλει τη γνώμη της ή να εμποδίσει τη σύμμαχό της47.

«Οι Ρώσοι είχαν τον άνθρωπο τους στην Αθήνα, ένα συνταγματάρχη Ποπόφ που αποτελούσε τη ζωντανή εικόνα της μη επεμβάσεως. Καθόταν σ’ ένα τραπέζι της “Μεγάλης Βρετανίας” μασώντας το περιεχόμενο των αγγλικών κονσερβών, απρόσιτος, σιωπηλός, απαθής…»45.

Οι «άλλοι» Βρετανοί

Είναι σαφές από τα παραπάνω η πλήρης αποστασιοποίηση, που αγγίζει τα όρια της αδιαφορίας, της Σοβιετικής Ενωσης σχετικά με τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα. Η σοβιετική ηγεσία θεωρούσε πιο σημαντικό στη συγκεκριμένη συγκυρία να απορρίψει τις απεγνωσμένες εκκλήσεις για βοήθεια των ιδεολογικών συντρόφων της στην Ελλάδα παρά να διακινδυνεύσει μια ανοιχτή σύγκρουση με τη σύμμαχό της, Μεγάλη Βρετανία.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι δεν συμφωνούσαν όλοι οι Βρετανοί με την πολιτική του Τσώρτσιλ σχετικά με την Ελλάδα. Ηταν πολύ μεγάλες οι αντιδράσεις που ξεσήκωσε στη Βρετανία η συγκεκριμένη πολιτική, ιδίως κατά τη διάρκεια των ένοπλων συγκρούσεων της Αθήνας48 και πιθα-

Η στάση των Αμερικανών Δεν διέφερε πολύ η στάση των Αμερικανών από την αντίστοιχη των Σοβιετικών Συμμάχων τους. Οι Αμερικανοί κρατούσαν μια απόσταση απέναντι στα τεκταινόμενα στην Αθήνα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμφωνούσαν με τη βρετανική πολιτική. Στις 8 Δεκεμβρίου 1944 ο πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Ελλάδα Μακβέι έγραφε στον πρόεδρο Ρούζβελτ: «Η μεταχείριση αυτού του λαού που αγαπά φανατικά την ελευθερία (και ποτέ δεν αντιμετώπισε παθητικά την υπαγόρευση) σαν να αποτελούταν από ιθαγενείς της Βρετανικής Αυτοκρατορίας είναι αυτό που δημιουργεί όλα τα προβλήματα. Το εμπόδιο που όρθωσε πρόσφατα ο κ. Τσώρτσιλ στις προσπάθειες των Ελλήνων να βρουν μια πολιτική λύση, εάν θεωρηθεί μεγάλο σφάλμα, δεν είναι παρά το τελευταίο μιας μακράς σειράς σφαλμάτων που διαπράχθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια αυτού του πολέμου»46. Ομως, παρά το γεγονός ότι η Αμερική συχνά διαφωνούσε με αρκετές από τις βρετανικές πρωτοβουλίες πάνω σε ελληνικά θέματα, δεν έδειχνε ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Αμερικανός πρεσβευτής Λίνκολν ΜακΒέι (με ελληνική στολή) έγραφε στις 8 Δεκεμβρίου 1944 στον Ρούζβελτ: «Η μεταχείριση αυτού του λαού που αγαπά φανατικά την ελευθερία σαν να αποτελούν ιθαγενείς της βρετανικής αυτοκρατορίας δημιούργησε το πρόβλημα». 61

istoria.forumotion.com

Ο Τσώρτσιλ με το σκληρό επικριτή του σερ Αλαν Φράνσις Μπρουκ, τον στρατάρχη Μοντγκόμερι και τον υποστηρικτή της πολιτικής του, Νοτιοαφρικανό πρωθυπουργό Γιαν Σματς.

νότατα επιβάρυνε το αρνητικό για τον Τσώρτσιλ κλίμα στη χώρα του που οδήγησε και στην ήττα του στις εκλογές, λίγους μήνες αργότερα. Υπάρχει πλούσια τεκμηρίωση σχετικά με τις αλληλοσυγκρουόμενες οπτικές στη βρετανική ηγεσία αναφορικά με τα ελληνικά πράγματα. Ιδίως οι στρατιωτικοί είχαν αντιληφθεί την έκταση του αντιμοναρχικού αισθήματος στην Ελλάδα και πίεζαν ώστε ο βασιλιάς να δηλώσει κατηγορηματικά ότι δεν θα επέστρεφε στη χώρα πριν από τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος. Χαρακτηριστικό είναι ότι ήδη από τον Ιούλιο του 1944 ο Αλαν Μπρουκ και οι αρχηγοί των Γενικών Επιτελείων αντέδρασαν στα σχέδια του υπουργείου Εξωτερικών και του πρέσβη Λίπερ. 62

Οπως αναφέρει ο Αλαν Μπρουκ: «Η ομάδα αυτή προετοιμάζεται να επιβάλει στην Ελλάδα μια κυβέρνηση της δικής της επιλογής και να υποστηρίξει αυτή την κυβέρνηση με τη στρατιωτική ισχύ. Μπορώ να προβλέψω μια πολύ σοβαρή στρατιωτική δέσμευση που θα αυξηθεί πολύ γρήγορα. […] Ολόκληρη η μελλοντική πολιτική στην Ελλάδα είναι γεμάτη κινδύνους, το υπουργείο Εξωτερικών και ο πρέσβης ο Λίπερ φαίνονται να μαγειρεύουν πολύ μεγάλες φασαρίες για μας στο μέλλον, ιδίως εφόσον επιμένουν να διατηρούν το βασιλιά ως προστατευόμενό τους και να τον κρύβουν στα μετόπισθεν, ενώ οι Ελληνες είναι αποφασισμένοι να μη δεχθούν την επιστροφή του»49. Αντίστοιχα, ένα επιφανές στέλεχος του Φόρεϊν Οφις, ο σερ Ορμ Σάρτζεντ, επίσης ανησυχούσε ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

με τις ελληνικές εξελίξεις όπου, «οι δωσίλογοι δεν τιμωρούνταν» και από τις ανταποκρίσεις του Βρετανού πρεσβευτή στην Αθήνα προέκυπτε το συμπέρασμα ότι «η συμμετοχή στο ΕΑΜ έτεινε να θεωρείται μεγαλύτερο έγκλημα από τη συνεργασία με τους Γερμανούς». Οι θέσεις και οι υποδείξεις του Σάρτζεντ για τιμωρία των Ελλήνων δωσιλόγων δεν άρεσαν καθόλου στον Τσώρτσιλ, που αναγκάστηκε να παρέμβει γράφοντάς του: «Νομίζω ότι οι δωσίλογοι στην Ελλάδα σε πολλές περιπτώσεις έκαναν ό,τι καλύτερο μπορούσαν για να προφυλάξουν τον ελληνικό πληθυσμό από τη γερμανική καταπίεση. Τουλάχιστον δεν έκαναν τίποτα για να εμποδίσουν την είσοδο των απελευθερωτικών δυνάμεων ούτε έδωσαν οποιαδήποτε υποστήριξη στα σχέδια του ΕΑΜ»50.

Η διεθνής διάσταση των Δεκεμβριανών Τα Δεκεμβριανά έχουν χαρακτηριστεί ως το πρώτο θερμό επεισόδιο του Ψυχρού Πολέμου. Ομως θυμίζουν περισσότερο θερμή και εγκάρδια συνεννόηση μεταξύ Συμμάχων που κατανοούν πολύ καλά τις θέσεις τους και τα όρια των δυνατοτήτων τους. Είναι σαφής η αποστασιοποίηση της Σοβιετικής Ενωσης στο ελληνικό ζήτημα όπως είχε υποσχεθεί στους Βρετανούς. Συνεπώς παρά τις ιδεολογικοπολιτικές διαφορές μεταξύ Αγγλίας και Σοβιετικής Ενωσης δεν προκύπτει οποιαδήποτε σύγκρουση ή διαφωνία μεταξύ τους εξαιτίας της Ελλάδας. Τα Δεκεμβριανά μπορούν να χαρακτηριστούν καλύτερα ως μια σύγκρουση αποικιοκρατικού τύπου μεταξύ των Βρετανών και Ελλήνων ανταρτών παρά ως μια ψυχροπολεμική αναμέτρηση (κάτι που αναμφισβήτητα ήταν ο Εμφύλιος Πόλεμος που θα ακολουθούσε δυο χρόνια αργότερα). Είναι χαρακτηριστικό αυτό που σχολίαζε ο Νάιτζελ Κλάιβ, δεύτερος γραμματέας της βρετανικής πρεσβείας στην Αθήνα, στην αυτοβιογραφία του, ότι ο Λίπερ είχε αποκτήσει «ορισμένες εξουσίες και υπευθυνότητες τις οποίες συνήθως έχουν οι ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

κυβερνήτες των αποικιών και όχι οι επικεφαλής των διπλωματικών αποστολών»51. Χαρακτηριστικό του υπεροπτικού τρόπου που έβλεπε ο Τσώρτσιλ τους Ελληνες είναι το επιχείρημά του ότι η συνταγματική μοναρχία ταίριαζε καλύτερα στη «δημαγωγική ελληνική ιδιοσυγκρασία η οποία δεν είναι ιδανική για δημοκρατία στις πιο εξελιγμένες μορφές της»52. Λίγο πριν από τη σύγκρουση του Δεκέμβρη και εν όψει της έντασης που επικρατούσε, ο αρμόδιος Βρετανός υπουργός για την Κεντρική Μεσόγειο, Μακμίλαν, πρότεινε να ζητηθεί από τον Στάλιν να μεσολαβήσει προκειμένου να συγκρατήσει το ΕΑΜ. Αυτή η πρόταση που ίσως, αν γινόταν πραγματικότητα, να αποσοβούσε τα Δεκεμβριανά απορρίφθηκε από τον Τσώρτσιλ επειδή θα θεωρούταν ομολογία αποτυχίας στην Ελλάδα. Προφανώς ο Βρετανός πρωθυπουργός δεν ήθελε να δείξει στον Σοβιετικό ηγέτη ότι δεν ελέγχει την κατάσταση στην Ελλάδα53. Από την άλλη, τα Δεκεμβριανά αναμφισβήτητα σχετίζονται με τον Ψυχρό Πόλεμο που θα άρχιζε καθώς συνδεόταν με την «από τα πάνω» κατασκευή του συνασπισμού χωρών που θα τον συνιστούσαν. Με άλλα λόγια, η δεκεμβριανή σύγκρουση εντάσσεται στην προσπάθεια επιβολής των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής του οικονομικού και πολιτικού συστήματος που επιθυμούσαν στις χώρες που θα εντάσσονταν στις σφαίρες επιρροής τους. Είναι εντυπωσιακή η ομοιότητα της στάσης του Στάλιν και του Τσώρτσιλ (παρά τις εμφανείς ιδεολογικές διαφορές τους) όσον αφορά στην αποφασιστικότητά τους να επιβληθούν πολιτικά στις χώρες που είχαν προσυμφωνήσει. Αποτελεί ειρωνεία ότι ενώ οι φιλελεύθερες ιδέες επικράτησαν στη συμφωνία της Γιάλτας και συμφωνήθηκαν ακόμη και από την ΕΣΣΔ, η οποία στο εσωτερικό της είχε ολοκληρωτικό καθεστώς, η χώρα που ουσιαστικά παραβίασε τις αξίες της συνθήκης της Γιάλτας ήταν μία από τις εισηγήτριές της: η Μεγάλη Βρετανία στα Δεκεμβριανά. 63

istoria.forumotion.com

Οι ηγέτες των κομμουνιστικών κομμάτων Ιταλίας και Γαλλίας, Παλμίρο Τολιάτι (πάνω) και Μορίς Τορέζ, απέφυγαν τον εμφύλιο πόλεμο φοβούμενοι το δυσμενή συσχετισμό.

Τα γεγονότα στην Αθήνα είχαν, σύμφωνα με την οπτική των Βρετανών, και μια «εκπαιδευτική διάσταση». Αποτελούσαν ένα παράδειγμα προς αποφυγήν για τα κομμουνιστικά κόμματα των υπόλοιπων χωρών της Δυτικής Ευρώπης που θα απελευθερώνονταν τους επόμενους μήνες από τους Γερμανούς. Στις 22 Δεκεμβρίου 1944, ο Τσώρτσιλ λίγο πριν από το ταξίδι του στην Αθήνα προσπαθούσε να εξηγήσει τη θεωρία του σχετικά με το ελληνικό ζήτημα στον πρωθυπουργό της Νότιας Αφρικής, Γιαν Σματς και έκανε μια πρώτη διατύπωση της θεωρίας του ντόμινο της μπολσεβικοποίησης από την οποία κινδύνευε η Ευρώπη: «Αν οι δυνάμεις του Κακού κυριαρχήσουν στην Ελλάδα, όπως είναι αρκετά πιθανό, πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για μια ημιμπολσεβικοποιημένη και υπό ρωσική ηγεμονία Βαλκανική Χερσόνησο, και τούτο μπορεί να εξαπλωθεί στην Ιταλία και στην Ουγγαρία. Κατά συνέπεια, προβλέπω μεγάλους κινδύνους για την οικουμένη σε τούτα τα μέρη»54. Αντίστοιχα στις 29 Δεκεμβρίου 1944, στη συνεδρίαση του Βρετανικού Πολεμικού Συμβουλίου τονίσθηκε ότι «αν οι υποθέσεις στην Ελλάδα εξελιχθούν όπως ελπίζουμε, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι να σταματήσει ένα τεράστιο κύμα αναρχίας στην Ευρώπη και ν’ αποθαρρύνει παρόμοια ξεσπάσματα σε άλλες χώρες»55. Από την άλλη μεριά, οι Σοβιετικοί, παρόλο που ήταν πολύ καλά ενημερωμένοι για τα τεκταινόμενα στην Αθήνα, δεν έκαναν απολύτως τίποτα για να εμποδίσουν την κλιμάκωση της σύγκρουσης, πιθανότατα για να έχουν αργότερα την ελευθερία να επιβάλουν τις δικές τους κυβερνήσεις στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Λίγες εβδομάδες μετά τα Δεκεμβριανά της Αθήνας, στη Γιάλτα (8 Φεβρουαρίου 1945) ο Στάλιν διαβεβαίωνε τον Τσώρτσιλ ότι η Σοβιετική Ενωση δεν είχε την πρόθεση να αναμιχθεί στις ελληνικές υποθέσεις ή να ασκήσει κριτική στις ενέργειες των Βρετανών κατά την περίοδο των Δεκεμβριανών. Οπως επισημαίνει ο ιστορικός Βασίλης Κόντης,

64

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

ο Στάλιν είχε επιτρέψει στη Βρετανία να συντρίψει τους Ελληνες κομμουνιστές τον Δεκέμβριο του 1944 ξέροντας πολύ καλά ότι μπορούσε να χρησιμοποιήσει την περίπτωση της Ελλάδας και τα μέτρα που πήραν οι Βρετανοί για να δικαιολογήσει πράξεις καταπίεσης που ήταν αναγκαίες για να καταπνίξει ταραχές σε Ρουμανία, Βουλγαρία και Ουγγαρία. Ηδη από τα μέσα του 1944, οι συνεργάτες της αμερικανικής κατασκοπείας στα Βαλκάνια προειδοποίησαν την Ουάσιγκτον για «τις προσπάθειες των Ρώσων να κομμουνιστικοποιήσουν τη Ρουμανία». Πράγματι, όταν στις 25 Φεβρουαρίου 1945 ο Αντρέι Βισίνσκι, αναπληρωτής υπουργός Εξωτερικών της Σοβιετικής Ενωσης, απαίτησε από το βασιλέα της Ρουμανίας, Μιχαήλ, να διορίσει μια νέα κυβέρνηση υπό κομμουνιστικό έλεγχο, πράγμα που παραβίαζε σε μεγάλο βαθμό τη διακήρυξη της Γιάλτας για την απελευθερωμένη Ευρώπη, ο Τσώρτσιλ δεν έκανε απολύτως καμιά κίνηση56. Σε απόρρητο μήνυμα προς τον Ρούζβελτ ο Τσώρτσιλ στις 8 Μαρτίου 1945, αναφέρει: «Για να είμαστε ελεύθεροι να σώσουμε την Ελλάδα, ο Ηντεν και εγώ αναγνωρίσαμε τον Οκτώβριο στη Μόσχα ότι οι Ρώσοι θα έχουν αποφασιστικό ρόλο στη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, ενώ εμείς θα έχουμε τον αποφασιστικό μας ρόλο στην Ελλάδα. Ο Στάλιν τήρησε με ακρίβεια τη συμφωνία κατά τη διάρκεια των τριάντα ημερών των μαχών εναντίον των κομμουνιστών και του ΕΛΑΣ στην Αθήνα, παρόλο που αυτό ήταν πολύ δυσάρεστο γι’ αυτόν και τον περίγυρό του. Ο Στάλιν τώρα ακολουθεί αντίθετη πολιτική στις δυο βαλκανικές χώρες, στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Μετά τις αγγλορωσικές συνομιλίες στη Μόσχα, ο Στάλιν υπέγραψε τις Αρχές της Διακήρυξης της Γιάλτας που παραβιάστηκαν στη Ρουμανία». Ο Τσώρτσιλ συνεχίζει, επισημαίνοντας ότι εκείνος δεν θα διαμαρτυρηθεί στην παραβίαση αυτή από την ΕΣΣΔ γιατί δεν θέλει ο Στάλιν να του απαντήσει «εγώ δεν ανακατεύτηκα στις δραστηριότητές σας στην Ελλάδα, γιατί εσείς δε μου αφήνετε την ίδια ελευθερία στη Ρουμανία;»57. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Επίλογος Στα Δεκεμβριανά ο Τσώρτσιλ βρήκε απέναντι του τους Ελληνες κομμουνιστές οι οποίοι ενώ ήταν σαφές, ιδίως μετά τη Συνθήκη της Καζέρτας, ότι δεν είχαν επιλέξει το δρόμο της ένοπλης επικράτησης εν τούτοις δεν ήταν διατεθειμένοι να παραδοθούν σε κάθε είδους συμβιβασμό που θα τους πρότεινε ο Παπανδρέου, τη στιγμή μάλιστα που ήταν σαφές ότι είχαν τη στρατιωτική υπεροχή. Στις πρώτες ημέρες του Δεκεμβρίου, ενώ οι συγκρούσεις είχαν ξεσπάσει στην Αθήνα, εκ μέρους της ηγεσίας του ΚΚΕ ο Πέτρος Ρούσος εξήγησε σε αξιωματούχους του Κ.Κ. Βουλγαρίας ότι το κόμμα του, γνωρίζοντας ότι δεν θα λάμβανε εξωτερική βοήθεια, «ήταν έτοιμο για όλους τους συμβιβασμούς, όλες τις παραχωρήσεις, που θα συνοδεύονταν όμως από ένα ελάχιστο εγγυήσεων για το κίνημά μας. Αλλά η θέση του Παπανδρέου ήταν σαφής, δεν θα υπήρχαν τέτοιες εγγυήσεις»: «Ο άλλος δρόμος που είχαμε ήταν να υπερασπιστούμε τις θέσεις μας. Ηταν δύσκολος αλλά το κόμμα τον βρήκε σωστό»58. Εχει δεχθεί πολλές κριτικές το ΚΚΕ γι’ αυτή του τη στάση. Σύμφωνα με τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου: «Η ηγεσία του ΕΑΜ έδειξε μια τεράστια αδυναμία να διαχειριστεί την κρίση. Ετσι, δεν φάνηκε να αντιλαμβάνεται τη σημασία της υπογραφής της Συμφωνίας της Καζέρτας, η οποία στην ουσία υπήγαγε και τις εαμικές δυνάμεις υπό τις διαταγές του Σκόμπυ. Η Καζέρτα μετέτρεπε οποιαδήποτε εξέγερση εναντίον του Βρετανού αυτού διοικητή σε αντισυμμαχική ανταρσία την οποία θα ήταν αδιανόητο να υποστηρίξουν, διαρκούντος του πολέμου, οι Σοβιετικοί ή ο Τίτο (παρά τις υποσχέσεις που ο τελευταίος είχε δώσει για αρωγή)». Κατά τον Χατζηβασιλείου οι ηγέτες του γαλλικού και του ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος Τορέζ και Τολιάτι απέφυγαν προσεκτικά τον εμφύλιο πόλεμο, ακριβώς επειδή διέγνωσαν πολύ πιο αποτελεσματικά τους συσχετισμούς των δυνάμεων και την ακριβή γκάμα των δυνατοτήτων59. Ο άλλος πρωταγωνιστής των Δεκεμβριανών, ο 65

istoria.forumotion.com

66

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Γιώργος Παπανδρέου, δέχτηκε επίσης πάρα πολλές κριτικές για το γεγονός ότι δεν κατάφερε να πετύχει τη συνεννόηση και το συμβιβασμό με το ΕΑΜ ώστε να αποφύγει τον Εμφύλιο Πόλεμο. Σύμφωνα με τον Θανάση Σφήκα, ο Παπανδρέου «υπήρξε πάντοτε ευάλωτος και ενδοτικός στις απαιτήσεις των Βρετανών, των οποίων η υποστήριξη αποτελούσε το μοναδικό του όπλο, πλεονέκτημα και νομιμοποίηση»60. Την αποτυχία του να μεσολαβήσει επιτυχημένα μεταξύ ΕΑΜ και Βρετανών την αποδέχτηκε έμμεσα και ο ίδιος ο Παπανδρέου με τις δύο διαδοχικές παραιτήσεις που υπέβαλε σε διάστημα λίγων ημερών, αλλά δεν έγιναν δεκτές από τους Βρετανούς. Ο Παπανδρέου υπερασπίστηκε αργότερα την πολιτική του απαντώντας στους συντηρητικούς που, μετά τον Δεκέμβριο, τον κατηγορούσαν για «υποχωρητικότητα» έναντι του ΕΑΜ «ότι η πολιτική της Εθνικής Ενώσεως με την συμμετοχήν του ΕΑΜ εις την Κυβέρνησι μας ήνοιξε τα πύλας της Ελλάδος, εις τρόπον ώστε την 3η Δεκεμβρίου 1944, αντί να είμεθα ημείς εξόριστοι και το ΕΑΜ κράτος, να είμεθα ημείς Κράτος και το ΕΑΜ Στάσις»61.

Βρετανοί στρατιώτες μεταφέρουν τραυματία από τις μάχες της Αθήνας.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Από τις πράξεις του Παπανδρέου την εποχή των Δεκεμβριανών φαίνεται ότι προσπαθούσε να αντικρούσει τον ευρέως διαδεδομένο χαρακτηρισμό που του αποδιδόταν ως «αχυράνθρωπος των Βρετανών» και με τις ενέργειές του να αποφύγει την εμφύλια αναμέτρηση με το ΕΑΜ. Η αποτυχία του οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι τη συγκεκριμένη περίοδο την εξουσία στη Βρετανία είχαν θιασώτες της ωμής επέμβασης και της αποικιοκρατικής παράδοσης. Η επέμβαση της Αγγλίας στα εσωτερικά της Ελλάδας σε συνδυασμό με την καλά υπολογισμένη αποστασιοποίηση της Σοβιετικής Ενωσης και την αμφιταλάντευση του ΚΚΕ μεταξύ πολιτικής διευθέτησης και ένοπλης επιβολής οδήγησαν στην τραγωδία των Δεκεμβριανών τα οποία ήταν ίσως το πιο κρίσιμο σκαλί στην κλίμακα της βίας που θα συνέχιζε να καταστρέφει την ελληνική κοινωνία και στα επόμενα χρόνια της δεκαετίας του 40. 67

istoria.forumotion.com

Βιβλιογραφια Βουρνάς Τάσος, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, τόμος Γ΄, Πατάκης, Αθήνα, 2009. Κόντης Βασίλης, Σοσιαλιστικά κράτη και ΚΚΕ στον Εμφύλιο, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2012 Κουτσοπανάγου Γιούλα, «Η στάση των Times απέναντι στην Ελλάδα, 1944-1949, και οι αρχές του ψυχρού πολέμου», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του '44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 219-237 Μπάεφ Ιορδαν, «Τα Βαλκάνια, η πρώτη εστία του ψυχρού πολέμου στην Ευρώπη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του '44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 165-189. Οικονομίδης Φοίβος, «Ο Δεκέμβρης του '44 και οι μεγάλες δυνάμεις», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 206-218. Παπαστράτης Προκόπης, «Από την απελευθέρωση στην εμφύλια σύγκρουση του Δεκέμβρη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 190-205 Παπαστράτης Προκόπης, «Οι κυβερνήσεις εξορίας: Ενα ευρωπαϊκό φαινόμενο», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή-Αντίσταση, 1940-1945, Γ1 τόμος, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007, σ. 197-259. Σφήκας Θανάσης, «Από τις “κυβερνήσεις ανδρεικέλων” στην “αντι-ιμπεριαλιστική, μη

68

επεμβατική ευπρέπεια”- Η ελληνική πολιτική της Βρετανίας, 1936-1949», στο Χάγκεν Φλάισερ (επιμ.), Η Ελλάδα 36-49, Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο. Τομές και συνέχειες, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ. 73-86 Σφήκας Θανάσης, Το «χωλό άλογο», Οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης, 1941-1949, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007. Φαράκος Γρηγόρης, «Απελευθέρωση με ένοπλη σύγκρουση. Η στάση και οι θέσεις του ΚΚΕ», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 79-95. Γρηγόρης Φαράκος, Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, Σχέσεις ΚΚΕ και Διεθνούς Κομμουνιστικού Κέντρου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004. Φλάισερ Χάγκεν, «Η περίοδος της Κατοχής», στο Ευάγγελος Κωφός (επιμ.), Ιστορία Ελληνικού Eθνους, 16ος τόμος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000, σ. 7-47. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εμφύλιος Πόλεμος και πρόσληψη του κόσμου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, Μια αποτίμηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2007, σ. 57-75. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Συνέχειες και ασυνέχειες στους στόχους της ελληνικής πολιτικής στα Βαλκάνια πριν και μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», στο Φλάισερ Χάγκεν (επιμ.), Η Ελλάδα 36-49, Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο, Τομές και συνέχειες, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ. 44-52.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Υποσημειωσεισ 1. Θανάσης Σφήκας, Το «χωλό άλογο», Οι διεθνείς συνθήκες της ελληνικής κρίσης, 1941-1949, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007, σ. 116-118. 2. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 119-126. 3. Παπαστράτης Προκόπης, «Οι κυβερνήσεις εξορίας: Ενα ευρωπαϊκό φαινόμενο», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ, Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή-Αντίσταση, 1940-1945, Γ1 τόμος, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2007, σ. 197-199. 4. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εμφύλιος Πόλεμος και πρόσληψη του κόσμου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, Μια αποτίμηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2007, σ. 72-73. 5. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 128. 6. Χάγκεν Φλάισερ, «Η περίοδος της Κατοχής», στο Ευάγγελος Κωφός (επιμ.), Ιστορία Ελληνικού Εθνους, 16ος τόμος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2000, σ. 40-42. 7. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 126-127. 8. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εμφύλιος Πόλεμος και πρόσληψη του κόσμου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, Μια αποτίμηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2007, σ. 65. 9. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 149. 10. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 235-241.

20. Ο. π.. 21. Φοίβος Οικονομίδης, Πρώτο αίμα στον Ψυχρό Πόλεμο, Ελευθεροτυπία, 4/4/2009, http:// www.enet.gr/?i=news.el.article&id=32058 22. Μπάεφ Ιορδαν, «Τα Βαλκάνια, η πρώτη εστία του ψυχρού πολέμου στην Ευρώπη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 168. 23. Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, τόμος Γ΄, Πατάκης, Αθήνα, 2009. Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Εμφύλιος Πόλεμος και πρόσληψη του κόσμου: Μεταλλαγές στις ελληνικές στρατηγικές αντιλήψεις στη δεκαετία του 1940», στο Ιωάννης Μουρέλος, Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος, Μια αποτίμηση, Πολιτικές, ιδεολογικές, ιστοριογραφικές προεκτάσεις, ΙΜΧΑ, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2007, σ. 409-410. 24. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «Συνέχειες και ασυνέχειες στους στόχους της ελληνικής πολιτικής στα Βαλκάνια πριν και μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο», στο Φλάισερ Χάγκεν (επιμ.), Η Ελλάδα 36-49, Από τη Δικτατορία στον Εμφύλιο, Τομές και συνέχειες, Καστανιώτης, Αθήνα, 2003, σ. 47-48. 25. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 140. 26. Προκόπης Παπαστράτης, «Από την απελευθέρωση στην εμφύλια σύγκρουση του Δεκέμβρη», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 198-199. 27. Προκόπης Παπαστράτης, «Οι κυβερνήσεις εξορίας…», ό. π., σ. 250.

38. Ο. π., σ. 256. 39. Ιορδάν Μπάεφ, ό. π., σ. 183. 40. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 258. 41. Γρηγόρης Φαράκος, Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Σχέσεις ΚΚΕ και Διεθνούς Κομμουνιστικού Κέντρου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2004, σ. 137. 42. Ιορδάν Μπάεφ, ό. π., σ. 179. 43. Ο. π., σ. 180. 44. Γρηγόρης Φαράκος, ό. π., σ. 145. 45. Τάσος Βουρνάς, ό. π., σ. 444. 46. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 153. 47. Προκόπης Παπαστράτης, «Από την απελευθέρωση…», ό. π., σ. 191. 48. Γιούλα Κουτσοπανάγου, «Η στάση των Times απέναντι στην Ελλάδα, 1944-1949, και οι αρχές του ψυχρού πολέμου», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 219-237. 49. Σφήκας, ό.π., σ.132 50. Φοίβος Οικονομίδης, ό. π.. 51. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 153. 52. Θανάσης Σφήκας, «Από τις ‘κυβερνήσεις ανδρεικέλων’…», ό. π., σ. 77-78. 53. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 252. 54. Θανάσης Σφήκας, Το χωλό άλογο, ό. π., σ. 152. 55. Φοίβος Οικονομίδης, «Ο Δεκέμβρης του ΄44 και οι μεγάλες δυνάμεις», στο Γρηγόρης Φαράκος (επιμ.), Δεκέμβρης του 44. Νεότερη έρευνα, νέες προσεγγίσεις, Φιλίστωρ, Αθήνα, 2000, σ. 217.

11. Βασίλης Κόντης, Σοσιαλιστικά κράτη και ΚΚΕ στον Εμφύλιο, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2012, σ. 10-11.

28. Τάσος Βουρνάς, ό. π., σ. 434. 29. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 251253.

56. Βασίλης Κόντης, ό. π., σ. 15.

12. Χάγκεν Φλάισερ, ό. π., σ. 43.

30. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 147.

13. Ο. π., σ. 43.

58.Θανάσης Σφήκας, Τα Δεκεμβριανά, Καθημερινή, 30/4/2011.

14. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 131.

31. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 253256.

15. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 243.

32. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 147.

16. Ο. π., σ. 245.

33. Ο. π., σ. 148.

17. Βασίλης Κόντης, ό. π., σ. 12.

34. Ο. π., σ. 149.

59. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Τα Δεκεμβριανά, Καθημερινή, 30/4/2011, http://portal. kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ kathextra_1_30/04/2011_459889

18. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 245247.

35. Φοίβος Γρηγοριάδης, ό. π..

60. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 144.

36. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 151.

61. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «Εμφύλιος Πόλεμος…», ό. π., σ. 66.

19. Θανάσης Σφήκας, ό. π., σ. 139.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

37. Προκόπης Παπαστράτης, ό. π., σ. 257.

57. Ιορδάν Μπάεφ, ό. π., σ. 169.

69

istoria.forumotion.com

Διαδηλωτές οπαδοί του ΕΑΜ απομακρύνονται μόλις έπεσαν οι πρώτοι πυροβολισμοί στην πλατεία Συντάγματος κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου της 3ης Δεκεμβρίου 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel). 70

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Τo ματωμένο συλλαλητήριο

Νίκος Γιαννόπουλος Iστορικός

ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΕΜΦΥΛΙΑΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ Το ΕΑΜικό συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου 1944 και η έναρξη των συγκρούσεων. Οι δυνάμεις των αντιμαχόμενων. Οι ανεπιτυχείς επιθέσεις των ΕΛΑΣιτών εναντίον της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας στο Γουδή και του Συντάγματος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη. Η καθοριστική εμπλοκή των βρετανικών δυνάμεων. Η επίσκεψη του Τσώρτσιλ στην Αθήνα και η προσπάθεια εξεύρεσης λύσης. Το σχέδιο ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» από τον ΕΛΑΣ, που τελικά ματαιώθηκε.

Σ

τις 12 Οκτωβρίου 1944 χιλιάδες Αθηναίοι ξεχύθηκαν στους δρόμους της πρωτεύουσας πανηγυρίζοντας την αποχώρηση των Γερμανών. «Ο ήλιος της λευτεριάς» ζέσταινε τις καρδιές. Δύο μήνες, όμως, αργότερα ο ήλιος αυτός καλυπτόταν από τα βαριά σύννεφα του εμφύλιου σπαραγμού. Η Αθήνα θα ζούσε τις χειρότερες στιγμές της σύγχρονης Ιστορίας της. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Tα Δεκεμβριανά ήταν συνέπεια του αλληλοσπαραγμού των Ελλήνων, ακόμη και των οργανώσεων που έγραψαν το Επος της Εθνικής Αντίστασης, κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Αμέσως μετά την απελευθέρωση της Αθήνας (12 Οκτωβρίου 1944), η πρώτη ελληνική κυβέρνηση, υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, επιδόθηκε στην οργάνωση του κράτους. Στο πλαίσιο αυτό προβλέπονταν η διάλυση των αντάρτικων σχηματισμών (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ κ.ά.) και η συγκρότηση εθνικού στρατού. Από τις 25 Νοεμβρίου, μάλιστα, άρχισε η οργάνωση των μονάδων Εθνοφυλακής, όπως προβλεπόταν. Το ΕΑΜ, μετά από παλινωδίες, αρνήθηκε να διαλύσει την Πολιτοφυλακή στην Αθήνα (η οποία αποτελείτο αποκλειστικά από στελέχη του ΕΛΑΣ). Διενήργησε μάλιστα και επιθέσεις στις, υπό σύσταση μονάδες Εθνοφυλακής, αρπάζοντας τον οπλισμό τους. Παράλληλα, εξήγγειλε αντικυβερνητικό συλλαλητήριο στις 3 Δεκεμβρίου και γενική απεργία την επομένη. Το συλλαλητήριο πραγματοποιήθηκε με τον κύριο όγκο των διαδηλωτών (60.000 περίπου) να προσεγγίζει περί τις 10.00 την πλατεία Συντάγματος. Σύμφωνα με τους αριστερούς, οι διαδηλωτές δεν έφεραν όπλα. Αντίθετα, σύμφωνα με την κυβερνητική πλευρά, αρκετοί από αυτούς έφεραν, κρυμμένα κάτω από τα ενδύματά τους, ελαφρά όπλα. Η πραγματικότητα πρέπει να βρίσκεται κάπου στη μέση, καθώς το ΕΑΜ συνήθιζε να περιφρουρεί τις διαδηλώσεις του με οπλισμένα μέλη. Η πρώτη επαφή αστυνομικών και διαδηλωτών έγινε επί της λεωφόρου Βασιλίσσης Αμαλίας (κοντά στη δυτική είσοδο του Βασιλικού, τότε, Κήπου). Παρά τις συστάσεις των επικεφαλής αστυνομικών προς τους διαδηλωτές, οι τελευταίοι συνέχισαν να κινούνται προς την πλατεία Συντάγματος, υποχρεώνοντας τον αστυνομικό κλοιό να οπισθοχωρεί. Περί τις 10.30 οι διαδηλωτές είχαν πλέον φθάσει στη διασταύρωση των οδών Βασιλίσσης Σοφίας, Βασιλίσσης Αμαλίας και Πανεπιστημίου. Με την αστυνομική δύναμη να μην είναι διατεθειμένη να υποχωρήσει πε71

istoria.forumotion.com

Η Αστυνομία ανοίγει πυρ κατά των διαδηλωτών στην πλατεία Συντάγματος, μπροστά στον Αγνωστο Στρατιώτη στις 3 Δεκεμβρίου 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel).

ραιτέρω, σημειώθηκαν εκτεταμένες συμπλοκές, σώμα με σώμα, με τους διαδηλωτές. Από χειροβομβίδα που εκτοξεύθηκε από κάποιο διαδηλωτή σκοτώθηκε ένας υπαρχιφύλακας της Τροχαίας. Σχεδόν ταυτόχρονα οι διαδηλωτές άρχισαν να κινούνται απειλητικά προς το κτίριο της Διεύθυνσης της Αστυνομίας, με σκοπό να το καταλάβουν (συμβολή λεωφόρων Βασιλίσσης Σοφίας και Αμαλίας). Οι 20 περίπου αστυνομικοί της φρουράς του έβαλαν εναντίον τους, καταφέρνοντας να τους αναχαιτίσουν. Η διαταγή για την εκτέλεση των πυρών δόθηκε από τον αρχηγό της Αστυνομίας Αγγελο Εβερτ. Ο τελευταίος σε συνέντευξή του το 1958 στην εφημερίδα «Ακρόπολις» παραδέχθηκε ότι εκείνος έδωσε την εντολή να πυροβολήσουν οι αστυνομικοί, επικαλούμενος σχετική κυβερνητική εντολή για τη διάλυση της συγκέντρωσης «με κάθε μέσο», αλλά και για λόγους αυτοάμυνας. 72

Στο κέντρο της πόλης τα επεισόδια συνεχίστηκαν μέχρι τις 13.30 περίπου, οπότε απομακρύνθηκε το πλήθος με την παρέμβαση και δύο λόχων Βρετανών αλεξιπτωτιστών, οι οποίοι δεν χρησιμοποίησαν πυρά. Σύμφωνα με το ΕΑΜ, οι νεκροί διαδηλωτές ήταν 21 και οι τραυματίες 140. Το εντυπωσιακό είναι ότι το συλλαλητήριο δεν διαλύθηκε. Οι νεκροί καλύφθηκαν με λουλούδια από τα παρακείμενα ανθοπωλεία, ενώ οι προγραμματισμένοι λόγοι εκφωνήθηκαν κανονικά. Σύμφωνα, μάλιστα, με ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ένα ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ, ενδεδυμένο με γερμανικές στολές, εμφανίστηκε από το πουθενά και εκτέλεσε χρέη τιμητικού αγήματος για τους νεκρούς. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου απηύθυνε στον ελληνικό λαό διάγΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Οι πρώτοι νεκροί διαδηλωτές κείτονται στην πλατεία Συντάγματος (φωτογραφία Dmitri Kessel).

γελμα, καταγγέλλοντας το ΚΚΕ και το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ως στασιαστές. Αργά την ίδια ημέρα, έπειτα από αίτημα της κυβέρνησης, ο Βρετανός αντιστράτηγος Ρόναλντ Σκόμπυ (αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων στην Ελλάδα ύστερα από τη Συμφωνία της Καζέρτας) απηύθυνε διαταγή με την οποία ζητούσε την απομάκρυνση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ και της Πολιτοφυλακής από την Αθήνα, λόγω της μη συμμόρφωσής τους με προηγούμενες εντολές που απαγόρευαν την είσοδό τους στην πόλη. Η διαταγή τόνιζε πως μονάδες του ΕΛΑΣ, που δεν θα είχαν απομακρυνθεί από την περιοχή μετά τα μεσάνυκτα της 6ης προς την 7η Δεκεμβρίου, θα θεωρούνταν αυτομάτως εχθρικές. Την ίδια στιγμή, η ηγεσία του ΕΛΑΣ χαρακτήριζε την κατάσταση «οξυτάτη» και διέταζε την εφαρμογή σχεδίου για την κατάληψη της εξουσίας. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Οι δυνάμεις των αντιπάλων Τις παραμονές της σύγκρουσης, στο πλευρό της κυβέρνησης τάχθηκαν η Χωροφυλακή και η Αστυνομία Πόλεων, η ΙΙΙ ΕΟΤ (Ελληνική Ορεινή Ταξιαρχία), η ανασυσταθείσα Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και οι βρετανικές 23η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία, 2η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών και 139η Ταξιαρχία Πεζικού, που βρίσκονταν υπό τη διοίκηση του Σκόμπυ. Η Χωροφυλακή διέθετε περίπου 3.000 άνδρες, διάσπαρτους σε ολόκληρη σχεδόν την Αθήνα, χωρίς δυνατότητα ταχείας μετακίνησης. Εξαιρώντας το Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών και τη Σχολή της Χωροφυλακής που διέθεταν επαρκή δύναμη, οι υπόλοιπες θέσεις υποτυπωδώς μόνο μπορούσαν να αντισταθούν σε οργανωμένες επιθέσεις. Η Αστυνομία Πόλεων διέθετε περίπου 2.500 άνδρες, επίσης 73

istoria.forumotion.com

διάσπαρτους σε ολόκληρη την Αθήνα. Η μικρή δύναμη κάθε τμήματος, η σχετικά μεγάλη απόσταση του ενός από το άλλο και ο ανεπαρκής οπλισμός των αστυνομικών τα καθιστούσαν εύκολο στόχο για τον ΕΛΑΣ. Γι’ αυτό το λόγο είχε εκπονηθεί σχέδιο το οποίο προέβλεπε τη σύμπτυξη και συγκέντρωση του προσωπικού των αστυνομικών τμημάτων σε καίρια σημεία στο κέντρο της Αθήνας, για την προστασία τους και για την εξασφάλιση ζωτικών κυβερνητικών υπηρεσιών. Τελικά, το σχέδιο δεν εφαρμόστηκε, με ολέθριες συνέπειες για τους αστυνομικούς.

πυροβόλα), με συνολική δύναμη 2.500 άνδρες. Από το βαρύ οπλισμό της ταξιαρχίας, διετίθεντο μόνο 34 όλμοι. Τα υπόλοιπα βαρέα όπλα και τεθωρακισμένα οχήματα, καθώς και τα πυροβόλα του Συντάγματος Πυροβολικού βρίσκονταν στην Ιταλία και έφθασαν στην Ελλάδα στο τέλος των επιχειρήσεων (31 Δεκεμβρίου). Οι δυνάμεις αυτές ήταν εγκατεστημένες στο Γουδή, στο χώρο όπου σήμερα βρίσκεται η Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση Υποστήριξης Στρατού (κοντά στο 401 Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο).

«Ισχυρό χαρτί» για την κυβέρνηση αποτελούσε η εμπειροπόλεμη ΙΙΙ ΕΟΤ, η οποία αποτελείτο από τα τρία τάγματά της, το 6ο Τάγμα Φρουρών (που έφθασε από την Αίγυπτο μόλις στις 5 Δεκεμβρίου) και το ΙΙΙ Σύνταγμα Πεδινού Πυροβολικού (χωρίς

Στις κυβερνητικές δυνάμεις υπάγονταν επίσης: 256 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και ευέλπιδες, οι οποίοι στρατωνίζονταν στα κτίρια της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων (ΣΣΕ) στο Πεδίον του Αρεως.

Η διαταγή έναρξης του πυρός δόθηκε από τον αρχηγό της Αστυνομίας Πόλεων, Αγγελο Εβερτ (άκρη αριστερά). Σε πρώτο πλάνο διακρίνεται ο Γεώργιος Παπανδρέου. 74

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Οι πυρήνες των 101, 141 και 142 Ταγμάτων Εθνοφυλακής (Τ.Ε.) ήταν εγκατεστημένοι στο Ιωσηφόγλειο Νοσοκομείο (στη λεωφόρο Συγγρού), στα παλαιά Ανάκτορα και στα κτίρια της Σεβαστοπουλείου Τεχνικής Σχολής (έναντι του Νοσοκομείου «Ελενα»), αντίστοιχα. Περίπου 400-600 ναυτικοί, κάθε βαθμού, του Βασιλικού Ναυτικού φρουρούσαν το Αρχηγείο του Στόλου στον Πειραιά, στο κτίριο της Σχολής των Ναυτικών Δοκίμων, το Μέγαρο Βάττη, όπου έδρευε η Ναυτική Διοίκηση Πειραιώς, το κτίριο του υπουργείου Ναυτικών στην πλατεία Κλαυθμώνος, το Ναύσταθμο της Σαλαμίνας και τις εγκαταστάσεις του Σκαραμαγκά. Υπήρχαν περίπου 500-600 ένοπλοι της Χ και άλλων εθνικιστικών και μη κομμουνιστικών οργανώσεων. Η συνολική δύναμη των ελληνικών τμημάτων ανερχόταν στις 9.500-10.000 άνδρες. Αναφορικά με τις βρετανικές δυνάμεις, η 23η Τεθωρακισμένη Ταξιαρχία είχε εγκαταστήσει το στρατηγείο της στους στρατώνες Παραπηγμάτων (στο χώρο μεταξύ του ΝΙΜΤΣ και της Αμερικανικής Πρεσβείας). Σε αυτήν υπάγονταν η 46η Επιλαρχία του Βασιλικού Συντάγματος Αρμάτων (με 16 άρματα μάχης Sherman και 19 τεθωρακισμένα οχήματα στην έδρα της Ταξιαρχίας και δύο άρματα και τέσσερα τεθωρακισμένα οχήματα στις εγκαταστάσεις της ΣΣΕ), η 50ή Επιλαρχία του Βασιλικού Συντάγματος Αρμάτων (χωρίς άρματα), με τους άνδρες της σε ρόλο Πεζικού εγκατεστημένου σε διάφορα σημεία της Αθήνας, η 463η Μοίρα Πεδινού Πυροβολικού (με οκτώ πυροβόλα) εγκατεστημένη στην έδρα της Ταξιαρχίας, ο 331ος Λόχος Μεταφορών και κάποιες ακόμη μικρές μονάδες διοικητικής μέριμνας στην έδρα της Ταξιαρχίας. Οι Βρετανοί παρέτασσαν, επίσης, την 139η Ταξιαρχία Πεζικού (μειωμένης σύνθεσης) με το στρατηγείο της και το τάγμα Durham Light Infantry εγκατεστημένο στο Νέο Φάληρο, και επίσης το τάγμα Leicesters στη χερσόνησο της Καλλίπολης. Κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στην 139η Ταξιαρχία διατέθηκαν το 64ο Σύνταγμα Ελαφρού Αντιαεροπορικού Πυροβολικού (χωρίς πυροβόλα) ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπυ, επικεφαλής των συμμαχικών δυνάμεων στην Ελλάδα. Με διαταγή του ζήτησε την απομάκρυνση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ από την Αθήνα.

ενεργώντας ως μονάδα Πεζικού, καθώς και ο 2902 Λόχος Αμύνης του Συντάγματος της RAF. Η βρετανική διοίκηση διέθετε και τη 2η Ταξιαρχία Αλεξιπτωτιστών (αποτελούμενη από το 4ο και το 6ο Τάγμα), με το στρατηγείο της στην οδό Πανεπιστημίου. Παράλληλα, διετίθετο και η 64η Πυροβολαρχία Ελαφρού Πυροβολικού, χωρίς όμως πυροβόλα. Οι παραπάνω δυνάμεις της Ταξιαρχίας επρόκειτο εντός των πρώτων ημερών του Δεκεμβρίου να αναχωρήσουν για την Ιταλία. Η μοίρα όμως έλαχε σε πολλούς Βρετανούς στρατι75

istoria.forumotion.com

Η Αστυνομία Πόλεων διέθετε τις μέρες εκείνες περίπου 2.500 άνδρες (φωτογραφία Dmitri Kessel). 76

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

ώτες, αντί να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον των Γερμανών, να εμπλακούν σε μια σφοδρή εμφύλια σύγκρουση των Ελλήνων συμμάχων τους. H συνολική δύναμη των Βρετανών υπολογίζεται στις 4.500 άνδρες, με 18 άρματα μάχης τύπου Sherman και 23 τεθωρακισμένα οχήματα. Τέλος, είχαν φθάσει στην πρωτεύουσα και τρεις μοίρες αεροσκαφών δίωξης της RAF. Ο ΕΛΑΣ παρέτασσε το Α’ Σώμα Στρατού, την ήδη κινούμενη προς την Αθήνα ΙΙ Μεραρχία και τον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Το Α’ Σώμα Στρατού (διοικητής ο συνταγματάρχης Πυριόχος, καπετάνιος ο Σπύρος Κωτσάκης με το ψευδώνυμο «Νέστορας») αποτελείτο από: ▶ Το Στρατηγείο με το μηχανοκίνητο τμήμα, δύναμης 250 ανδρών.

▶ Την Ι Ταξιαρχία ( 1ο και 2ο Σύνταγμα) συνολικής δύναμης περί τις 2.950 ανδρών. ▶ Τη ΙΙ Ταξιαρχία ( 3ο και 4ο Σύνταγμα), συνολικής δύναμης περί τις 2.950 ανδρών. ▶ Το 5ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Βορείων Προαστίων, δύναμης 1.000 ανδρών. ▶ Το 6ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Πειραιώς, δύναμης 1.600 ανδρών. Το Α’ Σώμα Στρατού είχε οργανωθεί κατά τα τελευταία χρόνια της Κατοχής ως εφεδρική μονάδα του ΕΛΑΣ. Από πλευράς οπλισμού διέθετε 5.000 τυφέκια, κυρίως ιταλικής προέλευσης, 300 υποπολυβόλα, 500 πιστόλια και περίστροφα, 10 οπλοπολυβόλα, μεγάλο αριθμό χειροβομβίδων και επάρκεια πυρομαχικών. Επιπλέον, διέθετε 10 όλμους, δύο αντιαρματικά πυροβόλα και δύο πυροβόλα.

Η εμπειροπόλεμη ΙΙΙ Ορεινή Ταξιαρχία με διοικητή τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο αποτελούσε το «ισχυρό χαρτί» της κυβέρνησης. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

77

istoria.forumotion.com

Βρετανικό άρμα τύπου Σέρμαν σε αθηναϊκό δρόμο κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων. Η ΙΙ Μεραρχία, με τα 2ο, 7ο και 34ο Συντάγματα (από τη Θήβα, τη Χαλκίδα και την Ελευσίνα αντίστοιχα), βρισκόταν ήδη συγκεντρωμένη στην περιοχή Ελευσίνας-Χασιάς, ενώ είχε διαταχθεί η μετακίνηση προς την Αθήνα και του 6ου Συντάγματος της ΙΙΙ Μεραρχίας. Από την XIII Μεραρχία, προς την πρωτεύουσα έσπευδαν το 42ο Σύνταγμα, από την Αμφισσα και το 52ο Σύνταγμα, από τον Δομοκό. Μόνο οι δυνάμεις της ΙΙ Μεραρχίας που μετακινούνταν ανέρχονταν στους 2.500 άνδρες, ενώ η ΕΠΟΝ Αθήνας και ο εφεδρικός ΕΛΑΣ (αποτελούμενος από πολίτες που βρίσκονταν σε επιφυλακή στις γειτονιές τους, για την ενίσχυση των δυνάμεων του Α’ Σώματος Στρατού) αριθμούσε 78

περί τις 10.000-15.000 άνδρες. Συνολικά, λοιπόν, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ ανήρχοντο στους 25.000-30.000 άνδρες και γυναίκες. Πριν από την έναρξη των επιχειρήσεων, η διάταξη των δυνάμεων του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ ήταν η ακόλουθη: ▶ 1ο Σύνταγμα (Ν. Σμύρνη, Καλλιθέα και Ν. Κόσμος). ▶ 2ο Σύνταγμα (Καισαριανή, Βύρωνας, Παγκράτι και Γούβα). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

▶ 3ο Σύνταγμα (Κυψέλη, Πατήσια, Γκύζη και Αμπελόκηποι). ▶ 4ο Σύνταγμα (Περιστέρι, Κολωνός, Πετράλωνα και Ν. Σφαγεία). ▶ 5ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα (Χαλάνδρι, Μαρούσι και Κηφισιά). ▶ 6o Aνεξάρτητο Σύνταγμα (Πειραιά και Κοκκινιά). Το σχέδιο ενεργείας του ΕΛΑΣ προέβλεπε, σε πρώτη φάση, την εξουδετέρωση των μικρών αστυνομικών τμημάτων και των φρουρών της Χωροφυλακής, ξεκινώντας από τις συνοικίες που ήδη ήλεγχε. Με τον τρόπο αυτό θα εξουδετέρωνε τις, διάσπαρτες σε όλη την πόλη, εστίες αντίστασης, περιορίζοντας ταυτόχρονα τη δράση και εκείνων των αστυνομικών τμημάτων που δεν θα είχαν ακόμη καταληφθεί, αποκόπτοντας και απομονώνοντάς τα από τις υπόλοιπες δυνάμεις.

εφαρμογήν αύριον πρωίαν. Μόλις ξημερώσει θα εκτελεσθή ο αφοπλισμός των αστυνομικών τμημάτων και της Χωροφυλακής». Επιτελείς του ΕΛΑΣ, οι οποίοι μελέτησαν το σχέδιο, ανησύχησαν ιδιαίτερα από το γεγονός ότι δεν περιελάμβανε καμία πρόβλεψη για τις βρετανικές δυνάμεις και τη δική τους τυχόν αντίδραση. Σαφείς μάλιστα διαταγές προέβλεπαν την αποφυγή κάθε ενέργειας που θα μπορούσε να ληφθεί ως πρόκληση από τους Βρετανούς! Το σχέδιο ενεργείας των δυνάμεων της κυβέρνησης προέβλεπε άμυνα, προκειμένου να διατηρήσουν τις θέσεις τους και να διαφυλάξουν τις διάφορες κυβερνητικές εγκαταστάσεις. Η έλλειψη ενός οργανωμένου σχεδίου για την αντιμετώπιση

Σε δεύτερη φάση θα επιδιώκετο η εξουδετέρωση των ισχυρότερων θυλάκων αντίστασης, όπως το Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών, η Σχολή της Χωροφυλακής κ.λπ. Στο διάστημα κατά το οποίο το Α’ Σώμα Στρατού θα εξουδετέρωνε τους παραπάνω στόχους, περισφίγγοντας το κέντρο της Αθήνας από διάφορες κατευθύνσεις και αποκλείοντας την περιοχή ΓουδήΨυχικό, θα είχε πλέον επιτευχθεί η συγκέντρωση των μετακινούμενων δυνάμεων, κυρίως της ΙΙ Μεραρχίας, προκειμένου να επιχειρηθεί γενική επίθεση για την εξουδετέρωση των δυνάμεων της ΙΙΙ ΕΟΤ στο Γουδή. Ακολούθως και μετά την επίτευξη των παραπάνω αντικειμενικών σκοπών, το σύνολο των δυνάμεών του θα ήταν διαθέσιμο για την εκκαθάριση της πόλης από μικροεστίες αντίστασης. Αναφορικά με τη μέθοδο ενεργείας του ΕΛΑΣ, οι διαταγές προέβλεπαν την αιφνιδιαστική προσβολή των στόχων με ισχυρές δυνάμεις. Στη διαταγή Α.Π.25/1-12-1944 (3 Δεκεμβρίου-14.30) προβλεπόταν μάλιστα η διάθεση ενός λόχου από κάθε σύνταγμα της Αθήνας για τον αποκλεισμό καθενός αστυνομικού τμήματος: «Κατάσταση οξυτάτη. Σχέδιον ενεργείας 25/1-12-1944 τίθεται εις ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Διάταξη των στρατιωτικών και αστυνομικών Αρχών στην Αθήνα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού). 79

istoria.forumotion.com

της αναμενόμενης επίθεσης των κομμουνιστών οφειλόταν στην πεποίθηση τόσο της κυβέρνησης όσο και των Βρετανών πως οι διαθέσιμες ελληνοβρετανικές δυνάμεις επαρκούσαν για την αντιμετώπιση και την καταστολή ενός κινήματος. Οταν οι μαχητές του ΕΛΑΣ θα έφθαναν σε απόσταση αναπνοής από την πλατεία Συντάγματος, η κυβερνητική πλευρά θα κατανοούσε το λάθος της.

Πρώτο στόχο του ΕΛΑΣ αποτέλεσαν οι δυνάμεις της Ομάδας Χ (200 μέλη), του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Γρίβα, οι οποίες έδρευαν στο Θησείο. Στις 04.30 το πρωί ο λόχος Κουκακίου του ΕΛΑΣ εξαπέλυσε σφοδρό πυρ από το λόφο του Φιλοπάππου. Οι Χίτες αιφνιδιάστηκαν και χρειάστηκαν 20 περίπου λεπτά πριν αρχίσουν να απαντούν στα πυρά. Ο Γρίβας διέταξε επίθεση προς κατάληψη

του λόφου. Τα πυρά των Ελασιτών, όμως, ήταν κίνηση αντιπερισπασμού. Καθώς τα μέλη της Χ προωθούντο προς το λόφο, εγκαταλείποντας τις αμυντικές τους θέσεις, δέχθηκαν πολύπλευρη επίθεση από δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Οι τελευταίες προωθήθηκαν γρήγορα και εγκλώβισαν τους Χίτες στο αστυνομικό τμήμα και το σχολείο της περιοχής. Ξαφνικά όμως η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ διέταξε την άρση της πολιορκίας. Η ηγεσία του ΕΛΑΣ είχε έλθει σε συμφωνία με τους Βρετανούς να τους παραδώσει τον Γρίβα και τους άνδρες του. Πράγματι κατέφθασαν βρετανικά φορτηγά τα οποία παρέλαβαν τα μέλη της Χ και τον αρχηγό τους. Στις 11.30 εστάλη στο Α’ Σώμα Στρατού το ακόλουθο τηλεγράφημα: «Θησείο κατελήφθη. Απώλειες εχθρού 300 νεκροί, τραυματίες και αιχμάλωτοι (οι αριθμοί είναι πλασματικοί). Γρίβας με 180 Χίτες διέφυγαν προς κέντρο με τη βοήθεια αγγλικών δυνάμεων. Λάφυρα άφθονα. Απώλειες ημέτερες 20 νεκροί και 70 τραυματί-

Ο Σπύρος Κωτσάκης («Νέστορας»), καπετάνιος του Α’ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ.

Ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Γρίβας, αρχηγός της Ομάδας Χ με έδρα το Θησείο, η οποία αποτέλεσε τον πρώτο στόχο των επιχειρήσεων του ΕΛΑΣ.

H έναρξη των επιχειρήσεων

80

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Μέλη του ΕΑΜ κείτονται νεκρά από τους πυροβολισμούς που έπεσαν από το «Ξενοδοχείο Μ. Βρεταννία» κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου της 3ης Δεκεμβρίου 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

81

istoria.forumotion.com

ες. Διαταγή διακοπής επιχειρήσεων ελήφθη». Το Θησείο πέρασε στα χέρια του ΕΛΑΣ. Το τελευταίο εμπόδιο προς την πλατεία Συντάγματος ήταν πια το Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών στην περιοχή Μακρυγιάννη. Σύμφωνα με τις διαταγές της ηγεσίας του ΚΚΕ, η 4η Δεκεμβρίου είχε οριστεί ως ημέρα έναρξης της γενικής επίθεσης για την κατάληψη της Αθήνας. Στο πλαίσιο των ευρύτερων αυτών επιχειρήσεων, το 2ο Σύνταγμα της ΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, δύναμης 800 ανδρών, με στρατιωτικό διοικητή τον ταγματάρχη Μιχάλη Παπαζήση και καπετάνιο τον ανθυπολοχαγό Δημήτριο Δημητρίου, είχε αρχίσει να προωθείται από τη Χασιά προς το Χαλάνδρι και το Ψυχικό. Το σύνταγμα στρατοπέδευσε στην περιοχή του Αμερικανικού Κολλεγίου στο Ψυχικό. Ο Δημητρίου έλειπε και τη διοίκηση ασκούσε ο Παπαζήσης. Αυτός όμως δεν ήταν

κομμουνιστής. Αξιωματικός καριέρας του Ελληνικού Στρατού και βετεράνος της Μικρασιατικής Εκστρατείας και του ελληνοϊταλικού πολέμου, δεν επιθυμούσε να εμπλακεί στην εμφύλια διαμάχη και βρισκόταν σε συνεννόηση με την κυβέρνηση και τους Βρετανούς. Ετσι όταν το σύνταγμά του περικυκλώθηκε από βρετανικές δυνάμεις δεν υπήρξε καμία αντίδραση. Το σύνταγμα αφοπλίστηκε και μεταφέρθηκε με βρετανικά φορτηγά πέρα από τη γραμμή την οποία είχε καθορίσει ο Σκόμπυ (Ελευσίνα-Λιόσια-Κηφισιά-Μεσόγεια). Με αυτό τον τρόπο, μια επίλεκτη δύναμη του ΕΛΑΣ εξουδετερώθηκε πριν καν να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις. Στις 4 Δεκεμβρίου το ΕΑΜ είχε κηρύξει γενική απεργία, η οποία σημείωσε πρωτοφανή επιτυχία λόγω των ερεισμάτων που διέθεταν οι κομμουνιστές στις δημόσιες υπηρεσίες.

Η κηδεία των θυμάτων της διαδήλωσης αποτέλεσε την έναρξη των συγκρούσεων (φωτογραφία Dmitri Kessel). 82

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Το μεσημέρι τελέστηκε η κηδεία των νεκρών διαδηλωτών της προηγούμενης ημέρας. Στο νέο συλλαλητήριο που διοργανώθηκε, οι οπαδοί του ΕΑΜ διενήργησαν πορεία διά μέσου κεντρικών οδών της Αθήνας με απειλητικές διαθέσεις, συνοδευόμενοι από ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ. Κατά τη διάρκεια του συλλαλητηρίου, οι κομμουνιστές υποστηρίζουν πως εβλήθησαν και πάλι απρόκλητα από την Αστυνομία (από το κτίριο της Γενικής Ασφάλειας και του Δ’ Αστυνομικού Τμήματος), μέλη Ταγμάτων Ασφαλείας εξοπλισμένα από την κυβέρνηση και μέλη της Χ (από ξενοδοχείο στην Ομόνοια), με αποτέλεσμα την πρόκληση 100 νεκρών και τραυματιών. Μετά τη λήξη και του δευτέρου συλλαλητηρίου, τις απογευματινές ώρες της 4ης Δεκεμβρίου, ξεκίνησαν οι κύριες επιθετικές επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ. Τα αστυνομικά τμήματα και οι λοιπές υπηρεσίες της Αστυνομίας Πόλεων και της Χωροφυλακής του Πειραιά αποτέλεσαν τους πρώτους στόχους. Εξαιτίας του αιφνιδιασμού, της ανεπάρκειας προσωπικού, της έλλειψης οπλισμού και της διακοπής των τηλεφωνικών επικοινωνιών, οι αστυνομικοί και οι χωροφύλακες βρέθηκαν ανέτοιμοι να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις και παραδόθηκαν, τις περισσότερες φορές μετά από μικρής διάρκειας συμπλοκές. Μόνο 50 άνδρες του τμήματος επιφυλακής της Αστυνομικής Διεύθυνσης Πειραιά κατάφεραν να σωθούν, καταφεύγοντας στο Μέγαρο Βάττη. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν και κατά της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων, αλλά απέτυχαν να την καταλάβουν. Μέχρι να βραδιάσει όλα τα αστυνομικά τμήματα του Πειραιά είχαν καταληφθεί από τον ΕΛΑΣ. Στην Αθήνα, επίσης, οι επιτιθέμενοι σημείωσαν σημαντικές επιτυχίες. Με το τέλος της 4ης Δεκεμβρίου, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν πετύχει την κατάληψη των 17 από τα 23 αστυνομικά τμήματα της Αθήνας, καθώς και των φυλακών Βουλιαγμένης. Είχαν με τον τρόπο αυτό επικρατήσει ουσιαστικά στο μεγαλύτερο μέρος της πρωτεύουσας. Οι εξελίξεις αυτές κλόνισαν την κυβέρνηση, παρότι η κομμουνιστική επίθεση θεωρείτο αναμενόμενη. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Οι επιχειρήσεις της 5ης Δεκεμβρίου Η 5η Δεκεμβρίου ήταν ημέρα δοκιμασιών για την Αστυνομία και τη Χωροφυλακή. Σκληρότατες επιθέσεις του ΕΛΑΣ τούς προξένησαν βαριές απώλειες. Επιπλέον, ο ΕΛΑΣ είχε πετύχει κάτι πολύ σημαντικό. Ενέπλεξε ταυτόχρονα όλες τις εχθρικές δυνάμεις στον αγώνα. Με αυτό τον τρόπο πολύ δύσκολα η μια εστία αντίστασης μπορούσε να ενισχύσει την άλλη. Στο μεταξύ, ο Σκόμπυ έλαβε από τον Βρετανό πρωθυπουργό Ουίνστον Τσώρτσιλ τηλεγράφημα με το οποίο εξουσιοδοτείτο να ενεργήσει με κάθε τρόπο για την αποκατάσταση της τάξης, ενώ ταυτόχρονα ακυρώθηκε η προγραμματισμένη αναχώρηση της 2ης Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών για την Ιταλία. Την ίδια ημέρα διατάχθηκε η άφιξη και του 5ου Τάγματος της ίδιας Ταξιαρχίας, το οποίο μετά την αποβίβασή του στο Φάληρο προωθήθηκε προς το Ρουφ. Ετσι διαλύθηκαν και οι όποιες αυταπάτες της ηγεσίας του ΚΚΕ για μη ενεργό συμμετοχή των βρετανικών δυνάμεων στη σύγκρουση. Παρά τη βρετανική συνδρομή στην άμυνα πολλών κυβερνητικών θυλάκων (έστω και αν στις περισσότερες περιπτώσεις η συνδρομή ήταν «πυροσβεστική») μέχρι τις 9 Δεκεμβρίου ο ΕΛΑΣ επισήμως δεν βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τις βρετανικές δυνάμεις. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας (5η Δεκεμβρίου), η ελληνική κυβέρνηση κήρυξε το στρατιωτικό νόμο στην Αθήνα και τον Πειραιά και εξέδωσε διαταγή με την οποία εξουσιοδοτούσε όλα τα εθνικά ένοπλα τμήματα να προβαίνουν σε κάθε μέτρο για την επιβολή της τάξης. Στο αντίπαλο στρατόπεδο η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ απαντούσε στην, από 3 Δεκεμβρίου, διαταγή του Σκόμπυ σχετικά με την απομάκρυνση των δυνάμεών της από την Αττική. Σε αυτή καθίστατο σαφές πως δεν επρόκειτο να συμμορφωθεί με τη διαταγή, ενώ καλούσε τον Βρετανό διοικητή να «παραμείνει ουδέτερος στον αγώνα που διεξάγει ο ελληνικός λαός προς κατοχύρωση των εσωτερικών του ελευθεριών». 83

istoria.forumotion.com

Μετά την απόφαση για ενεργό συμβολή των βρετανικών δυνάμεων στην αντιμετώπιση του ΕΛΑΣ, όλες οι μονάδες και οι σχηματισμοί υπήχθησαν στο στρατηγείο της 23ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας. Η δύναμη που προέκυψε έφερε την κωδική ονομασία Ark Force, από το όνομα του υποστρατήγου Αρκράιτ, διοικητή μέχρι τότε της 23ης Ταξιαρχίας. Οι Βρετανοί εισέρχονταν «στο χορό».

Η επίθεση κατά του Συντάγματος Μακρυγιάννη Ξημερώνοντας η 6η Δεκεμβρίου έβρισκε σχεδόν ολόκληρη την πρωτεύουσα υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Η κυβέρνηση αμυνόταν σε ένα περιορισμένο θύλακα στο κέντρο της πόλης οριζόμενο από το κτίριο του Συντάγματος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη, το Μέγαρο του Ζαππείου, τα Παλαιά Ανάκτορα, το Βασιλικό Κήπο, την πλατεία Ρηγίλλης, το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία» έως και την πλατεία Ομονοίας. Η άμυνα του θύλακα στηριζόταν σε δύο βασικά σημεία: α) Στη Σχολή Χωροφυλακής στη λεωφόρο Μεσογείων (απέναντι από το σημερινό νοσοκομείο «Ερρίκος Ντυνάν») και στο χώρο στρατοπέδευσης της ΙΙΙ ΕΟΤ στο Γουδή β) και στο Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών στου Μακρυγιάννη. Η εξουδετέρωση αυτών των εστιών ήταν επιτακτική, αφού οι θέσεις τους ήταν τέτοιες ώστε να περιορίζουν τη δίοδο των δυνάμεων του ΕΛΑΣ από Βορρά (ΙΙΙ ΕΟΤ και Σχολή Χωροφυλακής) και από Νότο (Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών).

Προκήρυξη του Σκόμπυ προς τον ελληνικό λαό, με την οποία δηλώνει ότι «ευρίσκεται σταθερώς παρά το πλευρόν της Συνταγματικής Κυβερνήσεως». 84

Το Σύνταγμα Χωροφυλακής Μακρυγιάννη βρισκόταν εγκατεστημένο στους στρατώνες της ομώνυμης συνοικίας (στο ύψος της σημερινής στάσης του μετρό Ακρόπολη). Από τη θέση αυτή ήλεγχε την είσοδο προς την πλατεία Συντάγματος. Η ηγεσία του ΕΛΑΣ εκτιμούσε το Σύνταγμα του Μακρυγιάννη ως το τελευταίο εμπόδιο πριν από την οριΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Το κτίριο του Συντάγματος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη, το οποίο έγινε το επίκεντρο της αντίστασης των κυβερνητικών δυνάμεων.

στική κυριαρχία στην Αθήνα. Από την άλλη, οι χωροφύλακες είχαν επίγνωση ότι επρόκειτο για μάχη δίχως αύριο. Χαρακτηριστική ήταν η ομιλία του διοικητή του Συντάγματος συνταγματάρχη Γεωργίου Σαμουήλ προς τους άνδρες του: «Πάρετέ το απόφασιν, είμεθα όλοι μελλοθάνατοι. Βάλετέ το όλοι καλά εις τον νουν σας, ότι μόνον η νίκη θα σώση και την Ελλάδα και ημάς τους ιδίους. Ας απωθάνωμεν τουλάχιστον όχι από τας μαχαίρας των αναρχικών, αλλ’ επί του πεδίου της μάχης διά την τιμήν και την ελευθερίαν της πατρίδος μας». Η δύναμη του Συντάγματος ανερχόταν σε 88 αξιωματικούς της Χωροφυλακής, 12 αξιωματικούς του Στρατού και 429 οπλίτες, με 289 τυφέκια διαφόρων τύπων, 15 υποπολυβόλα, τρία ιταλικά οπλοπολυβόλα, ένα πολυβόλο, τρεις όλμους με ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

90 συνολικά βλήματα και δύο αντιαρματικά πυροβόλα. Επιτελικά οι χωροφύλακες ενισχύθηκαν από την παρουσία του αντισυνταγματάρχη Πεζικού Κωνσταντίνου Κωστόπουλου, ειδικού στην άμυνα εντός φρουρίων και τις οδομαχίες. Ο Κωστόπουλος ανέλαβε την κατάρτιση του σχεδίου άμυνας και τη διοίκηση των επιχειρήσεων. Το σχέδιο προέβλεπε την ύπαρξη τριών γραμμών άμυνας, την εξωτερική (1η γραμμή), την εσωτερική (2η γραμμή) και την κεντρική (3η γραμμή). Η 1η γραμμή αποτελείτο από επτά φυλάκια, τα οποία είχαν εγκατασταθεί σε γειτονικές οικίες 85

istoria.forumotion.com

Σχεδιάγραμμα των στρατώνων Μακρυγιάννη, όπου διακρίνονται τα εσωτερικά και τα εξωτερικά φυλάκια (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού).

του στρατοπέδου. Η 2η γραμμή άμυνας οριζόταν από το μαντρότοιχο του στρατοπέδου. Σύμφωνα με το σχέδιο άμυνας, οποιοδήποτε τμήμα της 2ης γραμμής καταλαμβανόταν από τον ΕΛΑΣ έπρεπε να ανακαταληφθεί άμεσα με επέμβαση των διατιθέμενων εφεδρειών. Η 3η γραμμή άμυνας περιελάμβανε το διοικητήριο και τα υπόλοιπα κεντρικά κτίρια, στα οποία, εάν χρειαζόταν, θα δινόταν η τελική μάχη. Από την πλευρά του ΕΛΑΣ, για την εξουδετέρωση του Συντάγματος Χωροφυλακής Αθηνών είχε διατεθεί αρχικά το 1ο Σύνταγμα Αθηνών. Η συνολική δύναμη του Συντάγματος αριθμούσε 1.500 άνδρες, εξοπλισμένους με τυφέκια και υποπολυβόλα, καθώς 86

και με σημαντική ποσότητα εκρηκτικών υλών. Η επίθεση του ΕΛΑΣ ξεκίνησε στις 05.45 της 6ης Δεκεμβρίου, εναντίον των εξωτερικών φυλακίων του Συντάγματος Μακρυγιάννη. Από την πρώτη στιγμή έγινε φανερό ότι αυτή η μάχη θα ήταν η σκληρότερη των Δεκεμβριανών. Οι Ελασίτες συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από τους αμυνομένους. Ωστόσο, η σφοδρότητα του πυρός των τμημάτων του ΕΛΑΣ ήταν καταιγιστική, απαγορεύοντας οποιαδήποτε επικοινωνία του στρατοπέδου με τα φυλάκια, είτε επρόκειτο για την αποστολή ενισχύσεων είτε για την απομάκρυνση τραυματιών και τον ανεφοδιασμό. Μέχρι τις απογευματινές ώρες, τα 4ο, 5ο, 6ο και 7ο φυλάκια ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Σχεδιάγραμμα που δείχνει τις επιθέσεις των δυνάμεων του ΕΛΑΣ εναντίον του Συντάγματος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού).

είχαν καταρρεύσει. Από τους αμυνόμενους χωροφύλακες, όσοι δεν σκοτώθηκαν κατά τη μάχη ή δεν κατάφεραν να διαφύγουν προς το στρατόπεδο συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Οι τελευταίοι διαπομπεύθηκαν μπροστά στα μάτια των συμμαχητών τους, ώστε να καμφθεί το ηθικό τους, και στη συνέχεια εκτελέστηκαν. Η ενέργεια αυτή είχε το αντίθετο αποτέλεσμα, καθώς οι αμυνόμενοι κατανόησαν πως, αν παραδίδονταν, δεν θα είχαν πιθανότητα επιβίωσης. Μετά τις πρώτες επιτυχίες, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιχείρησαν τη δημιουργία ρήγματος στο μαντρότοιχο του στρατοπέδου του Συντάγματος, χρησιμοποιώντας –πιθανότατα – μπαγκαλοτορπίλες ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

και αυτοσχέδιους εκρηκτικούς μηχανισμούς με χειροβομβίδες και βενζίνη. Παρά τη σφοδρότητα των επιθέσεων, ο στόχος δεν επετεύχθη. Εν τω μεταξύ, 50 περίπου σαμποτέρ του ΕΛΑΣ ανέβηκαν στο καταληφθέν 5ο φυλάκιο μεταφέροντας μπιτόνια με βενζίνη και μεγάλη ποσότητα δυναμίτιδας με σκοπό να τα εκσφενδονίσουν στις ταράτσες των κτιρίων, που εφάπτονταν με τον περίβολο του κυρίως κτιριακού συγκροτήματος του Συντάγματος. Μια εύστοχη βολή, όμως, του ενός πυροβόλου των χωροφυλάκων προκάλεσε ανάφλεξη της βενζίνης. Οι σαμποτέρ τυλίχθηκαν στις φλόγες. Επρόκειτο για ένα φοβερό συμβάν το οποίο κλόνισε τους επιτιθέμενους. Κατά τις 18.00 η ένταση της μάχης κόπασε. 87

istoria.forumotion.com

Βρετανοί στρατιώτες ξεκουράζονται σε αίθουσα του παλαιού Μουσείου της Ακρόπολης σε ανάπαυλα της μάχης (φωτογραφία Dmitri Kessel). Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν αποφασίσει να μη βάλουν εναντίον του Ιερού Βράχου. 88

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Την 7η Δεκεμβρίου, βρετανικές δυνάμεις οι οποίες αναπτύχθηκαν στην Ακρόπολη έβαλαν εναντίον των θέσεων του ΕΛΑΣ στου Φιλοπάππου. Το βράδυ 7 προς 8 Δεκεμβρίου, σαμποτέρ του ΕΛΑΣ πέτυχαν την ανατίναξη τμήματος του νότιου μαντρότοιχου. Την 8η Δεκεμβρίου μια αιφνιδιαστική αντεπίθεση των χωροφυλάκων απέφερε την ανακατάληψη δύο φυλακίων, τη σύλληψη 50 ανταρτών και τη διαρπαγή σημαντικής ποσότητας όπλων και πυρομαχικών. Την επόμενη μέρα επετεύχθη η ανατίναξη ενός ακόμη τμήματος του νότιου μαντρότοιχου, ενώ την ίδια ημέρα οι κομμουνιστές ενισχύθηκαν από το III Τάγμα και από ένα λόχο Πεζικού του I Τάγματος του 6ου Συντάγματος Κορίνθου, καθώς και από δύο πυροβόλα. Τη 10η Δεκεμβρίου, μετά τις ενισχύσεις των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, ξεκίνησε (στις 05.30) η σφοδρότερη επίθεση κατά του Συντάγματος Αθηνών. Οι πολιορκητές έβαλαν εναντίον του στρατοπέδου με κάθε μέσο. Μέχρι τις 18.00 όμως η επίθεση είχε αναχαιτιστεί. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι βετεράνοι του ΕΛΑΣ κάνουν λόγο για συνεχή παρουσία βρετανικών αρμάτων, η οποία δεν τους επέτρεψε την κατάληψη του Συντάγματος. Από την άλλη πλευρά, βετεράνοι χωροφύλακες διαψεύδουν οποιαδήποτε ενίσχυση από βρετανικά άρματα. Η μόνη ενίσχυση, όπως υποστηρίζουν, προήλθε από μια ομάδα του βρετανικού Μηχανικού (κατ’ άλλους αλεξιπτωτιστές, ειδικοί στις ναρκοθετήσεις), η οποία παγίδευσε τα ρήγματα και αποχώρησε, καθώς και η υπόσχεση από το διοικητή ενός βρετανικού λόχου, που στάθμευε στου Φιξ, για ρίψη φωτιστικών βλημάτων σε περίπτωση νυχτερινής επίθεσης του ΕΛΑΣ. Το πρωί της 11ης Δεκεμβρίου νέες δυνάμεις του ΕΛΑΣ συνέρρευσαν προς το πολιορκημένο Σύνταγμα από τη λεωφόρο Συγγρού, το Θησείο, την οδό Αναπαύσεως και τη γέφυρα του Ιλισού. Η επίθεση θα ξεκινούσε νύχτα, χωρίς προπαρασκευή Πυροβολικού, ώστε να επιτευχθεί ο προσδοκώμενος αιφνιδιασμός. Ωστόσο, ένα άριστο σύστημα πληροφοριών που είχε αναπτύξει η διοίκηση του Συντάγματος παραμονές της πολιορκίας προειδοποίησε τους αμυνομένους. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Στις 20.00 ο λόχος του Συντάγματος Κορίνθου (100 περίπου επίλεκτοι άνδρες) προσέγγισε το ρήγμα του νότιου μαντρότοιχου. Οι επιτιθέμενοι διενήργησαν άλμα, αλλά έπεσαν επάνω στις νάρκες. Μετά τις πρώτες εκρήξεις δέχθηκαν καταιγισμό πυρός από τους αναμένοντες χωροφύλακες. Οι εισβολείς υποχώρησαν, αφήνοντας πίσω τους 50 νεκρούς. Δύο ώρες αργότερα η επίθεση επαναλήφθηκε με το ίδιο αποτέλεσμα. Στις 24.00 δύο τολμηροί αντάρτες ανατίναξαν μεγάλο τμήμα της δυτικής πλευράς του περιβόλου. Ακολούθησαν ομάδες Ελασιτών, οι οποίες διείσδυσαν στους στρατώνες. Ομως οι επιτιθέμενοι βρέθηκαν «λουσμένοι» στο φως φωτιστικών βλημάτων ενός όλμου 81mm. Ο Βρετανός διοικητής στου Φιξ είχε ανταποκριθεί άμεσα στην αίτηση του Συντάγματος. Ακολούθησε πραγματική σφαγή από τα καταιγιστικά πυρά των αμυνομένων. Από τη 12η Δεκεμβρίου και έπειτα, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ περιορίστηκαν μόνο στην εκτέλεση πυρών παρενόχλησης. Ηταν πλέον φανερό ότι είχαν εξαντληθεί. Ο ΕΛΑΣ είχε αποτύχει στο πρώτο βασικό μέρος του σχεδίου του, το οποίο προέβλεπε την κατάληψη του Μακρυγιάννη.

Παράλληλες επιχειρήσεις και επίθεση του ελας στο Γουδή Από τα μεσάνυκτα της 6ης Δεκεμβρίου, ο ΕΛΑΣ σφυροκοπούσε στόχους της Αστυνομίας και της Χωροφυλακής στο κέντρο της πόλης (Τάγμα Μετεκπαιδεύσεως, Αρχηγείο της Χωροφυλακής, Αστυνομικό Τμήμα Πλάκας, Τμήμα Μεταγωγών, Μηχανοκίνητο Τμήμα της Αστυνομίας Πόλεων, Γενική Ασφάλεια). Στο πλευρό των σκληρά δοκιμαζόμενων κυβερνητικών δυνάμεων έσπευσαν οι Βρετανοί. Στοιχεία μάλιστα του 50ού Συντάγματος Αρμάτων κατέλαβαν τα γραφεία του ΕΑΜ στην οδό Κοραή, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση. Το μεσημέρι της 6ης Δεκεμβρίου ξεκίνησε και η δράση της ΙΙΙ ΕΟΤ, με πρώτη αποστολή την εκδίωξη των δυνάμεων του ΕΛΑΣ που είχαν εγκα89

istoria.forumotion.com

τασταθεί σε αντέρεισμα που δέσποζε του χώρου στρατοπεδιάς της Ταξιαρχίας. Ο αντικειμενικός σκοπός της επιχείρησης είχε επιτευχθεί μέχρι το τελευταίο φως της ημέρας. Οι καπετάνιοι του ΕΛΑΣ αιφνιδιάστηκαν. Τη στιγμή που προγραμμάτιζαν την επίθεσή τους κατά της ΙΙΙ ΕΟΤ, δέχθηκαν επίθεση οι ίδιοι.

αντιληπτός από το εμπειροπόλεμο προσωπικό της III EOT και από εθνικόφρονες κατοίκους της περιοχής. Οι επιθέσεις εναντίον των δύο κτιριακών συγκροτημάτων υποτίθεται ότι θα εκδηλώνονταν ταυτόχρονα, αλλά η καθυστερημένη άφιξη των τμημάτων του ΕΛΑΣ που θα συμμετείχαν στις επιχειρήσεις δεν επέτρεψε κάτι τέτοιο.

Κατά τη διάρκεια της νύκτας 6 προς 7 Δεκεμβρίου, τα τμήματα της ΙΙ Μεραρχίας, της Ι Ταξιαρχίας και του 5ου Ανεξάρτητου Συντάγματος του Α’ Σ.Σ. του ΕΛΑΣ βρέθηκαν στις βάσεις εξόρμησής τους (βόρεια των στρατώνων στο Γουδή και δυτικά της Σχολής Χωροφυλακής), με σκοπό την αιφνιδιαστική προσβολή της ΙΙΙ ΕΟΤ και της Σχολής Χωροφυλακής. Ο ασυντόνιστος τρόπος, όμως, με τον οποίο κινήθηκαν οι μονάδες του ΕΛΑΣ έγινε

Ο συνταγματάρχης Πυριόχος έδωσε την εξής διαταγή στους άνδρες του: «Θα καβαλήσετε νύχτα την μάντρα και θα πέσετε μέσα με το μαχαίρι στα δόντια». Η επίθεση όμως δεν διενεργήθηκε ούτε νύχτα ούτε αιφνιδιαστικά. Η έφοδος του ΕΛΑΣ ξεκίνησε νωρίς το πρωί, έπειτα από σφοδρή προπαρασκευή με πυρά όλμων. Αρχικά προσεβλήθη η Σχολή Χωροφυλακής, με

Bρετανικά τανκς εισβάλλουν στα γραφεία του ΕΑΜ στην οδό Κοραή. 90

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

τους άνδρες του ΕΛΑΣ να εφορμούν από το Νοσοκομείο «Ερυθρός Σταυρός». Η ηγεσία της ΙΙΙ ΕΟΤ για να αποτρέψει την εναντίον της επικείμενη επίθεση επεδίωξε να αποσπάσει το Νοσοκομείο «Σωτηρία» από τα χέρια του ΕΛΑΣ, χωρίς επιτυχία. Μια περίπου ώρα μετά την έφοδο κατά της Σχολής Χωροφυλακής, εκδηλώθηκε επίθεση και από το «Σωτηρία» εναντίον των στρατώνων του Ορειβατικού Πυροβολικού (ανατολικά των στρατώνων της ΙΙΙ ΕΟΤ). Λίγο αργότερα δέχθηκε επίθεση και η ΙΙΙ ΕΟΤ από το νότιο περίβολό της. Παρά το πείσμα των Ελασιτών, τόσο οι χωροφύλακες όσο και οι Ριμινίτες παρέμειναν ακλόνητοι στις θέσεις τους. Η ενίσχυση των επιτιθέμενων με έναν λόχο του εφεδρικού ΕΛΑΣ από την Καισαριανή δεν θα μπορούσε να αλλάξει το αποτέλεσμα. Ηταν το λιγότερο αφελές να στέλνεις στο θάνατο πολίτες

(εφεδρικός ΕΛΑΣ) που είχαν «βαπτιστεί» εν μία νυχτί μαχητές, με μόνο όπλο το θάρρος και την πίστη στον αγώνα, απέναντι σε «μπαρουτοκαπνισμένους» βετεράνους του Ελ Αλαμέιν και του Ρίμινι, οι οποίοι διέθεταν, συν τοις άλλοις, και μεγάλη ισχύ πυρός. Οι αντάρτες τράπηκαν σε φυγή καταδιωκόμενοι από τους Ριμινίτες, αφήνοντας πίσω τους 80 νεκρούς. Παράλληλα, υποχώρησαν και από τη Σχολή Χωροφυλακής. Στο μεταξύ, στο κέντρο της πόλης οι μάχες συνεχίζονταν, χωρίς κάποια επιτυχία του ΕΛΑΣ. Κατά τις συγκρούσεις, όμως, αυτές η βρετανική ηγεσία διαπίστωνε πως οι δυνάμεις της ήταν ανεπαρκείς για την επιβολή της τάξης, παρά τις αρχικές υπεραισιόδοξες προβλέψεις της. Γι’ αυτό το λόγο στις 8 Δεκεμβρίου διατάχθηκε η εσπευσμένη με-

Βρετανικές δυνάμεις βγάζουν μέλη του ΕΑΜ από τα κεντρικά του γραφεία στην οδό Κοραή. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

91

istoria.forumotion.com

τακίνηση του 40ού Συντάγματος Αρμάτων και του Μηχανοκινήτου Τάγματος KRRC προς την Αθήνα (την επομένη ο Τσώρτσιλ διέταξε την αποστολή βρετανικών ενισχύσεων στην Ελλάδα). Eν τω μεταξύ, η ΙΙΙ ΕΟΤ κατόρθωσε με επιτυχείς αντεπιθέσεις της να διευρύνει την περιοχή που ήλεγχε, απωθώντας τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ μέχρι τα Νοσοκομεία «Αρεταίειο» και «Προσφυγικό» («Ιπποκράτειο»). Οι Ριμινίτες συνέχισαν την προώθησή τους μέχρι το Νοσοκομείο του «Ερυθρού Σταυρού», όπου συνέλαβαν περίπου 280 Ελασίτες.

Nέες επιθετικές επιχειρήσεις του ελας Στις 9 Δεκεμβρίου ανασυγκροτήθηκαν τα 141 και 142 Τάγματα Εθνοφυλακής. Στο αντίπαλο στρατόπεδο την ίδια ημέρα είχε πλέον επιτευχθεί η συγκέντρωση στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, όλων των ενισχύσεων που ανέμενε ο ΕΛΑΣ. Εκτός από τη ΙΙ Μεραρχία, από την 7η Δεκεμβρίου στο Περιστέρι είχε εγκατασταθεί το 6ο Σύνταγμα Κορίνθου και στο Καματερό το 11ο Σύνταγμα Τριπόλεως (της VIII Ταξιαρχίας Πελοποννήσου), ενώ

Σχεδιάγραμμα με τις πρώτες επιθετικές ενέργειες της ΙΙΙ Ορεινής Ταξιαρχίας και τις προσβολές των ΕΛΑΣιτών κατά των στρατώνων στο Γουδή και της Σχολής Χωροφυλακής στις 7-11 Δεκεμβρίου 1944 (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού). 92

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

στη Χασιά βρίσκονταν τα 42ο και 52ο Συντάγματα (της XIII Μεραρχίας). Ετσι αποφασίστηκε η διενέργεια νέων επιθετικών επιχειρήσεων ευρείας κλίμακας. Εχοντας αποτύχει να εξουδετερώσει την ισχυρή αντίσταση των εχθρικών δυνάμεων που αμύνονταν στο Γουδή, η ηγεσία του ΕΛΑΣ υιοθέτησε νέα στρατηγική. Oι διαθέσιμες δυνάμεις έπρεπε να απομονώσουν τους στρατώνες στο Γουδή, εκκαθαρίζοντας τη γύρω περιοχή και απαγορεύοντας την έξοδο των δυνάμεων της ΙΙΙ ΕΟΤ και της Σχολής Χωροφυλακής προς ενίσχυση αυτών που βρίσκονταν στο κέντρο της Αθήνας. Ταυτόχρονα, θα επιδιώκετο η εξουδετέρωση των ισχυρότερων αντιστάσεων που είχαν απομείνει στην πόλη, που δεν ήταν άλλες από το Σύνταγμα Χωροφυλακής Μακρυγιάννη και τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Η Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων είχε ανασυγκροτηθεί από τις 20 Οκτωβρίου 1944. Στις εγκαταστάσεις της βρίσκονταν, όπως προαναφέρθηκε, 256 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και ευέλπιδες και 100 περίπου Βρετανοί (της ίλης διοικήσεως της 46ης Επιλαρχίας Συντάγματος Αρμάτων), με δύο άρματα μάχης και τέσσερα τεθωρακισμένα οχήματα. Στις 9 Δεκεμβρίου, το 3ο Σύνταγμα, ενισχυμένο με ένα τάγμα του 6ου Συντάγματος Πειραιά και με δύο αντιαρματικά πυροβόλα των 37 mm, ανέλαβε να καταλάβει τις εγκαταστάσεις της Σχολής. Προηγήθηκε η εξουδετέρωση κάθε άλλης εστίας αντίστασης στην ευρύτερη περιοχή του Πολυγώνου και της Κυψέλης, με συνέπεια την απομόνωση της Σχολής. Στη συνέχεια, η ίδια η Σχολή δέχθηκε καταιγισμό πυρών. Το βράδυ 9 προς 10 Δεκεμβρίου διεκόπη και η επικοινωνία μέσω ασυρμάτου με τη βρετανική διοίκηση. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων, οι πολιορκημένοι είχαν αρχίσει να εξαντλούν τα πυρομαχικά τους, ενώ ο ανεφοδιασμός τους ήταν σχεδόν ανέφικτος. Ετσι η βρετανική διοίκηση διέταξε την εκκένωση της Σχολής, η οποία έλαβε χώρα το πρωί της 11ης Δεκεμβρίου χωρίς καμία αντίδραση από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Παράλληλα, στις 10 Δεκεμβρίου, δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν στην ΙΙΙ ΕΟΤ και στη Σχολή Χωροφυλακής, με κύριο σκοπό τον περιορισμό της περιοχής που ήλεγχαν, αν όχι την ευκαιριακή κατάληψή τους. Οι Ριμινίτες αντεπιτέθηκαν, απωθώντας ξανά τους αντάρτες. Στη Σχολή Χωροφυλακής οι Ελασίτες κατάφεραν να προσεγγίσουν το βορειοανατολικό περίβολο, αλλά αποκρούστηκαν από τμήματα της ΙΙΙ ΕΟΤ. Την ίδια ημέρα, στην υπόλοιπη Αθήνα οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επεδίωξαν να προωθήσουν τις θέσεις τους προς το κέντρο της πόλης. Ταυτόχρονα, συνέχισαν να ασκούν πίεση στις διάφορες υπηρεσίες των Σωμάτων Ασφαλείας, ενώ ενεπλάκησαν σε σφοδρές συμπλοκές με ομάδες εθνικόφρονων πολιτών, όπως εκείνη των φοιτητών, που κατείχαν το κτίριο του Χημείου στην οδό Σόλωνος. Εκείνη τη στιγμή η κυβέρνηση κατελήφθη από πανικό, καθώς οι μαχητές του ΕΛΑΣ έφθασαν στις οδούς Σόλωνος και Σωκράτους, ενώ είχαν πετύχει και βαθιά διείσδυση στην Πλάκα.

Η βρετανική απόφαση για εγκατάλειψη της Αθήνας Από τις 11 Δεκεμβρίου τμήματα του ΕΛΑΣ άρχισαν να προσβάλλουν τις βρετανικές φάλαγγες ανεφοδιασμού, που διέρχονταν τη λεωφόρο Συγγρού, το μόνο οδικό άξονα επικοινωνίας των βρετανικών δυνάμεων της Αθήνας με τον Πειραιά και το Φάληρο. Η απαγόρευση χρησιμοποίησης της λεωφόρου Συγγρού ισοδυναμούσε για τις βρετανικές δυνάμεις με αποκλεισμό τους στο κέντρο της Αθήνας. Ενώπιον αυτής της κατάστασης, σε σύσκεψη που έγινε αργά το βράδυ της 11ης Δεκεμβρίου, η βρετανική διοίκηση ανακοίνωσε την πρόθεσή της να αποσύρει τις δυνάμεις της στην περιοχή του Φαληρικού Δέλτα. Αυτό πρακτικά σήμαινε την εγκατάλειψη της πρωτεύουσας στα χέρια του ΕΛΑΣ! Τότε ο Τσακαλώτος δήλωσε κατηγορηματικά στον προϊστάμενό του αντιστράτηγο Σκόμπυ ότι δεν ήταν διατεθειμένος να εγκαταλείψει την Αθήνα, ακόμη και αν έπρεπε να παραμεί93

istoria.forumotion.com

Ενέδρα στη γωνία Φωκίωνος Νέγρη και Επτανήσου στην Κυψέλη (φωτογραφία Dmitri Kessel).

νει στο κέντρο της πόλης μόνο με τους άνδρες της Ταξιαρχίας του! Η «ανταρσία» αυτή του Ελληνα αξιωματικού, σε συνδυασμό με την άφιξη από τη 12η Δεκεμβρίου των πρώτων τμημάτων της 4ης Μεραρχίας (την οποία είχε διατάξει ο στρατηγός Αλεξάντερ να σπεύσει προς ενίσχυση), συνετέλεσε στη μεταστροφή της βρετανικής διοίκησης. Κατά την κρίσιμη αυτή καμπή των επιχειρήσεων και ενώ διαπιστωνόταν πως μετά την εκκαθάριση των συνοικιών της Αθήνας οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ επανεισέρχονταν σε αυτές, ελλείψει δυνάμεων για την εξασφάλισή τους, αποφασίσθηκε η συγκρότηση νέων Ταγμάτων Εθνοφυλακής. Σε αυτά κλήθηκαν να καταταγούν οι έφεδροι των κλάσεων 1935, 1936, 1937 και 1938, οι οποίοι άρχισαν από τις 14 94

Δεκεμβρίου να προσέρχονται μαζικά. Τα εν λόγω τάγματα, παρά τη βιαστική και πρόχειρη συγκρότησή τους, αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αξιόμαχα. Ο λόγος ήταν ότι κατά βάση αποτελούντο από βετεράνους του ελληνοϊταλικού πολέμου και εμπειροπόλεμα μέλη αντικομμουνιστικών και αντιστασιακών οργανώσεων (Χ, ΕΔΕΣ, ΡΑΝ κ.ά.). Στο μεταξύ, από τις 11 Δεκεμβρίου η ΙΙΙ ΕΟΤ με επιθετική επιχείρησή της κατάφερε να εξουδετερώσει το III/42 Τάγμα του ΕΛΑΣ, το οποίο με δύναμη 400 περίπου άνδρες απειλούσε το στρατόπεδό της από το Νοσοκομείο «Σωτηρία». Αριστερές πηγές κάνουν λόγο για εν ψυχρώ εκτέλεση τραυματιών ανταρτών που νοσηλεύονταν στο νοσοκομείο. Από την άλλη, πλευρά οι Ριμινίτες έκαναν λόγο για ανακάλυψη νεκρών πολιτών και αστυνομικών που είχαν βασανιστεί και εκτελεστεί από τους αντάρτες. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Το πρώτο φύλλο της κυβερνητικής εφημερίδας «Η Ελλάς», στην οποία ο Σκόμπυ καθορίζει τις «αρμόδιες ελληνικές Ενοπλες Δυνάμεις» και απαγορεύει τη συμμετοχή πολιτών ως εθελοντών στις πολεμικές επιχειρήσεις. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

95

istoria.forumotion.com

Ερειπωμένο κτίριο στην οδό Στουρνάρα στα Εξάρχεια (φωτογραφία Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ, συλλογή Μ.Γ. Τσάγκαρης). 96

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Προκήρυξη του ΕΑΜ για τους βρετανικούς αεροπορικούς βομβαρδισμούς σε κατοικημένες περιοχές.

Τη νύχτα 12 προς 13 Δεκεμβρίου, ισχυρές δυνάμεις του ΕΛΑΣ διεξήγαγαν επιχείρηση εναντίον των Βρετανών στους Στρατώνες Παραπηγμάτων. Οι Βρετανοί αιφνιδιάστηκαν και υπέστησαν πολλές απώλειες. Σύντομα, όμως, αντέδρασαν και μέχρι τα ξημερώματα ανέτρεψαν τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ. Ως απάντηση στην ενέργεια του ΕΛΑΣ, βρετανικά αεροσκάφη προσέβαλαν εγκαταστάσεις του στον Λυκαβηττό και την ευρύτερη περιοχή. Την επομένη, τμήμα της ΙΙΙ ΕΟΤ προχώρησε στην εκκαθάριση της περιοχής γύρω από τους Στρατώνες Παραπηγμάτων, αναγκάζοντας τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ να αποσυρθούν πέρα από τη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Στο μεταξύ, στις 13 και 14 Δεκεμβρίου συμπτύχθηκαν τόσο οι άνδρες του ΜηχανοκιΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

νήτου Τμήματος όσο και της Γενικής Ασφάλειας και της Τροχαίας. Παράλληλα, εγκαταλείφθηκε και το Πολυτεχνείο από το βρετανικό λόχο που είχε εγκατασταθεί εκεί. Ετσι οι μόνες υπηρεσίες της Αστυνομίας Πόλεων που δεν είχαν καταληφθεί από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ ήταν τα Αστυνομικά Τμήματα Συντάγματος, Πλάκας και Κολωνακίου, καθώς και η Διεύθυνση Εγκληματολογικών Υπηρεσιών. Παρά τα σκληρά χτυπήματα που είχε δεχθεί ο ΕΛΑΣ, οι επίμονοι μαχητές του «χτυπούσαν την πόρτα» του κέντρου της πόλης. Παράλληλα, στις 14 Δεκεμβρίου η XIII Μεραρχία επιτέθηκε σε στρατοπεδευμένα βρετανικά τμήματα της 139ης Ταξιαρχίας στην περιοχή του Μοσχάτου και τα αποδεκάτισε. 97

istoria.forumotion.com

Η ανακατάληψη του Πειραιά και η άφιξη των βρετανικών ενισχύσεων Η προσπάθεια των Βρετανών για ανακατάληψη του Πειραιά ξεκίνησε στις 10 Δεκεμβρίου. Την ενέργεια διενήργησε η 5η Ινδική Μεραρχία, στην οποία ανήκαν και οι φημισμένοι πολεμιστές Γκούρκας. Ηταν μια παράδοξη εικόνα Ινδοί και Γκούρκας να μάχονται στους δρόμους του Πειραιά εναντίον Ελλήνων! Σύμφωνα με μαρτυρίες πολιτών, οι Ινδοί διακρίνονταν για το πολεμικό τους μένος, αλλά μη γνωρίζοντας την τοπογραφία της περιοχής υπέστησαν βαριές απώλειες. Χαρακτηριστική ήταν, επίσης, η ροπή τους προς τη λαφυραγώγηση. Ηλικιωμένοι κάτοικοι των συνοικιών του Πειραιά αλλά και της Αθήνας θυμούνται ακόμη τις επιδρομές των «μελαμψών ακρίδων». Με την υποστήριξη των πυροβόλων των ελληνικών αντιτορπιλικών «Ναυαρίνον» και «Σαλαμίς», καθώς και αρμάτων μάχης, τα ινδικά τμήματα εκκαθάρισαν εκτεταμένες περιοχές του Πειραιά και κατέλαβαν τον λόφο της Καστέλλας (15 Δεκεμβρίου). Στις 16 Δεκεμβρίου είχε πλέον ολοκληρωθεί η άφιξη των δυνάμεων της 4ης βρετανικής Μεραρχίας. Από την προηγουμένη, ο αντιστράτηγος Χόκεσγουορθ ανέλαβε διοικητής της προσφάτως σχηματισθείσας Στρατιωτικής Διοίκησης Αθηνών, προκειμένου να ελαφρυνθεί ο στρατηγός Σκόμπυ. Από το βράδυ της 17ης Δεκεμβρίου οι δυνάμεις της 4ης Μεραρχίας ξεκίνησαν την επίθεσή τους. Τις πρωινές ώρες της επομένης είχαν επιτευχθεί ο έλεγχος της λεωφόρου Συγγρού και η εξουδετέρωση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ που είχαν εγκατασταθεί στο εργοστάσιο Φιξ. Στη συνέχεια, οι δυνάμεις της 4ης Μεραρχίας άρχισαν να κινούνται προς το κέντρο των Αθηνών, με σκοπό να ενωθούν με τα τμήματα της Ark force, εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα την επικοινωνία μεταξύ του προγεφυρώματος Φαλήρου, του αεροδρομίου του Ελληνικού και του κέντρου της Αθήνας. 98

ΕΑΜική αφίσα που σχολιάζει την εμπλοκή βρετανικών αποικιακών δυνάμεων.

Η βρετανική αντεπίθεση εκδηλωνόταν σε πλήρη ισχύ. Ελληνικά και βρετανικά πλοία βομβάρδιζαν περιοχές υπό κομμουνιστικό έλεγχο στον Πειραιά. Αεροσκάφη της RAF πολυβολούσαν θέσεις των ανταρτών και τα άρματα προσπαθούσαν να ανοίξουν δρόμο για το Πεζικό μέσα από τα στενά δρομάκια της Αθήνας. Τα οδοφράγματα, οι ρίψεις χειροβομβίδων και κοκτέιλ μολότοφ και οι ελεύθεροι σκοπευτές του ΕΛΑΣ δεν έφεραν αποτελέσματα. Ωστόσο, η κάμψη των πεισμόνων ανταρτών αργούσε ακόμη. Οι τελευταίοι, μάλιστα, εξακολουθούσαν να σημειώνουν σημαντικές τοΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Βρετανοί κινηματογραφιστές καταγράφουν τις μάχες της Αθήνας πιθανότατα από παράθυρο του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία».

Ανδρες του Πρότυπου Τάγματος του ΕΛΑΣ Καισαριανής, συνοικία που αποτελούσε το ισχυρότερο έρεισμα των ΕΑΜικών δυνάμεων στην Αθήνα (φωτογραφία Β. Τσακιράκη / φωτογραφικό αρχείο ΕΛΙΑ). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

99

istoria.forumotion.com

Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ (δεξιά) έφτασε στην Ελλάδα το μεσημέρι της 25ης Δεκεμβρίου 1944 προκειμένου να βρει λύση για το ελληνικό πρόβλημα, αλλά και να κατασιγάσει τις ενδοβρετανικές διαφωνίες. Στο κέντρο, ο αντιβασιλέας Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και ο υπουργός Εξωτερικών της Βρετανίας Αντονι Ηντεν.

πικές επιτυχίες. Τη νύχτα της 17ης προς τη 18η Δεκεμβρίου, η ΙΙ Μεραρχία επιτέθηκε στα ξενοδοχεία «Σεσίλ» και «Πεντελικόν» στην Κηφισιά, όπου διέμενε το προσωπικό της RAF. Επειτα από σκληρή μάχη οι μαχητές του ΕΛΑΣ συνέλαβαν τον Βρετανό διοικητή, 50 αξιωματικούς και 500 σμηνίτες! Ωστόσο, η εντυπωσιακή αυτή επιτυχία των ανταρτών δεν τους χάρισε κάποιο τακτικό πλεονέκτημα. Εν τω μεταξύ, στις 18 Δεκεμβρίου το 141 Τάγμα Εθνοφυλακής, με την υποστήριξη βρετανικών τεθωρακισμένων δυνάμεων, εκδίωξε από το λόφο του Λυκαβηττού τους αντάρτες. Το γεγονός αυτό 100

είχε τεράστια σημασία, καθώς οι Βρετανοί εγκατέστησαν στο λόφο πυροβόλα κερδίζοντας ένα ασύγκριτο πλεονέκτημα στον αγώνα γύρω από το κέντρο της πόλης. Μετά την ανάκτηση του ελέγχου της λεωφόρου Συγγρού, αποφασίστηκε η έναρξη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, ξεκινώντας πρώτα από τις ανατολικές συνοικίες της πόλης (από τη Ν. Σμύρνη μέχρι τις βόρειες παρυφές της Καισαριανής). Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν εγκατεστημένες στις παραπάνω περιοχές, λόγω της επιτευχθείσας συνένωσης των δυνάμεων της 4ης βρετανικής Μεραρχίας με την Ark Force, είΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Σύσκεψη στο υπουργείο Εξωτερικών την επαύριο της άφιξης του Τσώρτσιλ στην Ελλάδα. Διακρίνονται ο Βρετανός πρωθυπουργός και ο υπουργός Εξωτερικών καθώς και ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Συμμετείχε και αντιπροσωπία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (φωτογραφία Dmitri Kessel).

χαν αποκοπεί και απομονωθεί από τις υπόλοιπες κομμουνιστικές δυνάμεις. Παρ’ όλα αυτά, η Καισαριανή αποτελούσε το ισχυρότερο ίσως έρεισμα του ΕΛΑΣ, καθώς το σύνολο των κατοίκων της συνοικίας συμμετείχε ενεργά στην προσπάθεια των ανταρτών.

Η επιχείρηση ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία» Καθ’ όλη την περίοδο της μάχης της Αθήνας, τα εμπειροπόλεμα συγκροτήματα του ΕΛΑΣ στην επαρχία μάταια ανέμεναν τη διαταγή καθόδου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

στην πρωτεύουσα προς ενίσχυση των συμμαχητών τους. Eνα από αυτά τα τμήματα ήταν το συγκρότημα «δυναμιτιστών» του Βρατσάνου. Στις 20 Δεκεμβρίου ο Βρατσάνος έλαβε μια περίεργη εντολή από την Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ. Σύμφωνα με αυτή έπρεπε να αποσταλεί άμεσα στην Αθήνα μια τριμελής ομάδα δυναμιτιστών για τη συμμετοχή σε ένα σπουδαίο σαμποτάζ χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις. Ο Βρατσάνος έσπευσε στην Αθήνα με δύο δυναμιτιστές. Εκεί του ανακοινώθηκε το σχέδιο παγίδευσης με εκρηκτικά και ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία»! Στο εν λόγω ξενοδοχείο έδρευαν τα περισσότερα μέλη της κυβέρνησης, το βρετανικό επιτελείο 101

istoria.forumotion.com

και ο θρυλικός «μαύρος καβαλάρης», ο Νικόλαος Πλαστήρας, ο οποίος θεωρείτο ως ο μελλοντικός Ελληνας πρωθυπουργός. Η ηγεσία του ΕΛΑΣ θεωρούσε δικαίως ότι η εξολόθρευσή τους θα επέφερε σημαντικό χτύπημα στον εχθρό και θα ανύψωνε το πεσμένο ηθικό των δοκιμαζόμενων ανταρτών. Ωστόσο, στο ίδιο ξενοδοχείο στεγάζονταν και οι περισσότερες διπλωματικές αντιπροσωπίες (μεταξύ των οποίων η αμερικανική και η σοβιετική). Ο θάνατος των διπλωματών πιθανότατα θα προκαλούσε αλυσιδωτές αντιδράσεις τις οποίες το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ θα αδυνατούσαν να ελέγξουν. Κατά την εκπόνηση του σχεδίου επιλέχθηκε μια διαδρομή μέσα από το δίκτυο των υπονόμων. Ξεκινούσε πίσω από το Ναό του Αγίου Κωνσταντίνου, περνούσε κάτω από την πλατεία Ομονοίας και κατέληγε στο Σύνταγμα μέσω της οδού Πανεπιστημίου. Στις 21.00 της 24ης Δεκεμβρίου, οι τρεις δυναμιτιστές, επικεφαλής 80 ανταρτών, άρχισαν τη μεταφορά των εκρηκτικών, των πυροδοτικών μηχανισμών και των καλωδίων πυροδότησης. Μέχρι τις 07.00 της επομένης, ανήμερα τα Χρι-

στούγεννα, τα εκρηκτικά είχαν τοποθετηθεί. Απέμεναν ο τελικός έλεγχος της συνδεσμολογίας και η πολυπόθητη διαταγή! Στο μεταξύ, το μεσημέρι της ίδιας ημέρας έφθασε στο αεροδρόμιο των Μεγάρων ο πρωθυπουργός της Βρετανίας Ουίνστον Τσώρτσιλ, συνοδευόμενος από τον υπουργό Εξωτερικών Αντονι Ηντεν. Ο ισχυρός άνδρας της Βρετανίας θα προσπαθούσε να βρει λύση για το ελληνικό πρόβλημα αλλά και να αντιμετωπίσει τις ενδοβρετανικές διενέξεις που είχαν προκληθεί από τη συμμετοχή βρετανικών δυνάμεων στον ελληνικό εμφύλιο. Ο Τσώρτσιλ και η συνοδεία προβλεπόταν να καταλύσουν στην παγιδευμένη «Μεγάλη Βρεταννία»! Ομως, την τελευταία στιγμή ματαιώθηκε η μετάβασή τους εκεί, καθώς κρίθηκε ότι η διαδρομή προς το κέντρο της πρωτεύουσας δεν ήταν ασφαλής! Τελικά οδηγήθηκαν στο Φάληρο, επί του θωρηκτού «Δίας». Η ηγεσία του ΕΛΑΣ, πληροφορούμενη ότι αναμένονταν προτάσεις ειρήνευσης από τον Βρετανό πρωθυπουργό, αποφάσισε την αποσύνδεση των εκρηκτικών. Την ίδια ημέρα, οι τρεις δυναμιτιστές εισήλθαν

Βιβλιογραφια Χ. Γκητάκος: ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ ’44, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2007. Απ. Δασκαλάκης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗΣ, Αθήνα 1973. Θεόδωρος Δημόπουλος: Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, περιοδικό «Στρατιωτική Ιστορία», Αθήνα, Δεκέμβριος 2008. Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΤΑ ΤΑΥΤΗΝ ΓΕΓΟΝΟΤΑ, ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αθήνα 1973. Γ. Κατσιμήτρος: Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ 102

ΑΘΗΝΩΝ, Αθήνα 1970. Γ. Λεονταρίτης: Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ, Εκδόσεις Μέτρον, Αθήνα 2007. Δημήτρης Ν. Μανιάτης: ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ-ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΙΜΑ, Πολεμικές Μονογραφίες, Αθήνα 2006. Π. Οικονομόπουλος: ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ ΤΟΥ 1944, Εκδόσεις Αρδην, Αθήνα 2007. ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΙ, Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2005.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

ξανά στον υπόνομο για να ελέγξουν την κατάσταση των εκρηκτικών. Κοντά στην Ομόνοια, όμως, τους εντόπισε ελληνοβρετανική περίπολος, η οποία εκτόξευσε εναντίον τους χειροβομβίδες από τα φρεάτια των υπονόμων. Λόγω των νερών και των ακαθαρσιών, η δραστικότητα των εκρήξεων περιορίστηκε δραστικά και οι τολμηροί δυναμιτιστές διέφυγαν. Τα εκρηκτικά, όμως, παρέμεναν στη θέση τους. Η ελληνική κυβέρνηση και το βρετανικό επιτελείο κάθονταν στην κυριολεξία σε «ένα καζάνι έτοιμο να σκάσει» χωρίς να το γνωρίζουν. Στις 26 Δεκεμβρίου ο Τσώρτσιλ, υπό ισχυρότατη συνοδεία, έφθασε στη βρετανική πρεσβεία επί της οδού Βασιλίσσης Σοφίας. Εκεί ενημερώθηκε για την ανακάλυψη και την αποσύνδεση των εκρηκτικών κάτω από τη «Μεγάλη Βρεταννία». Η περίπολος που είχε εντοπίσει τους σαμποτέρ ενημέρωσε τη διοίκηση. Οι μεθοδικοί Βρετανοί διέταξαν έρευνα, η οποία απέδωσε την ανακάλυψη των εκρηκτικών. Πάντως, οι αριστερές πηγές δεν έχουν συμφωνήσει ακόμα σχετικά με την απόπειρα ανατίναξης της «Μεγάλης Βρεταννίας», καθώς πολλές από αυτές θεωρούν ότι η επιχείρηση οργανώθηκε εκτός κομματικής γραμμής.

Ο Τσώρτσιλ μετέφερε τη διάσκεψη στο υπουργείο Εξωτερικών. Σε αυτή παρίσταντο ο ίδιος, ο Ελληνας πρωθυπουργός, αντιπρόσωποι των ξένων δυνάμεων, ο Πλαστήρας, αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ και ο προεδρεύων Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός. Ο Βρετανός πρωθυπουργός ζήτησε ουσιαστικά τη συνθηκολόγηση του ΕΛΑΣ, με προσεκτικά διατυπωμένες προτάσεις όμως, ύστερα από την υπόδειξη του Αλεξάντερ ότι η συντριβή των κομμουνιστών σε πανελλαδικό επίπεδο ήταν αδύνατη για τις διαθέσιμες βρετανικές δυνάμεις. Η αντιπροσωπία του ΕΛΑΣ, με τη σειρά της, απαιτούσε τη συμμετοχή της Αριστεράς στην κυβέρνηση σε ποσοστό 40-50%, τη διάλυση της Χωροφυλακής, της Εθνοφυλακής, της ΙΙΙ ΕΟΤ και του Ιερού Λόχου και τη δημιουργία εθνικού στρατού με την επιστράτευση όλων των εθελοντικών σχηματισμών, δηλαδή διοχέτευση ολόκληρου του ΕΛΑΣ στις Ενοπλες Δυνάμεις, εφόσον αυτός ήταν μακράν ο μεγαλύτερος εθελοντικός σχηματισμός! Οι εκπρόσωποι του ΕΛΑΣ επέμεναν στις ίδιες προτάσεις και την επομένη. Οπως ήταν φυσικό οι συζητήσεις ναυάγησαν εν μέσω ύβρεων και απειλών. Ο Τσώρτσιλ επέστρεψε στο Λονδίνο. Ο λόγος ανήκε και πάλι στα όπλα.

ΠΩΣ ΕΣΩΘΗ Η ΕΛΛΑΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1944, Εθνικό Ιδρυμα Αμύνης, Αθήνα 1978.

Σόλων Ν. Γρηγοριάδης: ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1944-ΤΟ ΑΝΕΞΗΓΗΤΟ ΛΑΘΟΣ, Εκδόσεις Φυτράκης, Αθήνα 1976.

Γ. Σαμουήλ: 1944 Η ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΟΥ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 2002.

Γρηγόρης Φαράκος: Ο ΕΛΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΟΥΣΙΑ, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.

ΤΟ ΒΗΜΑ/Νέες Εποχές: ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ 1944, 60 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ, Αθήνα 2004.

Θρασύβουλος Τσακαλώτος: 40 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, Αθήναι 1960.

www.rizospastis.gr

Νίκανδρος Κεπέσης: Ο ΔΕΚΕΜΒΡΗΣ ΤΟΥ 1944, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1980.

Κωνσταντίνος Αβτζιγιάννης: Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ «ΤΑ ΔΕΚΕΜΒΡΙΑΝΑ», Εκδόσεις Αμυντική Γραμμή, Αθήνα 2006. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Προσωπικό αρχείο συγγραφέα

103

istoria.forumotion.com

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός ανέλαβε καθήκοντα αντιβασιλέα στις 31 Δεκεμβρίου 1944 και δύο ημέρες αργότερα ορκίστηκε κυβέρνηση υπό τον Ν. Πλαστήρα. Στη φωτογραφία διακρίνονται ακόμα ο Τσώρτσιλ, ο Ήντεν και μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου. 104

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Βασιλική Λάζου Δρ Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου

Το τέλος των Δεκεμβριανών Οι στερήσεις και οι κίνδυνοι στην Αθήνα των Δεκεμβριανών. Οι Βρετανοί επιτίθενται σε όλο το μέτωπο. Οι μάχες στο κέντρο της Αθήνας και τις ανατολικές συνοικίες. Η υποχώρηση του ΕΛΑΣ και η σύναψη της ανακωχής. Η πορεία προς τη Συμφωνία της Βάρκιζας.

δημοψηφίσματος που θα του το επέτρεπε1. Παραμεριζόταν κατ’ αυτόν τον τρόπο το πολιτικό πρόβλημα της παλινόρθωσης της Βασιλείας, το οποίο είχε αποτελέσει το κύριο σημείο διαίρεσης του πολιτικού κόσμου κατά την Κατοχή και άνοιγε ο δρόμος για ευρύτερες πολιτικές λύσεις. Πράγματι, ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου υπέβαλε και τυπικά την παραίτηση της κυβέρνησής του προκειμένου να σχηματιστεί μία «μη πολιτική» κυβέρνηση, πάλι κατά σύσταση των Βρετανών, μια κυβέρνηση δηλαδή χωρίς κομματικό χρωματισμό. Η ορκωμοσία και η ανάληψη των καθηκόντων του αντιβασιλέα πραγματοποιήθηκαν στις 31 Δεκεμβρίου, ενώ η νέα κυβέρνηση υπό την προεδρία του ακραιφνούς αντιβασιλικού στρατηγού Πλαστήρα σχηματίσθηκε και ορκίστηκε στις 2 Ιανουαρίου 1945. Οι υπουργοί της με εξαίρεση τον Ιωάννη Σοφιανόπουλο, που ανέλαβε υπουργός Εξωτερικών, προέρχονταν από το χώρο των συντηρητικών κεντρώων. Στο στρατιωτικό πεδίο λήφθηκε η απόφαση για δυναμική επίθεση των Βρετανών και συντριβή των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, προτού αυτός αποδεχθεί

Η βρετανική επίθεση Παρά την αδυναμία εξεύρεσης συμβιβαστικής λύσης που θα οδηγούσε σε τερματισμό των εχθροπραξιών, τα αποτελέσματα της τριήμερης παραμονής του Τσώρτσιλ στην Αθήνα έγιναν αμέσως αισθητά. Στο πολιτικό πεδίο, σε σύσκεψη του Υπουργικού Συμβουλίου στις 30 Δεκεμβρίου 1944, ανακοινώθηκε η δήλωση του βασιλιά Γεωργίου Β’ με την οποία αποδέχονταν, υπό την απειλή της απόσυρσης των βρετανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα, το διορισμό Αντιβασιλείας αναθέτοντας το καθήκον αυτό στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό. Επιπρόσθετα, γεγονός πιο σημαντικό, ο Ελληνας μονάρχης δήλωνε ότι θα επέστρεφε στη χώρα ύστερα από τη διεξαγωγή ελεύθερου ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο στρατηγός Πλαστήρας, ο στρατάρχης Αλεξάντερ και ο υπουργός των Εξωτερικών Σοφιανόπουλος. 105

istoria.forumotion.com

Κατεστραμμένο κτίριο από τις μάχες των Δεκεμβριανών (φωτογραφία Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ, συλλογή Μ.Γ. Τσάγκαρης). 106

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

μέτρα ικανοποιητικά είτε για τους βρετανούς είτε για τους ελληνες πολιτικούς. ή γενική επίθεση κατά του ελαΣ ξεκίνησε αμέσως την επόμενη ημέρα από τη σύσκεψη στο υπουργείο εξωτερικών (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι καθ’ όλο το χρονικό διάστημα το οποίο απαιτήθηκε για τη διεξαγωγή στην αθήνα των συζητήσεων για την εξεύρεση λύσης στο ελληνικό ζήτημα οι επιχειρήσεις εντός και γύρω από την πρωτεύουσα είχαν διακοπεί). Τα βρετανικά στρατεύματα, που στο μεταξύ είχαν φτάσει τις 60.000 ανδρών, κινήθηκαν από τη βάση τους στο Φάληρο προς τον βορρά. παράλληλα, η Τρίτη ελληνική ορεινή Ταξιαρχία επιτέθηκε από τους στρατώνες της στο Γουδή προς τα νότια. επρόκειτο για την τρίτη και τελευταία φάση των επιχειρήσεων από τις 28 δεκεμβρίου έως τις 4 ιανουαρίου, οπότε και η επιθετική πρωτοβουλία μετατοπίστηκε διαδοχικά από τον ελαΣ στις βρετανικές και τις κυβερνητικές δυνάμεις. οι τελευταίες είχαν συντριπτική υπεροχή σε αριθμητική δύναμη και σε οπλισμό και ήταν σε θέση να ενεργούν μαζικές επιθέσεις. ο ελαΣ περιορίστηκε σε αγώνα ελαστικής άμυνας (όσο ήταν δυνατό βέβαια αυτό να εφαρμοστεί).

έπιβιώνοντας στην αθήνα των Δεκεμβριανών χαοτική και με πολλές παράλληλες εστίες, η μάχη της αθήνας είχε επεκταθεί έως το τέλος δεκεμβρίου 1944 σε ολόκληρη την πόλη και τον πειραιά. οι συγκρούσεις εκτείνονταν από την καισαριανή έως το περιστέρι, από τις Τζιτζιφιές έως τους αμπελοκήπους, από το πολύγωνο έως του Ψυρρή, από τη νέα Σμύρνη έως το μοσχάτο, από το μεταξουργείο έως τα πετράλωνα και στα αεροδρόμια του Τατοΐου και της ελευσίνας. αλλά και στο κέντρο, στην ομόνοια, στην πλατεία βάθης, στην οδό πατησίων, στα εξάρχεια και τη νεάπολη, διεξάγονταν μάχες, στρατηγικά σημεία και κτίρια καταλαμβάνονταν και ανακαταλαμβάνονταν, στήνονταν πολυβολεία και κατασκευάζονταν πρόχειρες οχυρώσεις. Σε όλη την πόλη έχασκαν κατεστραμμένα κτίρια. ειδικοί δυναμιτιστές του ελαΣ ανατίνασσαν σπίτια, κατά προτίμηση σε γωνίες δρόμων, και έπαιρναν τα υλικά τους για να τα χρησιμοποιήσουν στην κατασκευή οδοφραγμάτων. βρετανικά αεροπλάνα πολυβολούσαν τις συνοικίες που ελέγχονταν από τον ελαΣ, ενώ τα πυροβολεία που είχαν στηθεί στους λόφους του λυκαβηττού και της ακρόπολης σφυροκοπούσαν τις θέσεις του αντιπάλου. Τα πλοία του βρετανικού στόλου από το Φάληρο και τον πειραιά έβαλλαν και αυτά κατά των συνοικιών. ή εικόνα της καταστροφής συμπληρωνόταν από εκκωφαντικούς ήχους: βολές των βρετανικών πυροβόλων και αυτών του ελαΣ, ο βόμβος των βρετανικών αεροπλάνων που πετούσαν χαμηλά και έριχναν ρουκέτες, ο κρότος των βομβών που εκρήγνυντο ο κροταλισμός των αυτόματων όπλων, οι ξεροί και ξαφνικοί ήχοι των όλμων.

Δημοσίευμα της κυβερνητικής εφημερίδας «Η Ελλάς» για τη διακοπή της βρετανικής επισιτιστικής βοήθειας εξαιτίας των συγκρούσεων (8 Δεκεμβρίου 1944). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

από άκρη σε άκρη η πόλη είχε μετατραπεί σε πεδίο μάχης. «Αλλά τι μάχες; Ολα είναι ανακατεμένα. Μέτωπο δεν υπάρχει, κάθε σπίτι χωριστά, κάθε κτίριο μπορεί να αποτελεί ένα μέτωπο. Κανείς δεν κυκλοφορεί στους δρόμους. Στα ρουθούνια φτάνει η χαρακτηριστική μυρωδιά του μπαρουτιού, μαζί με σκόνη από διαλυμένους σοβάδες».2 107

istoria.forumotion.com

Η Αθήνα έμεινε χωρίς ύδρευση από τις 11 Δεκεμβρίου και για περίπου 5 εβδομάδες. Αθηναίοι προμηθεύονται νερό από δημόσια βρύση υπό την επίβλεψη εθνοφύλακα (φωτογραφία Dmitri Kessel). 108

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Η ένταση των συγκρούσεων ήταν μεγαλύτερη κατά τη διάρκεια της ημέρας και χαλάρωνε αισθητά τη νύκτα. Μία άτυπη ανακωχή ίσχυε από τις 12.00 έως τις 14.00 το μεσημέρι, οπότε η κίνηση του πληθυσμού ήταν ελεύθερη. Αυτό διευκόλυνε την επικοινωνία μεταξύ εχθρών και φίλων, την εξοικονόμηση λίγων τροφίμων και ιδιαίτερα άρτου, αλλά συγχρόνως επέτρεπε και την εκατέρωθεν κατασκοπεία. «Στους δρόμους δεν κυκλοφορούσε κανείς εκτός από τις δώδεκα το μεσημέρι μέχρι τις δύο, οπότε με κάποια σιωπηρή συναίνεση ανάμεσα στα δύο μέρη επιτρέπεται η κυκλοφορία. Τότε πολλοί κάθε ηλικίας, μοναχικοί ή σε ομάδες, έβγαιναν από τις κρυψώνες τους και γύρευαν να απομακρυνθούν. Αγχωμένοι και αναστατωμένοι έπιαναν συζητήσεις με τους φρουρούς που φύλαγαν στις γωνιές των δρόμων και δεν τους άφηναν να περάσουν στις περιοχές των αντιπάλων. Μερικές φορές όμως οι δικαιολογίες τους ήταν φαίνεται αρκετά πειστικές και έπαιρναν την άδεια να περάσουν»3, παρατηρούσε ο Αργύρης, μαχητής του Λόχου Σπουδαστών, πίσω από τα σακιά άμμου που είχαν στηθεί στα παράθυρα και τα μπαλκόνια στο σπίτι της γωνίας Βαλτετσίου και Μαυρομιχάλη όπου είχε εγκατασταθεί η ομάδα του. Εκτός από τους άμεσους κινδύνους της μάχης, οι κάτοικοι της Αθήνας αντιμετώπιζαν οξύ επισιτιστικό πρόβλημα. Η περιοχή της πρωτεύουσας ήταν χωρίς θέρμανση και ηλεκτρισμό από τις 5 Δεκεμβρίου και χωρίς ύδρευση από τις 11 Δεκεμβρίου και για περίπου 5 εβδομάδες. Οσες προμήθειες υπήρχαν στην αρχή των ταραχών εξαφανίστηκαν στη συνέχεια και ο πληθυσμός πρακτικά δεν έβρισκε κανέναν τρόπο να εφοδιαστεί εξαιτίας των μαχών, της διακοπής όλων των επικοινωνιών και των περιορισμών που επιβάλλονταν στην κυκλοφορία των πολιτών. Εκθεση της Βρετανικής Επιτροπής Περιθάλψεως (Military Liaison – ML) για την εβδομάδα 1-7 Δεκεμβρίου 1944 ανέφερε: «Η διανομή τροφίμων σταμάτησε. Αναμφισβήτητα ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού θα πλησιάζει την εξάντληση από την πείνα, και άμεση δράση για την συγκρότηση συσσιτίων και ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

δωρεάν διανομή θα πρέπει να εκπονηθεί για να αποφευχθεί η χειροτέρευση της δημόσιας υγείας και του ηθικού του πληθυσμού»4. Στην πραγματικότητα, οι διανομές ήταν σποραδικές και περιορίζονταν σε όσες περιοχές ελέγχονταν από τις βρετανικές δυνάμεις. Τα εμπορικά καταστήματα παρέμειναν κλειστά έως τις 8 Ιανουαρίου εκτός από μερικά καταστήματα τροφίμων, τα οποία ανεφοδιάζονταν από την UNRRA, τον Οργανισμό Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών, και διένειμαν με Δελτίο στον πληθυσμό τη «σούπα του μπακάλη» και λιγοστά τρόφιμα. Σε όλα τα αγαθά παρουσιάστηκε κολοσσιαία αύξηση τιμών. Το ψωμί ήταν δυσεύρετο και πωλείτο προς μία χρυσή λίρα την οκά, και η κυβερνητική εφημερίδα «Ελλάς» συνιστούσε στο κοινό «να αποφεύγει να αγοράζει τρόφιμα και είδη που πωλούνται στους δρόμους σε εξωφρενικές τιμές»5. Ουσιαστικά, κάποιος μπορούσε να βρει τρόφιμα στην ελεύθερη αγορά μόνο στην περιοχή του Κολωνακίου. Υπήρχαν δύο εξαιρέσεις: τα κέντρα διανομής γάλακτος και τα νοσοκομεία. Χάρη στις προσπάθειες των γυναικών εθελοντριών συνέχισαν να λειτουργούν 145 κέντρα διανομής γάλακτος στην Αθήνα και τον Πειραιά στις κυβερνητικές και ελασοκρατούμενες περιοχές, τα οποία δέχονταν προμήθειες από την ML6. Τα νοσοκομεία και των δύο ζωνών έπαιρναν τόσο τρόφιμα όσο φάρμακα. Από τις 9 Δεκεμβρίου δόθηκαν τρόφιμα για 3 ημέρες και καύσιμος ύλη σε 11 πολιτικά και στρατιωτικά νοσοκομεία και στα νοσοκομεία του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και τον Πειραιά υπό την αίρεση της Επιτροπής που ήλεγχε τη διανομή7. Ανάλογη διανομή έγινε και στις 13 Δεκεμβρίου8. Σε ό,τι αφορά τα φάρμακα, οι βρετανικές αρχές συμφώνησαν εξ αρχής ότι όλα τα νοσοκομεία, πολιτικά και στρατιωτικά, κυβερνητικά ή των ελασιτών, θα εφοδιάζονταν. Ωστόσο, ο ΕΛΑΣ δήλωσε ότι δεν μπορούσε να αποκαλύψει για στρατιωτικούς λόγους ούτε τις διευθύνσεις ούτε τον αριθμό των τραυματισμένων που έβρι109

istoria.forumotion.com

Διανομή συσσιτίου σε περιοχή που ελεγχόταν από τις βρετανικές δυνάμεις (φωτογραφία Dmitri Kessel). 110

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

σκαν φροντίδα στα προσωρινά νοσοκομεία του. Κατά συνέπεια, αποφασίστηκε ότι τα φάρμακα τα οποία προέρχονταν από τις αποθήκες της ML θα διανέμονταν αποκλειστικά στα νοσοκομεία τα οποία έδιναν τη διεύθυνση και το δυναμικό τους, αν και ο Ελβετικός Ερυθρός Σταυρός και η Επιτροπή είχαν τη διακριτική ευχέρεια να εφοδιάζουν τα ελασίτικα νοσοκομεία με τα φάρμακα των οποίων είχαν τη διαχείριση. Παρά τις προσπάθειες, οι ελλείψεις σε φαρμακευτικό και υγειονομικό υλικό ήταν σημαντικότατες. Στις περιοχές της Αθήνας και τον Πειραιά που ήλεγχε ο ΕΛΑΣ, κύριο ρόλο στις διανομές διαδραμάτισε η Παναθηναϊκή και η Παμπειραϊκή Επιτροπή με τις κατά τόπους Λαϊκές Επιτροπές των συνοικιών. Για να αντιμετωπιστεί το οξύ πρόβλημα της διατροφής του πληθυσμού πραγματοποιήθηκαν μικρής κλίμακας διανομές τροφίμων από τον Ερυθρό Σταυρό, κατασχέθηκαν αποθήκες τροφίμων όπως οι αποθήκες Κοδρατζή και τα ψυγεία Φιξ9, ενώ είχε οργανωθεί και ο εφοδιασμός των τμημάτων του ΕΛΑΣ που έρχονταν στην Αθήνα10. Τα εφόδια που συγκεντρώνονταν και στέλνονταν από τις επαρχίες είναι αμφίβολο αν έφτασαν στον προορισμό τους11. Η δύσκολη επισιτιστική κατάσταση ίσχυσε τις πρώτες δύο εβδομάδες των συγκρούσεων και για το βρετανικό στρατό, καθώς εξαιτίας των επιχειρήσεων κανένα πλοίο δεν μπορούσε να ξεφορτώσει εφόδια στο λιμάνι του Πειραιά. Οπως αναφέρει ο Τσώρτσιλ στα «Απομνημονεύματά» του, όταν έφτασε στην Αθήνα είχαν απομείνει στις βρετανικές μονάδες τρόφιμα για έξι ημέρες και εφόδια για τρεις12. Ο πληθυσμός έμενε κλεισμένος στα σπίτια του εκτός από λίγους που κυκλοφορούσαν με πολλές προφυλάξεις λόγω του κινδύνου των ελεύθερων σκοπευτών, οι οποίοι έβαλλαν από τις στέγες και από τον κίνδυνο των όλμων, τα βλήματα των οποίων ρίπτονταν ακανόνιστα στις πλατείες και τους κυριότερους δρόμους: «Ο χειρότερος κίνδυνος ήταν οι ελεύθεροι σκοπευτές. Είναι σαν φαντάσματα κρυμμένοι στη σκιά, πίσω από μισάνοιχτα παράθυρα, ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

σκυμμένοι πάνω σε στέγες ή παραφυλώντας μέσα από εγκαταλελειμμένα σπίτια. Δεν ξέρεις πότε ποια ώρα θα χτυπήσουν και αν η σφαίρα έρχεται από δίπλα ή από μακριά»13. Πολλοί ήταν εκείνοι που βρέθηκαν σε διασταυρούμενα πυρά στο μέσον σκληρών συγκρούσεων. Τα θύματα ανάμεσα στους αμάχους ήταν πολλά. Καθώς δεν ήταν δυνατή η ταφή στα συνήθη νεκροταφεία, οι νεκροί θάβονταν σε ομαδικούς τάφους, οι οποίοι ανοίγονταν στον Εθνικό Κήπο ή σε άλλους ιδιωτικούς κήπους. Τα όρια ανάμεσα στους ενόπλους και τους αμάχους, τους Ελασίτες και τους άνδρες της Εθνοφυλακής ήταν δυσδιάκριτα ακόμα και για τους ίδιους τους εμπολέμους. Εκ μέρους του ΕΛΑΣ η μάχη δόθηκε ουσιαστικά από τον εφεδρικό ΕΛΑΣ της Αθήνας και του Πειραιά, τα μέλη του οποίου αναγνωρίζονταν από περιβραχιόνια. Οι τακτικές μονάδες του ΕΛΑΣ που θα αναγνωρίζονταν ευκολότερα ενεπλάκησαν στη σύγκρουση σε μικρότερο βαθμό. Τους μαχητές του ΕΛΑΣ υποστήριζε ένας μεγάλος αριθμός μελών του ΕΑΜ και οργανώσεων. Από την άλλη μεριά, εκτός από τους Βρετανούς, τις μονάδες της ΙΙΙ ΕΟΤ και τα τμήματα της Χωροφυλακής και της Αστυνομίας που αναγνωρίζονταν ως μάχιμα από τις στολές τους, η ελληνική κυβέρνηση συγκρότησε ένα μεγάλο αριθμό ταγμάτων Εθνοφυλακής, τα μέλη της οποίας αναγνωρίζονταν από γαλάζια περιβραχιόνια, καθώς δεν υπήρχαν αρκετές στολές για να ενδυθούν. Στο πλευρό των κυβερνητικών δυνάμεων συμμετείχαν οργανώσεις όπως η «Χ» του συνταγματάρχη Γρίβα, που επίσης δεν φορούσαν στολές, ενώ συνέτρεξαν και μεμονωμένα άτομα. Το ζήτημα της αναγνώρισης των εμπολέμων, ποιος δηλαδή πολεμάει ενάντια σε ποιον, είναι βασικό για την κατανόηση του ζητήματος των συλλήψεων και της ομηρίας, το οποίο μόνο ακροθιγώς θα αναφέρουμε στο παρόν άρθρο λόγω περιορισμένου χώρου. Υστερα από την εδραίωση του ελέγχου των βρετανικών και των κυβερνη111

istoria.forumotion.com

τικών δυνάμεων, σε κάθε περιοχή πραγματοποι- κεια μαχών από σπίτι σε σπίτι με δυνάμεις του ΕΛΑΣ ούνταν συλλήψεις όσων καθ’ οιονδήποτε τρόπο που έφεραν πολιτικά. Ενας επιπρόσθετος αριθμός συθεωρούνταν ύποπτοι. Εως τον τερματισμό των νελήφθη από την Ελληνική Αστυνομία σε οδομαχίες μαχών οι Βρετανοί είχαν συλλάβει 15.000 και για παραβίαση κανονισμών»14. αιχμαλώτους, από τους οποίους 8.000 Από την άλλη μεριά, στις συνοικίες μεταφέρθηκαν στη Μέση Ανατολή. Ο Βρετανός πρεσβευτής Λήπερ, σε που ήταν υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ πραγματοποιούνταν μαζικές συλαναφορά του προς το βρετανικό υπουργείο Εξωτερικών, διευκρίλήψεις αδιακρίτως μη φιλικών νιζε τα εξής: «Στις 11 Ιανουαρίου προς το ΕΑΜ προσώπων, των λε1945 βρίσκονταν στα χέρια των γόμενων «αντιδραστικών». Εως Βρετανών περίπου 5.600 Ελληνες τα μέσα Δεκεμβρίου οι συλλήάνδρες και 1.100 γυναίκες στην πεψεις αφορούσαν στρατιωτικούς ριοχή Αθηνών, συν 8.000 στη Μέση αιχμαλώτους και, καθώς, όπως ήδη αναφέρθηκε, τα όρια ήταν Ανατολή. Ολοι αυτοί συνελήφθησαν κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων ως δυσδιάκριτα, στους συλληφθέντες μέλη δυνάμεων του ΕΛΑΣ ή ως πολίτες περιλαμβάνονταν και άμαχοι. Από οπαδοί του. Συμπεριλαμβάνονταν όμως τις 18 Δεκεμβρίου 1944 η Κεντρική Η ηθοποιός του Εθνικού και ένας αριθμός ατόμων που είναι Θεάτρου Επιτροπή του ΕΑΜ αποφάσισε να Ελένη Παπαδάκη, αθώοι, οι οποίοι συνελήφθησαν από συλλαμβάνονται και από την πλευρά θύμα του ΕΑΜ κατά τις βρετανικά στρατεύματα κατά τη διάρ- δεκεμβριανές εκκαθαρίσεις του ΕΛΑΣ άμαχοι. Η απόφαση αυτή

Η δυσκολία αναγνώρισης των εμπολέμων οδηγούσε σε συλλήψεις αδιακρίτως. 112

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

οδήγησε σε μαζικές συλλήψεις στις συνοικίες υπό τον έλεγχό του. Εκτός από όσους βαρύνονταν με κατηγορίες συνεργασίας, συνελήφθησαν στρατιωτικοί και οι οικογένειές τους, καλλιτέχνες, επιστήμονες, ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι και διάφοροι άλλοι πολίτες λόγω της κοινωνικής τους θέσης. Αυτοί συγκεντρώνονταν σε μέρη όπου λειτουργούσαν λαϊκά δικαστήρια, τα οποία απένειμαν ποινές όπως εκτέλεση ή φυλάκιση. Ανάμεσα στους εκτελεσμένους και η ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη, η οποία κατηγορήθηκε για προσωπικές σχέσεις με τον κατοχικό πρωθυπουργό Ι. Ράλλη. Οι απειθάρχητες και βιαστικές συλλήψεις αμάχων από τον ΕΛΑΣ αποδείχθηκαν σφάλμα αποφασιστικής σημασίας, το οποίο πλήρωσε πολλαπλά. Κατά την υποχώρησή του από την Αθήνα στις αρχές του Ιανουαρίου, ο ΕΛΑΣ πήρε μαζί του ως ομήρους όλους τους συλληφθέντες. Καθώς δεν διέθετε μηχανοκίνητα μεταφορικά μέσα, τους ανάγκασε να πορευθούν πεζή σε μια τεράστια πομπή μέσα από τα χιόνια της Πάρνηθας. Οι όμηροι εξαθλιωμένοι βάδιζαν για μέρες και οι βραδυπορούντες εκτελούνταν. Κατά την ομηρία και την πομπή αυτή, που έληξε τον Φεβρουάριο, εκτελέστηκαν δύο καθηγητές του Πολυτεχνείου, ενώ γνωστοί όμηροι ήταν ο ποιητής Εμπειρίκος, ο οποίος δραπέτευσε, και ο διοικητής της Αγροτικής Τράπεζας, που απελευθερώθηκε με προσωπική εντολή του Σιάντου.

Η μάχη στου Ψυρρή Υστερα από την αποκατάσταση της επικοινωνίας μεταξύ του Φαλήρου, που αποτελούσε τη βάση των βρετανικών στρατευμάτων, και του Κέντρου μέσω της λεωφόρου Συγγρού, σειρά είχε η εκκαθάριση των περιοχών νότια από την Ομόνοια, δηλαδή η περιοχή Ηρώων (συνοικία Ψυρρή) και το νοτιοανατολικό τμήμα της πρωτεύουσας. Το έργο ανέλαβε το 5ο Τάγμα της 2ης Ταξιαρχίας Αλεξιπτωτιστών. Επρόκειτο για μια δύσκολη αποστολή, καθώς η συνοικία Ψυρρή ήταν δαιδαλώδης και «φωλέα αντιστάσεως των κομμουνιστών», ενώ στα στενά δρομάκια είχαν ανεγερθεί οδοφράγματα τα ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

οποία δεν επέτρεπαν την ευχερή χρησιμοποίηση των αρμάτων μάχης. Οι επιχειρήσεις διήρκεσαν από το πρωί της 27ης Δεκεμβρίου έως την επόμενη ημέρα με νικηφόρα έκβαση για τις βρετανικές δυνάμεις. Το αποτέλεσμα ήταν να επικρατήσει οριστικά το 5ο Τάγμα στο τρίγωνο το οποίο οριζόταν από τις οδούς Πειραιώς – Αθηνάς και Ερμού, στα νότια της πλατείας Ομονοίας, και να συνδεθεί πρώτο από την έναρξη των επιχειρήσεων με τα υπόλοιπα Τάγματα της Ταξιαρχίας του, τα οποία έως τότε βρίσκονταν αποκομμένα στο κέντρο των Αθηνών.

Οι μάχες στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας15 Το πρωί της 29ης Δεκεμβρίου ξεκίνησε η γενική επίθεση των βρετανικών δυνάμεων στις ανατολικές συνοικίες ενάντια στην Ι Ταξιαρχία σε όλα τα σημεία με αυξανόμενο συνεχώς αριθμό μηχανοκινήτων. Το Α’ Σώμα Στρατού του ΕΛΑΣ διέταξε τη συγκράτηση των επιθέσεων, γεγονός ωστόσο που δεν κατέστη δυνατό. Η τελευταία μάχη που έδωσε ο ΕΛΑΣ στην Καισαριανή ξεκίνησε τα χαράματα της 29ης Δεκεμβρίου με σφοδρό βομβαρδισμό της συνοικίας από Πυροβολικό που βρισκόταν στο Γουδή, από τα βρετανικά πολεμικά πλοία και αεροπλάνα. Οι αξιωματικοί του Προτύπου Τάγματος προσπάθησαν απεγνωσμένα να διατηρήσουν συγκροτημένες τις δυνάμεις του. Χωρίς να έχουν καμία δυνατότητα αντιμετώπισης μιας τέτοιας κλίμακας επιχείρησης, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ υποχωρούσαν συνεχώς, αναζητώντας σημείο στήριξης μέσα στη συνοικία. «Παντού κανονιοβολισμοί, πυροβολισμοί, αεροπλάνα που ουρλιάζουν, που ρίχνουν μπόμπες και ρουκέτες, διαλυμένα, σκορπισμένα τμήματα Ελασιτών, διοικητές που χάνουν τα τμήματά τους, τμήματα που αναζητούν διοικητές και διαταγές. Και μαζί με αυτά ο βόγγος των τραυματισμένων, μαχητών και αμάχων, οι θρήνοι των συγγενών για τους σκοτωμένους, τα γκρεμισμένα σπίτια, ο Χάρος που παραμονεύει σε κάθε μέτρο και θερίζει συνέχεια ζωές»16. 113

istoria.forumotion.com

Η Καισαριανή υπέστη μέγιστες ζημιές και είχε πολλά θύματα. Ενας λόχος της Ταξιαρχίας αιχμαλωτίστηκε και τα δύο πεδινά Πυροβόλα που δόθηκαν στην Ταξιαρχία σχεδόν από την αρχή του αγώνα εγκαταλείφθηκαν. Αν και μέχρι το μεσημέρι οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ κρατούσαν τις θέσεις τους, το απόγευμα δημιουργήθηκε ένα μεγάλο ρήγμα στην αμυντική τους γραμμή. Η διείσδυση βρετανικών δυνάμεων στη λεωφόρο Ηλιουπόλεως και Βουλιαγμένης είχε ως αποτέλεσμα τον εγκλωβισμό του 5ου και του 6ου Λόχου του 2ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ στο Δουργούτι και τον Νέο Κόσμο και την αποκοπή του λόχου Παγκρατίου στην περιοχή του Παναθηναϊκού Σταδίου. Σε μια απεγνωσμένη κίνηση, οι δυνάμεις αυτές κατάφεραν να διασπάσουν τον κλοιό και να αποκτήσουν επαφή με Υμηττό και Βύρωνα17.

την αίτησή της προς το Α’ Σώμα Στρατού του ΕΛΑΣ να συμπτυχθεί προς Λιόπεσι (Παιανία). Το αίτημα εκκένωσης των ανατολικών συνοικιών απορρίφθηκε. Το βράδυ της 29ης Δεκεμβρίου και ενώ οι συγκρούσεις είχαν κοπάσει, πραγματοποιήθηκε σύσκεψη αξιωματικών του ΕΛΑΣ στην έδρα της

Τις απογευματινές ώρες διακόπηκε η σύνδεση με τον ασύρματο, με τελευταίο σήμα της Ταξιαρχίας

Η Καισαριανή ήταν από τις συνοικίες με την ισχυρότερη παρουσία του ΕΛΑΣ (φωτογραφία Β. Τσακιράκη). 114

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Ι Ταξιαρχίας στη Ν. Ελβετία. Εκεί, με συμφωνία και της τοπικής οργάνωσης, λήφθηκε η απόφαση της εκκένωσης των ανατολικών συνοικιών και της ανασύνταξης των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην Παιανία. Σύμφωνα με την έκθεση Σιάντου για τα Δεκεμβριανά, η σύμπτυξη διατάχθηκε εξαιτίας της έλλειψης πυρομαχικών και της αθρόας διαρροής μαχητών προς τον Υμηττό. Το 34ο Τάγμα της ΙΙ

Μεραρχίας, το οποίο είχε εισέλθει στην Καισαριανή, συμπτύχθηκε και αυτό κανονικά χωρίς απώλειες και χωρίς να λάβει μέρος στην άμυνα των ανατολικών συνοικιών. Στις 12 τα μεσάνυκτα συγκεντρώθηκαν στην κεντρική πλατεία της Ν. Ελβετίας όλες οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, μέλη πολιτικών οργανώσεων του ΕΑΜ και κάτοικοι. Ακολούθησε πολύωρη πορεία μέσα από μονοπάτια του Υμηττού προς την κορυφή του και στη συνέχεια η κάθοδος προς την Παιανία. Το πρωί της 30ής Δεκέμβρη, το Α΄ Σ.Σ. ενημερώθηκε για την άφιξη 750 ανδρών της Ι Ταξιαρχίας και του Τάγματος του Κρόνου στην Παιανία. Λίγες ώρες αργότερα, το μεσημέρι της ίδιας ημέρας, το Α΄ Σ.Σ. διέταξε την Ι Ταξιαρχία να συγκροτήσει μικρά αποσπάσματα για να εισέλθουν εκ νέου στις ανατολικές συνοικίες. Τελικά, στις 2 Ιανουαρίου 1945, περίπου 150 άνδρες του ΕΛΑΣ, χωρισμένοι σε μικρές ομάδες, διατάχθηκαν να εισέλθουν στην Καισαριανή, μέσω Υμηττού, για αντιπερισπασμό. Η επιχείρηση απέτυχε, καθώς η περιοχή φυλασσόταν από ισχυρές εχθρικές δυνάμεις και 30 περίπου άρματα μάχης που είχαν εγκατασταθεί στις συνοικίες Καισαριανή και Υμηττός. Η πτώση των ανατολικών συνοικιών επιτάχυνε τις εξελίξεις που οδήγησαν στην ήττα του ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας. Η προώθηση του αντιπάλου στο αριστερό άκρο της γραμμής άμυνας του ΕΛΑΣ, Αμπελόκηποι – Γηροκομείο Αθηνών, έθετε σε κίνδυνο τις δυνάμεις του που εξακολουθούσαν να μάχονται στην περιοχή Εξαρχείων – Γκύζη – Προσφυγικών λεωφόρου Αλεξάνδρας. Ανά πάσα στιγμή οι δυνάμεις αυτές μπορούσαν να κυκλωθούν και να αποκοπούν από το κύριο σώμα του ΕΛΑΣ, που είχε υποχωρήσει και ανασυνταχθεί στα βόρεια προάστια, προσπαθώντας να διατηρήσει

Χάρτης με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις (28-31 Δεκεμβρίου 1944) των βρετανικών και των κυβερνητικών δυνάμεων στις ανατολικές συνοικίες (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

115

istoria.forumotion.com

ανοιχτή τη μοναδική δίοδο εξόδου από το Λεκανοπέδιο (Ν. Φιλαδέλφεια – Ν. Λιόσια – Καματερό). Την 30ή και την 31η Δεκεμβρίου η κατάσταση για το ΕΛΑΣ κατέστη περισσότερο δυσχερής. Οι αποτυχίες και οι καταστροφές των τμημάτων του διαδέχονταν η μία την άλλη και συνεχίστηκε η ολοκληρωτική εκκαθάριση της Καισαριανής των συνοικιών λόφος Συγγρού και Παγκράτι. Την ίδια ημέρα έφτασαν από την Ιταλία τα Πυροβόλα του Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού της ΙΙΙ Ελληνικής Ορεινής Ταξιαρχίας, η οποία ενισχύθηκε κατόπιν διαταγής του Βρετανικού Στρατηγείου με τη συγκροτηθείσα 4η Ταξιαρχία Εθνοφυλακής και αποτέλεσε το «Συγκρότημα Ρίμινι», το οποίο υπήχθη στη 12η Βρετανική Ταξιαρχία.

Τελειώνοντας ο Δεκέμβριος, σύμφωνα με την έκθεση του στρατάρχη Αλεξάντερ, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην Αθήνα δεν ήταν παρά «δύο κεχωρισμέναι ομάδες εις τα βόρεια προάστεια της πόλεως και μερικά κατάλοιπα εις τα νοτιοανατολικά περίχωρα»18. Πράγματι, μέσα σε τρεις ημέρες, όλο το νότιο μέρος της πόλης, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος του Πειραιά είχαν εκκαθαριστεί από τους στρατιώτες του ΕΛΑΣ. Η προέλαση των Βρετανών θα ήταν ακόμα γρηγορότερη αν παρακάμπτονταν κάποιες «διπλωματικές ευαισθησίες». Οπως δήλωνε ο ανώτατος αρχηγός των συμμαχικών δυνάμεων Μεσογείου Αλεξάντερ στον ιδιαίτερο γραμματέα του Αγγλου υπουργού Εξωτερικών Πήρσον Νίξον: «Θα είχαμε προχωρήσει γρηγορότερα αν εισβάλλαμε στους δρόμους με τανκς και “ροττερνατμοποιούσαμε”

«Ο πρωθυπουργός κ. Παπανδρέου και οι ανώτεροι Ελληνες και Βρετανοί αξιωματικοί επιθεωρούν τα τμήματα της Ορεινής Ταξιαρχίας – της Ταξιαρχίας του Ρίμινι, όπως τη λένε». Η ακριβής λεζάντα από αγγλικό περιοδικό προπαγάνδας της εποχής. 116

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

ολόκληρα τετράγωνα με αεροπορικούς βομβαρδισμούς, όπως πιθανότατα θα έκαναν οι Γερμανοί ή οι Ρώσοι σε ανάλογες περιπτώσεις. Πέρα όμως από τα άλλα μειονεκτήματα μιας τέτοιας πολιτικής, οι στρατιώτες θα αρνιόνταν να την εκτελέσουν»19. Από την άλλη μεριά, κύριος στόχος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ εξακολουθούσε να παραμένει η συγκράτηση του εχθρού πάση θυσία μέχρι να φτάσουν νέες ενισχύσεις. Αποφάσισε, λοιπόν, να αντιμετωπίσει την κατάσταση με άμυνα μέχρις εσχάτων και αφετέρου να διαφυλάξει πάση θυσία ζώνη ασφαλείας, η οποία περιλάμβανε τις τοποθεσίες Καματερό – Aνω Λιόσια – Μενίδι – Νέα Φιλαδέλφεια για να υποδεχθεί από εκεί τις ενισχύσεις. Ο ΕΛΑΣ, ωστόσο, παρά τις

προσπάθειες των μαχητών του, δεν διέθετε την πειθαρχία και κυρίως τη στρατιωτική δύναμη και τον εξοπλισμό των επιτιθέμενων. Μετά την κατάληψη των ανατολικών συνοικιών, διενεργήθηκαν την 1η Ιανουαρίου 1945 προπαρασκευαστικές κινήσεις των βρετανικών δυνάμεων με μεγάλες μάζες μηχανοκινήτων. Η επίθεση κατευθύνθηκε προς την περιοχή του Γηροκομείου και τους Αμπελoκήπους, ενώ επιθετικές ενέργειες έγιναν και προς την περιοχή της Καλογρέζας και της Νέας Ιωνίας. Η ημέρα συνεχίστηκε με σφοδρές μάχες στη Δραπετσώνα και τον Πειραιά, καθώς και με συνεχή βομβαρδισμό του υψώματος Καραβά από τα αγγλικά αεροπλάνα.

Τα βρετανικά τεθωρακισμένα αποτέλεσαν έναν από τους κυριότερους παράγοντες που έκριναν τη μάχη των Δεκεμβριανών. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

117

istoria.forumotion.com

118

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Στις 2 Ιανουαρίου οι Βρετανοί κατέλαβαν το Γηροκομείο, που όμως με αντεπίθεσή του το ανακατέλαβε ο ΕΛΑΣ, ενώ αργότερα πάρθηκε και πάλι από τους Αγγλους. Διενεργήθηκαν νυχτερινές επιθέσεις του ΕΛΑΣ στο κέντρο της Αθήνας, που συνάντησαν ισχυρή αντίσταση. Δόθηκαν σκληρές μάχες και στον Πειραιά και την Κοκκινιά και ο ΕΛΑΣ δέχθηκε πίεση στη Δραπετσώνα, στον Καραβά και τη συνοικία Ευγένεια.

Η Μάχη στα Εξάρχεια Στις 2 Ιανουαρίου άρχισε η βρετανική επίθεση με την 23η Τεθωρακισμένη Μεραρχία στις συνοικίες δυτικά του Λυκαβηττού, στη Νεάπολη και τα Εξάρχεια. Στην περιοχή βρισκόταν Τάγμα του ΕΛΑΣ με ισχυρά κατεχόμενα τα κτίρια του Πολυτεχνείου, το επί της οδού Κωλέττη και Μπενάκη οίκημα της Τηλεφωνικής Εταιρείας, την Κλινική Σμπαρούνη επί της οδού Χαριλάου Τρικούπη και το τετράγωνο επί των οδών Χαριλάου Τρικούπη, Διδότου, Μαυρομιχάλη και Ναυαρίνου απέναντι ακριβώς από το Χημείο, το οποίο κατείχαν δυνάμεις της οργάνωσης «Χ». Ιδιαίτερα σκληρός ήταν ο αγώνας για την κατάληψη της Κλινικής Σμπαρούνη. Οι Βρετανοί επιτέθηκαν με πεζοπόρα τμήματα που υποστηρίζονταν από άρματα μάχης. Στο πλευρό τους συμμετείχε και το 154ο Τάγμα Εθνοφυλακής. Ο αγώνας υπήρξε ιδιαίτερα σκληρός και απαιτήθηκε η χρησιμοποίηση τριών αρμάτων μάχης για να εισβάλουν στην ισχυρά κατεχόμενη πολυκατοικία των οδών Ναυαρίνου και Μαυρομιχάλη. Βρετανικά τμήματα τα οποία κινήθηκαν από την περιοχή Αγίου Νικολάου (Πευκάκια) έφτασαν από τις οδούς Διδότου και Αραχώβης στην πλατεία Εξαρχείων.

Κυβερνητικό απόσπασμα περιπολεί σε αθηναϊκή συνοικία, με δρόμους διάσπαρτους από πτώματα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

119

istoria.forumotion.com

Βρετανοί στρατιώτες ελέγχουν ένα ελληνικό φορτηγό αναζητώντας κρυμμένα όπλα τον Δεκέμβριο του 1944 (φωτογραφία Dmitri Kessel).

Η κίνηση αυτή του τάγματος είχε ως αποτέλεσμα την αποκοπή του τμήματος του ΕΛΑΣ, το οποίο κατείχε την επί της οδού Διδότου, μεταξύ των οδών Μαυρομιχάλη και Χαριλάου Τρικούπη, πολυκατοικία, το οποίο παρά ταύτα εξακολούθησε με φανατισμό να μάχεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Το μεσημέρι δύο βρετανικοί λόχοι με την υποστήριξη τεσσάρων αρμάτων πέτυχαν να καταλάβουν το χώρο του Πολυτεχνείου. Η αντίσταση των ελασιτών, παρόλο που ήταν ασυντόνιστη, υπήρξε αποφασιστική και επίμονη. Οι απώλειες του ΕΛΑΣ στην περιοχή ήταν βαριές ώστε η Φοιτητική Διλοχία «Λόρδος Μπάυρον» που αγωνιζόταν στην περιοχή να αποδεκατισθεί20.

Η υποχώρηση Στις 3 Ιανουαρίου οι θέσεις του ΕΛΑΣ σε όλη την Αθήνα δέχθηκαν σφοδρές επιθέσεις της Αεροπο120

ρίας. Βρετανικές δυνάμεις κατέλαβαν τα Τουρκοβούνια και το Ψυχικό και προχώρησαν στου Γκύζη. Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ συμπτύχθηκαν στην Καλογρέζα, στις Φυλακές Αβέρωφ και στο Γαλάτσι. Και στον Πειραιά η κατάσταση ήταν δραματική για τον ΕΛΑΣ. Η νυχτερινή επίθεση του ΕΛΑΣ για την ανακατάληψη των Τουρκοβουνίων και του Ψυχικού δεν είχε αποτέλεσμα, καθώς οι θέσεις των Βρετανών ενισχύθηκαν από τεθωρακισμένα. Υπό το βάρος των εξελίξεων η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ κατάλαβε ότι οι δυνάμεις της δεν μπορούσαν να κρατήσουν την πόλη. Στις 23:50 τη νύχτα της 4ης – 5ης Ιανουαρίου 1945 το Α’ Σώμα Στρατού του ΕΛΑΣ εξέδωσε διαταγή προς όλες τις μονάδες να συμπτυχθούν προς Κουκουβάουνες, Βαρυμπόμπη και Μενίδι. Η ΙΙ Μεραρχία συνεπτύχθη στη γραμμή της Κηφισιάς. Ο Πειραιάς, που είχε αποκοπεί από κάθε σύνδεσμο και με το Σώμα Στρατού και με την Κ.Ε. του ΕΛΑΣ, αναγκάστηκε ύστερα από ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Συγγενείς θυμάτων της σύγκρουσης αναζητούν τις σορούς των οικείων τους σε ένα χωράφι διάσπαρτο από πτώματα, πιθανότατα στις δυτικές συνοικίες. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

121

istoria.forumotion.com

ισχυρή εχθρική πίεση να πάρει την απόφαση της σύμπτυξης προς Σκαραμαγκά, Ελευσίνα, Κάζα για Θήβα. Εως τις 6 Ιανουαρίου και οι τελευταίες μονάδες του ΕΛΑΣ είχαν φύγει από την πρωτεύουσα. Η βαθμιαία υποχώρηση των δυνάμεων του ΕΛΑΣ συνεχίστηκε πέραν του Λεκανοπεδίου και προς τη Στερεά.

(Καλογρέζα και Περιστέρι), το μέτωπο μέσα στην πόλη έφτανε έως την Ομόνοια. Τον μάχιμο ΕΛΑΣ ακολούθησε πλήθος λαού της Αθήνας και του Πειραιά, που υποχωρώντας έφτασε ως τη Θεσσαλία, ενώ οι βασικοί μηχανισμοί του ΚΚΕ και του ΕΑΜ μεταφέρθηκαν στα Τρίκαλα.

Η επιχείρηση απαγκίστρωσης του ΕΛΑΣ πραγματοποιήθηκε σχετικά οργανωμένα. Επρόκειτο για μία δύσκολη επιχείρηση. Γιατί ενώ οι βρετανικές δυνάμεις δρούσαν με άφθονα μηχανοκίνητα σαν τανάλια στα δύο πλευρά της παράταξης του ΕΛΑΣ

Η υπογραφή της ανακωχής και η στρατιωτική λήξη της σύγκρουσης Στις 11 Ιανουαρίου 1945, ύστερα από δύο ημέρες διαπραγματεύσεων ανάμεσα σε εκπροσώπους της

Αναμνηστική φωτογραφία μετά την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας. Από αριστερά με το χέρι στην τσέπη, Σαράφης, Σιάντος, Τσιριμώκος, Σοφιανόπουλος. Στη δεύτερη σειρά οι κυβερνητικοί παράγοντες Μαρκόπουλος, Κατσώτας και Ράλλης. 122

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Κεντρικής Επιτροπής του ΕΛΑΣ και στο Στρατηγείο του 3ου Βρετανικού Σώματος Στρατού, υπογράφηκε η κατάπαυση των εχθροπραξιών μεταξύ των βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα και του ΕΛΑΣ. Η ανακωχή, η οποία αφορούσε καθαρά στρατιωτικά ζητήματα, θα άρχιζε από τη 01.00 της 15ης Ιανουαρίου 1945. Τα βρετανικά στρατεύματα θα έπαυαν πυρ και θα ανέμεναν να αποσυρθούν οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ βόρεια και νότια της πόλης των Αθηνών. Τη συμφωνία υπέγραψαν ο Σκόμπυ για τους Βρετανούς και οι  Παρτσαλίδης, Ζεύγος, Αθηνέλλης και Μακρίδης για τον ΕΛΑΣ. Ως γραμμή υποχώρησης του ΕΛΑΣ βόρεια της Αθήνας καθορίστηκε η περιοχή η οποία οριζόταν από την οδό Ιτέα – Αμφισσα – Λαμία – Δομοκός – Φάρσαλα και νότια της πρωτεύουσας η γραμμή Πύργου – Αργους. Λεπτομερέστατες ρυθμίσεις όριζαν την απόσταση απομάκρυνσης του ΕΛΑΣ από τη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα και από τις νησιωτικές περιοχές. Η εκκένωση των περιοχών έπρεπε να πραγματοποιηθεί έως τις 18 Ιανουαρίου 1945 (με εξαίρεση τα νησιά, οπότε ως ημερομηνία εκκένωσης δόθηκε η 24η Ιανουαρίου). Μέχρι την ημέρα έναρξης της ανακωχής, συνεχίστηκε η προέλαση των βρετανικών τμημάτων, τα οποία εξακολουθούσαν να ενεργούν διάφορες επιχειρήσεις σε διάφορα σημεία της Ελλάδας χωρίς να συναντήσουν σοβαρές αντιστάσεις. Από τη 15η Ιανουαρίου και μετά, όλες ανεξαρτήτως οι βρετανικές δυνάμεις διατάχθηκαν και ανέκοψαν την κίνησή τους, ενώ παράλληλα άρχισαν η υποχώρηση του ΕΛΑΣ πέρα από τη διαχωριστική γραμμή και η εκκένωση όσων πόλεων και χωριών προβλέπονταν από τη συμφωνία της ανακωχής. Παράλληλα, η ελληνική κυβέρνηση εξακολούθησε την οργάνωση της Εθνοφυλακής με βρετανικά όπλα και υλικό. Εως τις 10 Ιανουαρίου είχαν συγκροτηθεί 36 Τάγματα Εθνοφυλακής. Η αλλαγή φρουράς σηματοδοτείτο από τη σταδιακή προώθηση των δυνάμεων της Εθνοφυλακής. Μετά την εκκαθάριση της περιοχής Αθηνών – Πειραιώς από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ, η Εθνοφυλακή κατέλαβε αμυντικές θέσεις στην περίμετρο έξω από την ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

πόλη των Αθηνών και χρησιμοποιήθηκε για την εσωτερική ασφάλεια21. Μέχρι την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας, Τάγματα Εθνοφυλακής προωθήθηκαν στις περιοχές που ήλεγχαν οι βρετανικές και οι κυβερνητικές δυνάμεις, όπως στην Αττική, στη Θήβα και τη Θεσσαλονίκη, εκτελώντας μαζί με τις βρετανικές δυνάμεις αστυνομικά καθήκοντα22. Στις 17 Ιανουαρίου έφτασε στην Αθήνα ο ανώτατος αρχηγός των συμμαχικών δυνάμεων Μεσογείου, αρχιστράτηγος Αλεξάντερ για να παρακολουθήσει την εφαρμογή των όρων της συνθηκολόγησης και να διαμορφώσει προσωπική άποψη για την κατάσταση στην Ελλάδα. Την αμέσως επόμενη ημέρα, δηλαδή στις 18 Ιανουαρίου, ακολούθησαν η κατάργηση της Στρατιωτικής Διοίκησης Αττικής και η συγκρότηση των Στρατιωτικών Διοικήσεων Αθηνών και Πειραιώς και της Ι και ΙΙ Μεραρχίας Εθνοφυλακής.

Η Συμφωνία της Βάρκιζας – Η πολιτική λύση των Δεκεμβριανών Οι συνεννοήσεις πολιτικού περιεχομένου του ΕΛΑΣ με την κυβέρνηση άρχισαν στις 20 Ιανουαρίου 1945. Την ίδια ημέρα ανακοινώθηκε ότι η Κεντρική Επιτροπή του ΕΛΑΣ αναγνώριζε τις Συμβάσεις της Γενεύης και τους κανόνες για τους αιχμαλώτους πολέμου, αποδεχόταν όλα τα μέσα ελέγχου και έδινε πλήρη ελευθερία δράσης στους εκπροσώπους του Ερυθρού Σταυρού για την εκτέλεση των καθηκόντων τους. Από τις 25 Ιανουαρίου άρχισε η ανταλλαγή αιχμαλώτων ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τους Βρετανούς. Ακολούθησε στις 22 Ιανουαρίου διορισμός αντιπροσώπων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για την επίτευξη συμφωνίας για την επίλυση όλων των εκκρεμών ζητημάτων και την οριστική διευθέτηση της ελληνικής κρίσης. Η πρώτη επίσημη συνάντηση της αντιπροσωπίας της ελληνικής κυβέρνησης και του ΚΚΕ έλαβε 123

istoria.forumotion.com

χώρα τη νύκτα της 2ης Φεβρουαρίου 1945. 10 ημέρες αργότερα, στις 4.30 το πρωί της 12ης Φεβρουαρίου 1945, μία ημέρα μετά τη συνδιάσκεψη της Γιάλτας, οι αντιπροσωπίες κατέληξαν σε οριστική συμφωνία και υπέγραψαν παρουσία του Βρετανού μόνιμου υπουργού Μέσης Ανατολής Μακ Μίλλαν και του Βρετανού πρεσβευτή στην Αθήνα Λήπερ πρωτόκολλο συμφωνίας, η οποία έμεινε γνωστή ως Συμφωνία της Βάρκιζας. Σύμφωνα με το άρθρο 9 του Πρωτοκόλλου Συμφωνίας διά Στρατιωτικά Ζητήματα, το οποίο υπογράφηκε μαζί με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, στις 12 Φεβρουαρίου 1945, ο έλεγχος κάθε περιοχής, η οποία κατέχεται ήδη από τον ΕΛΑΣ, και η ασφάλειά της περιέρχονται διαδοχικά στα Τμήματα Εθνοφυλακής συμπαρισταμένων και βρετανικών δυνάμεων, σύμφωνα με το γενικό σχέδιο αποστράτευσης και κατόπιν λεπτομερειακών διαταγών, οι οποίες εκδίδονταν από το Βρετανικό Στρατηγείο

και το Γενικό Επιτελείο Στρατού23. Οσα Τάγματα είχαν συγκροτηθεί κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, προωθήθηκαν σταδιακά περνώντας στις 2 Μαρτίου τη γραμμή διαχωρισμού που όριζε η ανακωχή της 11ης Ιανουαρίου 1945 ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τα βρετανικά στρατεύματα24 και εγκαταστάθηκαν σε όλες τις περιοχές της χώρας ακολουθώντας τους Βρετανούς που προήλασαν στην ελασοκρατούμενη περιοχή για να παραλάβουν τα όπλα που είχε καταθέσει ο ΕΛΑΣ. Μέχρι την 1η Απριλίου 1945 οι Βρετανοί είχαν ολοκληρώσει την αποστολή τους, ωστόσο η Εθνοφυλακή δεν κατόρθωσε να επεκτείνει τον έλεγχό της σε όλη την επικράτεια παρά στις 15 Μαΐου 1945. Με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, κανένας όρος της οποίας δεν τηρήθηκε, έκλεινε πολιτικά ο αιματηρός κύκλος των Δεκεμβριανών. Ανοιγε, ωστόσο, ένας καινούργιος κύκλος, αυτός του εμφυλίου πολέμου. Αυτή όμως είναι μία άλλη ιστορία.

Στρατιώτες της 4ης Ινδικής Βρετανικής Μεραρχίας περιηγούνται την Ακρόπολη (National Army Museum). 124

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Υποσημειωσεις 1. Για τη σύσκεψη στην Αθήνα: FO 800/414 Αρχείο των Ιδιαιτέρων Γραμματέων και Αρχηγείον Στρατού, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα μετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944-Δεκέμβριος 1945), Εκδοσις Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1973, σ. 195-203. 2. Σπύρος Τζουβέλης, Μέρες και νύχτες του Δεκέμβρη. Μαρτυρίες, Αθήνα: 2003, σ. 42. 3. Σπύρος Τζουβέλης, Μέρες και νύχτες του Δεκέμβρη. Μαρτυρίες, Αθήνα: 2003, σ. 51. 4. FO/371, Greece File 52 pp. 2.2332.694, ΜL Headquarters (Greece), Progress Report No 5, 1-7 December 1944. 5. Εφημερίδα «Η ΕΛΛΑΣ», 7 Ιανουαρίου 1945. 6. FO/371, Greece File 52 pp.2233-2694, ΜL Headquarters (Greece), Progress Report No 5, 1-7 December 1944. 7. Εφημερίδα «Η ΕΛΛΑΣ», 9 Δεκεμβρίου 1944. 8. Δελτίο Ειδήσεων Βρετανικού Στρατηγείου των κατά ξηρά εν Ελλάδι δυνάμεων, 25-12-1944. 9. Νίκανδρος Κεπέσης, Ο Δεκέμβρης 1944, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1984, σ. 221 10. Π. Ροδάκης, Μ. Γραμμένος (επιμ.), Εκθεση της ΧΙΙΙ Μεραρχίας για τα Δεκεμβριανά, Αθήνα: Γλάρος, 1986, σ. 109. 11. «Ριζοσπάστης», 14 και 20 Δεκεμβρίου 1944 και «Ρούμελη», 17, 20, 21 και 31 Δεκεμβρίου 1944. 12. W. S. Churchill, The Second World War, vol VI, London 1952, σ. 326. 13. Σπύρος Τζουβέλης, Μέρες και νύχτες του Δεκέμβρη. Μαρτυρίες, Αθήνα: 2003, σ. 52. 14. FO- R/4905/ 4/19 Παρατίθεται στο H. Richter, Η επέμβαση των Αγγλων στην Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον Εμφύλιο Πόλεμο, Αθήνα: Εστία, 1997, σ. 36. 15. Η αφήγηση βασίζεται στο βιβλίο του Μενέλαου Χαραλαμπίδη, Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντί-

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

στασης στην Αθήνα: Αλεξάνδρεια 2012, και στο άρθρο του ιδίου «Τα Δεκεμβριανά στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας» στο Δεκέμβρης '44. Οι μάχες στις γειτονιές της Αθήνας, Ε. Ιστορικά Δεκέμβριος 2010,σ.61-86. 16. Μιχάλης Λιαρούτσος, Τελειώνοντας ο Δεκέμβρης, Αθήνα: Εντός 2000, σ. 12. 17. Οι ανατολικές συνοικίες τον Δεκέμβρη του 1944. Εκδοση της 6ης Αχτίδας της ΚΟΑ, Αθήνα 1945, επανέκδοση, Αθήνα, Ιστορικές Εκδόσεις 1976, σ. 26. 18. Αρχηγείον Στρατού, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα μετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944-Δεκέμβριος 1945), Eκδοσις Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1973, σ. 206-208 19. W.S Churchill, The Second World War, vol.VI, London 1954, σ. 260. Παρατίθεται στο Θ. Σφήκας, Οι Αγγλοι Εργατικοί και ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα. Ο ιμπεριαλισμός της «μη επέμβασης», Αθήνα: Φιλίστωρ, 1997, σ. 71. 20. Αρχηγείον Στρατού, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα μετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944-Δεκέμβριος 1945), Εκδοσις Διευθύνσεως Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1973, σ. 215 21. ΓΕΣ/ΔΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 1, κείμενο 151, «Στρατιωτική Διοίκηση Πειραιώς, Γραφείο ΙΙΙ, Διαταγή Επιχειρήσεων 1, Ανάληψη ασφάλειας περιοχής Πειραιά». 22. PRO, FO 371/48245: Γενικός πρόξενος Rapp στη Θεσσαλονίκη προς τον πρεσβευτή Leeper, Βρετανική Πρεσβεία Αθηνών: « Η κατάσταση στη Θεσσαλονίκη είναι αβέβαιη. Η Εθνοφυλακή βρίσκεται ακόμα υπό την επίδραση των γεγονότων στην Αθήνα και δείχνει εξαιρετική προθυμία να χρησιμοποιήσει τα όπλα της». 23. Για ολόκληρο το κείμενο της Συμφωνίας της Βάρκιζας: ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, τόμος 5, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, σ. 411-416. 24. ΓΕΣ/ΔΙΣ, ΑΕΠ, τόμος 1, κείμενο 136, «Χ ΒΜΣ προς ΓΕΣ», 9 Ιανουαρίου 1945, Σαράφης, ΕΛΑΣ, σ. 603 και PRO FO, 371/48257 σχετικά με βρετανικές στρατιωτικές ενέργειες μετά τη Βάρκιζα.

125

istoria.forumotion.com

Ο Ναπολέων Ζέρβας στο περιθώριο της συνδιάσκεψης για τη Συμφωνία της Βάρκιζας (φωτογραφία Dmitri Kessel). 126

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Βαγγέλης Τζούκας Δρ Παντείου Πανεπιστημίου

Τα «άλλα» Δεκεμβριανά του 1944 Η ανταγωνιστική λειτουργία μεταξύ των αντάρτικων δυνάμεων ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ στην Ηπειρο. Η Συμφωνία Πλάκας – Μυρόφυλλου και οι συνέπειες της Συμφωνίας της Καζέρτας. Η εκδίωξη των Τσάμηδων. Η εκστρατεία του ΕΛΑΣ υπό τον Σαράφη και τον Βελουχιώτη εναντίον του Ζέρβα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών.

H

μεγάλη σύγκρουση της Αθήνας, τον Δεκέμβριο του 1944, ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και στις κυβερνητικές δυνάμεις, που υποστηρίζονταν από τους Βρετανούς, υπήρξε γεγονός καταλυτικής σημασίας για τις μετέπειτα εξελίξεις. Η τελική κατάληξη των Δεκεμβριανών, δηλαδή η ήττα της εαμικής Αριστεράς, επισφράγισε τις αλλαγές των πολιτικών ισορροπιών σε επίπεδο κορυφής. Η διευθέτηση των εκκρεμοτήτων, η οποία επιχειρήθηκε με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, συνιστούσε θεωρητικά έναν περαιτέρω σταθμό στην εμπέδωση μιας κατάστασης στοιχειώδους πολιτικής ομαλότητας. Η πραγματικότητα, όμως, σε επίπεδο κοινωνίας ήταν εντελώς διαφορετική και πολύ σύντομα καΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

τέστη πασιφανές το γεγονός ότι η συμφωνία αυτή δεν μπορούσε να ανακόψει την πορεία προς μια νέα εμφύλια σύγκρουση, που θα διεξαγόταν πια σε ένα διαφοροποιημένο διεθνές και εσωτερικό πολιτικό περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, παραμένει γεγονός αδιαμφισβήτητο ότι δεν έχει ακόμη πραγματοποιηθεί σε επιστημονικό επίπεδο η πλήρης χαρτογράφηση της περιόδου των Δεκεμβριανών, παρά τον πολλαπλασιασμό των μελετών τα τελευταία έτη. Ενα από τα ζητήματα που δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς αφορά τα τεκταινόμενα στις περιοχές της Ελλάδας εκτός της πρωτεύουσας κατά την ίδια ακριβώς περίοδο. Εν μέρει, η τάση αυτή εξηγείται από το πολύ σημαντικό πραγματικό και συμβολικό φορτίο της σύγκρουσης της Αθήνας. Παρ’ όλα αυτά, θα άξιζε, κατά τη γνώμη μας, να εγκύψει κανείς στα τεκταινόμενα εκτός της πρωτεύουσας, ειδικά σε σχέση με τις συγκρούσεις μεταξύ του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ στην Ηπειρο. Ειδικά στην τελευταία περίπτωση, είναι γνωστή η έκτοτε συνεχώς ανατροφοδοτούμενη συζήτηση, ειδικά στους κόλπους της Αριστεράς, για την αναγκαιότητα ή μη της επίθεσης εναντίον των δυνάμεων του Ζέρβα, για τη σκοπιμότητα της παρουσίας του Αρη Βελουχιώτη και του Στέφανου Σαράφη στην Ηπειρο και όχι στις μάχες της Αθήνας, αλλά και για την πολιτική πλαισίωση της (τελικά επιτυχημένης) στρατιωτικής επιχείρησης εναντίον του ΕΔΕΣ. Στο συνοπτικό αυτό σημείωμα θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε όψεις των «άλλων Δεκεμβριανών», κυρίως αυτών που έχουν σχέση με τις εμφύλιες συγκρούσεις ΕΛΑΣ-ΕΔΕΣ στην περιοχή της Ηπείρου. Σε γενικές γραμμές, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι το κομβικό έτος 1944 είχαν παγιωθεί οι σχέσεις μεταξύ των δύο κύριων αντιστασιακών οργανώσεων ΕΑΜ και ΕΔΕΣ σε ένα καθεστώς εύθραυστου συμβιβασμού. Η συμφωνία Μυρόφυλλου-Πλάκας, τον Φεβρουάριο του έτους αυτού, συνιστούσε μια πρώτη απόπειρα πολιτικού συμβιβασμού και έκλεινε, με τον τρόπο της, την πρώτη περίοδο των τετράμηνων εμφύλιων συγκρούσεων των δύο οργανώσεων. Δεν υπήρχαν βεβαίως εντυπωσιακά αποτελέσματα στο πεδίο της ουσιαστικής συνεννόησης, καθώς και οι δύο πλευρές είχαν 127

istoria.forumotion.com

πλέον προσανατολισθεί σε αποκλίνουσες πορείες ως προς τα πολιτικά πράγματα της χώρας. Η συγκρότηση της ΠΕΕΑ, η συμμετοχή των εκπροσώπων του ΕΔΕΣ στο Εθνικό Συμβούλιο του Λιβάνου και οι σφοδρές λεκτικές επιθέσεις εναντίον του ΕΛΑΣ εκ μέρους αυτών, αλλά και η κυριαρχία της εκατέρωθεν επιφυλακτικότητας, εξέφραζαν πια το πλαίσιο στις σχέσεις των δύο οργανώσεων ως τα τέλη του καλοκαιριού 1944. Η αναμενόμενη αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων δημιουργούσε και στις δύο πλευρές προσδοκίες για κατάληψη καλύτερων θέσεων εν όψει της απελευθέρωσης της χώρας. Κεντρικό διακύβευμα ήταν πια η διαχείριση του κομβικού ζητήματος της μεταπολεμικής εξουσίας στη χώρα. Την περίοδο εκείνη, οι εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στους αντάρτες των δύο οργανώσεων είχαν προσωρινά ανασταλεί. Οι δύο διακριτές επικράτειες, αυτή της

Ελεύθερης Ελλάδας του ΕΑΜ και αυτή της Ελευθέρας Ορεινής Ελλάδας (ΕΟΕ) του ΕΔΕΣ, χωρίζονταν γεωγραφικά, κοινωνικά, οικονομικά. Η δεύτερη είχε στην πραγματικότητα περιορισθεί σε ένα τμήμα της Ηπείρου δυτικά του ποταμού Αράχθου, ουσιαστικά στις περιοχές της Λάκκας Σουλίου και του Ξηροβουνίου, αλλά με μια σχετική δυναμική επέκτασης στις παράλιες περιοχές της Πρέβεζας και της Θεσπρωτίας. Στο υπόλοιπο τμήμα της Ηπείρου, που ήταν ελεγχόμενο από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, λειτουργούσαν απρόσκοπτα οι θεσμοί της ΠΕΕΑ. Σε κάθε περίπτωση, η πόλωση ανάμεσα στις δύο οργανώσεις ήταν υπαρκτή. Πολλά επεισόδια και αψιμαχίες, αλλά και η ταυτόχρονη ενεργοποίηση κατασταλτικών πολιτικών εκ μέρους των δύο ανταγωνιστικών δυνάμεων, επιβεβαίωναν τον εύθραυστο χαρακτήρα του προηγούμενου πολιτικού συμβιβασμού. Ειδικά σε διαμφισβητούμενες περιοχές, όπως στον κάμπο της

Η Συμφωνία Πλάκας – Μυρόφυλλου τον Φεβρουάριο του 1944 τερμάτισε προσωρινά την τετράμηνη περίοδο συγκρούσεων μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ. Στη φωτογραφία, πλην των Σαράφη και Ζέρβα που είναι στο κέντρο, διακρίνονται και οι Γεώργιος Καρτάλης, Πέτρος Ρούσσος και Κομνηνός Πυρομάγλου. 128

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Αρτας, τα επεισόδια ήταν σχεδόν καθημερινά και η ένταση ανάμεσα στους εδεσίτες και τους ελασίτες υπαρκτή. Στις πόλεις της Ηπείρου, η κατάσταση αναφορικά με την προϊούσα πόλωση δεν ήταν διαφορετική. Στα Ιωάννινα είχε αναπτυχθεί σημαντική δημόσια διαμάχη μεταξύ των τοπικών πολιτικών οργανώσεων. Η συστράτευση όμως του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού με το ΕΑΜ ομολογείται από πολλές πλευρές. Παρόμοια ήταν η κατάσταση στην Αρτα, όπου όμως υπήρχε σημαντική υποστήριξη και προς τον ΕΔΕΣ. Η πόλη, πάντως, που βρέθηκε στο επίκεντρο της έντασης ήταν αναμφίβολα η Πρέβεζα. Δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν προωθηθεί στο χώρο αυτό στα μέσα Σεπτεμβρίου 1944. Η παράλληλη είσοδος εδεσίτικων τμημάτων προοιωνίζεται διαμάχη. Η ένοπλη σύγκρουση που ξέσπασε στα τέλη του ίδιου μήνα υπήρξε πολυαίμακτη και επι-

σφραγίσθηκε με μαζικές εκτελέσεις μελών του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ από το εδεσίτικο τμήμα του Δημήτρη Γαλάνη. Η κατάσταση σταθεροποιήθηκε μετά την αποχώρηση των ελασίτικων τμημάτων, όμως, όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, η πόλωση στην περιοχή έφθασε ξανά σε πολύ υψηλά επίπεδα. Από την πλευρά του ΕΑΜ, αν και η εαμική ηγεσία συνεχώς αμφιταλαντευόταν μεταξύ της συμμετοχής στην κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου και της αυτόνομης πορείας της ΠΕΕΑ, το δίλημμα δεν είχε ιδιαίτερη σημασία ως προς την αντιμετώπιση του ΕΔΕΣ, ως εν δυνάμει εχθρού. Είχε όμως σημασία ως προς την υιοθέτηση μιας πιο ευέλικτης πολιτικής ή μιας δυναμικής εκκαθάρισης. Η τελευταία πιθανότητα φαίνεται ότι δεν υπήρξε ασήμαντη, αν κρίνουμε από τις αναφορές του Στέφανου Σαράφη για τη συγκεκριμένη περίοδο1.

Η Πρέβεζα μετά την απελευθέρωσή της έγινε το επίκεντρο έντασης ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

129

istoria.forumotion.com

Η τελική απόφαση για συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση ανέστειλε την ανάληψη γενικής επιθετικής δράσης εναντίον των ΕΟΕΑ, όχι όμως και τα τοπικά επεισόδια. Παρ’ όλα αυτά, τον Αύγουστο του 1944, η ΠΕΕΑ με επιστολή του προέδρου της, Αλέξανδρου Σβώλου, προς τη σοβιετική κυβέρνηση ζητούσε τη συνδρομή της για τη διακοπή της «αντισυμμαχικής» και «αντεθνικής» δράσης του Ζέρβα. Η επιστολή διαβιβάστηκε στον Μολότωφ από τον Δημητρώφ με μεγάλη καθυστέρηση, στα τέλη Σεπτεμβρίου2. Την ίδια εποχή ο Ζέρβας έτυχε τιμητικής προαγωγής σε υποστράτηγο από τον πρωθυπουργό

της κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας Γεώργιο Παπανδρέου, λαμβάνοντας έναν τίτλο που θεωρούσε ότι του ανήκε δικαιωματικά από την πρώτη στιγμή της εξόδου του στο βουνό. Τα λόγια του τελευταίου προς τον Ζέρβα είναι χαρακτηριστικά για την αντίληψη που είχε ο πρωθυπουργός της Εθνικής Ενότητας για το εδεσίτικο αντάρτικο: «Συγχαρητήρια διά τους Εθνικούς αγώνες. Εχεις προσφέρει σημαντικάς υπηρεσίας εις την Πατρίδα που θα σου αναγνωρίση όχι μόνο η Ιστορία, αλλά και η σημερινή Κυβέρνησις της Εθνικής Ενότητος. Γεια και καλή αντάμωση στην Ελεύθερη Πατρίδα. Η Ελλάς θα ζήση...»3.

Ο Ναπολέων Ζέρβας περιστοιχιζόμενος από τα ηγετικά στελέχη του ΕΔΕΣ Μιχ. Μυριδάκη, Π. Κωτσάκη και Ιωάν. Παπαδάκη. 130

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Τον Σεπτέμβριο του 1944, ο Ζέρβας κλήθηκε στην Ιταλία προκειμένου να συζητήσει το ενδεχόμενο υπογραφής νέας συμφωνίας με το ΕΑΜ4. Στην πόλη Καζέρτα υπέγραψε για λογαριασμό του ΕΔΕΣ την ομώνυμη συμφωνία, η οποία προέβλεπε ότι: «Α) Ολαι αι ανταρτικαί ομάδες αι δρώσαι εν Ελλάδι τίθενται υπό τας διαταγάς της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας. Β) Η Ελληνική Κυβέρνησις θέτει τας δυνάμεις ταύτας υπό τας διαταγάς του Στρατηγού Σκόμπυ, όστις ωνομάσθη υπό του ανωτάτου Συμμαχικού Αρχιστρατήγου ως Στρατηγός Διοικών τας Δυνάμεις εν Ελλάδι».5

Η συμφωνία της Καζέρτας, όπως έγινε γνωστή, ρύθμιζε κατά κάποιον τρόπο και το ζήτημα των ορίων των δύο οργανώσεων μετά την ολοκλήρωση της αποχώρησης των Γερμανών.6 Κατά την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων, τμήματα των ΕΟΕΑ (Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών) εισήλθαν στα σημαντικότερα αστικά κέντρα της Ηπείρου, με αποκορύφωμα την είσοδο των εδεσιτών στα Ιωάννινα στις 15 Οκτωβρίου 1944. Είχαν προηγηθεί η Αρτα, η Παραμυθιά, η Πρέβεζα, όπου, σε περισσότερες από μια περιπτώσεις, υπήρξαν σοβαρά βίαια επεισόδια με τους πολιτικούς αντίπαλους, με νεκρούς και εκατέρωθεν απώλειες. Επίσης, τμήματα του ΕΔΕΣ ήλεγχαν τη Λευκάδα

Η πέτρινη γέφυρα του Αράχθου, η οποία αποτελούσε το όριο των τομέων ευθύνης μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, σύμφωνα με τη Συμφωνία της Πλάκας. Ο Ζέρβας μιλά σε άνδρες του τον Φεβρουάριο του 1944. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

131

istoria.forumotion.com

Ο Ζέρβας και οι επιτελείς του εισέρχονται στην ελεύθερη Παραμυθιά. 132

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

και την Κέρκυρα. Η κατοχή των πόλεων αυτών αποτελούσε ασφαλώς κρίσιμο διακύβευμα για την πολιτική των δύο οργανώσεων και φυσικά ουσιαστική μέριμνα του ηγέτη του ΕΔΕΣ. Στην Αρτα, οι αποχωρούντες Γερμανοί ήρθαν σε συνεννόηση με τους τοπικούς οπλαρχηγούς του ΕΔΕΣ (κυρίως τον Κώστα Βόιδαρο) προκειμένου να ρυθμιστούν οι τελευταίες λεπτομέρειες της αποχώρησής τους. Αλλωστε, ήδη από καιρό τα τοπικά φυλάκια των ΕΟΕΑ στο λόφο της Περάνθης (που δεσπόζει της πόλης) βρίσκονταν πολύ κοντά στα αντίστοιχα γερμανικά, γεγονός που προκαλούσε την αγανάκτηση των ελασιτών. Πριν όμως από την αποχώρησή τους, στις 21 Σεπτεμβρίου 1944, τα γερμανικά στρατεύματα ανατίναξαν την ξύλινη γέφυρα που είχαν δημιουργήσει παραπλεύρως της ιστορικής πέτρινης γέφυρας του Αράχθου. Στην πόλη δημιουργήθηκε πανικός, όπως περιγράφει ένας αυτόπτης μάρτυρας: «Κατά την έκρηξιν ανετινάχθη η ξύλινη γέφυρα, ενώ η αρχαία λιθίνη δεν ανετινάχθη καίτοι είχεν υπονομευθεί. Την έκρηξιν επηκολούθησαν κατόπιν φοβεραί εκπυρσοκροτήσεις μετά λάμψεων. Ο πληθυσμός της πόλεως επανικοβλήθη και έτρεχεν εις τα καταφύγια. Οι Γερμανοί ανατίναζον το πολεμικόν υλικόν εις θέσιν “Ιμαρέτ”. Αι εκρήξεις διήρκεσαν μέχρι της 11 και ½ μ.μ.».7 Την επόμενη ημέρα η Aρτα απελευθερώθηκε. Στην πόλη εγκαταστάθηκαν οι Aρχές των ΕΟΕΑ και λίγες ημέρες αργότερα τελέσθηκε δοξολογία στον περίβολο του

Ο Ναπολέων Ζέρβας είχε απευθύνει αυστηρή προειδοποιήση προς θερμόαιμους εδεσίτες να μην προκαλούν τα εαμικά στελέχη. Προειδοποίηση που δεν γινόταν πάντα σεβαστή. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Nαού της Αγίας Θεοδώρας. Επί του δημαρχείου της πόλεως υψώθηκαν η ελληνική και η βρετανική σημαία.8 Στις 29 Σεπτεμβρίου ήταν η σειρά του Ζέρβα να εισέλθει στην πόλη που ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα του. Ακολούθησε ομιλία του προς τον τοπικό πληθυσμό, η οποία αναφερόταν στη νέα κατάσταση που είχε προκύψει μετά την υπογραφή της συμφωνίας της Καζέρτας.9 Σε κάθε περίπτωση, πάντως, κεντρικό ρόλο στην απελευθέρωση της Ηπείρου διαδραμάτισε η είσοδος των εδεσίτικων τμημάτων στην πόλη των Ιωαννίνων. Για την κατάληψη της πόλης είχε εκπονηθεί ολόκληρο σχέδιο, που προέβλεπε την προώθηση του 3/40 Συντάγματος των ΕΟΕΑ. Ο άτυπος, όμως, διαγκωνισμός των εδεσίτικων τμημάτων ως προς τη συμβολική τιμή της Eμπροσθοφυλακής οδήγησε τον οπλαρχηγό Αλέκο Παπαδόπουλο να προωθήσει τους Ξηροβουνιώτες αντάρτες του Συντάγματός του στην πόλη.10 Οι Γερμανοί δεν είχαν καμία διάθεση να εμπλακούν σε μάχη, καθώς είχε ήδη διαταχθεί η εγκατάλειψη της πόλης. Αντιθέτως φρόντιζαν, ακόμη και τη στιγμή αυτή, να υποβοηθούν ανοιχτά το ενδεχόμενο της εμφύλιας σύγκρουσης των αντιστασιακών οργανώσεων, τακτική την οποία είχαν τελειοποιήσει το προηγούμενο διάστημα. Η είσοδος των εδεσιτών στα Ιωάννινα έγινε μέσα σε μια περίεργη περιρρέουσα ατμόσφαιρα, καθώς στην τοπική κοινωνία είχε σημαντική υποστήριξη το ΕΑΜ.11 Το γεγονός αυτό ήταν γνωστό και απολύτως κατανοητό στον Ζέρβα, ο οποίος ακολούθησε και στο σημείο αυτό μια «διπλή γραμμή». Αποφάσισε, δηλαδή, να παράσχει τυπική ελευθερία κινήσεων στο ΕΑΜ, με μια παράλληλη απόπειρα κατοχύρωσης της εδεσίτικης κυριαρχίας.12 Για να συμβεί αυτό, κρίθηκε αναγκαίο, για πολλοστή φορά, να απευθυνθούν αυστηρές προειδοποιήσεις προς τους «απείθαρχους» εδεσίτες αντάρτες να μην προκαλούν με τη συμπεριφορά τους τα εαμικά στελέχη. Οπως όμως ήταν αναμενόμενο, οι προειδοποιήσεις αυτές δεν γίνονταν πάντα αποδεκτές. Σε μία τουλάχιστον περίπτωση, 133

istoria.forumotion.com

εδεσίτες αντάρτες του VIII Ανεξάρτητου Τάγματος κατέβασαν τη σημαία της ΕΣΣΔ από τα κτίρια της επαρχιακής επιτροπής του ΕΑΜ, «υπολαβόντες ταύτην ως λάβαρον των αναρχικών».13 Πάντως, σε συμβολικό επίπεδο, πραγματοποιήθηκαν παρελάσεις προκειμένου να τονωθεί το ηθικό των «εθνικοφρόνων» της πόλης. Στο πλαίσιο αυτό, κεντρικές εκδηλώσεις αποτέλεσαν η επίσημη είσοδος του Ζέρβα στα Ιωάννινα, στις 18 Οκτωβρίου 1944, και η επέτειος της 28ης Οκτωβρίου.

ση» Αρτινών αξιωματικών των δύο οργανώσεων, προωθούσαν μια ορισμένη ομαλοποίηση των σχέσεων ανάμεσα στις οργανώσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις χρειάσθηκε η προσωπική παρέμβαση του ίδιου του Ζέρβα προκειμένου να ρυθμισθούν ζητήματα όπως π.χ. αυτό της απρόσκοπτης λειτουργίας τοπικών επιτροπών του ΚΚΕ και του ΕΑΜ στην περιοχή πέριξ των Ιωαννίνων. Ταυτοχρόνως, όμως, τα εαμικά στελέχη πρωτοστατούσαν στη διενέργεια εκδηλώσεων, με τις οποίες κατά κάποιον τρόπο αμφισβητείτο η πολιτική κυριαρχία του ΕΔΕΣ.

Tην ίδια περίοδο επικρατούσε μια λογική αναγκαστικής ανοχής απέναντι τις εαμικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν στις περιοχές που ελέγχονταν από τον ΕΔΕΣ. Κάποιες κινήσεις, όπως η συμμετοχή αξιωματικών του ΕΔΕΣ σε κηδεία ελασίτη αντάρτη στα Ιωάννινα ή η «συμφιλίω-

Το διάστημα αυτό, από τα μέσα Οκτωβρίου ως τις αρχές Δεκεμβρίου, χαρακτηρίσθηκε από την αναμονή μιας διευθέτησης, σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο, του βασικού ζητήματος της αποστράτευσης των ανταρτικών δυνάμεων και των δύο οργανώσεων.

Ανδρες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στην κηδεία του δασκάλου Αναστάσιου Λίλη στα Γιάννενα το φθινόπωρο του 1944 (φωτογραφία Κώστα Μπαλάφα). 134

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Στο κρίσιμο αυτό διάστημα ο Ζέρβας πειθάρχησε απολύτως στις διαταγές της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και ετοιμάσθηκε για την αποστράτευση των αντάρτικων δυνάμεών του. Ταυτοχρόνως, όμως, δεν έπαψε να διαμαρτύρεται προς τους Βρετανούς για τη μη ενίσχυσή του με το απαραίτητο χρηματικό ποσό. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχε ένα ζήτημα που πάντοτε τον απασχολούσε: η είσοδος των εδεσιτών στην περιοχή της Βορείας Ηπείρου, προκειμένου η στρατιωτική κατάληψή της να δημιουργήσει τετελεσμένη κατάσταση εν όψει των μεταπολεμικών συνοριακών διευθετήσεων. Οι έντονες αντιδράσεις της βρετανικής πλευράς τον οδήγησαν στην απόφαση να αναστείλει αυτή την επιχείρηση, που θα προκαλούσε πολλαπλά πολιτικά και διπλωματικά αδιέξοδα.14 Αυτή η επέμβαση πάντως δεν εμπόδισε τους εδεσίτες να ολοκληρώσουν την εκδίωξη των Τσάμηδων από το ελληνικό έδαφος, την οποία ήδη είχαν ξεκινήσει από το καλοκαίρι του 1944.15

Ο Κισά - Μπατζάκ, επικεφαλής του ΕΕΣ, ο οποίος είχε εξοπλιστεί με γερμανικά όπλα για να πολεμήσει τον ΕΛΑΣ. Στη φωτογραφία (αριστερά) σε επίσκεψή του στην Αυστρία. Με το ξιφίδιο στη μέση του (δεξιά) ο Μιχάλαγας.

Την ίδια περίοδο, η οργάνωση του «δημοκρατικού» ΕΔΕΣ στην Αθήνα συμμετείχε στις διαδηλώσεις που οργάνωνε η μη εαμική παράταξη, συμμετέχοντας έτσι στον άτυπο αυτό ανταγωνισμό με την πλευρά του ΕΑΜ, η οποία όμως είχε τη δυνατότητα να διοργανώνει τις πιο πολυπληθείς και μαχητικές συγκεντρώσεις.

υστέρων νομιμοποίηση της δράσης τους υπό την αιγίδα μιας οργάνωσης με την οποία δεν τους συνέδεαν πολλά (εκτός βέβαια από το δεδηλωμένο αντικομμουνισμό). Δεν τους διέσωσε όμως από τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ, με κορυφαία εκδήλωση την πολυαίμακτη μάχη του Κιλκίς.17

Παράλληλα, και σε ό,τι αφορά τη δυναμική του ΕΔΕΣ σε επίπεδο επικράτειας, είχε ενταθεί η (τυπική βέβαια) ενσωμάτωση αντικομμουνιστών ενόπλων της Βορείου Ελλάδας στην οργάνωση, μια διαδικασία που, σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις, είχε ξεκινήσει από τις αρχές του 1944. Ενδεικτικές ήταν οι περιπτώσεις του οπλαρχηγού Κισά-Μπατζάκ και των οπλιτών του ΕΕΣ, που είχαν εξοπλιστεί με γερμανικά όπλα για να πολεμήσουν το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, αλλά και άλλων οπλαρχηγών της Κεντρικής και της Δυτικής Μακεδονίας.16 Η συγκεκριμένη επιλογή εκ μέρους της ηγεσίας των ενόπλων αυτών κατέστη εκ των πραγμάτων αναγκαστική, καθώς επεδίωκαν την εκ των ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Συνοπτικά, η κατάσταση που επικρατούσε στην ελεγχόμενη από τον ΕΔΕΣ περιοχή της Ηπείρου εξακολουθούσε να είναι δύσκολη για τον άμαχο πληθυσμό, όπως άλλωστε συνέβαινε και στο υπόλοιπο της χώρας. Οι πληθωριστικές πιέσεις, οι οικονομικές δυσκολίες, η πλήρης κατάρρευση του διοικητικού μηχανισμού και οι τεράστιες καταστροφές που είχε επισωρεύσει η περίοδος της Κατοχής συνέτειναν στη διαμόρφωση μιας απαισιόδοξης στάσης για το μέλλον.18 Οι ειδήσεις που έφταναν από την Αθήνα αλλά και από την υπόλοιπη ύπαιθρο δημιουργούσαν επιπλέον φοβίες στον τοπικό πληθυσμό. Η απόσταση που χώριζε την περιοχή του ΕΔΕΣ από την αντίστοιχη εαμική επικράτεια δεν ήταν μόνο γεωγραφική. Οι 135

istoria.forumotion.com

προηγούμενοι «ανοιχτοί λογαριασμοί» θα έκλειναν σύντομα με μια νέα αναμέτρηση στην Ηπειρο. Τα Δεκεμβριανά, η μεγάλη σύγκρουση του ΕΑΜΕΛΑΣ με τους Βρετανούς και την κυβερνητική πλευρά, αποτέλεσαν γεγονός κεφαλαιώδους σημασίας για την τροπή των εξελίξεων στη μεταπολεμική Ελλάδα.19 Η ένοπλη αυτή σύγκρουση είχε ως αφορμή την προοπτική αποστράτευσης των αντάρτικων στρατών του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ και το σχηματισμό «εθνικού τακτικού στρατού».20 Την περίοδο αυτή, όπως προαναφέραμε, οι δυνάμεις των ΕΟΕΑ ήταν πλήρως ενήμερες για το ενδεχόμενο επίθεσης του ΕΛΑΣ. Υπήρχαν βέβαια και εκτιμήσεις ότι η κατάσταση τελικά θα οδηγούσε σε έναν αξιοπρεπή συμβιβασμό, η πλειονότητα όμως των στελεχών και των ανταρτών θεωρούσε τη νέα ένοπλη αναμέτρηση αναπόφευκτη.

Οσον αφορά τον ηγέτη του ΕΔΕΣ, αυτός εκτιμούσε την όλη περίοδο ως μια ευκαιρία να αναδειχθούν οι ΕΟΕΑ σε καθοριστικό παράγοντα των εξελίξεων, υπό την προϋπόθεση της γενναιόδωρης βρετανικής ενίσχυσης σε οπλισμό, πυρομαχικά και χρήματα.21 Ο ίδιος ο Ζέρβας, μετά την επίσκεψή του στην Αθήνα στις 25 Νοεμβρίου 1944, θεωρούσε δεδομένη την επίθεση του ΕΛΑΣ. Στις 27 Νοεμβρίου, σε συναντήσεις του με τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου και τον Βρετανό πρεσβευτή Ρέτζιναλντ Λίπερ, ο ηγέτης του ΕΔΕΣ προέβαλε τις (επιθετικές προς την Αριστερά) αντιλήψεις του.22 Από την άλλη πλευρά, η επίσκεψή του στην Αθήνα προκάλεσε τα ειρωνικά σχόλια της εαμικής παράταξης. Ενδεικτικό είναι το άρθρο του Κώστα Καραγιώργη με τίτλο «Ο μισθοφόρος», που δημοσιεύθηκε στο «Ριζοσπάστη» (φ. 28

Ο Κομνηνός Πυρομάγλου, ένα από τα πιο αξιόλογα στελέχη του ΕΔΕΣ, απευθύνεται σε συγκέντρωση κατοίκων ενός χωριού της Ηπείρου. 136

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Νοεμβρίου 1944). Στην αρχή του άρθρου τονίζεται: «Η πρωτεύουσα φιλοξενεί μερικές μέρες τον κ. Ναπολέοντα Ζέρβα. Η άφιξη του απόστρατου αντισυνταγματάρχη και ήδη “στρατηγού” συγκλόνισε, ομολογουμένως, τα αρκετά ταραγμένα θολά νερά του αντιδραστικού τέλματος. Οι εφημερίδες της Δεξιάς -δηλαδή των διαφόρων αποχρώσεων του ελληνικού φασισμού- δημοσίευσαν όλο το γενειοφόρο φωτογραφικό όγκο του ένδοξου αρχηγού του ΕΔΕΣ. Το ξενοδοχείο της “Μεγάλης Βρετανίας”, που έχει την τιμή να τον φιλοξενεί, έγινε το κέντρο διαδηλώσεων. Εκατόν πενήντα ως πεντακόσιοι νεαροί κύριοι, αλλά και κυρίες, με φασαμαίν και κύριοι σεβαστοί, ορύονται με αξιοθαύμαστη επιμονή: “Eρχεται! Eρχεται!” και “Μεγάλη Ελλάδα με Γιώργο βασιλιά!”…».23 Λίγες ημέρες αργότερα, ο ηγέτης του ΕΔΕΣ επέστρεψε στην Hπειρο. Σε ομιλία που εκφώνησε στο ξενοδοχείο «Ακροπόλ Παλάς», υπονοώντας προφανώς τον πολιτικό αντίπαλο, τόνιζε χαρακτηριστικά: «Ερχομαι άγγελος καλών ειδήσεων. Το Ελληνικόν έθνος είναι αποφασισμένον ν’ αντιστή κατά πάσης βίας και τυραννίας...».24 Ο Ζέρβας θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσουν οι ΕΟΕΑ να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τον ΕΛΑΣ τη συνδρομή των Βρετανών. Η βρετανική, όμως, ενίσχυση δεν ήταν δεδομένη. Οι Βρετανοί, για δικούς τους λόγους, δεν εκτιμούσαν ως ζήτημα ύψιστης προτεραιότητας την ενίσχυση των δυνάμεων του Ζέρβα. Τους ενδιέφερε, άλλωστε, περισσότερο η στρατηγική μάχη της Αθήνας, της πόλης που ήταν το αδιαμφισβήτητο συμβολικό και πραγματικό κέντρο της πολιτικής εξουσίας στην Ελλάδα. Σε κάθε περίπτωση, επεδίωκε να διατηρήσει το «εθνικό προγεφύρωμα» της Ηπείρου αλώβητο από την επικράτηση των «αναρχικών». Σε χαρακτηριστική ομιλία του, που εκφωνήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 1944, ο Ζέρβας, απευθυνόμενος στους κατοίκους των Ιωαννίνων, τόνισε: «Εσείς ζείτε ελεύθεροι και δεν είστε εκεί όπου η αγωνία και η σκλαβιά δέρνουν το λαό», υπονοώντας φυσικά ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο στρατιωτικός αρχηγός του ΕΔΕΣ Ναπολέων Ζέρβας στο δρόμο για τα ελεύθερα Γιάννενα. Τον ακολουθούν ο υπαρχηγός του Κομνηνός Πυρομάγλου και ο Νεοζηλανδός συνταγματάρχης Τομ Μπάρνες.

τις περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχο του ΕΑΜΕΛΑΣ.25 Ακολούθησε, όπως ήταν αναμενόμενο, η λήψη «προληπτικών μέτρων» εναντίον των οργανώσεων της Αριστεράς στην Ηπειρο. Μεγάλη πίεση στα στελέχη αλλά και σε απλούς «συμπαθούντες» ασκήθηκε τόσο στα χωριά της περιοχής όσο και στις πόλεις.26 Σειρά διαταγών και προκηρύξεων του Ζέρβα προς τις μονάδες του ΕΔΕΣ ρύθμιζαν ζητήματα πληροφοριών, συλλήψεων, αναγνωρίσεων του «εχθρού» κ.λπ.27 Η προηγούμενη κατάσταση εύθραυστης εκεχειρίας είχε λήξει και οι δύο πλευρές ετοιμάζονταν για την αποφασιστική αναμέτρηση, που θα έκρινε τελικά τη μοίρα του εδεσίτικου αντάρτικου.28 Οι εξελίξεις στην Αθήνα επηρέασαν αποφασιστικά και την κατάσταση στην περιφέρεια. Ενδεικτικά, όσον αφορά την κατάσταση πνευμάτων, 137

istoria.forumotion.com

Η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του ΕΔΕΣ ξεκίνησε στις 21 Δεκεμβρίου 1944, ενώ μαινόταν η μάχη στην Αθήνα. Την ηγεσία της επίθεσης ανέλαβαν οι Στέφανος Σαράφης και Αρης Βελουχιώτης. Η φωτογραφία από την είσοδό τους στα Γιάννενα. 138

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

πρέπει να αναφερθεί η αρθρογραφία του εαμικού ηπειρώτικου Τύπου για τα τεκταινόμενα στην πρωτεύουσα. Με την έναρξη των συγκρούσεων καθίστατο προφανές, σύμφωνα με τις πηγές αυτές, ότι η «αποφασιστική μάχη του αθηναϊκού λαού» θα καθόριζε σε μεγάλο βαθμό τη συνολική πορεία της Αριστεράς. Σε τοπικό επίπεδο, ως αντίπαλος αναγνωριζόταν για μια ακόμη φορά ο «ζέρβικος φασισμός» και οι καταγγελίες εις βάρος των εδεσιτών αυξήθηκαν. Απευθύνονταν, επίσης, προειδοποιήσεις προς την άλλη πλευρά να μην προβαίνει σε «αντιλαϊκές ενέργειες». Τα τμήματα της VIIIης Μεραρχίας τέθηκαν σε επιφυλακή εν όψει ενδεχόμενων ή πραγματικών «προκλήσεων των ζερβικών». Η επίθεση του ΕΛΑΣ άρχισε στις 21 Δεκεμβρίου 1944 και είχε στόχο τη διάλυση των ΕΟΕΑ.29 Την ηγεσία της επίθεσης αναλάμβανε το Γ.Σ. του ΕΛΑΣ, δηλαδή ουσιαστικά ο Στέφανος Σαράφης και ο Αρης Βελουχιώτης. Αντίπαλοι ήταν από τη μια πλευρά η τοπική VIII Μεραρχία του ΕΛΑΣ, ενισχυμένη με τμήματα από τη Θεσσαλία, τη Στερεά και τη Μακεδονία, και από την άλλη το σύνολο της παρατακτής δύναμης των ΕΟΕΑ, περίπου 10.200 εδεσίτες αντάρτες. Η μάχη της Ηπείρου ξεκινούσε με τις καλύτερες προϋποθέσεις για τον ΕΛΑΣ, που είχε κινητοποιήσει τις πλέον εμπειροπόλεμες μονάδες του, όχι όμως και για τις ΕΟΕΑ. Ο ίδιος ο Ζέρβας ήταν υποχρεωμένος δημόσια να παραμένει αισιόδοξος, όμως δεν έκρυβε και την ανησυχία του για την τροπή των εξελίξεων. Οπως χαρακτηριστικά ανέφερε στο ημερολόγιό του στις 20 Δεκεμβρίου 1944: «Πιστεύω ότι βρίσκομαι στην παραμονήν γενικής επιθέσεως του ΕΑΜ. Φοβούμαι πολύ πως αυτή την φοράν, θα κουρασθώ πολύ για να κρατήσω και ίσως δεν θα ανθέξω». Βεβαίως, πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι, την ίδια περίοδο, η τροπή της μάχης στην Αθήνα έγερνε σαφώς υπέρ των Βρετανών και των συμμάχων τους.30 Υπήρχε, δηλαδή, όντως ένα περιθώριο αισιοδοξίας για τις «εθνικές δυνάμεις», οι οποίες καλούνταν για μια ακόμη φορά να αποδείξουν το αξιόμαχό τους σε μια εμφύλια αναμέτρηση. Ο αρχηγός των ΕΟΕΑ, με ένα χαρακτηριστικό διάγΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

γελμά του προς τους εδεσίτες αντάρτες, κήρυξε την πανστρατιά εναντίον του ΕΑΜ: «Οι βδελυροί εχθροί της Πατρίδος Τσέτα-Βούλγαροι και Εαμίται μάς επετέθησαν όπως πάντα δόλια, αιφνιδιαστικά και ύπουλα. Σκοπός των η κατάληψις της ελεύθερης αυτής γωνιάς της Ελλάδος μας, ο εξανδραποδισμός της Ηπείρου μας. […….] Ηρωικοί μου συμπολεμισταί, διδάξτε σ’ όλο τον κόσμο πως οι Ελληνες ξέρουν να ζουν ελεύθεροι ή να πεθαίνουν. Ζήτω η αιώνια και αθάνατη Πατρίδα μας. Ζήτω αι Εθνικαί μας Ομάδες».31 Της γενικής επίθεσης του ΕΛΑΣ είχαν προηγηθεί αψιμαχίες σε ορισμένες περιοχές, κυρίως κατά μήκος του Αράχθου. Δεν επρόκειτο βέβαια για μια απλή επιχείρηση. Πολλές μονάδες του ΕΛΑΣ είχαν μετακινηθεί από περιοχές που απείχαν πολύ από την Ηπειρο, πολλοί δρόμοι ήταν σε κακή κατάσταση, ενώ δεν πρέπει να υποτιμάται και η αδυναμία της περιοχής να υποστηρίξει επισιτιστικά την εκστρατεία των πλέον εμπειροπόλεμων μεραρχιών του. Από την πρώτη ημέρα των επιχειρήσεων κατέστη φανερό ότι οι αντάρτες του ΕΔΕΣ αντιμετώπιζαν μεγάλη πίεση. Στην περιοχή των Ιωαννίνων τα τμήματα των εδεσιτών υποχώρησαν μετά από σκληρές συγκρούσεις, ενώ σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε η ουσιαστική αυτοδιάλυση δύο μεγάλων σχηματισμών, του Συντάγματος Κολιοδημητραίων και του Συντάγματος Ντουσκάρας, στο οποίο διοικητής ήταν ο βασιλόφρονας αξιωματικός Ευάγγελος Ζώτος. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ εισήλθαν στα Ιωάννινα στις 23 Δεκεμβρίου και διαπίστωσαν ότι εκατοντάδες εαμικά στελέχη της πόλης είχαν συλληφθεί, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως όμηροι. Κατόπιν ο Αρης Βελουχιώτης και ο Στέφανος Σαράφης εισήλθαν θριαμβευτικά στην πόλη και ακολούθησε ομιλία του αρχικαπετάνιου του ΕΛΑΣ προς το «λαό των Γιαννίνων», με την οποία εξαγγέλθηκε η οριστική διάλυση των ΕΟΕΑ. Η πλέον πολυαίμακτη όμως μάχη δόθηκε στην Αρτα. Επί δύο ημέρες, 21 και 22 Δεκεμβρίου, 139

istoria.forumotion.com

σφοδρότατες συγκρούσεις διεξάγονταν για την κατάληψη του στρατηγικού υψώματος Προφήτης Ηλίας. Την πόλη υπεράσπιζαν τμήματα βετεράνων των ΕΟΕΑ υπό τη διοίκηση τοπικών οπλαρχηγών. Και οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που είχαν διατεθεί για την Αρτα ήταν αξιόλογες. Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε το τοπικό 3/40 Σύνταγμα που είχε ανασυγκροτηθεί το καλοκαίρι, καθώς και τμήματα του 2/39 Συντάγματος Αιτωλοακαρνανίας. Η έκβαση της μάχης απέβη υπέρ του ΕΛΑΣ και οι εδεσίτες αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη μαζί με πλήθος αμάχων, από το φόβο αντεκδικήσεων εκ μέρους του ΕΑΜ.32 Ο τοπικός, όμως, διοικητής των εδεσίτικων δυνάμεων Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος δεν επέτρεψε τη σύλληψη ομήρων, μετά από παρεμβάσεις μελών της ελίτ της πόλης.33 Οι απώλειες και για τις δύο πλευρές ήταν βαρύτατες. Συνολικά, 270 εδεσίτες αντάρτες τέθηκαν εκτός μάχης (70 νεκροί και 200 τραυματίες).34

Μικρές επιτυχίες δεν μπορούσαν να αναστρέψουν το γενικό κλίμα. Ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1944 δελτίο συμβάντων της VIII Mεραρχίας του ΕΛΑΣ έκανε λόγο για τις επιτυχίες της μονάδας και την υποχώρηση των εδεσιτών ανταρτών.35 Την όλη κατάσταση επιδείνωνε η μαζική αναχώρηση συμπαθούντων των ΕΔΕΣ και μελών των οικογενειών τους από τις πόλεις και τα χωριά της Ηπείρου. Οι άμαχοι αυτοί, που συνόδευαν τις μονάδες του ΕΔΕΣ που υποχωρούσαν, αποτελούσαν άλλο ένα μεγάλο πρόβλημα για την ηγεσία. Οσον αφορά τη μαχητική ικανότητα των εδεσιτών, είναι αναμφίβολο ότι τα καλύτερα αποτελέσματα ήρθαν από την πλευρά των τμημάτων των οπλαρχηγών (όπως το Σύνταγμα Ξηροβουνίου). Χαρακτηριστική ήταν η επιτυχημένη άμυνα που αντέταξε το τμήμα του Αλέκου Παπαδόπουλου σε επιχείρηση κύκλωσης που εξαπέλυσε ο ΕΛΑΣ στην οδό Πρεβέζης-Ιωαννίνων. Οι απώλειες των εδεσιτών σε όλη τη μάχη της Ηπείρου δεν ήταν ευκαταφρόνητες (170 νεκροί

Ο ηγέτης του ΕΔΕΣ Ναπολέων Ζέρβας σε παρέλαση στα Γιάννενα (φωτογραφία Κώστα Μπαλάφα). 140

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

και 347 τραυματίες) Και ο ΕΛΑΣ όμως είχε πολλές απώλειες (680 νεκροί και τραυματίες), γεγονός που οπωσδήποτε προκαλούσε επιπλέον προβληματισμούς στην εαμική ηγεσία.36 Στις 30 Δεκεμβρίου 1944, τα τελευταία τμήματα των ΕΟΕΑ εγκατέλειπαν την Πρέβεζα επιβιβαζόμενα σε βρετανικά και ελληνικά πλοία.37 Είχε προηγηθεί η πυρπόληση των αποθηκών βενζίνης, πετρελαίου, κάρβουνου και τροφίμων, προκειμένου τα εφόδια αυτά να μην περιέλθουν στους ελασίτες.38 Προορισμός των εδεσιτών ήταν η Κέρκυρα, επιλογή που έδειχνε σχεδόν αυτονόητη στην υπάρχουσα συγκυρία. Ο ηγέτης του ΕΔΕΣ ήταν απογοητευμένος από την εξέλιξη της μάχης στην Ηπειρο. Λίγες ώρες μετά την άφιξή του στην πόλη της Κέρκυρας έγραφε στο ημερολόγιό του: «Λήγει οριστικώς η περιπέτεια Ηπείρου με τόσιν δόσιν τραγικότητος και εγκαταλείψεως». Συνολικά 8.500 περίπου αντάρτες διεκπεραιώθηκαν στο νησί. Ουσιαστικά, ο ρόλος τους είχε λήξει. Το επόμενο χρονικό διάστημα ασχολήθηκαν με την τήρηση της «ασφάλειας» στην Κέρκυρα. Η απογοήτευση που είχε προκληθεί από την ήττα, η αναμονή της αποστράτευσης, η συνάντηση με τον πληθυσμό ενός νησιού που ήταν ενταγμένος κυρίως στο ΕΑΜ δημιούργησαν ένα εκρηκτικό κλίμα, το οποίο ευνοούσε αντεκδικήσεις. Τις πρώτες ημέρες στην Κέρκυρα, οι εδεσίτες αντάρτες προέβησαν σε συλλήψεις στελεχών του ΕΑΜ, ενώ δεν έλειψαν και οι δολοφονίες (όπως αυτή του πρωτοδίκη Γίδα).39 Από την άλλη πλευρά, πολλοί εδεσίτες αντάρτες, από τα ορεινά της Ηπείρου και τον Βάλτο, εκμεταλλεύθηκαν την ευκαιρία που προσέφερε η εγκατάστασή τους στο νησί για την άσκηση λεηλατικών πρακτικών, παρά τις αυστηρές εντολές της ηγεσίας. Δεν έλειψαν όμως και σχεδόν στασιαστικές ενέργειες, όπως αυτή στην οποία προχώρησαν οι αντάρτες του Ιερού Λόχου που αποτελούνταν κυρίως από φοιτητές των μεσοαστικών στρωμάτων της Αθήνας. Η μονάδα είχε συγκροτηθεί κυρίως από νέους του ΕΣΑΣ (Εθνικού Συνδέσμου Ανωτάτων Σχολών), της ένωσης των φοιτητών της ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Αθήνας, που αμφισβητούσαν την πρωτοκαθεδρία της ΕΠΟΝ. Επειτα από διαπραγματεύσεις με την ηγεσία του ΕΔΕΣ, η ομάδα των φοιτητών είχε γίνει δεκτή στις ΕΟΕΑ, αποτελώντας τμήμα του 3ου Τάγματος του 3/40 Συντάγματος, που είχε διοικητή τον αξιωματικό Γεώργιο Αγόρο.40 Η ενσωμάτωση στο αντάρτικο του Ζέρβα είχε πάντως πραγματοποιηθεί με δύο βασικούς όρους: τη μη συμμετοχή της ομάδας σε εμφύλιες συγκρούσεις και τη μη ένταξη στο πολιτικό σκέλος της οργάνωσης. Ο Ιερός Λόχος έλαβε μέρος στη μάχη της Μενίνας, τον Αύγουστο του 1944, και εισήλθε πανηγυρικά στα Ιωάννινα τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, όπου και παρήλασε ενώπιον του Ζέρβα.41 Σε γενικές γραμμές, πολλά από τα μέλη του Ιερού Λόχου απογοητεύθηκαν από την κατάσταση που επικρατούσε στο εδεσίτικο αντάρτικο και, σε κάποιες περιπτώσεις, από τους συμπολεμιστές τους. Σε καμία περίπτωση, όμως, δεν έπαψαν να βλέπουν την «άλλη όχθη» με ανάμικτα αισθήματα φόβου, περιφρόνησης και επιφύλαξης ακολουθώντας τον επίσημο λόγο της οργάνωσης, που, την περίοδο αυτή, έκανε λόγο για «συμμορίτες», «κακοποιούς», «αναρχικούς», ακόμη και «ληστές», προκειμένου να χαρακτηρίσει τους ελασίτες ενόπλους. Τον Ιανουάριο του 1945, θεωρώντας ότι δεν υπήρχε καμία υποχρέωση παραμονής τους στις τάξεις των ΕΟΕΑ (μετά και τις εξελίξεις στην πρωτεύουσα και την ήττα του ΕΑΜ), οι Ιερολοχίτες πίεζαν τους ανωτέρους τους για να τους αποστρατεύσουν. Οπως χαρακτηριστικά διηγείται ο Σωτήρης Τσαμπηράς, στη συνάντησή του με τα ανώτερα στελέχη του 3/40 Συντάγματος (στο οποίο ανήκε οργανικά ο Ιερός Λόχος), η βασική γραμμή των Ιερολοχιτών ήταν η εξής: «Καταλαβαίνω πως τώρα ήρθε η σειρά μας. Αρχινάω γω και πιάνουνε μετά οι άλλοι: ούτε στάση θέλαμε να κάνουμε ούτε τίποτα. Ο πόλεμος, το κίνημα έχει πια τελειώσει. Ανοίγανε τα πανεπιστήμια. Δεν πάει να χάσουμε τις σπουδές μας. Είναι άδικο να υποσκελιστούμε από τους άλλους και μάλιστα τους συναδέλφους του ΕΑΜ ή όσους δεν κουνήσανε το δακτυλάκι τους σ’ όλη την Κατοχή. Είμαστε σίγουρα πιο χρήσιμοι ως πολίτες στα Πανεπιστήμια. Εμείς 141

istoria.forumotion.com

δεν κάνουμε για στρατιωτική σταδιοδρομία, άλλοι είναι πιο κατάλληλοι».42 Από την άλλη πλευρά, ο Ζέρβας είχε αποδεχθεί τα νέα δεδομένα που δημιουργούσε η γενική εξέλιξη των μαχών της Αθήνας και έθεσε τις υπηρεσίες του στη νέα ελληνική κυβέρνηση που προέκυψε από τα Δεκεμβριανά. Η ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Νικόλαο Πλαστήρα, ονομαστικά ηγέτη του ΕΔΕΣ, δεν αντανακλούσε όμως κάποια θετική εξέλιξη ως προς την οργάνωση. Ο στρατηγός είχε ήδη εκφρασθεί αρνητικά συνολικά για το αντάρτικο κίνημα, θεωρούσε ότι ο ανταρτοπόλεμος είχε ουσιαστικά βλάψει την ελληνική υπόθεση και είχε αποστασιοποιηθεί πλήρως από τον Ζέρβα. Ετσι, στη συνάντηση των δύο ανδρών στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1945, επικράτησε μάλλον ψυχρό κλίμα, αν και οι προτάσεις του Ζέρβα φαινόταν να έχουν στη συγκυρία την αποδοχή του «μαύρου καβαλάρη». Επιπλέον, οι διαθέσεις της βρετανικής

στρατιωτικής αποστολής ήταν αμφιλεγόμενες. Η μόνη επιλογή που απέμενε ήταν η δήλωση νομιμοφροσύνης και η αποδοχή του αναμενόμενου πολιτικού συμβιβασμού με το ΕΑΜ. Την ίδια περίοδο, στην Ηπειρο επικρατούσε μια διαφορετική κατάσταση. H κυρίαρχη μέριμνα των εαμικών στελεχών ήταν η κοινωνική και πολιτική ενοποίηση του χώρου, καθώς το σύνολο της περιφέρειας είχε τεθεί υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Αρχισαν, λοιπόν, να εισάγονται και στην πρώην επικράτεια του ΕΔΕΣ οι θεσμοί που ίσχυαν ήδη στις υπόλοιπες περιοχές. Στα μέλη του ΕΑΜ που δρούσαν στις «απελευθερωμένες» περιοχές της υπαίθρου επικρατούσε η πεποίθηση ότι έπρεπε να προωθηθεί σύντομα η ενσωμάτωσή τους στις δομές της εαμικής Ελεύθερης Ελλάδας. Προς την κατεύθυνση αυτή, άλλωστε, κατέτεινε και η διαταγή του Γιώργη Σιάντου προς τη Γενική Διεύθυνση Ηπείρου για την οργάνωση της «λαϊκής εξουσίας»

Η ανάληψη της εξουσίας από την κυβέρνηση Πλαστήρα, ονομαστικού ηγέτη του ΕΔΕΣ, δεν αντανακλούσε κάποια οφέλη για την οργάνωση του Ζέρβα. Διακρίνονται οι Ηντεν, Τσώρτσιλ και Σοφιανόπουλος (φωτογραφία Ηνωμένοι Φωτορεπόρτερ, συλλογή Μ.Γ. Τσάγκαρης). 142

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

στην περιοχή από τις 31-12-1944.43 Στο πλαίσιο αυτό, αναλήφθηκε μια προσπάθεια δημιουργίας λαϊκών δικαστηρίων που θα φρόντιζαν για την τιμωρία των «εθνοπροδοτών». Επίσης άρχισαν να λειτουργούν και όλες οι άλλες υπηρεσίες της εαμικής κρατικής δομής. Σε όλους όμως τους τόνους σημειωνόταν μέσω του Τύπου ότι οι κάτοικοι των περιοχών που προηγουμένως βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του ΕΔΕΣ δεν είχαν τίποτε να φοβηθούν. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία αυτή διαδραμάτιζαν στελέχη που είχαν ήδη δραστηριοποιηθεί ενεργά το προηγούμενο διάστημα. Στην πρωτεύουσα της Ηπείρου, τα Ιωάννινα, ο δήμαρχος Πέτρος Αποστολίδης υλοποιούσε τις πολιτικές του ΕΑΜ εντός του δύσκολου περιβάλλοντος που δημιουργούσε η αναγκαστική απουσία πολλών οπαδών του ΕΑΜ (λόγω της μεταφοράς τους από τον ΕΔΕΣ στην Κέρκυρα).44 Στο μεταξύ, η κατάσταση στο χώρο της Λάκκας Σουλίου, παρά τη «μεταστροφή» της φατρίας των Κολιοδημητραίων και την άρνησή τους να ακολουθήσουν τον Ζέρβα στην Κέρκυρα, οδηγούσε τα ανώτατα στελέχη στην υιοθέτηση μιας αυστηρά κατασταλτικής πολιτικής. Η προηγούμενη δράση της ομάδας οδήγησε τους επικεφαλής της VIII Μεραρχίας Ηπείρου στην απόφαση να συλλάβουν τα ηγετικά στελέχη και μέλη των οικογενειών τους. Παρά τις αντιρρήσεις του καπετάνιου του Τάγματος «Καραϊσκάκη» Αλέκου Κουτσούκαλη, που είχε επιφορτισθεί με τον έλεγχο της περιοχής της Λάκκας, η απόφαση υλοποιήθηκε το τελευταίο δεκαήμερο του Ιανουαρίου 1945.45 Τα γεγονότα συνέβησαν ως εξής: Η αρχική ευμενής ουδετερότητα ανατράπηκε όταν μετά τις διαπραγματεύσεις του διοικητή της μονάδας των Κολιοδημητραίων Δημήτρη Ζήκου με τα στελέχη της Αριστεράς αποφασίσθηκε η προσχώρηση του τμήματος στον ΕΛΑΣ.46 Στο πλαίσιο της νέας κατάστασης, η διοίκηση και τα μέλη του Τάγματος «Καραϊσκάκη» εγκαταστάθηκαν στο χωριό Πεντόλακκος και άρχισαν να υλοποιούν τις αποφάσεις περί αφοπλισμού. Στις 22 Ιανουαρίου 1945, όμως, ο Δημήτρης Ζήκος μαζί με το δάσκαλο και ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ο Γιώργης Σιάντος με διαταγή του στις 31 Δεκεμβρίου 1944 ζήτησε από τη Γενική Διεύθυνση Ηπείρου του ΕΑΜ την οργάνωση «λαϊκής εξουσίας» στην περιοχή.

υποδιοικητή του Συντάγματος Ελευθέριο Δούλη οδηγήθηκαν σε ένα οίκημα στα Δερβίζιανα, όπου και συνελήφθησαν. Τη σύλληψη του Δημήτρη Ζήκου ακολούθησαν ταυτόχρονες μαζικές συλλήψεις στην περιοχή της Λάκκας Σουλίου, αρχικά από το οικογενειακό του δίκτυο στον Πεντόλακκο και στη συνέχεια από άλλες κοινότητες. Οι συλληφθέντες οδηγήθηκαν στα Δερβίζιανα και στη συνέχεια στην τοποθεσία Νταλαμάνι, όπου και εκτελέσθηκαν τη νύχτα της 24ης προς την 25η Ιανουαρίου 1945.47 Επρόκειτο για γεγονότα που οπωσδήποτε δεν συντελούσαν στην ομαλοποίηση της κατάστασης και απηχούσαν, μεταξύ άλλων, και την πόλωση στην οποία είχε οδηγηθεί η κοινωνία της Ηπείρου μετά τις εμφύλιες συγκρούσεις που είχαν προηγηθεί. Είναι μάλιστα ενδεικτικό ότι τα περισσότερα στελέχη της Αριστεράς έκαναν μεταπολεμικά λόγο για αδικαιολόγητες υπερβασίες και εξτρεμισμούς όσον αφορά το συγκεκριμένο περιστατικό. Σε κάθε περίπτωση, οι μαζικές αυτές 143

istoria.forumotion.com

«Εσείς ζείτε ελεύθεροι και δεν είστε εκεί που η αγωνία και η σκλαβιά δέρνουν το λαό», τόνισε ο Ν. Ζέρβας, απευθυνόμενος στο λαό των Ιωαννίνων και αναφερόμενος στη δεκεμβριανή σύγκρουση στην Αθήνα. 144

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

εκτελέσεις συντέλεσαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα στην ανατροφοδότηση της διαμάχης με νέους όρους, καθώς οι πολιτικές εξελίξεις στην Αθήνα ήταν ραγδαίες. Γεγονός παρέμενε ότι η προϊούσα ένταση στις σχέσεις των δύο οργανώσεων τροφοδοτήθηκε και από μια αντίληψη, σύμφωνα με την οποία πολλοί πρώην εδεσίτες εθεωρούντο συλλήβδην ένοχοι. Οι εκτελέσεις στις οποίες προέβη ο ΕΛΑΣ, κυρίως στην περιοχή της Λάκκας-Σουλίου και του κάμπου της Αρτας, δεν συνεισέφεραν στην άμβλυνση των πολιτικών παθών. Ενέργειες αυτού του τύπου δεν εξυπηρετούσαν την εδραίωση κλίματος ασφάλειας. Επιπλέον, δεν ανταποκρίνονταν και στη γενική πολιτική κατάσταση, όπως αυτή είχε διαμορφωθεί τον Ιανουάριο του 1945 εις βάρος της Αριστεράς. Με την έννοια αυτή δημιουργούσαν μια άσχημη εντύπωση στον ήδη αρνητικά προκατειλημμένο αγροτικό πληθυσμό και καθιστούσαν δύσκολο το

ενδεχόμενο πολιτικής επιβίωσης σε περίπτωση αλλαγής των ισορροπιών. Η διαταγή αποστράτευσης των ΕΟΕΑ, με τη Συμφωνία της Βάρκιζας, επικύρωσε τη διάλυση των αντάρτικων τμημάτων του ΕΔΕΣ. Ακολούθησε η τελευταία διαταγή του Γενικού Αρχηγείου των ΕΟΕΑ, με ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου 1945, με την οποία ο Ζέρβας απευθύνθηκε στους συμπολεμιστές του, διαβεβαιώνοντάς τους ότι: «Δεν χωριζόμαστε. Μένομεν πάντα ηνωμένοι, άρρηκτα συνδεδεμένοι. Το αίμα μας ενώνει στη ζωή όπως μας ήνωνε και στο θάνατο».48 Ο Ναπολέων Ζέρβας, μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, επανήλθε στην Αθήνα αποφασισμένος να διεκδικήσει ουσιαστικό ρόλο στα μεταπολεμικά πολιτικά πράγματα της χώρας ως ηγέτης κομματικού σχηματισμού, με προφανή στόχο κεφαλαι-

Η Συμφωνία της Βάρκιζας επισφράγισε και τις εξελίξεις στην επαρχία. Σαράφης, Σκόμπυ και Ζέρβας κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων (φωτογραφία Dmitri Kessel - Life). ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

145

istoria.forumotion.com

οποίησης του «εθνικού αντιστασιακού» αγώνα της προγενέστερης περιόδου.49 Σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα προχώρησε στην ίδρυση του Εθνικού Κόμματος Ελλάδος, κομματικού σχηματισμού που επεδίωκε κυρίως την αντιπροσώπευση των κοινωνικών εκείνων στρωμάτων που είχαν ακολουθήσει τον ΕΔΕΣ.50 Μια ομάδα στελεχών της οργάνωσης, κινούμενη γύρω από τον Κομνηνό Πυρομάγλου, δεν τον ακολούθησε στο εγχείρημα αυτό, καθώς θεώρησε ότι υπονομευόταν εντελώς η δημοκρατική κατεύθυνση του Συνδέσμου. Η Κατοχή, όπως προαναφέραμε, είχε συσσωρεύσει πλήθος προβλημάτων στην Ελλάδα, που αφορούσαν τόσο τη διαχείριση από τις ανταγωνιστικές πολιτικές παρατάξεις της δύσκολης συγκυρίας όσο και τις προοπτικές της μεταπολεμικής εξέλιξης της κατεστραμμένης, σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, χώρας. Η πίεση των προβλημάτων αυτών γινόταν μεγαλύτερη στις απομονωμένες από το κέντρο περιοχές, όπως η Ηπειρος. Η αλλαγή στο κεντρικό πολιτικό πεδίο, που συντελέσθηκε με την ήττα του ΕΛΑΣ στην

Αθήνα και τη Συμφωνία της Βάρκιζας, επισφράγισε και τις εξελίξεις στην περιφέρεια. Ηδη, από τις τελευταίες ημέρες του Φεβρουαρίου 1945 οι εαμικές εφημερίδες της Ηπείρου αναφέρονταν σε επιθέσεις και απειλές εναντίον πρώην ελασιτών. Η τοπική Εθνοφυλακή, η οποία ανέλαβε σύντομα τα καθήκοντά της, αποτελείτο στη συντριπτική της πλειοψηφία από πρώην εδεσίτες αντάρτες. Ταυτόχρονα, στις πόλεις και τα χωριά επέστρεψε το τμήμα εκείνο του πληθυσμού που είχε ακολουθήσει οικειοθελώς τον ΕΔΕΣ κατά την αποχώρησή του στην Κέρκυρα. Επέστρεψαν όμως στα Ιωάννινα από την Κέρκυρα και οι εαμίτες «όμηροι», αποκαρδιωμένοι από την τροπή των πραγμάτων και προβληματισμένοι για το μέλλον. Για τα επόμενα έτη οι πολιτικές και οικονομικές λειτουργίες των τοπικών κοινωνιών της Ηπείρου θα επηρεάζονταν απόλυτα από τα δίκτυα των εδεσιτών και οι «ανοιχτοί λογαριασμοί» με τα μέλη του ΕΑΜ θα έκλειναν οριστικά εντός του πλαισίου που δημιουργούσε πλέον ο ολοκληρωτικός εμφύλιος πόλεμος της περιόδου 1946-49.

Ο καπετάνιος της ΙΧ Μεραρχίας Τ. Καρατζάς σε ομιλία του στα Γιάννενα τον Δεκέμβριο του 1944 (φωτογραφία Κώστα Μπαλάφα). 146

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Υποσημειωσεις 1. Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα, Σύγχρονο Βιβλίο, 1964, σσ. 362-365. 2. Η επιστολή δημοσιεύεται στο 1931-1944 Φάκελλος Ελλάς-Τα αρχεία των μυστικών σοβιετικών υπηρεσιών, Αθήνα, Νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνης, 1993, σ. 148. 3. Χ. Παπαδάτος, Εθνική Αντίσταση 1942-45, Αθήνα, 1991, σ. 475. 4. Βλ. «Πώς φθάσαμε στην Καζέρτα», «Βραδυνή», φ. 6 Δεκεμβρίου 1976. 5. Ντοκουμέντα της Αντίστασης, Αθήνα, «Το Ποντίκι», 1994, σ. 187. Πρβλ: «Κατά τη συζήτηση αυτή σε μια στιγμή ο Ζέρβας μίλησε εναντίον του ΕΛΑΣ. Απάντησα πως οι δικοί του έφταιγαν γιατί η περιοχή εκείνη (Μέτσοβο) ανήκε στον ΕΛΑΣ. Καθόμαστε ο ένας κοντά στον άλλον. Γύρισε και μου είπε, κουνώντας το κεφάλι: “Tι δικοί μου και δικοί σου; Δεν πήρες ακόμα χαμπέρι πού βρίσκεσαι;”. Αυτό έδειχνε πως ήξερε αρκετά για τις απώτερες σκέψεις των Αγγλων και της κυβέρνησης», Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 351. 6. Για τη συμφωνία της Καζέρτας, βλ. Ντοκουμέντα της Αντίστασης, ό.π., σσ. 180-191. Για τα συμφωνηθέντα όρια μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ στην Ηπειρο, βλ. Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, Αθήνα, ΓΕΣ/ΔΙΣ, 1998, τόμ. 4, έγγ. 59, σσ. 194-195. 7. Κ. Βάγιας, Η Αρτα του πολέμου και της Κατοχής, Αρτα, εκδ. Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου «ο Σκουφάς», 2004, σ. 263. 8. Αυτόθι, σ. 264.

αυτή του πληθυσμού δεν ήτο και τόσον δυσεξήγητος διά πάντα διαβλέποντα την εξέλιξιν. Κατά πρώτον, το ήμισυ των κατοίκων της πόλεως ήτο ωργανομένον και συμπαθούν το ΕΑΜ και κατά δεύτερον και σοβαρώτερον λόγον, ο υπόλοιπος ιδικός μας κόσμος διησθάνετο σαφώς την επερχομένην εμφύλιον σύγκρουσιν», Αλ. Παπαδόπουλος, Απομνημονεύματα, ό.π., σ. 229. Πρβλ. Σ. Τσαμπηράς, Ας μη βρέξει ποτέ-Το οδοιπορικό του Ιερού Λόχου των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών, Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1985, σσ. 258-259. 12. Βλ. ενδεικτικά, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τμ. 1, έγγ. 88, «εξαιρετικώς επείγουσα διαταγή υπ’ αριθμ. 16445/13/10/1944 του Γενικού Αρχηγού προς άπαντα τα τμήματα των ΕΟΕΑ».· έγγ. 89, «ανακοίνωσις του Ν. Ζέρβα προς τον λαόν της Ηπείρου, 21/10/1944», σσ. 272275. Πρβλ. Δ. Βότσικας, Στη Θύελλα, Αναμνήσεις από την Εθνική Αντίσταση και τη δράση του ΔΣΕ στην Ηπειρο και τη Δυτική Μακεδονία, Αθήνα, 1985, σσ. 132-133. 13. Αρχείο Αλ. Παπαδόπουλου, «διαταγή αρ. πρωτ. 5014 του Απ. Κωνσταντινίδη προς το ανεξάρτητο Σύνταγμα Ξηροβουνίου, 13-11-1944». 14. Βλ. και Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τμ. 1, έγγ. 91, «Συνοπτική έκθεσις της κεντρικής επιτροπής αγώνος Βορείου Ηπείρου επί της βορείω Ηπείρω καταστάσεως, Ιωάννινα-Νοέμβριος 1944», σσ. 278-286. Πρβλ. Θ. Σαράντης, Το βορειοηπειρωτικό ζήτημα και ο Ναπολέων Ζέρβας, Αθήνα, Εθνική Ενωσις των Βορείων Ελλήνων (Ηπειρωτών, Μακεδόνων και Θρακών), 1985. 15. Γ. Μαργαρίτης, Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2005, σσ. 168-169.

9. Αυτόθι, σ. 268. 10. Αλ. Παπαδόπουλος, Απομνημονεύματα, Ιωάννινα, 1976, σσ. 219-229. Πρβλ. «Μέσα από τους καπνούς της μάχης των Ιωαννίνων οι αντάρτες του ΕΔΕΣ χαιρετίζουν την Ελεύθερη Αθήνα», «Δημοκρατική Σημαία», φ. 38 (περ. Β΄), 13 Οκτωβρίου 1944. 11. «Η υποδοχή των τμημάτων του ΕΔΕΣ εις την πόλιν δεν υπήρξεν και τόσον ενθουσιώδης εκ μέρους του συνόλου των κατοίκων. Μάλλον επιφυλακτική και αινιγματώδης. Η στάσις

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

16. Σ. Δορδανάς, «Αντικομμουνιστές οπλαρχηγοί στη γερμανοκρατούμενη Κεντρική Μακεδονία» στο Ν. Μαραντζίδης (επιμ.), Οι άλλοι καπετάνιοι-Αντικομμουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005, σσ. 103· Β. Καλογριάς, «Ενοπλες ομάδες ανεξάρτητων οπλαρχηγών και εθνικιστών αξιωματικών στην περιοχή μεταξύ Στρυμόνα και Αξιού (1941-44), αυτόθι, σσ. 158-171. Την ενσωμάτωση των ενόπλων αυτών στον ΕΔΕΣ παραδέχθηκε μεταπολεμικά και ο ίδιος ο αρχηγός του ΕΔΕΣ. Βλ. Ν. 147

istoria.forumotion.com

Υποσημειωσεις Ζέρβας, Απελευθερωτικός Αγών ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ, ό.π., σσ. 55-56. 17. Για τη μάχη του Κιλκίς, βλ. Σ. Δορδανάς, «Αντικομμουνιστές οπλαρχηγοί στη γερμανοκρατούμενη Κεντρική Μακεδονία» στο Ν. Μαραντζίδης (επιμ.), Οι άλλοι καπετάνιοι-Αντικομμουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2005, σσ. 103-107· Β. Καλογριάς, «Ενοπλες ομάδες ανεξάρτητων οπλαρχηγών και εθνικιστών αξιωματικών στην περιοχή μεταξύ Στρυμόνα και Αξιού (1941-44), αυτόθι, σσ. 171-177. 18. «11η Νοεμβρίου 1944: Η κατάστασις εξακολουθεί να είναι απελπιστική. Η Αγορά εξακολουθεί να είναι νεκρά», Κ. Βάγιας, Η Αρτα του πολέμου και της Κατοχής, ό.π., σ. 270. Πρβλ. Δ. Δούμας, Ιστορικαί αναμνήσεις και αυτοβιογραφία, Ιωάννινα, 1969, σσ. 150-167. 19. Για τα Δεκεμβριανά ποικίλες ερμηνευτικές προσεγγίσεις έχουν διατυπωθεί όσον αφορά το χαρακτήρα της σύγκρουσης, το ρόλο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, της ελληνικής κυβέρνησης, των Βρετανών, των άλλων συμμάχων κ.λπ. Τα περισσότερα απηχούν τις απόψεις στελεχών του εαμικού κινήματος. Ενδεικτικά, βλ. Σπ. Κωτσάκης (Νέστορας), Δεκέμβρης 1944 στην Αθήνα, Αθήνα, Σύγχρονη εποχή, 1984· Β. Μπαρτζιώτας, Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1980· Π. Ροδάκης-Μπ. Γραμμένος (επιμ.), Η έκθεση Σιάντου για τα Δεκεμβριανά και η έκθεση της ΧΙΙΙ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, Αθήνα, Γλάρος, 1986· Νικ. Κεπέσης, Ο Δεκέμβρης του 44, Αθήνα, Σύγχρονη εποχή· Γ. Ζεύγος, Η Λαϊκή Επανάσταση του Δεκέμβρη και το Νεοελληνικό πρόβλημα, Αθήνα, Ρήγας, 1945· Σ. Γασπαρινάτος, Απελευθέρωση, Δεκεμβριανά, Βάρκιζα, Αθήνα, Σιδέρης, 1998, 2 τόμοι· Θ. Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, ό.π., τμ. 4, σσ. 195-350. Για τις διεθνείς διαστάσεις, βλ. Ι. Μπάεφ, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδαδιεθνείς διαστάσεις, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997, σσ. 51-89. Για πιο σύγχρονες προσεγγίσεις, βλ. Γρ. Φαράκος (επιμ.), Ο Δεκέμβρης του ’44, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997· Β. Μαθιόπουλος, Ο Δεκέμβρης του ’44, Αθήνα, Νέα Σύνορα, 1994· Α. Ελεφάντης, «Μας πήραν την Αθήνα… Από την ιδεολογία του κονσερβοκουτιού στην ιδεολογία του προδομένου Ελληνισμού», δοκιμές, Το Εμφύλιο Δράμα, 6 (1997), σσ. 19-50· L. Baerentzen και D. Close, «Η ήττα του ΕΑΜ από τους Βρετανούς», στο D. Close (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1943-1950 (Μελέτες για την πόλωση), Νέα Υόρκη, Longman, 1995, σσ. 101-128· Ole Smith, «History made to fit 148

ALL occasions: the KKE view of the December Events», Journal of the Hellenic Diaspora, 22.2 (1996), σσ. 57-68· J.O. Iatrides, «The Dekemvriana: communist revolution, Rightist coup or Blunder?», Journal of the Hellenic Diaspora, 22.2 (1996), σσ. 6985. Για μια διαφορετική οπτική, βλ. Θρ. Τσακαλώτος, Ο Δεκέμβρης του ’44-Η μάχη των γενναίων, Αθήνα, χ.χ· Γ. Παπανδρέου, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος, Αθήνα, χ.χ.· Π. Κανελλόπουλος, Τα χρόνια του μεγάλου πολέμου 1939-1944, Αθήνα, 1964, σ. 93 κ.ε.· J. Iatrides, Revolt in Athens. The Greek Communist «Second Round», 1944-1945, Princeton, Princeton University Press, 1972. 20. Βλ. G. Alexander, «Η κρίση αποστράτευσης του Νοεμβρίου 1944», στο συλλογικό Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-50. Ενα έθνος σε κρίση, Αθήνα,, Θεμέλιο, 1984, σσ. 263-284. Πρβλ: «Η θυσία των συγκριτικά ολιγάριθμων δυνάμεων του ΕΔΕΣ ήταν κάτι το επωφελές σε σχέση με τη διάλυση των δυνάμεων του ΕΑΜ, οι οποίες ήλεγχαν το 90% του εδάφους της χώρας», Ι. Μπάεφ, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα, ό.π., σ. 68. 21. ΕΛΙΑ, Αρχείο Ζέρβα, Φ. 1.4, «Εθνικαί Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών, Γενικόν Αρχηγείον, Γραφείον Αρχηγού, αρ. πρωτ. 2418, προς τον στρατηγό Σκόμπυ, 11/11/1944». 22. Θ. Σφήκας, Οι Αγγλοι Εργατικοί και ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα: ο Ιμπεριαλισμός της μη-επέμβασης, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1997, σ. 65. 23. Κ. Καραγιώργης, «Ο μισθοφόρος», «Ριζοσπάστης», φ. 28 Νοεμβρίου 1944. Πρβλ. προφορική μαρτυρία Τ.Β. (Αθήνα, 2003). Ο Τ.Β. ήταν ένας από τους νεαρούς που συμμετείχαν στις «αντισυγκεντρώσεις» του ΕΔΕΣ την περίοδο αυτή. Στην ερώτηση των μελών του ΕΑΜ «πού πολεμήσατε;» οι νέοι της κατηγορίας αυτής απαντούσαν: «Πολεμάει ο Ζέρβας (δις)». 24. Αλ. Παπαδόπουλος, Απομνημονεύματα, ό.π., σ. 233. 25. ΑΣΚΙ, Φ. 4322, Εθνική Φλόγα, φ. 5 Δεκεμβρίου 1944. 26. Βλ. Κ. Βάγιας, Η Αρτα του πολέμου και της Κατοχής, ό.π., σ. 270. 27. Βλ. ενδεικτικά, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τμ. 1, έγγ. 95, «Επείγουσα διαταγή ΕΟΕ ανταρτών, ΙΙΙ Μεραρχία,

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

γραφ. ΙΙΙον, αριθμ. πρωτ. ΙΙ. 882, 15-12-1944», σσ. 215-216. 28. Βλ. Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τμ. 1, έγγ. 92, «Εξαιρετικώς επείγουσα διαταγή Γενικού Αρχηγείου ΕΟΕΑ υπ’ αριθμ. 22088/8/12/1944 προς άπαντα τα τμήματα», σσ. 92-93.

γοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο-Τοπικότητα και πολιτική ένταξη, διδακτορική διατριβή, Αθήνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 2003. 41. Βλ. Μεγάλη Ελλάδα, εφημερίδα του 3/40 Συντάγματος, τεύχη Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 1944.

29. Πρβλ. J. Koliopoulos-T. Veremis, Greece-the modern sequel. From 1821 to the present, Λονδίνο, Hurst & Company, 2002, σ. 78.

42. Αυτόθι, σ. 319.

30. Φ. Γρηγοριάδης, Ιστορία του Εμφυλίου Πολέμου 1945-1949 (Το δεύτερο αντάρτικο), Αθήνα, Καμαρινόπουλος, χ.χ., σσ. 310-311.

44. Πρβλ. Β. Δαλκαβούκης-Φ. Καραμήτσος, «Τα Γιάννενα στη δεκαετία του 1940 μέσα από τα απομνημονεύματα του Πέτρου Αποστολίδη, δημάρχου του ΕΑΜ», Ηπειρωτικά Χρονικά, 42 (2008), σσ. 189-212.

31. Α. Παπαπαντολέων, Ο μυστικός αγώνας της Εθνικής Αντιστάσεως ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις, 1997, σσ. 40-41. 32. Βλ. και Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τμ. 4, έγγ. 85, «Εξ. Επείγον σήμα του Γενικού Στρατηγείου προς Ι και ΙΧ Μεραρχίες, Νο 23, ΕΠΕ 632, 21-12-1944». 33. Στ. Παππάς, Η Εθνική Αντίστασις ΕΟΕΑ-ΕΔΕΣ 19411944 και η προσφορά του οργανωμένου αμάχου πληθυσμού εις τον αγώνα τούτον, ό.π., σσ. 119-120.

43. Γρ. Φαράκος, Ο ΕΛΑΣ και η εξουσία, ό.π., τόμ. 1, σ. 303.

45. Βλ. Αλ. Κουτσούκαλης, Η Εθνική Αντίσταση του ν. Αρτας, Αθήνα, Ιωλκός, 1985, τόμ. 2, σ. 256 κ.ε. Ο Κουτσούκαλης αναφέρει ότι η διαφωνία του με την απόφαση υπήρξε τόσο έντονη ώστε αναγκάσθηκε να καταφύγει στην Αρτα και να σκεφθεί ακόμη και το ενδεχόμενο να κρυφτεί στο βουνό. Πρβλ. Δ. Γκόντζιος, Οδοιπορικό μνήμης, ό.π., σσ. 48-49.

34. Αυτόθι, σ. 115.

46. Ο Δημ. Ζήκος και ο Ελ. Δούλης συναντήθηκαν με τον Αρη Βελουχιώτη στα Ιωάννινα, κρατήθηκαν προσωρινά και αφέθηκαν ελεύθεροι με την εντολή να ανασυγκροτήσουν το τμήμα τους. Βλ. Χ. Τσόγκας, Αίμα και δάκρυα, ό.π., σ. 38.

35. Αρχεία Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τμ. 4, έγγ. 88, σσ. 323-324.

47. Ο.π., σσ. 73-81.

36. Μ. Μυριδάκης, Αγώνες της Φυλής, Αθήνα, Σιδέρης, 1977, τμ. 2, σ. 288∙ Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 465.

48. Βλ. Α. Παπαπαντολέων (Κατσαντώνης), Ο μυστικός αγώνας της Εθνικής Αντιστάσεως ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ.. Απόρρητα έγγραφα-άγνωστες πτυχές, ό.π., σσ. 42-43.

37. Βλ. Α. Σπανίδης, Αναμνήσεις και μαρτυρίες, Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας-Παπαζήσης, 1987, σσ. 363-370. 38. Στ. Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 462. 39. Σ. Τσαμπηράς, Ας μη βρέξει ποτέ-Το οδοιπορικό του Ιερού Λόχου των Εθνικών Ομάδων Ελλήνων Ανταρτών, ό.π., σσ. 302-305. 40. Για τη στρατιωτική συγκρότηση του ΕΔΕΣ, και τις ένοπλες ομάδες του στην Ηπειρο, βλ. Βαγγέλης Τζούκας, Οι οπλαρχη-

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

49. Πρβλ. τις εκτιμήσεις εαμικής εφημερίδας των Ιωαννίνων ότι ο Ζέρβας «μετά την κοπή των γενειάδων, εντρεπόμενος τους δικούς του εστράφηκε προς Αθήνα», ΑΣΚΙ, Φ. 3214, Ο Δημοκράτης, φ. 5 Μαρτίου 1945. 50. Βλ. Ν. Βαφέας-Β. Τζούκας, «Η πολιτική κληρονομιά του ΕΔΕΣ-Το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος 1945-50», στο Π. Βόγλης-Φ. Τσίλαγα-Ι. Χανδρινός-Μ. Χαραλαμπίδης (επιμ.), Η εποχή των ρήξεων-Η ελληνική κοινωνία στη δεκαετία του 1940, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2012, σσ. 255-274. 149

istoria.forumotion.com

150

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Οι σύγχρονες φωτογραφίες κτιρίων και μνημείων είναι από τη συλλογή του ιστορικού Νίκου Γιαννόπουλου.

TΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

όλης µιας τραυµατισµένης π Η πρώτη φωτογραφία της πλατείας Συντάγματος μετά την Απελευθέρωση, τραβηγμένη από αεροπλάνο του βρετανικού στόλου.

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

151

istoria.forumotion.com

152

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Τρύπες από βολές βαρέων όπλων σε τοίχο της Καισαριανής.

TΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

λης µιας τραυµατισµένης πό

Ανοιχτές πληγές που τις προσπερνάμε καθημερινά αδιάφορα, μαρτυρίες ενός φορτισμένου παρελθόντος. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

153

istoria.forumotion.com

TΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

λης µιας τραυµατισµένης πό

Το σημείο της πλατείας Συντάγματος είναι το ίδιο με την κλασική φωτογραφία του Kessel με τους δύο αλεξιπτωτιστές που οχυρώθηκαν εκεί δεχόμενοι πυρά από τα γραφεία του ΚΚΕ στην οδό Οθωνος. 154

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

155

istoria.forumotion.com

Τα κεντρικά γραφεία του ΕΑΜ στην οδό Κοραή όπως είναι σήμερα και όπως ήταν «τότε» που εισέβαλαν τα βρετανικά τανκς. 156

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Καταστροφές στο κτίριο ΒαλεντήΜιχαηλίδη στη γωνία Στουρνάρα και Ζαΐμη. Διατηρούνται με την ίδια μορφή σήμερα (φωτογραφία Βούλας Παπαϊωάννου, Μουσείο Μπενάκη).

TΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

λης µιας τραυµατισµένης πό

Το «υπουργείο Ναυτικών» στην πλατεία Κλαυθμώνος όπως είναι σήμερα. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

157

istoria.forumotion.com

TΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

λης µιας τραυµατισµένης πό

«Κόσκινο» μέχρι σήμερα ο τοίχος της καισαριανιώτικης πολυκατοικίας. 158

ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

istoria.forumotion.com

Αμπελόκηποι.

Δεκεμβριανές σφαίρες και στη βάση του ανδριάντα του Βρετανού φιλέλληνα Τζωρτζ Κάνινγκ στην ομώνυμη πλατεία. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Ιχνη της μάχης των 33 ημερών σε τοίχο των Αμπελοκήπων. 159

istoria.forumotion.com