ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910
October 5, 2017 | Author: apost7 | Category: N/A
Short Description
7 ΗΜΕΡΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 17-10-1999 - Η Ελλάδα τον 20ό αιώνα. 1900-1910...
Description
H EΛΛAΔA 1900 –1910
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
H EΛΛAΔA TON 20ο AIΩNA 1900-1910
Xρονολ γιο Tου Nικηφ ρου Σταματάκη
Eνθύμιον
H Eλλάδα τον 20
1900 – 1910
1900-1910
Tης Σάντυς Tσαντάκη
Tο Kρητικ Zήτημα Tου Kωνσταντίνου Σβολ πουλου
O Mακεδονικ ς Aγώνας Tου Bασίλη Γούναρη
O στρατ ς στο προσκήνιο Tου Θάνου Bερέμη
Παλαιοκομματισμ ς και Γουδί Tης Nίκης Mαρωνίτη
Tο Γλωσσικ Zήτημα Tης Pένας Σταυρίδη–Πατρικίου
Iδεολογικές αναζητήσεις Tης Pένας Σταυρίδη–Πατρικίου
Oικονομία και κοινωνία Tου Θανάση Kαλαφάτη
Tο Θεσσαλικ Zήτημα Tης Mαρούλας Kλιάφα
H μεγάλη έξοδος Tης Hρας Eμκε-Πουλοπούλου
Tο πλοίον είναι εύμορφον... Tης Tζελίνας Xαρλαύτη
Λογοτεχνία: Παπαδιαμάντης και Παλαμάς Tου Λουκά Kούσουλα
Mουσική: H λ για και η «ελαφρά» Tης Xριστίνας Γ. Bέργαδου
Mουσική κληρονομιά του 19ου αιώνα Tου Nίκου A. Δοντά
Eικαστικές Tέχνες: Kυριαρχία του ακαδημαϊσμού Tου Δημήτρη Παυλ πουλου
Θέατρο: Nέα Σκηνή και Bασιλικ Tης Pέας Γρηγορίου
Kινηματογράφος: Tα πρώτα βήματα Tης Eλίζας – Aννας Δελβερούδη
Xορ ς: Pούμπινσταϊν και Nτάνκαν Tου Aνδρέα Pικάκη
Eξώφυλλο: Aνταρτικά σώματα Mακεδονομάχων, ποζάρουν μπροστά στο φακ του Στέφανου Στουρνάρα.
Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Eιδικς Συνεργάτης NIKHΦOPOΣ ΣTAMATAKHΣ
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
Παραμονές του 20ού αιώνα. H οδς Πανεπιστημίου στο ύψος της Aκαδημίας, το 1899, σε πίνακα του Π. Mαθιπουλου (Aθήνα, Eθνική Πινακοθήκη, Συλλογή Kουτλίδη).
αιώνα
Eλλάδα μπαίνει στον 20 αιώνα μεταφέροντας το βάρος των συνεπειών του πολέμου του 1897, που έπληξε λες τις εκφάνσεις του εθνικού βίου: οικονομία, πολιτική, ιδεολογία. Mετέωρη μέσα στη διάψευση των αλυτρωτικών οραμάτων, τραυματισμένη διαδοχικά απ τη πτώχευση του 1893, που φάνηκε να ενταφιάζει τις προσδοκίες για εκσυγχρονισμ, τη δυσβάσταχτη αποζημίωση προς την οθωμανική αυτοκρατορία μετά την ήττα στον ελληνοτουρκικ πλεμο του 1897, την επιβολή, τέλος, διεθνούς οικονομικού ελέγχου στα οικονομικά της χώρας, που θεωρήθηκε πλήγμα κατά της εθνικής ανεξαρτησίας. Aν, στις συνθήκες αυτές, η γενική δυσαρέσκεια εναντίον των πολιτικών αρχηγών και του θρνου δεν εκδηλώθηκε ως εκτεταμένη κοινωνική αναταραχή και απαίτηση ριζικών αλλαγών, αυτ εξηγείται απ την ταυτχρονη απουσία θεμελιωδών προϋποθέσεων: Tο γητρο του Στρατού βρισκταν σε επίπεδα εκ διαμέτρου αντίθετα με τα υψηλά αισθήματα ενοχής, εξαιτίας της ήττας· ο παλαις πολιτικς κσμος δεν είχε να αναδείξει έναν ηγέτη με ανάστημα ανάλογο των περιστάσεων· η πολιτική ετοιμτητα και οργάνωση του λαϊκού παράγοντα ήταν σε εμβρυώδη κατάσταση. Oι ροι αυτοί θα εκπληρωθούν υπ την επίδραση δυναμικών πεδίων που η επενέργειά τους γίνεται αισθητή με το ξεκίνημα του 20ού αιώνα. Tο ζητούμενο της εθνικής ολοκλήρωσης, που μλις πρσφατα είχε συρρικνωθεί σε ένα πικρ αίσθημα αδυναμίας και μικρτητας, θα επενεργήσει πρώτο: Tο κρητικ ζήτημα. Tο μακεδονικ ζήτημα. Δύο μεγάλες εθνικές εκκρεμτητες με δική τους δυναμική, που σύντομα θα μεταμορφωθούν, αλληλένδετα, σε καταλύτες των εσωτερικών εξελίξεων. Tο ίδιο, παράλληλα, μια επείγουσα κοινωνική εκκρεμτητα: το πρβλημα της διανομής της γης , το θεσσαλικ ζήτημα. H τροπή του κρητικού ζητήματος με το γύρισμα του αιώνα, χι μνο θα δώσει την ευκαιρία στον Γεώργιο A΄ να δείξει τη σώφρονα και ευέλικτη πλευρά της πολιτικής του προσωπικτητας, αλλά, κυριτατα, θα αναδείξει σε ηγετική μορφή υπερτοπικής εμβέλειας, έναν μαχητικ και ικαν στους ελιγμούς και τις υποχωρήσεις νέο πολιτικ: τον Eλευθέριο Bενιζέλο.
H
O Mακεδονικς Aγώνας, θα ξαναδώσει στους Eλληνες αξιωματικούς την αυτοπεποίθηση και την αίγλη που είχαν χάσει στα θεσσαλικά πεδία των μαχών του 1897. Oι αγώνες των Θεσσαλών αγροτών, τέλος, θα φέρουν για πρώτη φορά το λαϊκ παράγοντα στο προσκήνιο των συγκρούσεων οι οποίες παράγουν Iστορία, και απ παθητικ αντικείμεν της, θα τον καταστήσουν ενεργ ιστορικ υποκείμενο – έκτοτε. Aναζητώντας κανείς τους εξωγενείς παράγοντες που επενεργούν την περίοδο αυτή δυναμικά, κι αν ακμη παραβλέψει τη στιγμή της αφύπνισης, το 1870, της αυστρογερμανικής «ορμής προς Aνατολάς» –προς τις θερμές θάλασσες και τα κοιτάσματα πετρελαίου– ή την αργή, ληθαργική κατολίσθηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας προς τη διάλυση, δεν μπορεί να παραβλέψει την ιστορική βαρύτητα του κινήματος των Nεοτούρκων, που ενώ προς στιγμή φάνηκε να παγώνει τη ροή των βαλκανικών εκκρεμοτήτων, αντιθέτως επιτάχυνε δραματικά τις εξελίξεις, εκδίδοντας το συνυποσχετικ θανάτου του «Mεγάλου Aσθενούς», υπογεγραμμένο στις 11 Iουλίου 1908 στη Θεσσαλονίκη απ τους νεαρούς Tούρκους εθνικιστές αξιωματικούς του «Kομιτάτου για την Eνωση και την Προδο». Eπανάσταση ή πραξικπημα, κίνημα ή προνουντσιαμέντο, η εξέγερση των Eλλήνων αξιωματικών ένα χρνο μετά, στις 14-15 Aυγούστου 1909, στο Γουδί, θεωρήθηκε, μονοδιάστατα, ως ανακλαστική κίνηση στη νεοτουρκική πρκληση. Hταν η ορατή πλευρά των αντιδράσεων που κυοφορούνταν στο εσωτερικ του κοινωνικού σώματος και του πολιτικού συστήματος της χώρας. Eπανάσταση ή πραξικπημα, κίνημα ή προνουντσιαμέντο, το Γουδί έδειξε το είδικ βάρος του στην πορεία των πραγμάτων, ταν την αμέσως επμενη δεκαετία, η Eλλάδα βρέθηκε να διαθέτει την πολιτική και τη στρατιωτική ηγεσία, αλλά και τη βούληση και ετοιμτητα, που απαιτούσαν οι καιροί. Tο αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών» της «Kαθημερινής» στη δεκαετία 1900-1910 είναι το πρώτο μιας σειράς με το γενικ τίτλο «H Eλλάδα τον 20 αιώνα», που θα ολοκληρωθεί με την είσοδο στο έτος 2000.
Xρονολ γιο 1900 Oι επιπτώσεις απ την ήττα στον ελληνοτουρκικ π λεμο του 1897, πάνω στην απλή δομή της ελληνικής οικονομίας της ήταν λιγ τερο σημαντικές και μακροχρ νιες απ’ ,τι πάνω στη σύνθετη δομή του εθνικού φιλ τιμου. O κρατικ ς προϋπολογισμ ς, παρά την πρ βλεψη τι –μετά την πτώχευση το 1893, την ήττα το 1897 και την επιβολή Διεθνούς Oικονομικού Eλέγχου το 1898– θα ήταν ελλειμματικ ς τουλάχιστον ώς το 1903, παρουσιάζεται πλεονασματικ ς ήδη το 1899. Oλη την περίοδο έως το 1907 τα οικονομικά του κράτους βελτιώνονται. Δίνεται η δυνατ τητα να αυξηθούν οι δαπάνες για το Στρατ και το Nαυτικ . Mάρτιος H Bουλή ψηφίζει το «Nέο Kανονισμ
του Στρατού», που δημιουργεί τις θέσεις του γενικού διοικητή και του επιθεωρητή του Στρατού, τις οποίες καταλαμβάνει ο διάδοχος του θρ νου. Tο στράτευμα τίθεται υπ τον έλεγχο των ανακτ ρων. Θύελλα διαμαρτυριών για το διορισμ
του πρίγκιπα Kωνσταντίνου ως αρχιστράτηγου και του συνταγματάρχη Σαπουντζάκη –που είχε κατηγορηθεί, πως και ο Kωνσταντίνος, για τη στρατιωτική
πανωλεθρία του 1897– ως αρχηγού του Eπιτελείου. Δεκέμβριος Iδρύεται το «Tαμείο Eθνικού Στ λου», που η συμβολή του στην ενίσχυση του Πολεμικού Nαυτικού θα αποδειχθεί αποφασιστική. Tα Tαμείο, που αντλεί Eπιμέλεια αφιερώματος:
K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ 925.000 δραχμές το χρ νο απ τον κρατικ προϋπολογισμ , προικοδοτείται με 2.500.000 γαλλικά φράγκα απ τον Γεώργιο Aβέρωφ και συνεισφορές άλλων πλούσιων Eλλήνων. 19 Δεκεμβρίου: Eμπορική συμφωνία με τη Pουμανία. Tο πρώτο ρήγμα στη βαλκανική απομ νωση της χώρας μετά την ήττα του 1897. 31 Δεκεμβρίου: O κρατικ ς προϋπολογισμ ς κλείνει με πλε νασμα 9,5 εκατομμύρια δραχμές. Mακεδονία*: O Γερμαν ς Kαραβαγγέλης διορίζεται μητροπολίτης Kαστοριάς. • O Aρθουρ Eβανς αρχίζει ανασκαφές στην Kρήτη. • Iταλική αρχαιολογική αποστολή ξεκι-
νά ανασκαφές στη Φαιστ . • Aνέλκυση του ναυαγίου των Aντικυθήρων απ Eλληνες ψαράδες. Mεταξύ των ευρημάτων, ο περίφημος έφηβος των Aντικυθήρων (340 π.X.). • O Mαρίνος Aντύπας εκδίδει στην Kεφαλλονιά τη σοσιαλιστική εφημερίδα «Aνάστασις» (1900-1907). • Eκδίδεται το περιοδικ «Παναθήναια» (1900-1915), απ τον Kίμωνα Mιχαηλίδη. Aργ τερα, εκδ της του ο Γ. A. Bλάχος. • H Eκκλησία της Eλλάδος αφορίζει τον Aνδρέα Λασκαράτο. • Kωνσταντίνος Θεοτ κης: Πίστομα. • Aργύρης Eφταλιώτης : H Mαζώχτρα. • Γέννηση του Γιώργου Θέμελη. • Γέννηση του Γιώργου Σεφέρη. • Γέννηση του Πέτρου Πικρού.
1901 Mάρτιος 18 Mαρτίου: Kρήτη*. Πολιτική κρίση στο νησί εξαιτίας της σύγκρουσης πρίγκιπα Γεωργίου και Eλ. Bενιζέλου. Nοέμβριος 5-12 Nοεμβρίου: Tα «Eυαγγελιακά»: Mια προσπάθεια μετάφρασης των Eυαγγελίων στη δημοτική αναστατώνει την ελληνική κοινωνία. H Iερά Σύνοδος καταδικάζει. H αντιπολίτευση επιδίδεKYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
3
H EΛΛAΔA 1900 –1910 ται σε πολιτική εκμετάλλευση. Γίνεται λ γος για καταχθ νιο σχέδιο των Σλάβων προσάρτησης της Mακεδονίας. Mαχητικές διαδηλώσεις στην Aθήνα κατά της μετάφρασης. Tρεις φοιτητές και οκτώ άλλοι πολίτες νεκροί και πάνω απ ογδ ντα τραυματίες σε συγκρούσεις με την αστυνομία και με ναυτικ άγημα. 12 Nοεμβρίου: Mεγάλο συλλαλητήριο στην Aθήνα εγκρίνει ψήφισμα που καλεί την κυβέρνηση να απαγορεύσει τη μετάφραση και να δεσμευθεί τι θα τιμωρείται αυστηρά ποιος το τολμήσει. Παραίτηση της κυβέρνησης Γ. Θεοτ κη. • Eπίσημη έναρξη του Bασιλικού Θεάτρου το Nοέμβριο, με το Θάνατο του Περικλέους του Δημήτρη Kορομηλά και το Zητείται Yπηρέτης του Mπάμπη Aννινου. • Iδρύεται η «Nέα Σκηνή» απ τον Kων. Xρηστομάνο. • Eκδίδεται το περιοδικ «Δι νυσος» (1901-1902). • O Xρήστος Tούντας ξεκινά ανασκαφές στο νεολιθικ οικισμ του Σέσκλου στη Mαγνησία. • Aργύρης Eφταλιώτης: H ιστορία της Pωμιοσύνης. • Γέννηση Aνδρέα Eμπειρίκου • Γέννηση Zωής Kαρέλλη • Γέννηση Θράσου Kαστανάκη • Γέννηση Kωστή Mπαστιά • Θάνατος Nικ λαου Γύζη (1842-1901) • Θάνατος Aνδρέα Λασκαράτου (18111901)
1902 Nοέμβριος Mακεδονία*. O Iων Δραγούμης (18781920) υποπρ ξενος στο Mοναστήρι. 17 Nοεμβρίου: Tα δύο μεγάλα κ μματα (Δηλιγιάννη και Θεοτ κη) αναδεικνύονται ισοδύναμα στις εκλογές. Bιώσιμη κυβέρνηση θα σχηματίσει εκείνος που θα πάρει απ τον βασιλιά την εντολή, δεδομένου τι θα συνταχθούν μαζί του, επηρεαζ μενα απ το θρ νο, τα μικρ τερα κ μματα. Oι οπαδοί του Δηλιγιάννη, για να επιτύχουν το προβάδισμα, προκαλούν ταραχές στην Aθήνα. H κατάσταση εκτραχύνεται, με αιματηρές συμπλοκές, τα περίφημα «Σανιδικά» – απ
τις σανίδες που αποσπούσαν απ ανεγειρ μενες οικοδομές της οδού Σταδίου οι συγκρου μενοι αντίπαλοι διαδηλωτές. 24 Nοεμβρίου: Oι δηλιγιαννικοί, πιο μαχητικοί απ τους οπαδούς του Θεοτ κη, επιβάλλουν πρωθυπουργ τον αρχηγ
τους. • Δημοσθένης Bουτυράς: O Λάγκας και άλλα διηγήματα • Γέννηση Πέτρου Xάρη • Θάνατος Nικ λαου Bώκου (18611902).
1903 Iανουάριος Tο σταφιδικ πρ βλημα φαίνεται να βρίσκει λύση, ταν Aγγλοι κεφαλαιούχοι προσφέρονται να προαγοράζουν λη την παραγωγή για 20 χρ νια. Θυελλώδεις συζητήσεις στη Bουλή μεταξύ υποστηρικτών και πολέμιων της πρ τασης, η οποία έχει γίνει δεκτή με ενθουσιασμ απ τους παραγωγούς. Aπρίλιος Mακεδονία*: Bούλγαροι κομιτατζήδες
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
ανατινάζουν γαλλικ πλοίο στη Θεσσαλονίκη και την Oθωμανική Tράπεζα της π λης. Iούνιος 25 Iουνίου: Kαταψήφιση στη Bουλή και πτώση της κυβέρνησης Θεοτ κη, εξαιτίας του σταφιδικού. 28 Iουνίου: Ψήφος εμπιστοσύνης της Bουλής στο Δημήτριο Pάλλη. Iούλιος H κυβέρνηση Pάλλη (υπουργ ς Στρατιωτικών ο I. Kωνσταντινίδης) τροποποιεί τον ν μο περί Γενικής Διοικήσεως. Περιορίζεται κάπως η αυτονομία του Στρατού έναντι της πολιτικής εξουσίας. 20 Iουλίου: Mακεδονία*: Eξέγερση του Iλιντεν. Tο πρώτο σώμα εν πλων Kρητών φτάνει στη δυτική Mακεδονία.
Προσωπογραφία του βασιλιά Γεωργίου A΄ (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
O Θ. Δηλιγιάννης πέντε φορές πρωθυπουργς (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
Oκτώβριος 2 Oκτωβρίου: Mακεδονία*: Aιματηρή καταστολή της εξέγερσης του Iλιντεν. Eπέμβαση των ισχυρών της Eυρώπης. Mεταρρυθμιστικ «Πρ γραμμα του Mίρτστεγκ». Oρατ ς κίνδυνος απώλειας της Mακεδονίας. Pιζική μεταβολή της ελληνικής κυβερνητικής πολιτικής στο Mακεδονικ . Nοέμβριος Γλωσσικ *: H απ φαση του Bασιλικού Θεάτρου να ανεβάσει την Oρέστεια του Aισχύλου, μεταφρασμένη στη δημοτική απ τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Γεώργιο Σωτηριάδη, ξεσηκώνει τους συντηρητικούς. Διαδηλώσεις στην Aθήνα –τα περίφημα «Oρεστειακά»– με πρωταγωνιστή τον καθηγητή Γεώργιο Mιστριώτη. H πρεμιέρα δεν ματαιώνεται, μως οι ταραχές συνεχίζονται και, υπ την απειλή πυρπ λησης του θεάτρου, ματαιώνεται η συνέχιση των παραστάσεων. Δεκέμβριος 6-16 Δεκεμβρίου: Σταφιδικ *. Παραίτηση κυβέρνησης Pάλλη. Kυβέρνηση Γ. Θεοτ κη. Oρίζεται με ν μο τι το πλε νασμα της παραγωγής σταφίδας θα αγοράζει η Σταφιδική Tράπεζα. • Eναρξη ανασκαφών στον νεολιθικ
οικισμ του Διμηνιού, κοντά στο Σέσκλο της Mαγνησίας, απ τον Xρήστο Tούντα. • Eκδίδεται το περιοδικ «Nουμάς» (1903-1917, 1918-1924 και 1929-1931). • Iδρύεται η Eθνική Bιβλιοθήκη. • Iδρύεται η Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Aθηνών. • Iδρύεται η Mέση Eμπορική Σχολή Aθηνών. • Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης: H Φ νισσα. • Kωστής Παλαμάς: Tρισεύγενη. • Aνδρέας Kαρκαβίτσας: O Aρχαιολ γος.
1904 Mακεδονία*: Eναρξη ουσιαστικής μεθ δευσης του Aγώνα. Aποστολή εθελοντών και πολεμικού υλικού. Φεβρουάριος O Παύλος Mελάς φτάνει στη δυτική Mακεδονία*. Mάιος 4 Mαΐου: Mακεδονία*: Iδρύεται στην Aθήνα το «Mακεδονικ Kομιτάτο», με
Aξιωματικοί και πολίτες του πυροβολικού με τις νέες στολές εκστρατείας, που καθιερώθηκαν το 1909 (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
πρ εδρο τον εκδ τη της εφημερίδας «Eμπρ ς» Δημήτριο Kαλαποθάκη. Tον ίδιο μήνα, ο Λάμπρος Kορομηλάς διορίζεται γενικ ς πρ ξενος στη Θεσσαλονίκη. Σεπτέμβριος Mακεδονία*: Φτάνουν τα πρώτα ελληνικά ένοπλα σώματα. Oκτώβριος 13 Oκτωβρίου: Mακεδονία* : Θάνατος του Παύλου Mελά. • A΄ Πανελλήνιο Eκπαιδευτικ Συνέδριο. • Kωστής Παλαμάς: H Aσάλευτη ζωή. • Γρηγ. Ξεν πουλος: Tο μυστικ της κοντέσσας Bαλέραινας. • Kωνσταντίνος Kαβάφης: Ποιήματα ( «Περιμένοντας τους βαρβάρους»). • Γιάννης Bλαχογιάννης:Δημοσιεύει απ σπασμα απ το «Aρχείον του στρατηγού Iωάννη Mακρυγιάννη» στην εφημερίδα «Aκρ πολις». • Aλέξανδρος Πάλλης: Mετάφραση της Iλιάδας. • Γέννηση Hλία Bενέζη (φιλολογικ
ψευδώνυμο του Hλία Mέλλου). • Γέννηση του Kων. Θ. Δημαρά. • Γέννηση Aιμίλιου Xουρμούζιου.
• Θάνατος Nικηφ ρου Λύτρα (18321904). • Θάνατος Eμμανουήλ Pοΐδη (18361904).
1905 Φεβρουάριος 20 Φεβρουαρίου: Eκλογική νίκη, με απ λυτη κοινοβουλευτική πλειοψηφία (142 επί συν λου 235 εδρών), του Θ. Δηλιγιάννη. Mάρτιος 10 Mαρτίου: Kρήτη*. Kίνημα του Θερίσου υπ την ηγεσία του Eλ. Bενιζέλου. Aπρίλιος 14 Aπριλίου: Tο Σταφιδικ και τα χρέη προς τη Σταφιδική Tράπεζα, συζητούνται στη Bουλή. Mάιος 31 Mαΐου: O Θ. Δηλιγιάννης δολοφονείται στην είσοδο της Bουλής απ έναν τρ φιμο χαρτοπαικτικών λεσχών. Ως αιτία αναφέρεται η απ φαση του πρωθυπουργού να κλείσει τις χαρτοπαικτικές λέσχες. 8 Mαΐου: Kυβέρνηση Θεοτ κη, η μακρο-
στο Bουκουρέστι το 1891. • Aνασκαφές στο Σούνιο. Aνευρίσκονται ένας σχεδ ν ακέραιος κούρος και η κεφαλή εν ς δεύτερου ( περ. 7ος αι. π.X.). • H Bρετανική Aρχαιολογική Σχολή αρχίζει ανασκαφές στο ιερ της Aρτέμιδος Oρθίας, στη Σπάρτη. • Περικλής Γιανν πουλος: Nέον πνεύμα. • Γέννηση N. Xατζηκυριάκου - Γκίκα . • Γέννηση Σωκράτη Kαραντινού. • Γέννηση Eμμανουήλ Kριαρά. • Γέννηση Pίτας Mπούμη-Παπά.
Mακεδονία*: Eντείνεται αγώνας ενα-
σωρινά τις παραστάσεις, λ γω οικονομικών δυσχερειών. • O A. Kεραμ πουλος ξεκινά τις ανασκαφές στο Kάδμειο, τη μυκηναϊκή ακρ πολη των Θηβών. • Ξεκινούν οι ανασκαφές στις Φθιώτιδες Θήβες, σημαντική π λη της πρωτοβυζαντινής περι δου. • O Γιάννης Bλαχογιάννης εκδίδει τα Aπομνημονεύματα του στρατηγού Mακρυγιάννη. • Kωστής Παλαμάς: O Δωδεκάλογος του Γύφτου. • Aλέξανδρος Πάλλης: Tαμπουράς και κ πανος. • Iων Δραγούμης: Mαρτύρων και Hρώων Aίμα. • Γεώργιος Σκληρ ς: Tο Kοινωνικ ν μας Zήτημα.
ντίον των Bουλγάρων κομιτατζήδων. Ξεκινά η αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων απ τη Pουμανία και την Aν. Pωμυλία.
• Γέννηση Aγγέλου Tερζάκη. • Θάνατος Kων. Bολανάκη (1839-1907). • Θάνατος Δημήτριου Bερναρδάκη (1833-1907).
Mάρτιος 7 Mαρτίου: Δολοφονείται ο Mαρίνος Aντύπας στη Θεσσαλία.
1908
1907 O Γ. Θεοτκης, πρωθυπουργς στο μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας 1899–1909.
O Eλευθέριος Bενιζέλος το 1909 (φωτ.: Iδρυμα Iστορίας Eλ. Bενιζέλου).
O βασιλιάς Γεώργιος απευθύνεται στο λα της Aθήνας, στο μεγάλο συλλαλητήριο υποστήριξης του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», στις 14 Σεπτεμβρίου 1909. Λαϊκή εικνα (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
βι τερη. Θα παραμείνει σχεδ ν μια τετραετία , έως τις 7 Iουλίου 1909. Mακεδονία*: Tα ελληνικά ένοπλα σώματα αποκτούν τον έλεγχο στα βιλαέτια Θεσσαλονίκης και Mοναστηρίου.
ο αξιωματικ ς Aθ. Σουλιώτης (ψευδώνυμο Nικολαΐδης). Oργανώνεται οικονομικ μποϊκοτάζ των βουλγαρικών επιχειρήσεων, δίκτυο παρακολούθησης και σώμα εκτελεστών.
Nοέμβριος 2 Nοεμβρίου: Kρήτη*: Tερματίζεται το κίνημα του Θερίσου. • Iδρύεται το Eμπορικ Eπιμελητήριο Πειραιώς . • Iδρύεται η Λαϊκή Tράπεζα. • Iδρύεται η Aμερικανική Γεωργική Σχολή Θεσσαλονίκης. • Γρηγ ριος Ξεν πουλος: O κ κκινος βράχος. • Γέννηση Γιώργου Θεοτοκά.
Aύγουστος Kρήτη*: Στον Γεώργιο A΄ το δικαίωμα να ορίζει το πρ σωπο του ύπατου αρμοστή του νησιού.
1906 Mάρτιος Mακεδονία*: Φτάνει στη Θεσσαλονίκη
Σεπτέμβριος 12 Σεπτεμβρίου: Kρήτη*. Παραίτηση του αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου. Nέος αρμοστής ο Aλέξανδρος Zαΐμης. • Σημαντική ενίσχυση του ελληνικού Πολεμικού Nαυτικού με την αγορά έξι νέων αντιτορπιλικών απ τους π ρους του «Tαμείου του Στ λου». • Mεταφέρεται στην Aθήνα η έδρα της εφημερίδας «Πατρίς» του Σπύρου Σίμου, που είχε ξεκινήσει την έκδοσή της
Σεπτέμβριος Mακεδονία*: O Λάμπρος Kορομηλάς ανακαλείται απ τη Θεσσαλονίκη μετά απ τουρκικές διαμαρτυρίες. Oκτώβριος 27 Oκτωβρίου: Γενική απογραφή πληθυσμού. Aύξηση του πληθυσμού της χώρας, απ την προηγούμενη απογραφή (1896), κατά 198.146, φτάνοντας τα 2.631.952 άτομα. • Iδρύεται η Eμπορική Tράπεζα. • Tο Bασιλικ Θέατρο διακ πτει προ-
Mάρτιος 20 Mαρτίου: Kρήτη*. O Aλ. Zαΐμης ζητεί την απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων. Iούλιος 11 Iουλίου: Mακεδονία*. Kίνημα νεοτούρκων αξιωματικών (της συγκεντρωτικής εθνικιστικής πτέρυγας «Kομιτάτο για την Eνωση και την Πρ οδο») στη Θεσσαλονίκη. Aνατρέπουν το αυταρχικ σουλτανικ καθεστώς του Aμπντούλ Xαμίτ, και τον υποχρεώνουν να επαναφέρει το Σύνταγμα του 1876. Aναπτερώνονται οι KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
5
H EΛΛAΔA 1900 –1910 ελπίδες ελευθερίας λων των εθνοτήτων της Mακεδονίας, που μως σύντομα θα διαψευσθούν. 15 Iουλίου: Kρήτη*: Aρχίζει η αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων.
• Γέννηση Mιχ. Kαραγάτση (φιλ. ψευδώνυμο του Δημήτρη Pοδ πουλου).
Σεπτέμβριος Aναβρασμ ς στην Eλλάδα και την Kρήτη, ταν η Aυστρία προσαρτά τη BοσνίαEρζεγοβίνη, και το νεοσύστατο βουλγαρικ βασίλειο την Aνατολική Pωμυλία. 24 Σεπτεμβρίου: Kρήτη*: H Bουλή της Kρητικής Πολιτείας αποφασίζει την κατάλυση των υφιστάμενων αρχών.
Iδρύεται στη Θεσσαλονίκη η σοσιαλιστική εργατική ένωση «Φεντερασι ν».
Oκτώβριος 15 Oκτωβρίου: Kρήτη*: H Bουλή κηρύσσει την ανεξαρτησία της νήσου. H Tουρκία απειλεί με π λεμο την Eλλάδα. • Tα δημ σια οικονομικά εμφανίζουν έλλειμμα 9.800.000 δραχμών, για πρώτη φορά ύστερα απ μια μεγάλη περίοδο ανάκαμψης. • Iδρύεται στην Aθήνα ο «Στρατιωτικ ς Σύνδεσμος» απ αξιωματικούς και υπαξιωματικούς του Στρατού. Συντάσσεται το πρώτο του πρωτ κολλο. • Iδρύεται η «Kοινωνιολογική Eταιρεία» με πρωτοβουλία του Aλέξανδρου Δελμούζου. • O Δελμούζος δημοσιεύει στην εφημερίδα «Aκρ πολις» τις απ ψεις του για τη μορφωτική αξία της δημοτικής. Λίγους μήνες αργ τερα αναλαμβάνει τη διεύθυνση του Aνώτερου Παρθεναγωγείου στο B λο και ξεκινά μια προσπάθεια πρ τυ-
1909
Mάιος 1 Mαΐου: Στη Θεσσαλονίκη, σοσιαλιστές διαφ ρων εθνοτήτων –Eλληνες, Iσραηλίτες, Bούλγαροι, Tούρκοι, κ.ά.– γιορτάζουν την Πρωτομαγιά, διαδηλώνοντας με κ κκινες σημαίες. Iούνιος 4 Iουνίου: Συντάσσεται νέο πρωτ κολλο του «Στρατιωτικού Συνδέσμου». Διορίζεται 15μελής επιτροπή με επικεφαλής τον συνταγματάρχη πυροβολικού, Nικ λαο Zορμπά. • Παραίτηση της κυβέρνησης Γ. Θεοτ κη, εξαιτίας της αδυναμίας της να σταματήσει τις ενέργειες του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» . 7 Iουνίου: H νέα κυβέρνηση, υπ τον Δ. Pάλλη, δηλώνει πρ θυμη να συμβιβαστεί με τους στρατιωτικούς. Γρήγορα αποδεικνύεται ανίκανη να αντιμετωπίσει την κρίση. Iούλιος 15 Iουλίου: Kρήτη*: Aποχωρούν και τα τελευταία ξένα στρατεύματα. Yψωση της ελληνικής σημαίας και άρνηση υπο-
Aθήνα. H τελετή έναρξης της Mεσο–Oλυμπιάδας του 1906, στο Kαλλιμάρμαρο (Aρχείο: «Mικρς Pωμης»).
Σκηνή απ το υπαίθριο καφενείο στο Zάππειο, στο γύρισμα του αιώνα (G. Horton, «Modern Athens», London, 1902).
H μεγάλη σάλα του «Zαχαράτου» στην πλατεία Oμονοίας, παραμονές του 20ού αιώνα (Aρχείο Γ. Παπακώστα).
πης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. • Iδρύεται στο B λο ο πανεργατικ ς σύνδεσμος «H Aδελφ της». • Tο Bασιλικ Θέατρο, αφού πρ σφερε στο αθηναϊκ κοιν 140 έργα, τα περισσ τερα απ τα οποία κλασικά, κλείνει χρεοκοπημένο τον Aπρίλιο. • Eλισσαίος Γιαννίδης: Γλώσσα και ζωή. • Γέννηση Kάρολου Kουν.
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
στολής της, παρά την αντίδραση της Tουρκίας. Aύγουστος 12 Aυγούστου: Eπιχείρηση σύλληψης των αξιωματικών του «Στρατιωτικού Συνδέσμου». Oι περισσ τεροι διαφεύγουν. 14-15 Aυγούστου: Tη νύχτα της 14ης προς την 15η, εκδηλώνεται στρατιωτικ
κίνημα στο Γουδί. Kύρια αιτήματα: εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις στη δημ σια διοίκηση, την Oικονομία, τη Δικαιοσύνη και στη διοίκηση των Eν πλων Δυνάμεων. Oι αξιωματικοί του «Συνδέσμου» απαιτούν άμεση παραίτηση της κυβέρνησης Pάλλη και παύση κάθε ανάμιξης των πριγκίπων στα του στρατεύματος. 18 Aυγούστου: Kρήτη*: Παραίτηση της
Eκτελεστικής Eπιτροπής. Aναγκαστική υποστολή της ελληνικής σημαίας. 28 Aυγούστου: O Γεώργιος A΄, αποδεχ μενος σχετικ αίτημα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», ορίζει κυβέρνηση υπ τον Kυριακούλη Mαυρομιχάλη. Σεπτέμβριος 14 Σεπτεμβρίου: Παλλαϊκ συλλαλητή-
10.000 τ ννων – το «Γεώργιος Aβέρωφ» θα παραδοθεί το 1911. Δεκέμβριος Tο δημ σιο έλλειμμα αγγίζει τα 14 εκατομμύρια δραχμές. Kύριος λ γος οι στρατιωτικές δαπάνες. 28 Δεκεμβρίου: O Eλ. Bενιζέλος φθάνει στην Aθήνα. Aποποιείται την προσφορά του «Συνδέσμου» να αναλάβει την πρωθυπουργία για να μην καταστεί μηρος των στρατιωτικών. Προτείνει αντικατάσταση της κυβέρνησης Mαυρομιχάλη, διάλυση του «Συνδέσμου» και διενέργεια εκλογών για τη σύγκληση Aναθεωρητικής Συνταγματικής Συνέλευσης. H πρ ταση υιοθετήθηκε απ τον βασιλιά και τους πολιτικούς αρχηγούς και επικυρώθηκε σε Συμβούλιο του Στέμματος στις 16 Iανουαρίου 1910. Mαζί με τη νέα δεκαετία ανέτειλε το άστρο του Bενιζέλου και το σύγχρονο ελληνικ κράτος. • Iδρύεται η Eλληνική Λαογραφική Eταιρεία, η οποία εκδίδει το περιοδικ
«Λαογραφία». • Aρχίζουν να λειτουργούν τα πρώτα κινηματοθέατρα στην Aθήνα. • Iδρυση της Iταλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών. Σημαντικ τερες ανασκαφές της: στη Λήμνο και στην Kρήτη – Γ ρτυνα, Aγία Tριάδα, Φαιστ . • Aγγελος Σικελιαν ς: O Aλαφροΐσκιωτος. • Iωάννης Πολέμης: Tο παλι βιολί.
Eνθύμιον 1900–1910
τα πρώτα χρ νια του αιώνα, η μικρή Aθήνα ονειρευ ταν το μέλλον της. H αύρα της έχει αφήσει τα χνάρια της σε μπαούλα, σε κοριτσίστικα λευκώματα και κιτρινισμένα σημειωματάρια. Mια γκαρνταρ μπα απ τις ημέρες που φυλλορρ ησαν και «παρήλθον», μια ιστορία με ράφτρες, καπελούδες, κρυφές ματιές, ανομολ γητους έρωτες, κοινωνική ετικέτα. Mα, πίσω απ’ λα αυτά, η ρομαντική Aθήνα μετρούσε μέρα τη μέρα τη ζωή της. Mε τα πρώτα αυτοκίνητα, τα ιππήλατα τραμ, τις λατέρνες. Eίναι η εποχή που τα παιδιά πηγαίνουν στο σχολείο με τα π δια, η δεκαετία των «πρώτων» Aθηναίων καλλονών, που ανασήκωναν τον ποδ γυρο για να αποφύγουν τη λάσπη και σκίαζαν το πρ σωπο για να το διατηρήσουν λευκ … Στις μέρες του Γεωργίου του A΄, η Aθήνα, δίχως να το ξέρει, ζει το τελευταίο γαλήνιο κεφάλαιο της ιστορίας της πριν απ τους πολέμους. Για τα ευρωπαϊκά δεδομένα είναι π λη «επαρχιακή», οι πάντες γνωρίζουν τους πάντες, καπέλα ανασηκώνονται σε αλλεπάλληλες χαιρετούρες, οι πλαν διοι διαλαλούν την πραμάτεια τους. Eίναι μια χαριτωμένη πολιτεία, με λίγες υποδομές, μεγάλες φιλοδοξίες, μια φραγκολεβαντίνα αστή και μια ανατολίτισσα ευρωπαία. Hδη απ
το 1900, οι πιο εύποροι Aθηναίοι κυκλοφορούσαν με τα πρώτα αυτοκίνητα που φ βιζαν τα άλογα και τους διαβάτες, αλλά προξενούσαν βλέμματα ζήλιας και θαυμασμού. Tο 1902 ο ατμοκίνητος σιδηρ δρομος γίνεται ηλεκτροκίνητος. Tο 1907 ηλεκτροφωτίζονται οι πλατείες Oμ νοιας και Συντάγματος και κεντρικοί δρ μοι της Aθήνας. Eνα χρ νο αργ τερα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ηλεκτρικά τραμ. T τε λειτουργεί και το πρώτο τηλεφωνικ κέντρο της Aθήνας με 200 λους κι λους συνδρομητές. Oι… νεωτερισμοί που εισβάλλουν απ την Eυρώπη, σκανδαλίζουν. Παρ’ λα αυτά οι κομψευ μενες Aθηναίες επιδεικνύουν τις καπελίνες και τα παρασ λια τους, τα μακριά φορέματα και τη σφιχτή μέση–δαχτυλίδι, στου «Γιαννάκη» και στο «Nτορέ». Oι συνοδοί τους, οι Aθηναίοι δανδήδες, ταν δεν ήταν ένστολοι, φορούσαν εξίσου... άβολα ρούχα: ριγωτ παντελ νι, καλτσοδέτες, ψηλ
κολλάρο, γιλέκο με χρυσή αλυσίδα, μπρελ κ με φωτογραφία, γκέτες, ημίψηλο καπέλο, μπαστούνι. Kαι οβάλ γυαλιά «pince–nez». H μ δα ήταν προν μιο των λίγων ευκατάστατων αστών. Oι περισσ τεροι βολεύονταν πως– πως. Mεταποιήσεις, αποφ ρια, δανεικά, ενοικιαζ μενα κοστούμια. Tα φιγουρίνια απ το Παρίσι τα κορνίζωναν στα ραφεία, αλλά ποιος είχε μυαλ και χρήματα για τέτοια; H Eλλάδα, απομονωμένη απ την Eυρώπη, ζούσε περισσ τερο με το νειρο της Δύσης παρά με τα αξεσουάρ της. Eκείνα τα χρ νια, η γυναίκα στην Eυρώπη άρχιζε να ψελλίζει τα πρώτα αποχαιρετιστήρια λ για στον στεν δυνάστη της, τον κορσέ! Στην Eλλάδα φθάνει μ νο ο απ ηχος, μακριν ς και αυτ ς. Λίγες Aθηναίες ταξίδευαν τ τε στη Δυτική Eυρώπη. H επαφή με το εξωτερικ διατηρείτο συχνά μέσα απ συγγενείς στην Π λη ή την Aλεξάνδρεια. Στη Δύση το 1900 σημειώνεται η έκρηξη της υψηλής ραπτικής που στην Eλλάδα δεν έγινε και τ σο αισθητή. O Πολ Πουαρέ ήταν ο σχεδιαστής που απελευθέρωσε το γυναικείο σώμα. H μικρή, συντηρητική Aθήνα ψυχανεμιζ ταν τις αλλαγές, αλλά δίσταζε να τις υιοθετήσει. Στις πρώτες αμήχανες διαφημίσεις της εποχής, διαβάζουμε, ωστ σο, για τα «ωραιώτερα παριζιάνικα μοδέλλα» στον οίκο Kοντούζογλου στην Kλειτίου 6, και τα πιο σικ καπέλα: «μία επίH πλατεία Oμονοίας και η αρχή της οδού 3ης Σεπτεμβρίου, με το «Zυθοπωλείον Zαχαράτου» και το «Kαφενείον Zασκεψις θα σας καταπλήξη». χαράτου–Kαπερώνη» (Συλλογή Aντώνη Mαΐλλη). Mεγάλα καπέλα άρχισαν να εμφανίζονται στους δρ μους της Aθήνας και ονομαστή έχει μείνει η promenade στη λεωφ ρο Aμαλίας, κάτω απ την αλέα με τις αγριοπιπεριές. Xρειαζ ταν, μως, προσοχή. Hταν μεγάλη προσβολή να πουν μια κοπέλα «φτιασιδωμένη». Oι Eλληνίδες έριο στην Aθήνα υπέρ του «Συνδέσμου». • Γρηγ ριος Ξεν πουλος: Στέλλα Bιολάψαχναν τρ πο για να κοκκινίσουν τα μάγουλά τους, να προμηθευτούν πούδρα ντη. Oκτώβριος απ ρυζάλευρο… • Πηνελ πη Δέλτα: Για την πατρίδα. O «Στρατιωτικ ς Σύνδεσμος» καλεί απ
Oι καλλονές της εποχής έχουν διασωθεί σε οικογενειακά λευκώματα απ χο• K. Xατζ πουλος: O πύργος του Aκροτην Kρήτη τον Eλ. Bενιζέλο να αναλάβει ντρ χαρτ νι και αποξηραμένα άνθη απ’ τις αυλές της Aθήνας. Kοιτάζουν το π ταμου. τη διακυβέρνηση της Eλλάδας. φακ με συστολή και φιλαρέσκεια μαζί, σαν να προκαλούν το χρ νο να τρέξει • Γέννηση Γιάννη Pίτσου. πιο γρήγορα αλλά να τις αφήσει ανέγγιχτες. Eμεινε μονάχα μια γλυκιά μελαγ• Γέννηση Παντελή Πρεβελάκη. Nοέμβριος χολία. Nα πέρασαν άραγε καλά; H κυβέρνηση Mαυρομιχάλη, αποφασί- • Θάνατος Σπήλιου Πασαγιάννη (1874ζει την παραγγελία εν ς θωρηκτού 1909). Σάντυ Tσαντάκη
Σ
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
7
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tου Kωνσταντίνου Σβολ πουλου Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών
ο Kρητικ ζήτημα, αναπ σπαστο μέρος, συχνά σημείο αιχμής του λου Aνατολικού ζητήματος στην ευρύτερη διάρκεια του IΘ΄ αιώνα, προσέγγισε στην τελική λύση του, ταν το 1897 τα μέλη της Eυρωπαϊκής Συμφωνίας –οι έξι Mεγάλες Δυνάμεις της εποχής– επέβαλαν στην Tουρκία, να εκχωρήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα, διατηρώντας την ψιλή μ νο επικυριαρχία και εγγυήθηκαν συλλογικά την εφαρμογή καθεστώτος αυτ νομου, υπ την προστασία τους, ορίζοντας ως ύπατο αρμοστή το δευτερ τοκο γιο του βασιλέα των Eλλήνων. Στη βασική σύστασή του, το καθεστώς της αυτονομίας χαρακτηριζ ταν απ την πολλαπλ τητα και, συχνά, τη σύγχυση στον καθορισμ της λειτουργίας των κύριων θεσμικών οργάνων του, μονομερών και συλλογικών, τοπικών και διεθνών. Στο ίδιο πρ σωπο του ύπατου αρμοστή, συνεκτικού δεσμού με το εθνικ κέντρο, συγκρου ταν η ιδι τητα του εντολοδ χου του κρητικού λαού και του εκπροσώπου των Προστατριών Δυνάμεων, του φορέα δηλαδή εθνικών διεκδικήσεων και του εγγυητή διεθνών δεσμεύσεων. Oι μοιραίες αυτές αντιφάσεις και οι αναπ φευκτες δυσλειτουργίες στο επίπεδο των θεσμών έμελλε να συναρτηθούν και με βαθύτερες εγγενείς αδυναμίες με έκδηλο τον αντίκτυπο στο πεδίο της διοικητικής οργάνωσης και της παραγωγικής ανάπτυξης. Yπ τις συνθήκες, αυτές, εντειν ταν η αίσθηση της προσωριν τητας και η εμμονή των κατοίκων της Mεγαλονήσου στην άμεση ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος.
T
Eυαίσθητη μεσογειακή ισορροπία H αρνητική εντούτοις αυτή συγκυρία, ενωρίς έκδηλη, δεν έμελλε να οδηγήσει τις Προστάτριες Δυνάμεις στην επαναθεώρηση του καθεστώτος της αυτονομίας. Tο Kρητικ ζήτημα παρέμενε αναπ σπαστα δεδομένο με το περίπλοκο Aνατολικ ζήτημα, ενταγμένο ακ μη στο δίκτυο και της ευαίσθητης μεσογειακής ισορροπίας. H στρατηγική θέση του νησιού, ιδιαίτερα το λιμάνι της Σούδας, δεν είχε παύσει να κεντρίζει το ενδιαφέρον, τ σο των ισχυρών δυτικών ναυτικών δυνάμεων σο και αυτών των Kεντρικών Aυτοκρατοριών, και ακ μη περισσ τερο της Pωσίας. Aνταγωνιστικές πιέσεις και αλληλοσυγκρου μενες βλέψεις και συμφέροντα συνέχονταν με τη διαμ ρφωση, ρευστή και αυτή, θέσεων κατά καν να αντιθετικών μεταξύ των ίδιων των εγγυητριών κυβερνήσεων. Παράλληλα, ενώ η Πύλη ενέμενε σταθερά στην ανθενωτική στάση της, τα γειτονικά βαλκανικά κράτη αξίωναν ανάλογες εδαφικές ικανοποιήσεις, σε αντιστάθμισμα μιας ενδεχ μενης προσάρτησης της Kρήτης στην Eλλάδα. Yπ τις συνθήκες αυτές, η εμμονή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην αρχή του status quo έτεινε να αποτελέσει την ασφαλιστική δικλείδα, τ σο για την αλληλοεξισορρ πηση των δικών τους βλέψεων σο και για τη διατήρηση της εύθραυστης βαλκανικής ισορροπίας.
Tο εθνικ κέντρο Aπέναντι στην αρνητική αυτή στάση της Eυρώπης, η Aθήνα, ως εθνικ κέντρο, δεν διέθετε τα απαιτούμενα ισχυρά μέσα διπλωματικής πίεσης. Oι σύντονες προσπάθειες του ίδιου του ύπατου αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου προς την κατεύθυνση των Προστατριών Δυνάμεων, δεν είχαν αποφέρει αποτέλεσμα ώς τα τέλη του 1904, παρά τον διακανονισμ ειδικ τερων μ νον εκκρεμοτήτων και την πρ βλεψη επιμέρους διευκολύνσεων, ανίκανων να ανταποκριθούν στο γενικ τερο αίτημα της κοινής γνώμης για ολοκλήρωση της εθνικής χειραφέτησης. Tο γεγον ς αυτ επέ-
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
Tο Kρητικ
Zήτημα
τεινε την εσωτερική κρίση, η οποία σοβούσε αφ του ο πρίγκιπας είχε, τον Aπρίλιο του 1901, απολύσει τον Eλευθέριο Bενιζέλο, σύμβουλο επί της Δικαιοσύνης, «επειδή λως αναρμοδίως υπεστήριξε γνώμας επί σπουδαιοτάτου ζητήματος αντιθέτους προς το φρ νημα και την εντολήν [του]».
Πράγματι, ο φιλελεύθερος νέος πολιτικ ς είχε εισηγηθεί, αντί της Eνωσης, την άμεση εξασφάλιση της οποίας έκρινε αδύνατη, την ολοκλήρωση του καθεστώτος της αυτονομίας, σε εφαρμογή του Συντάγματος και σύμφωνα με τις υποσχέσεις των Δυνάμεων. H επιλογή αυτή θα συντελούσε, κα-
τά την άποψή του, στην προαγωγή των εθνικών συμφερ ντων στο εξωτερικ και στην κατοχύρωση της αυτοδιοίκησης στο εσωτερικ της Mεγαλονήσου, μετά τη διοργάνωση πολιτοφυλακής και την αποχώρηση των διεθνών στρατευμάτων, και θα άνοιγε την προοπτική για μια λύση α-
Kρητικοί επαναστάτες στους Kάμπους Kυδωνίας, 1898.
O τουρκικς στρατς εγκαταλείπει την Kρήτη. Σούδα, 1898.
Xρονολ γιο νάλογη με την αντίστοιχη της Aνατολικής Pωμυλίας, διασφαλίζοντας την πορεία προς την Eνωση με την Eλλάδα.
Θέρισο, 1905 Oταν, με την πάροδο του χρ νου, οι διπλωματικές ενέργειες του ύπατου αρμοστή δεν αποδώσουν καρπούς, ο φιλελεύθερος ηγέτης θα επανεμφανιστεί δυναμικά στο προσκήνιο, το Mάρτιο του 1905, στο Θέρισο, επικεφαλής ένοπλης εξέγερσης, στο νομα της ανάγκης για ριζική μεταβολή της εσωτερικής διακυβέρνησης, άκρως συντηρητικής, και, ταυτ χρονα, για ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος. Mεθοδευμένη με επιτηδει τητα και ευελιξία, η επαναστατική αυτή κίνηση του Bενιζέλου θα αποφέρει θετικούς καρπούς για τον ίδιο αλλά και για τη Mεγαλ νησο. H συγκρ τηση διεθνούς εξεταστικής επιτροπής «επιφορτισμένης να αναζητήση τας αιτίας της κρίσεως, να μελετήση τας διοικητικάς και οικονομικάς συνθήκας και να διατυπώση τας απ ψεις της επί των επενεκτέων μεταρρυθμίσεων», θα οδηγήσει στη νέα διαρρύθμιση, τ σο των ρων
της εσωτερικής διακυβέρνησης σο και της διεθνούς θέσης της Kρητικής Πολιτείας: δημιουργία κρητικής πολιτοφυλακής υπ την εποπτεία πρώην στελεχών του ελληνικού στρατού, αναθεώρηση του Συντάγματος, εκχώρηση στον Eλληνα βασιλέα του δικαιώματος να διορίζει τον ύπατο αρμοστή. Σε εφαρμογή του σχετικού ρου, ο Γεώργιος A΄ θα διορίσει, τον Aύγουστο του 1906, τον Aλέξανδρο Zαΐμη, σε αντικατάσταση του δευτερ τοκου γιου του, πρίγκιπα Γεωργίου. Kαίρια τομή στην πορεία του εθνικού ζητήματος προς την τελική λύση του, η σύσφιγξη των διακρατικών δεσμών της αυτ νομης Kρήτης με το ελεύθερο βασίλειο θα λειτουργήσει σε ευθεία συνάρτηση με τη βαθμιαία απαλλαγή του αυτ νομου καθεστώτος απ τα δεσμά του διεθνούς ελέγχου. Συγκεκριμένα, οι Προστάτριες Δυνάμεις θα αποσύρουν, στις 15 Iουλίου 1909, και τα τελευταία αγήματά τους. H εξέλιξη μως αυτή δεν θα αποδώσει αυτ ματα στον κρητικ λα , πως είχε υποθέσει ο Eλ. Bενιζέλος, τη δυνατ τητα να καθορίσει εφεξής αυτ βουλα την πορεία του. H ανασταλτική παρεμβολή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων στην επιβολή της θέλησής του για Eνωση με την Eλλάδα επι-
Στην εκπνοή του 19ου αιώνα, η Kρήτη αναγνωρίζεται ως αυτ νομη πολιτεία υπ την προστασία των Mεγάλων Δυνάμεων, που το Δεκέμβριο του 1898, διορίζουν ύπατο αρμοστή του νησιού τον πρίγκιπα Γεώργιο, δευτερ τοκο γιο του Γεωργίου A΄ της Eλλάδας. 1899, 16 Φεβουαρίου: H Kρητική Πολιτεία αποκτά Σύνταγμα. Στις 29 του ίδιου μήνα σχηματίζεται η πρώτη κυβέρνηση. Yπουργ ς (σύμβουλος επί της Δικαιοσύνης) αναλαμβάνει ο Eλευθέριος Bενιζέλος.
1901 Aνανεώνεται για μια πενταετία η θητεία του αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου. 22 Φεβρουαρίου: O Eλ. Bενιζέλος αναπτύσσει στο Hγεμονικ Συμβούλιο τις απ ψεις του για την ένωση. Θεωρεί τι, λ γω της στρατηγικής σημασίας του νησιού, οι ισχυροί της Eυρώπης δεν επιθυμούν την ένωση. Eισηγείται τη λύση της πλήρους αυτονομίας, με αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων. Mε τη διοίκη-
σή της στελεχωμένη απ Eλληνες και το στρατ οργανωμένο απ Eλληνες αξιωματικούς, η Kρήτη, ελεύθερη πλέον να αναπτύξει τις σχέσεις της με την Eλλάδα, θα προχωρήσει, μ λις το επιτρέψουν οι συνθήκες, στην ένωση. O Γεώργιος, αντίθετα, πιστεύει τι μπορεί, χάρη στους συγγενικούς του δεσμούς με τους εστεμμένους της Eυρώπης, να επιτύχει την άμεση ενσωμάτωση. O Bενιζέλος, δημοσιεύει τις απ ψεις του στον αθηναϊκ Tύπο. Eπέρχεται ρήξη. O ύπατος αρμοστής απολύει τον σύμβουλ του επί της Δικαιοσύνης. O Bενιζέλος τίθεται επικεφαλής των δυσαρεστημένων απ
τους χειρισμούς του Γεωργίου.
1905 10 Mαρτίου: O Bενιζέλος, επικεφαλής 600 ένοπλων, ξεκινά, στο χωρι Θέρισο, επαναστατικ κίνημα. O αρμοστής δεν επιλέγει τη βίαια αναμέτρηση. Oι Δυνάμεις ενθαρρύνουν την πολιτική διευθέτηση της κρίσης. 15 Iουλίου: O Bενιζέλος απορρίπτει
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
9
H EΛΛAΔA 1900 –1910 συμβιβαστική πρ ταση της Kρητικής Συνέλευσης. 30 Iουλίου: Oι πρ ξενοι των Δυνάμεων κηρύσσουν στρατιωτικ ν μο. 2 Nοεμβρίου: Συνάντηση του Bενιζέλου με τους προξένους. Yπογράφεται πρωτ κολλο τερματισμού του κινήματος.
1906 Φεβρουάριος: Διεθνής επιτροπή αναλαμβάνει να εξετάσει επιτοπίως το ζήτημα και να συντάξει έκθεση. 23 Iουλίου: Eπιδίδεται στον αρμοστή το κείμενο της νέας ρύθμισης: ίδρυση κρητικής πολιτοφυλακής, αναθεώρηση του Συντάγματος, αποχώρηση των ξένων στρατευμάτων. 14 Aυγούστου: Oι Mεγάλες Δυνάμεις εκχωρούν στον βασιλιά της Eλλάδας το δικαίωμα να ορίζει τον ύπατο αρμοστή. 12 Σεπτεμβρίου: O πρίγκιπας Γεώργιος, ύστερα απ υπ δειξη του πατέρα του, υποβάλει την παραίτησή του και αναχωρεί απ την Kρήτη. 18 Σεπτεμβρίου: Φθάνει στο νησί ο νέος ύπατος αρμοστής Aλέξανδρος Zαΐμης.
1908 O ύπατος αρμοστής πρίγκιπας Γεώργιος με τους ναυάρχους των Mεγάλων Δυνάμεων.
20 Mαρτίου: O Aλ. Zαΐμης ζητεί την εκκένωση της Kρήτης απ τα ξένα στρατεύματα, πως προέβλεπε η ρύθμιση του 1906. 15 Iουλίου: Aναχωρούν οι πρώτοι ξένοι στρατιώτες. Σεπτέμβριος: Aναβρασμ ς σε Eλλάδα και Kρήτη ταν η Aυστρία προσαρτά τη Bοσνία και την Eρζεγοβίνη, και η Bουλγαρία την Aνατολική Pωμυλία. H Kρητική Συνέλευση αποφασίζει, με την ενθάρρυνση του Eλληνα πρωθυπουργού Γ. Θεοτ κη, την κατάλυση της υφιστάμενης τάξης και την εκλογή 5μελούς Eκτελεστικής Eπιτροπής, που αναλαμβάνει να κυβερνήσει το νησί στο νομα του βασιλιά της Eλλάδας. Oκτώβριος: H συνέλευση κηρύσσει την ανεξαρτησία της Kρήτης και την ένωση. H Tουρκία απειλεί την Eλλάδα με π λεμο. O πρωθυπουργ ς Δ. Pάλλης δηλώνει τι η χώρα θα σεβαστεί τις αποφάσεις των M. Δυνάμεων.
1909 15 Iουλίου: Aποχωρούν απ την Kρήτη και τα τελευταία ξένα στρατεύματα. Oι Kρήτες υψώνουν την ελληνική σημαία στην είσοδο της Σούδας και στα δημ σια κτίρια. H Tουρκία αντιδρά με οργισμένο διάβημα, αλλά ο Bενιζέλος, υπεύθυνος εξωτερικών υποθέσεων της Eκτελεστικής Eπιτροπής, αρνείται να υποστείλει τη σημαία. 18 Aυγούστου: Παραίτηση της Eκτελεστικής Eπιτροπής. Aγημα των μεγάλων δυνάμεων αποβιβάζεται και υποστέλλει τη σημαία. Tέσσερις μέρες νωρίτερα, στην Aθήνα, τη νύχτα της 14ης Aυγούστου 1909, το κίνημα στο Γουδί δρομολογούσε εξελίξεις που έμελλε να αποδειχθούν καθοριστικές για ολ κληρο τον ελληνισμ . K.Γ.–N.Στ.
1908: η Eκτελεστική Eπιτροπή Kρήτης: M. Πετυχάκης, Eλ. Bενιζέλος, A. Mιχελιδάκης, Eμμ. Λογιάδης, X. Πωλογεώργης.
βεβαίωνε τι, πέρα απ τις συμβατικές διατάξεις του διεθνούς καθεστώτος της αυτονομίας, ο γενικ τερος συσχετισμ ς των διπλωματικών δυνάμεων στο χώρο των ελληνικών συμφερ ντων δεν επέτρεπε τη θετική προώθηση των εθνικών θέσεων. H αρνητική αυτή διεθνής συγκυρία είχε γίνει ήδη έκδηλη ταν, τον Oκτώβριο του 1908, δεν επιτεύχθηκε η ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος των Kρητών, παράλληλα με την ανακήρυξη της Bουλγαρίας
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
σε ανεξάρτητο βασίλειο και την προσάρτηση της Bοσνίας – Eρζεγοβίνης στην Aυστρουγγαρία. Στις 18 Aυγούστου του 1909, η καταβίβαση απ μικτ άγημα των Προστατριών Δυνάμεων της Eλληνικής σημαίας, η οποία είχε ανυψωθεί με απ φαση της Kρητικής Bουλής στον λιμενοβραχίονα των Xανίων, θα υπογραμμίσει την αδήριτη αυτή πραγματικ τητα. H αναγκαστική υποταγή των ίδιων των Kρητών αλλά και της ελληνικής κυβέρνησης στα διεθνή κελεύ-
σματα αντανακλούσε το δραματικ αδιέξοδο που είχε ήδη περιέλθει η εθνική υπ θεση. H τελική και οριστική λύση του Kρητικού ζητήματος δεν θα επιτευχθεί παρά μ νον ταν, στη διάρκεια του A΄ Bαλκανικού πολέμου, το 1912, ο ελληνικ ς Στ λος, κυρίαρχος απ’ άκρου σ’ άκρον στο Aιγαίο, καταλάβει τη Mεγαλ νησο, εκπληρώνοντας τον διακαή π θο των κατοίκων της: την ενσωμάτωση στον κορμ της ελεύθερης Eλλάδας.
Tου Bασίλη Γούναρη Δρ. Iστορίας, επιστημονικού συνεργάτη του Mουσείου Mακεδονικού Aγώνα
Eλληνική ένοπλη παρέμβαση στη Mακεδονία την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα δεν αποτελούσε καινοφανή επιλογή των Aθηνών. H περιοχή βρισκ ταν ανέκαθεν στο πλαίσιο της Mεγάλης Iδέας, περισσ τερο μως στη θεωρία παρά στην πράξη. Mετά την ηρωική αλλά αποτυχημένη συμμετοχή των Mακεδ νων αρματολών στην Eλληνική Eπανάσταση, η Mακεδονία για δεκαετίες βρέθηκε αποκομμένη απ το ελληνικ βασίλειο. H γεωγραφική απ σταση ήταν ένα σοβαρ εμπ διο επικοινωνίας, αλλά δεν ήταν το μ νο. H Aθήνα είχε να αντιμετωπίσει επί του θέματος προβλήματα πολύ μεγαλύτερα και ουσιαστικ τερα απ αυτ .
H
Aρνητικές συγκυρίες Tο πρώτο πρ βλημα ήταν η αρνητική διπλωματική συγκυρία, και σοι είχαν διαφορετική γνώμη είχαν αρκετές ευκαιρίες να το αντιληφθούν. Oι επαναστατικές κινήσεις του 1839-40, 1854 και 1866, των Mακεδ νων προσφύγων που ζούσαν στο ελληνικ βασίλειο –παλαίμαχοι καπεταναίοι, ρομαντικοί επαναστάτες και ακ μη περισσ τεροι κλεφταρματολοί– κατέληξαν λες σε αποτυχία. Eίχε εκτιμηθεί λανθασμένα τι η Eλλάδα μπορούσε να εκβιάσει την επέκτασή της στη Mακεδονία παρεμβαλλ μενη στις εκάστοτε κρίσεις (Tουρκοαιγυπτιακ ς Π λεμος, Kριμαϊκ ς Π λεμος, Kρητική Eπανάσταση) με σύμμαχ της την ομ δοξη Pωσία. Aναποτελεσματικές ήταν και οι επίσημες κρατικές πρωτοβουλίες, είδος ασκήσεως επί χάρτου, μεταξύ Aθήνας και Bελιγραδίου, τη δεκαετία του 1860. Σε κάθε περίπτωση οι Σλάβοι βρίσκονταν σε καλύτερη θέση, αφού η αποφασιστική διπλωματική παρουσία της Pωσίας στα Bαλκάνια, παρά την ήττα της O Παύλος Mελάς (Mίκης Zέζας), ρομαντική και κορυφαία μορφή του Mακεδονικού Aγώνα, με στολή μακεδονομάχου. Πίνακας του Iακωβίδη (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο). στον Kριμαϊκ , ευνοούσε τις δικές τους βλέψεις. Στη δεκαετία του 1860, η βουλγαρική στοιχειώδης εκπαίδευση σημείωσε σημαντική πρ οδο στο βορρά της Mακεδονίας, ενώ την ίδια περίοδο εμφανίστηκε διεκδικητικά και διασπαστικά στο ελληνικ στρατ πεδο και η ρουμανική εθνική εκπαίδευση. H ίδρυση της βουλγαρικής ανεξάρτητης εκκλησίας, της Eξαρχίας, το 1870, με τη συγκατάνευση της Πύλης, αφεν ς νομιμοποίησε τα πρώιμα κέρδη, αφετέρου δημιούργησε το νομικ πλαίσιο και για νοτι τερες σλαβικές επεκτάσεις. Oι προσδοκίες αυτές ευνοήθηκαν κατά τη διάρκεια της Aνατολικής Kρίσης (187578). H γρήγορη και συντριπτική ήττα των Oθωμανών απ τους Pώσους προκατέλαβε Bρετανούς και Aυστριακούς και έδωσε, υπ ρωσική πίεση, τις διπλωματικές προϋποθέσεις επέκτασης της Σερβίας προς N το και, το κυρι τερο, δημιουργίας μιας Mεγάλης Bουλγαρίας, η οποία θα περιλάμβανε λη σχεδ ν τη Mακεδονία, μέχρι τα Σκ πια, την Kορυτσά, την Kαστοριά, τη Nάουσα και τη Xαλκιδική (Συνθήκη Aγ. Στεφάνου, Mάρτιος 1878). Στο Συνέδριο του Bερολίνου ( Iούνιος-Iούλιος 1878), οι Bρετανοί πέτυχαν, με γερμανική μεν τις ελληνικές υποθήκες στην περιοχή, νη «Aνω Mακεδονία» –τη χώρα βορείως να βρίσκει το δρ μο της μ νο μετά την ίκαι αυστριακή υποστήριξη, αναθεώρηση αλλά έκανε σαφές το σοβαρ δίλημμα της της Aχρίδας, του Mοναστηρίου, της Στρώ- δρυση του Συλλ γου προς Διάδοσιν των των ρων της Συνθήκης του Aγ. Στεφάνου εξωτερικής πολιτικής της χώρας. H Aθή- μνιτσας και του Mελενίκου– ουσιαστικά Eλληνικών Γραμμάτων (Aθήνα 1869), και παράταση της οθωμανικής κατοχής να αδυνατούσε να βρει συμμάχους στην είχαν σβήσει, αλλά και νοτίως της γραμμής της Mακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής στο σύνολο της Mακεδονίας. Tο φθιν πω- προώθηση των συμφερ ντων της στη Mα- αυτής η κατάσταση ήταν δύσκολη. Aδελφ τητας (Kωνσταντινούπολη 1871) ρο του ίδιου χρ νου ο τουρκικ ς στρατ ς κεδονία. Pώσοι και Aυστριακοί χειραγωκαι κυρίως της Eπιτροπής προς Eνίσχυπέτυχε να καταπνίξει το βουλγαρικ επα- γούσαν τον βουλγαρικ και τον σερβικ εσιν της Eκκλησίας και Παιδείας, το 1887, H νεοελληνική ναστατικ κίνημα στην περιοχή του Pάζ- θνικισμ , αντίστοιχα, προωθώντας τα διυπ την καθοδήγηση του Yπουργείου λογκ και της Kρέσνας, αλλά χι να εντα- κά τους σχέδια για το Aιγαίο, και θέτο- εθνική εκπαίδευση των Eξωτερικών. Eν γένει, με δεδομένη φιάσει οριστικά τα βουλγαρικά και σερβι- ντας τη Bρετανία, αλλά και τη Γαλλία, στη την αλλογλωσσία του μεγαλύτερου μέκά νειρα. Kοντά στα διπλωματικά προβλήματα, ρους των Mακεδ νων, ήταν μια πορεία θέση του υπέρμαχου της Oθωμανικής αυΠαρ μοια ατυχή κατάληξη είχε και το τοκρατορίας, σο αυτή θα μπορούσε να σημαντική ήταν η ψυχολογική και ιδεο- με σημαντικά επιτεύγματα και μεγάλη ελληνικ επαναστατικ κίνημα στη Xαλ- κρατά κλειστές για τους Σλάβους τις δι - λογική απ σταση που χώριζε, μετά απ συμβολική σημασία, μως χι με ανάλογο κιδική, τον Oλυμπο και τη Δυτική Mακε- δους προς τις θερμές θάλασσες. Για την μια γενιά, τη Mακεδονία απ την Aθήνα. εύρος και βάθος. Πολύτιμος χρ νος είχε δονία τη χρονιά εκείνη (1878). Eνέγραψε Eλλάδα οι ελπίδες επέκτασης στη λεγ με- H νεοελληνική εθνική εκπαίδευση άρχισε χαθεί —και η διεύρυνση της εκπαίδευσης
O Mακεδονικ ς Aγώνας KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
11
συνοδεύτηκε απ οδυνηρές προστριβές με το Oικουμενικ Πατριαρχείο, του οποίου οι παραδοσιακές αρμοδι τητες στα εκπαιδευτικά αμφισβητούνταν πλέον ανοικτά απ την Aθήνα. Παρ μοιες ήταν οι δυσκολίες και στο συντονισμ εθνικού και εκκλησιαστικού έργου στη Mακεδονία, αφού η οικουμενικ τητα του Πατριαρχείου αιρ ταν εκ των πραγμάτων με την περιχαράκωση των εθνικών στρατοπέδων. Tέλος, η βελτίωση της ελληνικής οικονομικής παρουσίας στη Mακεδονία παρέμενε στο επίπεδο των σχεδίων, αφού το κράτος δεν κατάφερε να κινητοποιήσει επαρκώς ιδιωτικά κεφάλαια.
Bουλγαρική ένοπλη δράση Για περίπου 30 χρ νια, απ το 1878 και εξής, η Eλλάδα, ανεπιθύμητη ως σύμμαχος, ακροβατούσε διπλωματικά μεταξύ αλυτρωτισμού στην Kρήτη και τη Mακεδονία, απ τη μια, και ομαλοποίησης των ελληνοτουρκικών σχέσεων, απ την άλλη, ως μ νης εναλλακτικής επιλογής προς επιβράδυνση της σλαβικής διείσδυσης στις μακεδονικές επαρχίες. Tα γεγον τα έδειξαν τι επρ κειτο για δύο ασύμβατες επιδιώξεις, αφού οι ελληνικές αντιτουρκικές εκρήξεις επιτάχυναν τις βουλγαρικές επεμβάσεις. Eξάλλου, το λο πρ βλημα πολυπλοκοποιούσε ένας επιπλέον σημαντικ ς παράγοντας, ο τεράστιος αριθμ ς των
βουλγαρομακεδ νων μεταναστών, ίσως γύρω στις 200.000, που ζούσαν στη νε τευκτη (1885) βουλγαρική ηγεμονία. Σύντομα αρκετοί απ αυτούς άρχισαν να σταδιοδρομούν στο στρατ , την εκκλησία και τον ευρύτερο δημ σιο τομέα, πιέζοντας για αποφασιστικ τερες κινήσεις στη Mακεδονία, κινήσεις για τις οποίες δεν υπήρχε ομοφωνία, ούτε και θα μπορούσε άλλωστε να υπάρξει: η διαφορετική εκπαίδευση που λάμβαναν οι Σλάβοι της Mακεδονίας στο Bελιγράδι και τη Σ φια, η επιρροή των ιδεών του σοσιαλισμού και του αναρχισμού στην αναδυ μενη σλαβ φωνη elite της Mακεδονίας, αλλά και η αυξαν μενη με το χρ νο ψυχολογική απ σταση μεταξύ Bουλγάρων υπηκ ων και ομογενών, πως και στην περίπτωση των Eλλήνων εξάλλου, παρήγαγαν διαφορετικές προτεραι τητες: αυτονομία για τους Bούλγαρους της Mακεδονίας ή άμεση ένωση με τη Σ φια, και με τι κ στος; Στο δίλημμα αυτ ποτέ δεν δ θηκε πειστική απάντηση. Eιδικά μετά τη συστηματική ανάληψη ένοπλης βουλγαρικής δράσης, απ το 1896 κ.ε., η εικ να του «κομιτατζή», δηλαδή του ένοπλου μέλους της Eπιτροπής (Kομιτάτου), περιβλήθηκε μυθικές διαστάσεις: συνώνυμο της αχαλίνωτης νυκτερινής βίας για τους Πατριαρχικούς και τους Mουσουλμάνους, μορφή ηρωικού εκδικητή των βουνών για τους οπαδούς της Eξαρχίας. Aν ο κομιτατζής υπηρετούσε την Aνωτάτη Eπιτροπή του Tσ ντεφ και του Mιχαηλ φσκι στη Σ φια
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
ή τους Σεντραλιστές του Nτέλτσεφ, δηλαδή την Kεντρική Eπιτροπή της Eπαναστατικής Mακεδονοαδριανουπολιτικής Oργάνωσης (EMEO), που έδρευε στη Mακεδονία, αυτ , σο το ραμα μιας δεύτερης βουλγαρικής επανάστασης ήταν εφικτ , αποτελούσε δευτερεύον στοιχείο. Mετά την πλήρη αποτυχία εν ς ακ μη κύκλου ελληνικής ανταρτικής δράσης (1896-97) και τον άδοξο ελληνοτουρκικ π λεμο του 1897, οι βουλγαρικές παραστρατιωτικές ομάδες και οι οπλισμένοι Eξαρχικοί χωρικοί της Mακεδονίας είχαν κάθε λ γο να αισιοδοξούν. H κοινωνική δυσφορία και τα οικονομικά αδιέξοδα καθιστούσαν την προοπτική της εξέγερσης ολοένα θελκτικ τερη για σους νέους άνδρες ασφυκτιούσαν μέσα στις αγροτικές και βαρύτατα φορολογούμενες κοινωνίες. H έλλειψη αντίπαλου δέους και εναλλακτικής λύσης διευκ λυνε την επιλογή τους. Aσχέτως της οπτικής γωνίας, τα μακροπρ θεσμα οφέλη απ την εξέγερση την ημέρα του Προφήτη Hλία ( Ilinden), το καλοκαίρι του 1903, ήταν για τη σλαβική πλευρά πολλά. Kατ’ αρχήν προκάλεσε μια σοβαρή βιβλιογραφική παραγωγή σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, μέσα απ την οποία η νεώτερη ιστορία της Mακεδονίας συνδέθηκε στενά με τις σλαβικές επιδιώξεις. Eπιπλέον παγίωσε ένα εθνικ σύμβολο τ σο ισχυρ ώστε να ερίζουν ώς τις μέρες μας για την ιδιοκτησία του δύο βαλκανικά κράτη, η Bουλγαρία και η
ΠΓΔM. Bραχυπρ θεσμα, ωστ σο, η εξέγερση ήταν μια αποτυχία απ την οποία τα βουλγαρικά κομιτάτα δεν συνήλθαν ποτέ. O τουρκικ ς στρατ ς βάλθηκε με επιδεξι τητα να καταστρέφει τα χωριά που πρ σφεραν άνδρες, καταφύγιο, εφ δια. Oι Eυρωπαίοι έσπευσαν για λ γους «διπλωματικού ανθρωπισμού» να επιβάλλουν οικονομικές και διοικητικές μεταρρυθμίσεις, πριν οι περιγραφές των οθωμανικών σφαγών στις ευρωπαϊκές εφημερίδες δημιουργήσουν πολιτικά αδιέξοδα. Oι μεταρρυθμίσεις αυτές [Πργραμμα Mύρστεγκ] αναμένονταν να αποκαταστήσουν την κοινωνική ειρήνη, ενώ η αναδιοργανωμένη οθωμανική χωροφυλακή, με την καθοδήγηση Eυρωπαίων αξιωματικών, θα αποθάρρυνε κάθε βίαιη πρωτοβουλία των Xριστιανών. Eτσι έμελλε να παραταθεί για μια ακ μη φορά με τεχνητά μέσα η οθωμανική κυριαρχία στη Mακεδονία και μαζί της η επισφαλής ευρωπαϊκή ειρήνη.
Tα ελληνικά ένοπλα σώματα Tο σοβαρ τερο πλήγμα απ την αποτυχία της βουλγαρικής εξέγερσης του 1903 ήταν για τη Σ φια η επανεμφάνιση ελληνικών ένοπλων σωμάτων στη Mακεδονία. Για λίγο μ νον καιρ η συγκυρία θα ήταν ευνοϊκή για την Aθήνα: οι δραστηρι τητες της Σ φιας ήταν καταλληλ -
Tο σώμα του καπετάν Tσιάρα (Kωνσταντίνος Nταής) στο Παγγαίο. (Θεσσαλονίκη, Mουσείο Mακεδονικού Aγώνα).
O Tέλλος Aγαπην ς (καπετάν Aγρας) με άνδρες του σώματ ς του μέσα σε μια πλάβα στη λίμνη των Γενιτσών (συλλογή I. Mαζαράκη).
Xρονολ γιο τατο άλλοθι, η ελληνική οικονομία παρουσίαζε σημάδια ανάκαμψης, η Tουρκία είχε κάθε λ γο να επιτρέπει, λελογισμένα έστω, την εξισορρ πηση της βουλγαρικής επιρροής στη Mακεδονία, ο Πατριαρχικ ς πληθυσμ ς βρισκ ταν σε απ γνωση, τα βουλγαρικά κομιτάτα σπαράσσονταν ανοιχτά και, απ ελληνικής πλευράς, τα αποφασισμένα στελέχη δεν έλειπαν: μερικοί δραστήριοι και οργανωτικοί διπλωμάτες, μια καινούργια γενιά ρεαλιστών μητροπολιτών, Mακεδ νες καπετάνιοι που εγκατέλειψαν εγκαίρως την EMEO, ανήσυχοι ορεσίβιοι Kρήτες, ρομαντικοί αξιωματικοί της Σχολής Eυελπίδων που αποζητούσαν τη δ ξα των αγωνιστών του 1821 και ακ μη περισσ τεροι ικανοί υπαξιωματικοί, διψασμένοι για ανδραγαθίες και διακρίσεις. Tο άτυχο τέλος του Παύλου Mελά, τον Oκτώβριο του 1904, αύξησε κατακ ρυφα την προσέλευση εθελοντών και προσέδωσε στον αγώνα σταυροφορικ χαρακτήρα. Tα υλικά μέσα που πρ σφερε η κυβέρνηση Γεωργίου Θεοτ κη, μέσω διαφ ρων κατ’ νομα μ νο ιδιωτικών επιτροπών, εξασφάλισαν το απαραίτητο εύρος της ελληνικής αντεπίθεσης.
Zήτημα εθνικής τιμής Tο έργο που έπρεπε να επιτελεστεί απ ελληνικής πλευράς ήταν κολοσσιαίο. H οργάνωση μέσα σε ξένη επικράτεια ε-
H Mακεδονία υπήρξε το Mήλον της Eριδος ανάμεσα στα μορά της κράτη –Eλλάδα, Bουλγαρία, Σερβία, ακ μη και τη Pουμανία– απ τη στιγμή που έγινε αντιληπτ τι η σημαντική επαρχία αυτή της Oθωμανικής αυτοκρατορίας θα ήταν η επ μενη εδαφική απώλεια του «Mεγάλου Aσθενούς». H Eλλάδα, ως το πρώτο ανεξάρτητο κράτος της Bαλκανικής, είχε ένα προβάδισμα στην εκκίνηση, αλλά και το πλεονέκτημα της ελληνικής γλώσσας της ορθ δοξης λατρείας, την ακτινοβολία της ελληνικής παιδείας (το 1902 υπήρχαν στη Mακεδονία πάνω απ χίλια ελληνικά σχολεία με 70.000 μαθητές), τη σημαντική δραστηρι τητα των προξενείων της. Πρώτοι οι Bούλγαροι μεθ δευσαν πολιτική σταδιακής προσάρτησης της Mακεδονίας, με την ίδρυση και συστηματική δράση της βουλγαρικής Eξαρχίας (1870), που πρ σφερε τη χριστιανική λατρεία στη γλώσσα των σλαβ φωνων χωρικών και είχε σημαντικές προσηλυτιστικές επιτυχίες. Tο 1893 ιδρύεται η βουλγαρομακεδονική αυτονομιστική Eσωτερική Mακεδονική Eπαναστατική Oργάνωση (EMEO), οι ακραιφνείς αυτονομιστές της οποίας ήλθαν αργ τερα σε ρήξη με την, εξαρτημένη απ τη Σ φια, Aνωτάτη Eπιτροπή (Bερχ βεν Kομιτέτ), που ιδρύθηκε το 1895 με επεκτατικούς στ χους
και που, στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, επικράτησε και επέβαλε την πολιτική της. H δράση των εν πλων ομάδων (κομιτατζήδων) της Eπιτροπής πυκνώνει μετά την ελληνική ήττα του 1897. Eμφανίζονται ως προστάτες λων των Xριστιανών και αρχικά πείθουν αρκετούς ομ θρησκους αλλοεθνείς. H Eλλάδα, που οι μνήμες απ την ταπείνωση του 1897 είναι ακ μη νωπές, αποφεύγει να εμπλακεί, παρά τα ανησυχητικά μηνύματα. Mε την έναρξη, ωστ σο, του 20ού αιώνα, η ελληνική πολιτεία αντιλαμβάνεται τι διακυβεύεται για την Eλλάδα στη Mακεδονία και αποφασίζει να εντάξει το Mακεδονικ στις προτεραι τητές της. H αντίδραση του πατριαρχείου Kωνσταντινουπ λεως κατά της υπον μευσης της Oικουμενικ τητάς του υπήρξε, οπωσδήποτε, ταχύτερη:
1900 O Γερμαν ς Kαραβαγγέλης (1863(;)–1935) διορίζεται απ τον πατριάρχη Kωνσταντίνο E΄ μητροπολίτης Kαστοριάς. Aναπτύσσει έντονη δραστηρι τητα, έως την απομάκρυνσή του το 1908. Oργανώνει ένοπλες ομάδες για την προστασία των χωριών απ τους κομιτατζήδες και τις ληστοσυμμορίες, περιοδεύει σε π λεις και χωριά της Mα-
O Iων Δραγούμης πρ σφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στην οργάνωση του ελληνικού αγώνα στη Mακεδονία, με την ιδι τητα του υποπροξένου στο Mοναστήρι (συλλογή Iω. Mαζαράκη).
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
13
Oι «ειδικοί γραφείς» του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης, δηλαδή οι αποσπασμένοι αξιωματικοί Aλ. Mαζαράκης, Kουρούβελης, Kουρούκλης, Eξαδάκτυλος, κ.ά.
κεδονίας εμψυχώνοντας και βοηθώντας υλικά τους Eλληνες, σε συνεργασία με τοπικούς παράγοντες και εύπορους ιδιώτες απ την Eλλάδα.
θει την ελληνική πολιτεία να αποδυθεί σε έμπρακτη ενίσχυση του Mακεδονικού Aγώνα.
1904
1902
H κυβέρνηση Γ. Θεοτ κη οργανώνει αποστολή εθελοντών και πολεμικού υλικού στη Mακεδονία. Για να τηρηθούν τα προσχήματα έναντι των M. Δυνάμεων, η υπ θεση του αγώνα στη Δ. Mακεδονία ανατίθεται στο Mακεδονικ Kομιτάτο. Φεβρουάριος: O Παύλος Mελάς ορίζεται αρχηγ ς των δυνάμεων της Δ. Mακεδονίας και αναλαμβάνει να οδηγήσει την πρώτη απ τις ανταρτικές ομάδες πέρα απ τα σύνορα. Mάιος: O Λάμπρος Kορομηλάς διορίζεται γενικ ς πρ ξενος της Eλλάδας στη Θεσσαλονίκη. Δραστήριος πολιτικ ς και φλογερ ς πατριώτης, αναλαμβάνει τα ηνία του αγώνα στο βιλαέτι της Θεσσαλο-
Nοέμβριος: O Iων Δραγούμης (1878–1920), γιος του Στέφανου Δραγούμη, τοποθετείται υποπρ ξενος στο Mοναστήρι και θέτει τις βάσεις της «Mακεδονικής Φιλικής Eταιρείας», μιας καλοστημένης αμυντικής οργάνωσης. Aξιωματικοί –ο Παύλος Mελάς, οι αδελφοί Mαζαράκη, κ.ά.– βοηθούν απ την Eλλάδα με χρήματα.
1903 Mάρτιος: Iδρύεται στην Aθήνα το «Mακεδονικ Kομιτάτο» με πρ εδρο το δημοσιογράφο Δημήτριο Kαλαποθάκη (1862–1921). Aνάμεσα στους συνιδρυτές, ο Iων Δραγούμης και ο Παύλος Mελάς. Aπρίλιος: Bούλγαροι κομιτατζήδες ανατινάζουν στη Θεσσαλονίκη το γαλλικ ατμ πλοιο «Γουαδαλκιβίρ» και την Oθωμανική Tράπεζα της π λης, ενώ δυναμιτίζουν σιδηροδρομικές γέφυρες, σταθμούς, σήραγγες. Kαλοκαίρι: Oμάδα ένοπλων Kρητικών, οργανωμένη απ Eλληνες αξιωματικούς, φτάνει στη Δ. Mακεδονία. 20 Iουλίου: Aνεπιτυχής εξέγερση στη Δ. Mακεδονία, τη μέρα της γιορτής του Προφήτη Hλία (Iλιντεν), οργανωμένη απ την EMEO με στ χο την πρ κληση γενικευμένης φιλοβουλγαρικής ανάφλεξης σε λη τη Mακεδονία. 2 Oκτωβρίου: H αιματηρή καταστολή της εξέγερσης του Iλιντεν, και οι μεθοδικές εκκαθαρίσεις του οθωμανικού στρατού προκαλούν επέμβαση των ισχυρών της Eυρώπης. Eκπονείται αυστρορωσικ σχέδιο μεταρρυθμίσεων –«Πρ γραμμα του Mίρτστεγκ»–, που προβλέπει, μεταξύ άλλων, τη συμμετοχή χριστιανών στη διοίκηση. O ορατ ς κίνδυνος να αυτονομηθεί η Mακεδονία υπ συνθήκες δυσμενείς για το ελληνικ στοιχείο πεί-
νίκης. Δημιουργεί ένα αποτελεσματικ δίκτυο κατασκοπείας και δράσης, στηριγμένο κυρίως σε Eλληνες αξιωματικούς, που εμφανίζονταν ως προξενικοί υπάλληλοι. Σεπτέμβριος: Φτάνουν στη Mακεδονία τα πρώτα ελληνικά σώματα με επικεφαλής Eλληνες αξιωματικούς ή Kρήτες οπλαρχηγούς. 13 Oκτωβρίου: O Παύλος Mελάς σκοτώνεται στη Στάτιστα Kορεστίων. O θάνατ ς του συγκλονίζει το πανελλήνιο, που συνειδητοποιεί π σο καίρια μπορεί να πλήξει τη χώρα η επικράτηση εν ς ισχυρ τερου β ρειου γείτονα.
1905 Tα ελληνικά ένοπλα σώματα αποκτούν τον έλεγχο στα βιλαέτια της Θεσσαλονίκης και του Mοναστηρίου.
1906 Mάρτιος: Φτάνει στη Θεσσαλονίκη ο Aθανάσιος Σουλιώτης (ψευδώνυμο Nικολαΐδης) και αναλαμβάνει την καθοδήγηση της Oργάνωσης της π λης, η οποία, μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, εξαπολύει απηνή οικονομικ διωγμ κατά παντ ς προσκείμενου στην Eξαρχία και το βουλγαρικ κομιτάτο.
1907
O Λάμπρος Kορομηλάς, δυναμικ ς, οξυδερκής και καλλιεργημένος, μετέτρεψε το Γ. Προξενείο της Θεσσαλονίκης σε κέντρο του Aγώνα. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
Σεπτέμβριος: O Λάμπρος Kορομηλάς ανακαλείται απ το π στο του, ύστερα απ τουρκικές διαμαρτυρίες, μως η υπ θεση του αγώνα έχει κριθεί: Oι ελληνικές ανταρτικές ομάδες, αφού επί τέσσερα χρ νια προκάλεσαν σοβαρές απώλειες στον αντίπαλο, σταδιακά επικράτησαν και οι επιχειρήσεις του αντιπάλου περιορίστηκαν. H επικράτηση δεν απέφερε ως άμεσο κέρδος τη Mακεδονία, καθώς μεσολάβησε το νεοτουρκικ κίνημα του 1908, εμπ δισε μως να χαθούν οι περιοχές που αποτέλεσαν αργ τερα την ελληνική Mακεδονία. K.Γ.-N.Στ.
ν ς δικτύου το οποίο έμελλε να υποστηρίξει σώματα συνολικής δύναμης 1.000 ανδρών έθεσε πολύπλοκα ζητήματα διοίκησης, στρατηγικής, συντονισμού, επικοινωνίας, εφοδιασμού, εξοπλισμού, επιλογής προσώπων, προπαγάνδας, πληροφοριών, οικονομικού σχεδιασμού κ.λπ. Tα προβλήματα αυτά έγιναν οξύτερα λ γω των ευρωπαϊκών πιέσεων για άμεση απεμπλοκή της Eλλάδας, λ γω της δισυπ στατης διοίκησης του Aγώνα απ το «Mακεδονικ Kομιτάτο» του Δημητρίου Kαλαποθάκη, αφεν ς, και, αφετέρου, των ελληνικών προξενείων, καθώς και λ γω των πολυαρίθμων εντάσεων στις τοπικές κοινωνίες. Σε πολλά απ τα ζητήματα αυτά δεν δ θηκαν ικανοποιητικές λύσεις, άλλοτε έγιναν σοβαρά σφάλματα. Oμως οι αδέξιοι χειρισμοί δεν αλλοιώνουν την πραγματική και τη συμβολική σημασία του Aγώνα. Mέσα σε δύο χρ νια τα ελληνικά σώματα ενέγραψαν σοβαρ τερη υποθήκη απ ,τι η ελληνική εκπαίδευση στο διάστημα δύο γενεών, αφού έδειξαν τι ήταν διατεθειμένη να κάνει στην πράξη η Eλλάδα για τη Mακεδονία. Eπιπλέον η συστράτευση αυτή πολεμιστών, πολιτικών, κοσμικών και λαϊκών στρωμάτων ανέδειξε για πρώτη φορά σε πανελλήνια κλίμακα το Mακεδονικ ως ζήτημα εθνικής τιμής που έπρεπε να έχει αίσιο πέρας. Tέλος, ο συστηματικ ς αντιβουλγαρικ ς αγώνας, με τις ποικίλες ιδεολογικές και πρακτικές ανάγκες του, δημιούργησε εντ ς της Mακεδονίας ένα ευρύτατο πλαίσιο κοινωνικών επαφών, με προεκτάσεις που ξεπερνούσαν τα ρια της παραδοσιακής πολιτισμικής διάκρισης της εργασίας. Στην ελληνική αντεπίθεση δεν συμμετείχαν μ νον έμποροι και δάσκαλοι αλλά πολύ περισσ τεροι χωρικοί και κτηνοτρ φοι, που για πρώτη φορά έπαιρναν μέρος σε μια σύγκρουση περισσ τερο για τις ιδεολογικές παρά για τις πρακτικές ανάγκες εν ς εθνικού κράτους, το οποίο είχαν μ λις αρχίσει να γνωρίζουν.
H έκβαση Παρά τη σημασία του, και αντίθετα απ ,τι πιστεύεται, ο Mακεδονικ ς Aγώνας δεν έλυσε το Mακεδονικ ζήτημα. H ρευστή κατάσταση που δημιουργήθηκε στην Oθωμανική αυτοκρατορία μετά το κίνημα των Nεοτούρκων ( 1908) –και η εισαγωγή του κοινοβουλευτισμού στην οθωμανική επικράτεια υπ συνθήκες ανεξέλεγκτης βίας– οδήγησε στην απώλεια αρκετών κεκτημένων των μειονοτήτων. Mάλιστα, η αναδίπλωση αυτή, που συνέπεσε με την κορύφωση των ελληνικών προβλημάτων διεύθυνσης του Aγώνα, δεν είναι άσχετη με τη δυσαρέσκεια των στρατιωτικών, η οποία εξέβαλε τελικά στο κίνημα στο Γουδί. H επιτυχής ανταρτική περιπέτεια στα έλη των Γιαννιτσών και τα υψίπεδα της Δυτικής Mακεδονίας είχε δώσει στους αξιωματικούς την αυτοπεποίθηση που είχαν χάσει στο Δομοκ το 1897 και σε ολ κληρη την ελληνική κοινωνία την πίστη τι άξιζε κάτι περισσ τερο. Oι Mακεδονομάχοι επέστρεψαν στη Mακεδονία το φθιν πωρο του 1912 κάτω απ εντελώς διαφορετικές συνθήκες και παρέμειναν μαζί με τους παλαιούς συνεργάτες τους στα ύπατα αξιώματα του στρατού και της πολιτείας για αρκετά χρ νια, αξιοποιώντας την εμπειρία τους με πολλούς τρ πους εναντίον διαφ ρων εξωτερικών και «εσωτερικών» εχθρών.
Tου Θάνου Bερέμη Kαθηγητή Πολιτικής Iστορίας του Πανεπιστημίου Aθηνών, Προέδρου του Eλληνικού Iδρύματος Eυρωπαϊκής και Eξωτερικής Πολιτικής (EΛIAMEΠ)
ον Iούνιο του 1908, αξιωματικοί του Γ΄ Σώματος του Oθωμανικού Στρατού πραγματοποίησαν στην Mακεδονία το λεγ μενο Kίνημα των Nε τουρκων. H εσπευσμένη ενέργειά τους οφειλ ταν στο γεγον ς τι οι Mεγάλες Δυνάμεις σχεδίαζαν να επέμβουν δυναμικά για να δώσουν λύση στη μακεδονική περιπλοκή. O Bρεταν ς υπουργ ς Eξωτερικών Sir Edward Grey είχε προτείνει τον Mάρτιο 1908 την αυτον μηση της επαρχίας, ενώ οι μονάρχες της Pωσίας και της Aγγλίας επρ κειτο να συζητήσουν το μέλλον του τμήματος αυτού της οθωμανικής επικράτειας. Oι εθνικιστές Nε τουρκοι της Θεσσαλονίκης, αφού κατέλαβαν την αρχή, έστειλαν τελεσίγραφο στον σουλτάνο Aβδούλ Xαμίτ να επαναφέρει το Σύνταγμα του 1876 μέσα σε 24 ώρες. Yποκύπτοντας στις πιέσεις, ο σουλτάνος αναγνώρισε τον Iούλιο του 1908 την ισχύ του Συντάγματος, με την υστερ βουλη σκέψη να κερδίσει χρ νο για να συντρίψει τους επαναστάτες. H είδηση της νίκης των Nεοτούρκων έγινε δεκτή με ενθουσιασμ απ λες τις εθν τητες της Mακεδονίας. Eλληνες, Bούλγαροι, Aρμένιοι και Tούρκοι αγκαλιάζονταν στους δρ μους της Θεσσαλονίκης, πανηγυρίζοντας την αφετηρία μιας νέας εποχής ειρηνικής συμβίωσης. Tον Aπρίλιο του 1909 «η γέρικη αράχνη», πως αποκαλούσαν οι αντίπαλοί του τον Aβδούλ Xαμίτ, θεωρήθηκε υπεύθυνος για μια αντεπανάσταση που ξέσπασε στην Kωνσταντινούπολη κατά των Nεοτούρκων και αντικαταστάθηκε απ τον Mωάμεθ E΄. Mε την αναθεώρηση του Συντάγματος, το 1909, ο νέος σουλτάνος έχασε το προν μιο να μπορεί να διαλύει τη Bουλή και έγινε έτσι ένα απλ σύμβολο εξουσίας. Oι ηγέτες των Nεοτούρκων, αν και στρέφονταν αρχικά εναντίον λων των οπισθοδρομικών θεσμών του συστήματος και συνεπώς εναντίον του Iσλαμισμού, πέτυχαν τελικά τη σύζευξη της ιδι τητας του πιστού του Iσλάμ με την εθνικιστική ταυτ τητα του Tούρκου. H άνοδος του καθυστερημένου τουρκικού εθνικισμού, σάρωσε, σταδιακά, χι μ νο τα παλιά προν μια που οι Oθωμανοί είχαν δώσει στις θρησκευτικές κοιν τητες (μιλέτ) της αυτοκρατορίας, αλλά και τη φιλελεύθερη ισοπολιτεία των εθνοτήτων της οθωμανικής επικράτειας. O αλυτρωτισμ ς του ελληνικού κράτους έγινε γρήγορα στ χος των Nεοτούρκων και οι απειλές που εκτοξεύονταν εναντίον των Eλλήνων υπήρξαν ένας απ τους λ γους που προκάλεσαν στην Aθήνα την οργάνωση του «Στρατιωτικού Συνδέσμου».
T
Tο κίνημα στο Γουδί O «Στρατιωτικ ς Σύνδεσμος» συγκροτήθηκε απ νεώτερους αξιωματι-
Aλληγορική λαϊκή εικ να της εποχής του κινήματος στο Γουδί, με την Eλλάδα να πατάσσει τον παλαιοκομματισμ και τη συναλλαγή (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
O στρατ ς στο προσκήνιο κούς που ανησυχούσαν για την τύχη των εθνικών θεμάτων, την ευνοιοκρατία των ανακτ ρων στο στράτευμα και, βέβαια, το επαγγελματικ τους μέλλον. Tη νύχτα της 14ης προς τη 15η Aυγούστου 1909 συγκεντρώθηκαν στους στρατώνες στο Γουδί, στους πρ ποδες του Yμηττού, 250 αξιωματικοί και 2.000 οπλίτες, καθώς και μερικοί πολίτες, και διακήρυξαν την αντίθεσή τους προς την κυβέρνηση, υποστηρίζοντας το πρ γραμμα του «Στρατιωτικού Συνδέσμου», που τους κάλεσε να συμπαρασταθούν στον αγώνα του. Tο πρ γραμ-
μα αυτ , διατυπωμένο σε ήπιο, για επαναστατική προκήρυξη, τ νο, διατύπωνε ευχές για τη βελτίωση των εν πλων δυνάμεων, της διοίκησης και της παιδείας, καθώς και την κατάργηση της «απαίσιας συναλλαγής», ευχές που έβρισκαν σύμφωνους λους τους Eλληνες. Tο κίνημα ή «προνουντσιαμέντο» της 15ης Aυγούστου 1909, συνάντησε ελάχιστη αντίσταση απ το κράτος. Aξιωματικοί προσκείμενοι στα ανάκτορα τέθηκαν σε περιορισμ , ενώ ένα απ σπασμα ναυτών, που η κυβέρνηση έφερε στην πρωτεύουσα για τη διατήρηση της τά-
ξης, προσχώρησε στο κίνημα. H αδυναμία του πρωθυπουργού Δημητρίου Pάλλη να συνεννοηθεί με τους κινηματίες τον ανάγκασε να υποβάλει την παραίτησή του στον βασιλιά Γεώργιο, που έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Kυριακούλη Mαυρομιχάλη, επίσημο διάδοχο του Θ. Δηλιγιάννη και αρχηγ του τρίτου σε δύναμη κ μματος στη Bουλή. O Mαυρομιχάλης δέχθηκε χωρίς δυσκολία τους ρους του «Στρατιωτικού Συνδέσμου»: Nα λάβει υπ ψη του τις προτάσεις για αναμ ρφωση, να μη δια-
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
15
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Παλα Πανηγυρική εκδήλωση υπέρ του κινήματος των Nεοτούρκων, στην κεντρική πλατεία των Iωαννίνων, το 1908 (φωτ.: Γ. Δημητριάδης).
λύσει τη Bουλή, να απομακρύνει απ τις ένοπλες δυνάμεις τους στρατιωτικούς που υπήρξαν αντίθετοι στους στ χους του «Συνδέσμου» και να επαναφέρει τους διωχθέντες απ το θρ νο και την κυβέρνηση. Tέλος, να δοθεί αμνηστία στους κινηματίες. O τελευταίος ρος έδινε το μέτρο της νομιμοφροσύνης των αξιωματικών του «Συνδέσμου» , αλλά και πρ διδε τα ρια της ριζοσπαστικ τητάς τους. Tο γεγον ς έγινε δεκτ απ τον διεθνή Tύπο με αρνητικά σχ λια. Tο θεώρησαν κακή απομίμηση του νεοτουρκικού εγχειρήματος και τ νιζαν τους κινδύνους απ μια ενδεχ μενη εκθρ νιση ή παραίτηση του Γεωργίου. H ανησυχία αυτή, υπερβολική πως αποδείχθηκε απ τις κατοπινές εξελίξεις, οφειλ ταν μάλλον στο φ βο των εκπροσώπων του Διεθνούς Oικονομικού Eλέγχου τι η Eλλάδα δεν θα ήταν πια σε θέση να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της προς τους δανειστές της και τι αποχώρηση του βασιλιά θα σήμαινε απώλεια της σημαντικ τερης εγγύησης για το καθεστώς. Oι Tούρκοι, τέλος, αντιμετώπιζαν με εχθρ τητα τις επαγγελίες του «Συνδέσμου» για πολιτική ετοιμ τητα. O ίδιος ο Mαυρομιχάλης καθησύχασε τους Tούρκους διπλωμάτες στην Aθήνα, βεβαιώνοντάς τους τι η Eλλάδα θα τιμούσε τις συμφωνίες της σχετικά με τη Mακεδονία και την Kρήτη.
Mε την απειλή επέμβασης Aπ τις πρώτες συνεδριάσεις της Bουλής υπ τη νέα κυβέρνηση (πρωθυπουργ ς K. Mαυρομιχάλης, υπουργ ς Oικονομικών Aθ. Eυταξίας, Eσωτερικών N. Tριανταφυλλάκος, Παιδείας Π. Zαΐμης, Δικαιοσύνης Aλ. Pώμας, Nαυτικών και Στρατιωτικών I. Δαμιαν ς και Λ. Λαπαθιώτης αντιστοίχως) έγινε φανερ το κλίμα αντιπαλ τητας ανάμεσα στους στρατιωτικούς και τους βουλευτές. Mε την απειλή στρατιωτικής επέμβασης, η Bουλή ψήφισε τρία νομοσχέδια σχετικά με τη μετάκληση ξένων οργανωτών του στρατού, την επαναφορά του προ του 1904 οργανισμού του στρατού, την κατάργηση της «Γενικής Διοικήσεως», που βρισκ ταν υπ τον έλεγχο του θρ νου, τέλος την ουσιαστική αποπομπή των πριγκίπων απ τις διοικήσεις τους στο στρατ και το ναυτικ . Παρά τη φαινομενική του επιτυχία, ο «Σύνδεσμος» αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα στην προώθηση της πολιτικής του. Aν και πολλά μέλη του έρρεπαν προς αυταρχικ τερες μεθ δους, η διατήρηση του κοινοβουλευτισμού ανάγκαζε την ηγεσία του «Συνδέσμου» να καλλιεργεί τα λαϊκά της ερείσματα και τη σχέση της με τις συντεχνίες. Tους ανάγκαζε
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
επίσης να ασκούν την πίεσή τους προς τη Bουλή, χωρίς μως να οδηγηθούν σε ανοιχτή σύγκρουση με τους αρχηγούς των κομμάτων. O νομοθετικ ς απολογισμ ς της Bουλής κατά τους πρώτους τρεις μήνες της κυβέρνησης Mαυρομιχάλη υπήρξε εντυπωσιακ ς, αφού 169 νομοσχέδια ψηφίστηκαν στο διάστημα αυτ . H ένταση ωστ σο ανάμεσα στους στρατιωτικούς και τους πολιτικούς παρέμενε αμείωτη, ενώ οι διχογνωμίες μέσα στον ίδιο τον «Σύνδεσμο» αυξάνονταν. Oι συνθήκες ήταν ώριμες για την επίκληση του «απ μηχανής Θεού». H σκέψη συνεργασίας του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» με τον Eλευθέριο Bενιζέλο είχε συζητηθεί απ τις πρώτες κι λας κοινές συνεδριάσεις της οργάνωσης. Tον Aύγουστο του 1909, ο Kρητικ ς πολιτικ ς, γνωστ ς για τη σύγκρουσή του με τον πρίγκιπα Γεώργιο, ύπατο αρμοστή της Kρήτης, υποστήριξε με ανώνυμα άρθρα στον «Kήρυκα» των Xανίων την ανάγκη στρατιωτικής επέμβασης στην ελληνική πολιτική. Tον Oκτώβριο ο υπολοχαγ ς Kονταράτος, εξουσιοδοτημένος απ τη «διοικούσα επιτροπή του Συνδέσμου», βολιδοσκ πησε τον Bενιζέλο. Στις 28 Δεκεμβρίου 1909 ο μέλλων πρωθυπουργ ς και αναμορφωτής αποβιβαζ ταν στον Πειραιά.
Tης Nίκης Mαρωνίτη Iστορικού
εν πιστεύομεν να υπήρξε τι περισσ τερον προβλεπ μενον εις την Eλλάδα κατά τα τελευταία έτη, απ την Eπανάστασιν, αλλά δεν πιστεύομεν επίσης, τι η μορφή αυτής διήλθε ποτέ απ την διάνοιαν κανεν ς...»¹. Mε αυτά τα λ για προλ γιζε την έρευνα για την επανάσταση του 1909, ο Γ. Bώκος, διευθυντής του περιοδικού «O Kαλλιτέχνης», τον Aπρίλιο του 1910. Zητούμενο της έρευνας ήταν «... να μάθωμεν τας γνώμας της επιλέκτου τάξεως των Eλλήνων συγγραφέων, καλλιτεχνών και επιστημ νων επί του ζήτηματος τούτου [...], να ομιλήσουν διά πρώτην φοράν [...] εκείνοι, οι οποίοι απ ετών ειργάσθησαν διά να την ιδούν πραγματοποιουμένην και λ γω των μεταρρυθμιστικών των τάσεων την θεωρούν ιδικήν των». O Γρ. Ξεν πουλος, ο Π. Nιρβάνας, ο Aνδρ. Kαρκαβίτσας, ο K. Tριανταφυλλ πουλος, ο Θ. Πετμεζάς, ο Σπ. Mελάς, ο K. Παλαμάς, ο Aλ. Παπαναστασίου, συγκαταλέγονται σε αυτούς που θα κληθούν να καταθέσουν την άποψή
Δ
Kαθ’ οδ ν απ την Kρήτη για τον Πειραιά, ο Eλ. Bενιζέλος σταμάτησε στη Σύρο, που έγινε δεκτ ς απ τα μέλη του «Λαϊκού Συλλ γου» (Aθήνα, Mουσείο Mπενάκη).
θα πρέπει κανείς να αναζητήσει χι μ νο νέα δεδομένα –εσωτερικά και διεθνή– που συνέβαλαν στη συσσώρευση και κλιμάκωση της έντασης, αλλά, κυρίως, τη μεταβολή που σημειώνεται στον τρ πο διαπλοκής και συσχέτισης διαχρονικ τερων παραμέτρων. Συγκεκριμένα: H διάβρωση του πειθαρχημένου δικομματικού βίου της περι δου Tρικούπη-Δηλιγιάννη απ εμβ λιμους επίδοξους κομματικούς πυρήνες, πως του Aλ. Zαΐμη και του Δημ. Pάλλη, ή απ συσπειρώσεις γύρω απ ανεξάρτητους βουλευτές (Kαραπάνος, Δεληγιώργης, Δραγούμης), και ο ρυθμιστικ ς ενίοτε ρ λος που τους επιτράπηκε να διαδραματίσουν τ σο απ τους ισχυρούς κοινοβουλευτικούς μονομάχους (Δηλιγιάννη και Θεοτ κη), σο και –ακ μη περισσ τερο– απ τον επιδέξιο βασιλέα Γεώργιο, είναι δεδομένα που πολύ συχνά τορπιλίζουν τις εύθραυστες κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες, προκαλούν πτώσεις κυβερνήσεων, ευνοούν ευκαιριακές και μη συμμαχίες, «παράδο-
αιοκομματισμ ς και Γουδί τους για τα αίτια της επανάστασης, τη δυναμική που καθ’ οδ ν απέκτησε, τις τύχες της στο εγγύς μέλλον. Oι περισσ τεροί τους θα υπερασπιστούν, απ διαφορετική πολιτικο-ιδεολογική σκοπιά, την αναγκαι τητα της στρατιωτικής επέμβασης. Θα ομολογήσουν, με ανακούφιση ή και αμηχανία, την επαναστατική δυναμική που αυτή απέκτησε στην πορεία. Θα καταθέσουν, τέλος, την επιφύλαξή τους, σε μικρ τερο ή μεγαλύτερο βαθμ , για το «... κατά π σον θα φθάση το ιδεώδες της ριζικής μεταβολής των πραγμάτων...».
Yπ το κράτος χιμαιρικού πυρετού Aρκετοί απ αυτούς, και άλλοι που δεν κατονομάζονται, λίγα χρ νια πριν, στον χιμαιρικ εθνικιστικ πυρετ των παραμονών του πολέμου του 1897, συνηγορώντας στην «πάνδημη» εκστρατεία της «Eθνικής Eταιρείας», προπαγάνδιζαν, μαζί με τη στρατιωτική ηγεσία της, τη δονκιχωτική λύση της πολεμικής αναμέτρησης. Mετά την ήττα, μέσα στο διάχυτο κλίμα της απελπισίας και του μαρασμού –αλλά και της «ελπιδοφ ρου αναγεννήσεως που αυτ προμήνυε»–, στιγμάτιζαν το άρ-
ρωστο πολιτικ παρελθ ν. Mερικοί απ αυτούς εξύψωναν τ τε τον ουδέτερο και «υπερκομματικ » ρ λο της μοναρχίας, επαναπροσδι ριζαν τους ιδεολογικούς στ χους του εθνικιστικού οράματος –προτάσσοντας, τώρα, την ανάδειξη της εθνικής πολιτισμικής ιδιαιτερ τητας, με ειδοποι στοιχείο τη γλώσσα–, απέχοντας μως απ την καθημερινή πολιτική πρακτική, ή, πολύ περισσ τερο, απ την ποια επαναστατική λογική ανατροπής των «κακώς κειμένων». Oλα αυτά καλούν να στοχαστούμε για την περίοδο που προηγήθηκε και η οποία έθρεψε τον επαναστατικ οίστρο, έως του αυτ ς τελικά εκτονωθεί· να αναρωτηθούμε για τα παράδοξα αυτής της περι δου· ακ μη περισσ τερο, να αποφύγουμε την απ λυτη και σχηματική θέση που θέλει να διαχωρίζεται σαφώς το «αποπνικτικ παλη καθεστώς» απ τη «νεοελληνικήν αναγέννησιν» που έφερε το κίνημα στο Γουδί.
Kομματικά ήθη Στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, και συγκεκριμένα μετά την αποχώρηση του Tρικούπη απ την πολιτική,
ξες» πολιτικές επιμιξίες, αυταρχικ τερες βασιλικές παρεμβάσεις στο ταραχώδες πολιτικ γίγνεσθαι. H κυριαρχία της πιο δραστήριας και μαχητικής πολιτικής παράταξης, της δηλιγιαννικής, έως το 1905, και η θέση απ την οποία συνήθως αυτή μάχεται, δηλαδή της αντιπολίτευσης, καθορίζει τους ρους και την ένταση της κομματικής διαμάχης, σε επίπεδο ρητορικής αλλά και ( ποιας) πρακτικής, με άξονα το διαχρονικ και κατά καιρούς ακανθώδες ζήτημα, το πολιτειακ . Mε δεύτερο πρ κριμα, συνθηματολικά, πως την προπαγανδίζει ο Γορτύνιος αρχηγ ς, την εσωτερική αν ρθωση. Πιο συγκεκριμένα: την ενίσχυση της εθνικής παραγωγής. Aπ την άλλη μεριά, το νεοτρικουπικ κ μμα του μετριοπαθούς και ισορροπιστή Γ. Θεοτ κη, το κατ’ εξοχήν κυβερνητικ κ μμα της περι δου, αρνείται, με τις ευλογίες του Γεωργίου, να συμμετάσχει στην αναβίωση του πολιτειακού ζητήματος. Προκρίνει ως άξονα του δημοσιονομικού του προγράμματος, ως εθνικ στ χο, τη στρατιωτική και ναυτική ανασυγκρ τηση. Tώρα μάλιστα που το δημοσιονομικ πλαίσιο, πως αυτ καθορίζεται απ την Eπιτροπή Διεθνούς Oικονο-
μικού Eλέγχου, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αμφισβήτησης και διαχείρισης. Tα πολιτικά προγράμματα αλλά κυρίως η ( ποια) δράση των δύο κυρίαρχων κομμάτων, ενοχλούν και παρεμβαίνουν στον εξουσιαστικ χώρο, σημαντικ μερίδιο του οποίου διαχειρίζονται –ή διεκδικούν, με περισσ τερη ή λιγ τερη αποτελεσματικ τητα– η μοναρχία και ο στρατ ς. Aκ μη περισσ τερο σε μια περίοδο που οι διεθνείς εξελίξεις προκαλούν συχνές εντάσεις, αλλά και αφυπνίζουν προσδοκίες.
Προσδοκίες και δυσπιστία Oι προσδοκίες οι σχετιζ μενες με το αλυτρωτικ ζήτημα, σε συσχέτιση με τα ανεπίλυτα και οξυν μενα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, εντείνουν τη δυσπιστία του κοινωνικού σώματος προς το κοινωνικο-οικονομικ και πολιτικ σύστημα. Tο κομματικ σύστημα κλυδωνίζεται καθώς οι φωνές διαμαρτυρίας πληθαίνουν – αλλά και αδυνατούν να συνταχθούν, εξαιτίας και της ετερογένειας τους, στη μάχιμη τακτική των κομμάτων (βλέπε, π.χ., τις προσπάθειες των κομμάτων για ανανέωση στον κατάλογο των υποψηφιοτήτων στις εκλογές του 1902 και του 1905, ή τις αποτυχημένες απ πειρες ένταξης «λαϊκών» υποψηφίων προερχ μενων απ τις συντεχνίες). Oι διαμαρτυρ μενοι μοιάζει να διαμορφώνουν τα αιτήματα και τη στάση τους με βασικ κριτήριο τη δυσφορία τους για την πραγματικ τητα που τους περιβάλλει και τους επιβάλλεται. O πολιτικ ς αυθορμητισμ ς, ο οποίος κατά καν να εκφράζεται με επαναστατικ οίστρο –σπασμωδικά και περιστασιακά την περίοδο 1987-1905, συστηματικ τερα και πιο δυναμικά την περίοδο 19061909, με αποκορύφωμα τη χρονιά αμέσως μετά το κίνημα στο Γουδί– λειτουργεί ως καταλύτης του πολιτικού και κομματικού εφησυχασμού που χαρακτηρίζει την προηγούμενη φάση. Tο κίνημα του 1909, αλλά κατά κύριο λ γο η κυριαρχία του κ μματος των Φιλελευθέρων, θα πραγματοποιήσει, υπ την έμπνευση του αρχηγού του, Eλευθέριου Bενιζέλου, τον δύσκολο αυτ στ χο: την πειθάρχηση των διαφ ρων κατευθύνσεων, συμφερ ντων και προσδοκιών σε ένα πειστικ πολιτικ πρ γραμμα. «Aνάμεσα σε νέους ανθρώπους [...] άξιους κάθε τιμής, σαν τον Mπενάκη, τον Kαζάζη, τον Mάνο, τον Δρακούλη και άλλους –πρώτος, ο καθένας, μέσα στον κύκλο του–, είναι ένα πρ σωπο representative man, ο Bενιζέλος απ την Kρήτη. Tο χαρακτηριστικώτερο αποτέλεσμα που έβγαλε στη μέση η κατάσταση, απ τον Aύγουστο της περασμένης χρονιάς. Aξίζει να το προσέξη ο στοχαστικ ς...», σημειώνει ενδεικτικά ο Παλαμάς στη δεύτερη συνέχεια της έρευνας του περιοδικού «O Kαλλιτέχνης», το Σεπτέμβριο του 1910. Σημείωση: 1 Bλ. «O Kαλλιτέχνης», Aπρίλιος 1910, έτος A΄, τχ.1, σσ. 1-7, «H Eπανάστασις. Γνώμαι Eλλήνων συγγραφέων, καλλιτεχνών και επιστημ$νων», και Σεπτέμβριος 1910, έτος A΄, τχ. 6, σσ. 163-169, «H Eπανάστασις και αι Eκλογαί. Γνώμαι Eλλήνων συγγραφέων, καλλιτεχνών, επιστημ$νων και πολιτευομένων».
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
17
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tης Pένας Σταυρίδη – Πατρικίου Aναπλ. καθηγήτριας στο Tμήμα Πολιτικής Eπιστήμης και Iστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου
επίμονη ζήτηση μιας ενιαίας γλώσσας συνιστούσε ήδη ένα απ τα κύρια χαρακτηριστικά της κοινωνικής ανησυχίας, αλλά και της πνευματικής δραστηριτητας των τελευταίων δεκαετιών πριν απ την Eλληνική Eπανάσταση. H αναγνώριση της ενιαίας γλώσσας, ως κατ’ εξοχήν ομογενοποιητικού στοιχείου του εθνικού συνλου και κύριου μοχλού των αγώνων για την προαγωγή της εθνικής συνείδησης, υπήρξε αντικείμενο μεγάλης τριβής τους χρνους εκείνους. H στροφή προς την ομιλουμένη, ουσιώδες γνώρισμα του Διαφωτισμού, συνοδεύτηκε απ σημαντικές αναταράξεις στους κλπους της ελληνικής λογιοσύνης. Oι αναταράξεις αυτές έφεραν στο φως τις βαθιές διαφορές που υπήρχαν ανάμεσα στους παραδοσιακούς φορείς της παιδείας και τις νέες κοινωνικές δυνάμεις που έρχονται στο προσκήνιο, επιχειρώντας να διαχειριστούν, μνες τους πλέον, τα ζητήματα της αυτογνωσίας και της αγωγής του έθνους. Tο θέμα της γλώσσας ήταν επί αιώνες επιβαρυμένο απ έναν ισχυρ κοινωνικ συμβολισμ, ο οποίος είχε κληρονομηθεί απ τη μακρά παράδοση της αντίθεσης ανάμεσα στη γραπτή αττικίζουσα και την κοινή ομιλουμένη. O συμβολισμς αυτς δεν μπρεσε να ξεπεραστεί, πως συνέβη στην αντίστοιχη περίπτωση της λατινικής απέναντι στις άλλες εθνικές γλώσσες. H λογοτεχνική ανάπτυξη την οποία γνώρισαν οι γλώσσες αυτές κατά την Aναγέννηση, τους είχε δώσει κύρος και είχε εξαλείψει την κοινωνική δυσπιστία που προκαλούσε η λαϊκτητά τους. Mε την ίδρυση του ελληνικού κράτους, οι ιδέες του Διαφωτισμού υποχωρούν, μια και οι προβληματισμοί της ελληνικής κοινωνίας στρέφονται πλέον γύρω απ την πολιτική και διοικητική της συγκρτηση. Tα επίσημα έγγραφα συντάσσονται στη λγια γλώσσα και επανέρχεται ισχυρτερη παρά ποτέ η προκατάληψη της φθοράς και της παρακμής που έχει υποστεί η λαϊκή γλώσσα απ την ξένη κατάκτηση. Tο νέο κράτος θα αναζητήσει στα αρχαία ελληνικά καινούργιες λέξεις για τις καινούργιες έννοιες. Tουλάχιστον ώς τα μέσα του 19ου αιώνα η καθαρεύουσα θα εξαρχαΐζεδημοτικής σε λες τις μορφές λγου. H τεται λο και περισστερο. Ωστσο, κατά την τελευταία εικοσαετία λευταία αυτή άποψη έχει μλις αποκτήσει του 19ου αιώνα αρχίζουν να εκφράζονται θεωρητικά-γλωσσολογικά θεμέλια (Ψυχάσυστηματικές αντιδράσεις στις ρομαντικές ρης, Δοκίμια της Iστορικής Nεοελληνικής υπερβολές του αρχαϊσμού. Tο γλωσσικ Γραμματικής, 1884–86) και ιδεολογικ εζήτημα επανεμφανίζεται με το χαρακτηρι- ξοπλισμ (Ψυχάρης, Tο ταξίδι μου, 1888). στικ γνώρισμα των προεπαναστατικών Πρκειται για στοιχεία που θα της επιτρέδιενέξεων: τη βαθιά σύγκρουση ανάμεσα ψουν να συσπειρώσει οπαδούς και, στη σε αντιλήψεις, οι οποίες δεν αναφέρονται συνέχεια, να μετατρέψει τις συσπειρώσεις μνο στη γλώσσα, αλλά στη συνολική προ- αυτές σε μαχητικ κίνημα. Tην ίδια εποχή, εκτς απ το έργο του αγωγή της ελληνικής κοινωνίας. Ψυχάρη, ισχυρή συνδρομή στη συγκρτηση της ιδεολογικής θεμελίωσης του δημοBαθύτερη σύγκρουση τικισμού και της σταδιακής διείσδυσής του στον πολιτισμικ και αργτερα στον Aπ το 1880 ώς το 1890 οι συστηματικές κοινωνικοπολιτικ χώρο, υπήρξε το έργο απψεις που έχουν διατυπωθεί γύρω απ του Eμμανουήλ Pοΐδη (Περί της σημεριτο ζήτημα της γλώσσας είναι οι εξής: α) ο νής ελληνικής γλώσσης, 1885, Tα είδωλα, περαιτέρω εξαρχαϊσμς της καθαρεύου- 1893), καθώς και η λογοτεχνική παραγωσας (Kωνσταντίνος Kντος, Γλωσσικαί γή της Nέας Aθηναϊκής Σχολής, με κύριο παρατηρήσεις, 1882), β) η επιστροφή εκφραστή τον Kωστή Παλαμά. «βαθμηδν και αδιακπως» στην ομιλουAς σημειωθεί τι το εκσυγχρονιστικ μένη (Δημήτριος Bερναρδάκης, Ψευδατ- ρεύμα των τρικουπικών χρνων ήταν ένα τικισμού έλεγχος, 1884), γ) η διατήρηση ρεύμα που πήγαζε απ τα οικονομικά και και ο εξωραϊσμς της καθαρεύουσας εν α- κοινωνικά δεδομένα της περιδου και το ναμονή της εξέλιξης της ομιλουμένης (Γε- οποίο προσπάθησε να δώσει λύσεις αναώργιος Xατζηδάκις, Bάσανος Eλεγχος γκαστικά ανατρεπτικές παλαιών και κατεΨευδαττικισμού ή Mελέτη επί της Nέας στημένων δομών και συμπεριφορών. Tο Eλληνικής, 1884) και δ) η καθιέρωση της ρεύμα αυτ εισήλθε σταδιακά στο χώρο
H
Tο Γλωσσικ ζήτημα
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
του πολιτισμού και απ τη δεκαετία του 1880 άρχισε να συμπαρασύρει και την υπθεση της γλώσσας. Eτσι, στο γλωσσικ ζήτημα θα έρθουν να προστεθούν εκ νέου συμβολισμοί που έχουν σχέση με την ομιλούμενη γλώσσα και οι οποίοι προέρχονται απ το οπλοστάσιο της νεωτερικτητας και του Διαφωτισμού. H εθνική γλώσσα πρέπει να είναι η γλώσσα του λαού, η γλώσσα της λαϊκής παιδείας, η γλώσσα του αντιπροσωπευτικού συστήματος, η γλώσσα της ιστητας. Hδη διαφαίνονται τα στοιχεία που θα συγκροτήσουν τη μελλοντική δραματική αντιπαλτητα στο γλωσσικ πεδίο.
Oι ροι της αντιπαλτητας Στις αρχές του 20ού αιώνα έχουν διαμορφωθεί οι νέοι ροι με τους οποίους θα εμφανίζεται εφεξής το γλωσσικ ζήτημα: θεσμική επέμβαση στην αντιπαλτητα, απ την πλευρά των καθαρολγων, δημιουργία κινήματος απ την πλευρά των δημοτικιστών. Tο κίνημα αυτ θα φιλοδοξεί να είναι εθνικ, πολιτικ, φιλελεύθερο, επιστημονικ και με στχους εκσυγχρονι-
στικούς. Θα υποστηριχθεί απ τη δυναμική παρουσία, το έργο και την οικονομική ενίσχυση λογίων και επιχειρηματιών της Διασποράς (Aλέξανδρος Πάλλης, Aργύρης Eφταλιώτης, Πέτρος Bλαστς, Πηνελπη Δέλτα, Φώτης Φωτιάδης). Aποτέλεσμα της δράσης αυτής, συνδεδεμένης με το αίτημα για τη συναρμογή της δημοτικής γλώσσας με την εκπαίδευση θα είναι η δημιουργία συλλγων —Eθνική Γλώσσα (1905), Eκπαιδευτικς Oμιλος (1910), Φοιτητική Συντροφιά (1910)— και η έκδοση περιοδικών μαχητικών εντύπων: O Nουμάς (1903–1931), Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oμίλου (1911–1924). Oι ιδεολογικές, γλωσσικές, ακμη και θεματικές συντεταγμένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς, εκείνη την περίοδο, διαμορφώνονταν, βέβαια, σε συνάφεια με την ιδιτητά τους ως μορίων του ελληνισμού και χι ως κατοίκων και πολιτών του ελληνικού κράτους. Tούτο, πως ήταν φυσικ, οδήγησε σ’ ένα φαινμενο που συνδέθηκε με το γλωσσικ ζήτημα και προσδιρισε αποφασιστικά το ελληνικ κοινωνικ και πνευματικ γίγνεσθαι. Tο φαινμενο, δηλαδή, των δύο κλιμάκων πάνω στις οποίες γεννινταν, αναπτύσσονταν και κυ-
Λαϊκή εικ να της εποχής, απ τις αιματηρές συγκρούσεις στα «Eυαγγελιακά» το Nοέμβριο του 1901 (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
O Γιάννης Ψυχάρης (1854–1929). Tο «Tαξίδι» του πυροδ τησε έντονες συζυτήσεις για το Γλωσσικ ζήτημα.
ρίως δοκιμάζονταν οι ιδέες και τα έργα των Eλλήνων λογοτεχνών και διανοούμενων: της κλίμακας του ελληνισμού και της κλίμακας της Eλλάδας. Aνάμεσα στους δύο κσμους υπήρχε ένα οφθαλμοφανές συνδετικ στοιχείο, η κατ’ εξοχήν απτή απδειξη της ομοιογένειάς τους: η γλώσσα. H γλώσσα, λοιπν, ήταν το πεδίο πάνω στο οποίο καλλιεργήθηκαν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής, έλξης και άπωσης, σύμπνοιας και ρήξης, αποστροφής και θαυμασμού ανάμεσά τους.
O εμπορικς οίκος Pάλλη Aπ αυτήν την άποψη, ο ρλος που έπαιξε ο εμπορικς οίκος Pάλλη ή, σωσττερα, που έπαιξαν ορισμένα στελέχη του στη διαμρφωση ενς εκσυγχρονιστικού συστήματος ιδεών, το οποίο, μέσα απ το κανάλι κυρίως του δημοτικισμού, διοχετεύτηκε και προς την Eλλάδα και προς άλλα κέντρα του ελληνισμού, αποτέλεσε μια εξειδίκευση του παραπάνω φαινομένου. Eτσι, σύμφωνα με τα πραγματολογικά στοιχεία που διαθέτουμε, κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα εργάζονταν στους Aδελφούς Pάλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δημοτικιστικού κινήματος: ο Aλέξανδρος Πάλλης, ο Aργύρης Eφταλιώτης, ο Δημήτρης Πετροκκκινος, ο Πέτρος Bλαστς και ο αδελφς του Aμβρσιος Bλαστς. Zούσαν λοι μεταξύ Aγγλίας και Iνδιών. Mνο ο Πετροκκκινος εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα μετά το 1909, ενώ ο Eφταλιώτης θα επιλέξει στα τελευταία χρνια της ζωής του τη Γαλλία. Tαξίδευαν συνεχώς και εξέφραζαν μια κοινωνική ομάδα η οποία είχε, τηρουμένων των αναλογιών, πολλές ομοιτητες, ως προς τη σύνθεση και τη στχευση, με τις αστικές δυνάμεις που συγκρτησαν την κοινωνική βάση του νεοελληνικού Διαφωτισμού κατά τους προεπαναστατικούς χρνους. Oι άνθρωποι αυτοί πάλευαν, πως και ττε, με το λγο τους αλλά και με το χρήμα τους, για την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης μέσα και έξω απ την Eλλάδα, σε συνθήκες κοινωνικής αρρυθμίας και εθνικής κρίσης, τις οποίες εί-
χαν προκαλέσει ο πλεμος του 1897 και, στη συνέχεια, το Mακεδονικ ζήτημα. Πάλευαν με πλο τις ιδέες που τους είχε κληροδοτήσει ο Διαφωτισμς, αλλά πως τις είχε προσαρμσει στις ανάγκες του ο πολιτικοκοινωνικς φιλελευθερισμς της ευρωπαϊκής επιχειρηματικής τάξης με την οποία συνεργάζονταν. Oι στχοι που έπρεπε να πραγματοποιηθούν ήταν η καθιέρωση της γλώσσας του λαού και η ανάπτυξη της παιδείας του. Tα μέσα που επρκειτο να χρησιμοποιηθούν ήταν η χρηματοδτηση ατομικών και συλλογικών προσπαθειών και παραγωγή προσωπικού έργου — λογοτεχνικού, επιστημονικού, μεταφραστικού. Mε αυτά εφοδιάστηκε ο δημοτικισμς την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, κατά την οποία συλλογικοποιήθηκε και απέκτησε διαστάσεις κινήματος με κοινωνικοπολιτικά αιτήματα. Tην ίδια περίοδο, στον ελλαδικ χώρο, και απ ένα σημείο και πέρα, μέσα σ’ ένα
O Aλέξανδρος Πάλλης (1851–1935). (Eλληνικ Iστορικ και Λογοτεχνικ Aρχείο).
πλαίσιο αντιπαράθεσης με τους ιστορικούς αρχηγούς της διασποράς (Ψυχάρη, Πάλλη, Eφταλιώτη), εκείνο που κυρίως θα προβληθεί θα είναι η επιβαλλμενη, αν χι νομοτελειακή στις συνειδήσεις των δημοτικιστών, σύνδεση της δημοτικής με τον εκσυγχρονισμ της εκπαίδευσης. Πρωταγωνιστές αυτής της περιδου θα είναι ο Aλέξανδρος Δελμούζος, ο Mανώλης Tριανταφυλλίδης και ο Δημήτρης Γληνς, οι οποίοι, είτε ως εκφραστές θεσμών είτε ως διωκμενοι απ θεσμούς, θα χρησιμοποιήσουν τη δημοτική γλώσσα ως σύμβολο και ως εργαλείο για την προώθηση και την καλλιέργεια σημαντικών αλλαγών στην ελληνική κοινωνία. Eπίσης το ίδιο χρονικ διάστημα η θεωρητική θεμελίωση του μαρξισμού στο χώρο των ελληνικών ιδεών (Γεώργιος Σκληρς, Tο Kοινωνικ!ν μας Zήτημα, 1907) και οι σοσιαλιστικές συσπειρώσεις που προκάλεσε, δημιούργησαν το πρώτο σοβαρ ρήγμα στις τάξεις των δημοτικιστών.
Tο φύλλο της 29ης Iουνίου 1903 του «Nουμά», του Δ.Π. Tαγκ πουλου.
Aποτέλεσμα του ρήγματος αυτού, που χώρισε τους δημοτικιστές σε σοσιαλιστές και σε εθνικιστές, πως οι ίδιοι αποκαλούσαν τους εαυτούς τους, ήταν τι σε λο τον 20 αιώνα η δημοτική γλώσσα θα αντιμετωπισθεί ως φορέας ιδεολογίας απ τους ίδιους τους οπαδούς της, με την πιο μεγάλη αντίφαση: απ ορισμένους ως απδειξη της εθνικής συνέχειας, απ άλλους ως γλώσσα της λαϊκής βούλησης και απ τρίτους ως πλο της εργατικής τάξης. Oι κοινωνικές δυνάμεις που συγκρτησαν τους πλους της γλωσσικής διαμάχης κατά τον 20 αιώνα διέφεραν απ τις αντίστοιχες του 18ου και του 19ου αιώνα κατά τούτο: Oι δημοτικιστές —εσωτερικά διαφοροποιημένοι— αποτελούσαν ένα σύνολο που ενεργούσε εκτς κρατικών θεσμών και που σκπευε ή να διεισδύσει στους θεσμούς ή να τους ανατρέψει. Oι οπαδοί της καθαρεύουσας αποτέλεσαν ένα σύνολο που υποστηρίχθηκε απ προσδιορισμένους φορείς εξουσίας (Eκκλησία, Kυβέρνηση, Πανεπιστήμιο) και που διέθετε επομένως τα πλα που του εξασφάλιζε η εξουσία της οποίας ήταν φορέας. Aποτέλεσμα τούτου ήταν η βαθμιαία πρσληψη της μεν δημοτικής ως συμβλου ανατρεπτικού λγου, της δε καθαρεύουσας ως συμβλου αυθεντίας. Eίναι φανερ τι το είδος του γλωσσικού φανατισμού που καλλιεργήθηκε στη διάρκεια του 20ού αιώνα διέφερε αισθητά απ το είδος του αντίστοιχου φανατισμού που αναπτύχθηκε στην ελληνική πνευματική ζωή του 19ου αιώνα. Aπ την ώρα που άρχισε να σταθεροποιείται η εικνα του δημοτικισμού ως κινήματος, η αναμέτρηση πήρε άλλο χαρακτήρα. Δεν είχε σχέση με τη μισαλλδοξη δυσπιστία που εκφράστηκε και απ τις δύο πλευρές και η οποία οδήγησε σε ακραίες εκδηλώσεις γνώμης. Eτσι, ο Ψυχάρης είπε τον Kαβάφη «καραγκιζη» και ο Πέτρος Bλαστς έλεγε τον Παπαδιαμάντη «ελεειν» και τον Kάλβο «στιχοπλκο». Aπ την άλλη μεριά, ο Aλέξανδρος Pαγκαβής είχε γράψει, στα 1891, για τον Yμνο του Σολωμού: «Yμνος εκφράζων τα ύψιστα αισθήματα και τας ενθερμοτέρας του έθνους ψυχάς πρέπει και γλώσσης της ευ-
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
19
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tο πρ γραμμα για την παράσταση της «Oρέστειας» στο Bασιλικ Θέατρο το Nοέμβριο του 1903.
γενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν». Aπ τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειτα η αναμέτρηση είχε σχέση με μέτρα που προβλέφθηκαν, ψηφίστηκαν και εφαρμστηκαν με στχο την πάταξη του δημοτικιστικού λγου μέσα απ το δρμο της θεσμικής κύρωσης. H σοβαρή πολιτική κρίση που σημειώθηκε εξαιτίας της μετάφρασης της Kαινής Διαθήκης («Eυαγγελιακά», 1901) και λίγο αργτερα της Oρέστειας («Oρεστειακά», 1903) ήταν η απαρχή μιας μακράς πορείας τέτοιων φαινομένων. Oπως είναι γνωστ, η έκδοση της μεταφρασμένης Kαινής Διαθήκης απ τη βασίλισσα Oλγα (1898), καθώς και η μετάφραση του Kατά Mατθαίον Eυαγγελίου απ τον Aλέξανδρο Πάλλη στην εφημερίδα «Aκρπολις» (1901) ξεσήκωσε χι μνο την Eκκλησία αλλά και το λαϊκ αίσθημα. Aπ τη μεγάλη περιπλοκτητα των «Eυαγγελιακών» ας συγκρατήσουμε τι το διακύβευμα δεν ήταν η δημοτική, αλλά η μετάφραση των Eυαγγελίων, άρα η ίδια η ελληνική γλώσσα ως αυταξία. Tο γεγονς τι η Kαινή Διαθήκη, αλλά και η μετάφραση των O΄ της Παλαιάς Διαθήκης εξακολουθούσαν να διαβάζονται στη γλώσσα που γράφτηκαν, δηλαδή στην ελληνική, έδινε στα ελληνικά ιερά κείμενα μια αδιαμφισβήτητη πρωτοκαθεδρία. Aν άλλαζε η γλώσσα τους, θα εξισώνονταν με τα κείμενα που ήσαν μεταφρασμένα στις λατινικές και τις σλαβικές γλώσσες. Δεν είναι τυχαίο πως η πρώτη κοινοβουλευτική παρέμβαση στο γλωσσικ, λίγα χρνια αργτερα (1907), είχε σχέση με αυτήν την πλευρά του ζητήματος. Σε νομοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που κατατέθηκε στη Bουλή, ζητήθηκε με τροπολογία να προστεθεί παράγραφος η οποία
να ορίζει τι τα διδακτικά βιβλία συντάσσονται υποχρεωτικά «εν γλώσση απλή και καθαρευούση ίνα μη εισβάλη ο χυδαϊσμ!ς εις το Σχολείον»¹. Tα επιχειρήματα ήταν δύο. Tο ένα εθνικ: Aυτή η γλώσσα αποτελεί «τον θεμέλιον λίθον της εθνικής ημών εν!τητος»². Tο άλλο θρησκευτικ: «H γλώσσα η Eλληνική (...) είναι η γλώσσα την οποίαν ο Θε!ς δις εμφαντικώτατα μετεχειρίσθη (...)». Tα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης μεταφράστηκαν «κατά τρ!πον ακαταν!ητον, κατά τρ!πον αυτ!χρημα θε!πνευστον» και «είναι ιστορικώς βεβαιωμένον (...) !τι ο Xριστ!ς ωμίλει την Eλληνικήν. (...) Hμείς παραινούμεθα να παραιτηθώμεν της γλώσσης, την οποίαν ωμίλησε ο Θε!ς»³. H τροπολογία δεν ψηφίστηκε τελικά. H δημοτικιστική απειλή δεν έμοιαζε ακμη τσο μεγάλη ώστε η χρησιμοποίηση της καθαρεύουσας στη δημσια ζωή να πρέπει να περιβληθεί την ισχύ νμου. Δυμισι περίπου χρνια αργτερα θα προστατευθεί, χι πια απ νμο, αλλά απ ειδική συνταγματική διάταξη. Στο διάστημα αυτ η κλιμάκωση της καταστολής θα γίνει με διοικητικά μέτρα. Tον Mάιο του 1908 τιμωρήθηκαν απ τον υπουργ Παιδείας με την ποινή της επίπληξης ο Kωστής Παλαμάς και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών Nικλαος Xατζηδάκις για τη δημσια δημοτικιστική τους τοποθέτηση. Mε προσωρινή απλυση τιμωρήθηκε και ο συγγραφέας Kώστας Παρορίτης, δάσκαλος ττε στην Yδρα. Σημειώσεις: 1. «Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Bουλής». Συνεδρίαση MH΄ της 27ης Φεβρουαρίου 1907, σελ. 421. 2. Eφ. «Xρ!νος», 22 Φεβρουαρίου 1907, σελ. 2 και εφ. «Aκρ!πολις», 23 Φεβρουαρίου 1907, σελ. 1. 3. Eφ. «Aκρ!πολις», 1η Mαρτίου 1907.
20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
Πολυσυμβολική σύνθεση της Mεγάλης Iδέας και της παρουσίας του Eλληνισμού στην ευρωπαϊκή πραγματικ τητα. Προέλευση της λαϊκής εικ νας: Σικάγο 1910. (Eθνικ Iστορικ Mουσείο).
Iδεολογικές Tης Pένας Σταυρίδη – Πατρικίου κύριος άξονας γύρω απ τον οποίο περιστρέφεται ο ιδεολογικς προβληματισμς στον ελληνικ χώρο στις αρχές του 20ού αιώνα εξακολουθεί να είναι το ζήτημα της ολοκλήρωσης του εθνικού γίγνεσθαι, της πραγμάτωσης, δηλαδή, της Mεγάλης Iδέας, που απ τα τέλη του περασμένου αιώνα έχει αρχίσει να κατονομάζεται με ποικίλους ρους, πως «ελληνισμς», «εθνική ιδέα», κ.λπ. Aκμη και η αίσια έκβαση των πολέμων του 1912–13 δεν καταγράφεται στις συνειδήσεις ως οριστική εκπλήρωση των εθνικών αναζητήσεων. Στα θεμέλια της ιδεολογικής ζύμωσης υπάρχει μια γενική αποδοχή της ανάγκης να συνεχιστεί η επεξεργασία μιας πολιτικής αλλά κι ενς θεωρητικού λγου προς την κατεύθυνση της περαιτέρω ενοποίησης –υπ κάποια μορφή– των ελληνικών πληθυσμών. H αντίληψη αυτή ορίζει αμετάκλητα το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται το σύνολο των ιδεών της ελληνικής κοινωνίας, ακμη και εκείνων που αποβλέπουν στην ανατροπή αυτού του πλαισίου. Tούτο δεν είναι περίεργο αν δεχθούμε πως το σύνολο των νοητικών επεξεργασιών, επίσημων και μη, που έχουν ως αντικείμενο την εθνική ολοκλήρωση, δεν
O
είναι αυτοσκοπς. Oικοδομείται πάνω σε κοινωνικά δεδομένα και διαμορφώνεται σύμφωνα με τις ρήξεις και τις μεταβολές που σημειώνονται σε αυτά ακριβώς τα δεδομένα. Στο πλαίσιο αυτ θα αναπτυχθούν και τον 20 αιώνα οι κύριες ιδεολογικές συντεταγμένες της ελληνικής κοινωνίας. Eκείνο που δεσπζει την περίοδο αυτή είναι το διπολικ σχήμα ευρωπαϊσμς–ανατολισμς.
«Tι είναι η Eλλάς;» H διατήρηση και η επανατοποθέτηση ενς παλαιού ερωτήματος –ο επιφανής λγιος Mάρκος Pενιέρης (1815–1897) αναρωτιέται απ το 1842 «Tι είναι η Eλλάς; Aνατολή ή Δύσις;»– μαρτυρούν ασφαλώς τις ανησυχίες που προκαλούν στην κοινωνία οι σοβαρές αλλαγές τις οποίες συνεπάγεται η δημιουργία νέων μορφών συλλογικής ζωής, πως η συγκρτηση του εθνικού κράτους και οι νέες συμπεριφορές που αναγκαστικώς διαμορφώνονται. Oμως η ανάγκη να αντιμετωπισθεί η αλλαγή αυτή οδηγεί στην επεξεργασία ιδεών, που θα χρησιμεύσουν ως κώδικες για την προσαρμογή στη νέα κατάσταση. Eίναι φυσικ, επομένως, να τεθεί ξανά το ζήτημα του κατά πσον ένας πατροπαράδοτος τρπος ζωής, που καθορίζε-
φιλοευρωπαϊσμς, ελληνοκεντρισμς συμβολίζει μια άλλη, μεγάλη σειρά ιδεολογικών και πολιτικών επιλογών, άσχετων, φαινομενικά τουλάχιστον, με αυτήν: Δηλαδή, το κάθε σκέλος του διλήμματος που υιοθετείται, συνοδεύεται αναγκαστικά απ την παραδοχή ορισμένων αρχών και αξιών οι οποίες διακρίνονται αυστηρά μεταξύ τους και δεν έχουν καμία δυναττητα μετακίνησης απ το ένα σκέλος στο άλλο. Eτσι, η ελληνική σκέψη θα οδηγηθεί για μεγάλο διάστημα στη δημιουργία δύο άκαμπτων λγων, με τους οποίους θα αναπαρίσταται η πραγματικτητα. Σύμφωνα με τον ένα, ο εκσυγχρονισμς, συνώνυμος του ευρωπαϊσμού, θα σημαίνει απειλή της εύθραυστης εθνικής ταυττητας. Σύμφωνα με τον άλλο, ο ευρωπαϊσμς θα αποτελεί την κατ’ εξοχήν οδ προς την ανάπτυξη και την ευημερία. «Eπί του παρντος», γράφει το 1913 ο Γεώργιος Παπανδρέου, «μας ενδιαφέρει μνο η γνώσις του δρμου, τον οποίον ηκολούθησαν ώς σήμερον τα ευρωπαϊκά κράτη, επειδή τον ίδιον δρμον θα βαδίσωμεν και ημείς»1. Kαι ο σοσιαλιστής Nίκος Γιαννις (1885–1958) γράφει το 1914: «Kαι το πνεύμα αυτ του ευρωπαϊκού σοσιαλισμού, που ώς τώρα είχαμε παραδεχθεί υποχρεωτικά με τον επιστημονισμ, θα κομίσει και σε μας τα τελευταία του αποτελέσματα»2. Aντίθετα, η δυσπιστία απέναντι στην Eυρώπη εκφράζεται με πολλούς τρπους. Yπάρχει η σαρκαστική αντιμετώπιση εκ μέρους του Iωνα Δραγούμη, ο οποίος γράφει την ίδια εποχή: «Oι τέλειοι κορσέδες
αναζητήσεις
O Γ. Σκληρ ς, αριστερά, με τον Aλ. Δελμούζο και τον Γεώργιο N. Παπανικολάου (μετέπειτα διάσημος καρκινολ γος γιατρ ς) στην Iένα, το 1907).
ται απ ανθεκτικές έως αμετάβλητες κοινωνικές και θρησκευτικές αξίες, κινδυνεύει απ την εισβολή του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Kαι εκείνο που πολλαπλασιάζει το ενδιαφέρον είναι τι η αντιθετική δυάδα
γίνονται στο Παρίσι, τα τέλεια κράτη πάλι εκεί κατασκευάζονται»3 και παρακάτω, για ελληνικ εθνικ ιδανικ που πρέπει να έχουν οι Eλληνες, «μολοντι πάσκισε με τα λα του το φραγκοντυμένο ταπειν και
πρστυχο κράτος να τους δώσει άλλο ιδανικ, μπακάλικο – ένα Bέλγιο μπουρζουαζικ, μια ουδέτερη ευνούχα γελαδοτρφα Eλβετία»4. O Aμίλκας Aλιβιζάτος (1887–1969) καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών, παρατηρεί το 1913: «O νέος πολιτισμς, ο Eυρωπαϊκς, τον οποίον συνειδητώς ή ασυνειδήτως απεδέχθημεν ήδη [...] φέρει μεθ’ εαυτού ιδέας, χι μνον αντιθρησκευτικάς, αλλά και αντεθνικάς και γενικώς αναρχικάς»5. Kαι ο Γρηγριος Παπαμιχαήλ (1875-1955), καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών και μετέπειτα πρύτανης (1937) και ακαδημαϊκς, γράφει επίσης το 1913: «Hμείς έχομεν […] ίδιον πολιτισμν, τον πολιτισμν τον Eλληνοχριστιανικν, εφάμιλλον του οποίου δεν παρήγαγεν η ανθρωπτης». Kαι καταλήγει: «Mεταβολή κατευθύνσεως προς στροφήν απτομον εις οιανδήποτε εκδήλωσιν του ευρωπαϊσμού […] θα φέρη τον χαρακτήρα αιφνιδίου κλονισμού και αναστολής αυτού του εθνικού βίου»6.
Eυρωπαϊσμς – Eλληνοκεντρισμς H αντίθεση αυτή θα ορίσει το κλειστ πεδίο, μέσα στο οποίο θα συγκρουστούν δύο συστήματα αντιλήψεων. O χώρος της ιδεολογικής αντιπαράθεσης, θα ακινητοποιηθεί σ’ αυτ το σχήμα. Oσοι υποστηρίζουν τις φιλοευρωπαϊκές ιδέες γίνονται υπερασπιστές των δημοκρατικών αξιών, του κοινοβουλευτισμού, του αντιμιλιταρισμού, της πάλης των τάξεων, του διεθνισμού. Aντίθετα, σοι διατυπώνουν ελληνοκεντρικές απψεις εκφράζουν ταυτχρονα αριστοκρατική αντίληψη της ζωής, ολιγαρχικές τάσεις, άρνηση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, σωβινισμ, φυλετισμ, αντισημιτισμ. «Oχι απ κάτω παρά απ πάνω θα αρχίσει ο ξαναγεννημς», γράφει ο Δραγούμης7. Kαι αν το έθνος δεν κατορθώσει να ταυτίσει τα σύνορά του με τα σύνορα του κράτους, θα είναι άξιο της τύχης του, πάλι κατά τον Δραγούμη: «Aς ξεφτήσει, ας χαθεί σαν έθνος και τα άτομά του ας γίνουν ,τι θέλουν, ας σκορπιστούν στον κσμο σαν τους Eβραίους, [...] υποπδιο των ποδιών σε έθνη άλλα πιο άξια. Kάποια στερνά άνθη θα τα βγάζει και ττε, [...] μερικούς Θεοτοκπουλους ή Παπαδιαντπουλους, που μνο το νομά τους θα είναι το τελευταίο σημάδι της καταγωγής τους. Oι άλλοι λοι θα είναι έμποροι, μπακάληδες και ναυτικοί στα τέσσερα πέρατα της γης»8. Tα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν, αλλά έτσι κι αλλιώς εκείνο για το οποίο μαρτυρούν είναι αφενς η ανάγκη εξεύρεσης νέων εννοιών και νέων νοητικών εργαλείων και αφετέρου η προσπάθεια συντήρησης παλαιών κωδίκων συμπεριφοράς, προκειμένου, πως σημειώθηκε παραπάνω, και στις δύο περιπτώσεις, να αντιμετωπιστούν οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις εκείνης της περιδου. Eτσι, γίνεται φανερ πως αυτ που καθιστά το δίλημμα ευρωπαϊσμς–ελληνοκεντρισμς κομβικ σημείο του ιδεολογικού προβληματισμού εκείνη την περίοδο είναι η ανάγκη για ενίσχυση μιας θεωρίας του εθνικισμού. H ανάγκη για θεωρητική επεξεργασία έχει ήδη εμφανιστεί ταν στο χώρο των ελληνικών ιδεών πρωτοπαρουσιάστηκε, ως θεωρία, ο μαρξισμς. H συσπείρωση διανοουμένων που προκάλεσε το Kοινωνικ!ν μας ζήτημα του Γεωργίου Σκληρού (1907) υπήρξε, ως προς αυτ το σημείο, καθοριστικτερης σημασίας απ άλλες περίπου σύγχρονες σοσια-
λιστικού περιεχομένου συσσωματώσεις διαφορετικής έμπνευσης, πως ήταν η δράση του Πλάτωνα Δρακούλη (18581942) ή η ίδρυση της Kοινωνιολογικής Eταιρείας (1907) με επικεφαλής τον Aλέξανδρο Παπαναστασίου. H ιδεολογική αντιπαραθετική δυάδα που αναδύθηκε με αφορμή το έργο του Σκληρού, ήταν: σοσιαλισμς–εθνικισμς, κοινωνικοί αγώνες–εθνικοί αγώνες.
Aπλυτα σχήματα Kαι ασφαλώς, η αντιπαράθεση εκείνη συνέβαλε στη διαμρφωση των δικέφαλων απλυτων σχημάτων που καθρισαν επί δεκαετίες την ελληνική ιδεολογική κίνηση. Ωστσο, κατά την περίοδο που μας απασχολεί εδώ, νομίζω πως ακμη και αυτ το σχήμα απορροφήθηκε απ το συμβολισμ του φιλοευρωπαϊσμού και ελληνοκεντρισμού. H άποψή μου είναι πως και στις δύο περιπτώσεις εκείνο που είχε αποφασιστική σημασία ήταν η ανάγκη ενς θεωρητικού διαγράμματος που θα πλαισίωνε την ιδέα του εθνικισμού. Tη μια φορά επειδή γίνεται αντιληπτή η απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισμού σε έναν χώρο που οι συνειδήσεις των ανθρώπων δεν έχουν ξεπεράσει το εθνικ ζήτημα – και αυτ ισχύει οπωσδήποτε για την περίοδο 1897–1909. Tην άλλη φορά επειδή το ελληνικ κράτος, μετά τους Bαλκανικούς πολέμους, πραγματώνει ώς ένα σημείο τη Mεγάλη Iδέα, με αποτέλεσμα στο μεν ιδεολογικ επίπεδο να πρέπει να αναπροσαρμοσθεί προς κάποια κατεύθυνση η επίσημη ιδεολογία, στο δε κοινωνικοπολιτικ επίπεδο να κινητοποιηθούν οι δυνάμεις, οι οποίες δεν συμφωνούν με την πολιτική των «προσθηκών», πως την αποκαλούσαν, και επιθυμούν άλλου είδους αντιμετώπιση των αλυτρωτικών ζητημάτων, πως π.χ. την ανασύσταση μιας Aνατολικής αυτοκρατορίας. Nομίζω πως υπάρχει ένας ωραίος συμβολισμς των ιδεολογικών τάσεων εκείνης της περιδου. Mέσα στο 1914 ιδρύονται τα Γενικά Aρχεία του Kράτους και το Bυζαντιν Mουσείο. Eίναι φανερή η ανάγκη να συσταθούν δύο θεσμοί που θα συγκεντρώσουν και θα διαφυλάξουν, τα μεν Γενικά Aρχεία, τα νομιμοποιητικά τεκμήρια της κρατικής υπστασης του έθνους, το δε Bυζαντιν Mουσείο, τα αποδεικτικά στοιχεία της ιστορικής του συνέχειας. H πορεία αυτή θα κρατήσει ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1920. Oπως είναι φυσικ, μετά το 1920, τα μεγάλα πολιτικά γεγοντα, η παρέμβαση του αναπτυσσμενου κομμουνιστικού κινήματος στο χώρο των ιδεών και οι σοβαρές πολιτειακές αλλαγές της δεκαετίας αυτής θα επενεργήσουν αποφασιστικά και στο πεδίο μέσα στο οποίο καλλιεργούνται οι αντιλήψεις που έχει κάθε φορά η ελληνική κοινωνία για τον εαυτ της. Σημειώσεις: 1. Γεώργιος Παπανδρέου, «Eλληνικ!ν Mέλλον» στο «Kείμενα 1913–1942», τομ. A΄, έκδ. Mπίρη, Aθήνα 1963, σελ. 17. 2. Nίκος Γιαννι!ς, «O φυσικ!ς δρ!μος προς την αυριανή Eλλάδα», Aλεξάνδρεια, εκδ. του περ. «Γράμματα», 1919, σελ. 106. 3. Iδας, «Eλληνικ!ς Πολιτισμ!ς», Aλεξάνδρεια, εκδ. του περ. «Γράμματα», 1914 σελ. 30. 4. Στο ίδιο, σελ. 50. 5. Aπάντηση στο «Eρευνα για τις μελλοντικές κατευθύνσεις της Φυλής», Aλεξάνδρεια, εκδ. του περ. «Γράμματα», 1919, σελ. 88. 6. Γρηγ!ριος Παπαμιχαήλ, «Eλληνικά Προβλήματα», Aλεξάνδρεια, εκδ. του περ. «Γράμματα», 1915. 7. Iδας, ο.π., σελ. 37. 8. Στο ίδιο, σ. 51.
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
21
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tου Θανάση Kαλαφάτη Iστορικού του Πανεπιστημίου Πειραιώς
δεκαετία 1900-1910 βρίσκει την ελληνική κοινωνία και οικονομία μπροστά σε προβλήματα που ανάγονται στον προηγούμενο αιώνα. Tο σταφιδικ, το Θεσσαλικ, το νομισματικ και το πρβλημα του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού συγκαταλέγονται στα σοβαρτερα και πιο επείγοντα απ αυτά. Σε νέα τροχιά η ελληνική οικονομία και κοινωνία θα μπουν ουσιαστικά μετά το 1914, ταν, με τους Bαλκανικούς πολέμους, θα έχουμε μια νέα εδαφική επέκταση, αφενς, και, αφετέρου, θα αρχίσουν να πραγματοποιούνται ισχυρές κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία και να δημιουργούνται νέοι θεσμοί. Tη δεκαετία 1900-1910, στην οικονομία της χώρας –εν συγκρίσει με ,τι συμβαίνει στην πολιτική και την κοινωνική σφαίρα, που σημειώνονται εξελίξεις μεγαλύτερης εμβέλειας– δεν σημειώνονται επαναστατικές μεταβολές, συμβαίνουν μως σοβαρές εξελίξεις, που σηματοδοτούν μια ποιοτική αναστροφή. Eιδικτερα, παρατηρείται μια αναπτυξιακή ώθηση, συνδεδεμένη κατά κύριο λγο με τη μετακίνηση του πλεονάζοντος αγροτικού πληθυσμού προς τα αστικά κέντρα –ή εκτς Eλλάδας– και με την εισροή ξένου και παροικιακού ελληνικού κεφαλαίου στη χώρα, αποτέλεσμα και των πιέσεων που δέχεται το τελευταίο αυτ απ τον αναπτυσσμενο οικονομικ και πολιτικ εθνικισμ στο χώρο της NA Eυρώπης, ιδιαίτερα στην Tουρκία, την Aίγυπτο και τη Nτια Pωσία. Tην ίδια περίοδο, η ελληνική οικονομία εντάσσεται λο και πιο πολύ στον διεθνή οικονομικ καταμερισμ της εργασίας, καθώς η διαμρφωση νέων ρων για τη ροή της νομισματικής κυκλοφορίας και η προσαρμογή της εργασίας στις απαιτήσεις του εργοστασιακού συστήματος διαμορφώνουν ένα νέο σκηνικ, το οποίο χρωματίζεται απ τους ανταγωνισμούς μεταξύ ελληνικού και ξένου τραπεζικού κεφαλαίου (Tράπεζα Aθηνών, Tράπεζα Kρήτης, Tράπεζα Aνατολής, κ.ά.).
H
O Διεθνής Oικονομικ ς Eλεγχος Mετά την ήττα του 1897, επιβάλλεται, το 1898, στην Eλλάδα ο Διεθνής Oικονομικς Eλεγχος, με τις πέντε μεγάλες δυνάμεις της εποχής –Aγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Iταλία και Pωσία– να παίζουν καταλυτικ ρλο στις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις στη χώρα. Eπιπρσθετα, η ήττα του 1897 οδήγησε σε έναν πιο επαχθή διακανονισμ του εξωτερικού χρέους της Eλλάδας, σε σχέση με τις πρώτες διαπραγματεύσεις που είχαν ξεκινήσει αμέσως μετά το 1893, ταν κηρύχθηκε η εξωτερική χρεωκοπία του ελληνικού κράτους. Mε τον διακανονισμ του 1898, πολλές κρατικές πρσοδοι κατέστησαν υπέγγυοι για την αποπληρωμή των δανείων προς τους ξένους δανειστές, και η άσκηση της οικονομικής πολιτικής (δημοσιονομικής, νομισματικής, συναλλαγματικής) τίθεται υπ περιορισμ και επιβάλλεται μια αντιπληθωριστική πολιτική, η οποία οδηγεί τη χώρα σε συναλλαγματικ και νομισματικ αδιέξοδο. H εξωτερική αξία της δραχμής συνεχώς πέφτει, ενώ η μείωση της ποστητας του κυκλοφορούντος χρήματος έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις ανάγκες μιας αναπτυσσμενης οικονομίας, η οποία, αφετέρου, ευνοείται απ την εισροή του ξένου κεφαλαίου, των μεταναστευτικών εμβασμάτων, των άδηλων ναυτιλιακών πρων και τη συγκυρία των καλών αγροτικών εσοδειών στα πρώτα χρνια της δεκαετίας. H πίεση αυτή θα οδηγήσει στον Nμο ΓXMB του 1910, με τον οποίο θα επιχειρηθεί να λυθεί το νομισματικ και συναλλαγματικ πρβλημα, για να δημιουργηθεί έτσι, στο πλαίσιο της Eθνικής Tραπέζας της Eλλάδος, ο μηχανισμς μιας πρωτλειας κεντρικής τράπεζας, η οποία τελικά θα
Oικονομία κ ιδρυθεί στην Eλλάδα δυο δεκαετίες αργτερα.
Tο σταφιδικ H κρίση της υπερπροσφοράς της σταφίδας –που πήρε δραματικές διαστάσεις το 1893 στη BΔ Πελοπννησο και οδήγησε στο μεγάλο υπερπντιο κύμα μετανάστευσης– αν και είχε υποχωρήσει την πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα, δεν φαίνεται τι θα μπορούσε να λυθεί χωρίς έντονους κοινωνικούς σπασμούς. Tα σχήματα της Σταφιδικής Tράπεζας, της Eνιαίας Tράπεζας και του Mονοπωλίου διχάζουν την περίοδο αυτή τις σταφιδοπαραγωγικές περιοχές και αποδεικνύονται ατελέσφορες λύσεις. Παρά τις εξεγέρσεις των σταφιδοκτηματιών και σταφιδοακτημνων, παρά τη δημιουργία, την περίοδο 1900-1905 στη BΔ Πελοπννησο, πολιτικών σχημάτων με αναρχοσοσιαλιστικές κατευθύνσεις, η οικονομική σημασία του συγκεκριμένου προϊντος, της σταφίδας, εξαντλεί τον κύκλο της. H λύση βρίσκεται στην κατεύθυνση της αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών και της προώθησης νέων εξαγώγιμων προϊντων (σύκα, καπνς, βαμβάκι), που ευνο-
22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
Kατασκευή της σιδηροδρομικής γέφυρας στον Mπράλο, 1906 (αρχείο K. Aνδρου
Λιμάνι της Πάτρας, αρχές του αιώνα. Συσκευασμένη σταφίδα, έτοιμη για φ ρτωση με προορισμ βρετανικά λιμάνια, (αρχείο E.Λ.I.A.).
ούνται απ τις τραπεζικές χρηματοδοτήσεις, οι οποίες θα επεκταθούν την επμενη δεκαετία, ταν –και με κρατική παρέμβαση– θα ενισχυθεί ο θεσμς των αγροτικών συνεταιρισμών, που θα αποτελέσουν τον νέο συλλογικ εγγυητή των μικροϊδιοκτητών απέναντι στην τράπεζα.
H διανομή της γης Tο Θεσσαλικ πρβλημα –που συμπυκνώνεται στη διάλυση των μεγάλων τσιφλικιών και στην απδοση της γης στους ακτήμονες αγρτες της Θεσσαλίας, και που η επίλυσή του συνδέθηκε με την αγροτική εξέγερση του Kιλελέρ το 1910– είναι πρβλημα διανομής της γης, η λύση του οποίου καθυστέρησε επικίνδυνα πολύ για τον εκσυγχρονισμ της ελληνικής οικονομίας. Θα ακολουθήσουν, βέβαια, και άλλες διανομές της γης, πως εκείνες του 1917 και του 1952, αλλά, με τη δρομολγηση της διαδικασίας απελευθέρωσης της γης στη Θεσσαλία το 1910, θα έχει επέλθει η νίκη της μικρής έγγειας ιδιοκτησίας πάνω στη μεγάλη και ο συντελεστής γη θα καταστεί εμπορεύσιμος και θα αποκτήσει την κινητικτητα που θα επιτρέψει, σε συνδυασμ με άλλες, τεχνολογικής υφής, μεταβολές, να αλλάξει μελλοντικά το αγροτικ οικονομικ τοπίο της Eλλάδας.
και κοινωνία
υλιδάκης).
H ελληνική βιομηχανία, με τη συγκέντρωση των εγχώριων κεφαλαιουχικών πρων στους κλάδους καταναλωτικών αγαθών και του ξένου κεφαλαίου στις εξορυκτικές βιομηχανίες, σημειώνει ένα νέο ξεκίνημα στις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα. H ευνοϊκή συγκυρία εισροής κεφαλαιουχικών πρων και πλούσιων αγροτικών συγκομιδών, που προαναφέραμε, θα συντελέσει στην επέκταση της εσωτερικής κατανάλωσης, ενώ την ίδια στιγμή συντελείται η απσπαση της βιοτεχνικής εργασίας απ τη γεωργία και ενισχύεται έτσι ο αστικς τομέας, με την εισροή φθηνού εργατικού δυναμικού το οποίο έχει αποδεσμευτεί απ τον παραδοσιακ τομέα της γεωργίας. Tαυτχρονα αρχίζουν να αποδίδουν καρπούς η «τρικουπική» εισαγωγή του σιδηροδρομικού συστήματος και η οδική ενοποίηση της χώρας. H εξέλιξη αυτή της βιομηχανίας, η οποία ευνοείται ορισμένες φορές και απ τη συγκεκριμένη διαμρφωση της συναλλαγματικής αξίας της δραχμής, δεν θα είναι πάντοτε ομαλή και απαλλαγμένη απ κοινωνικούς κλυδωνισμούς, πως έχουν καταγραφεί στις μεγαλύτερες πλεις και ιδιαίτερα στον Πειραιά. H διαμρφωση του πίνακα εξωτερικού
εμπορίου της χώρας την περίοδο 19001910 αντανακλά τις προαναφερθείσες εξελίξεις τσο στον τομέα της βιομηχανίας σο και στην αγροτική οικονομία. Aπ τα μέσα της δεκαετίας το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου μειώνεται σημαντικά, σαν αποτέλεσμα της αύξησης των εξαγωγών μάλλον παρά της μείωσης των εισαγωγών, και δεν είναι πλέον οι εξαγωγές της σταφίδας που κυριαρχούν στο σύνολο των εξαγωγών. H εικνα γίνεται ακμα καλύτερη εάν συνεξεταστεί και το ισοζύγιο άδηλων πρων. Kάτω απ αυτές τις ευνοϊκές συνθήκες η συναλλαγματική αξία της δραχμής θα βελτιωθεί αισθητά, ώστε το 1910 να υπάρχουν ισχυρά επιχειρήματα για την επαναφορά του νομισματικού συστήματος του «καννα του χρυσού». Tελικά επιλέχθηκε ένα ενδιάμεσο σύστημα μεταξύ «καννα του χρυσού» και αναγκαστικής κυκλοφορίας, το σύστημα του καννα του «χρυσού συναλλάγματος», καθώς βάραινε ακμα η μνήμη της νομισματικής κρίσης του 1885 και πρυτάνευσε η σώφρων οικονομική σκέψη τι το ζητούμενο δεν ήταν η επιβολή του «καννα του χρυσού», αλλά η διατήρησή του στη συνέχεια.
Eν ψει πολέμου Σε αυτή την κρίσιμη για τα εθνικά μας θέματα δεκαετία, το πρβλημα της χρηματοδτησης των δαπανών της επερχμενης βαλκανικής σύγκρουσης είναι καίριο και ζωτικ για τις μελλοντικές τύχες του νέου κράτους-έθνους, που ξεπήδησε μέσα απ τις φλγες της Eπανάστασης του 1821 και το οποίο ολκληρο τον 19ο αιώνα αγωνίζεται για την ενοποίηση και εθνική αποκατάσταση των αλύτρωτων περιοχών. H κάλυψη των αναγκών αυτών επιχειρείται με εξωτερικ δανεισμ και με επαύξηση των δημοσίων εσδων, τα οποία την περίοδο αυτή αρχίζουν να αυξάνουν, με ταχύτερους μάλιστα ρυθμούς τη δεύτερη πενταετία, και να παρακολουθούν σταθερά τους ρυθμούς αύξησης του Aκαθάριστου Eθνικού Προϊντος. Φυσικά, τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα θα υπάρξει μια πολύ μεγαλύτερη φορολογική επιβάρυνση, για να καλυφθούν οι πολεμικές δαπάνες, μως θα πρέπει να ληφθεί υπψη εδώ τι ο εξωτερικς δανεισμς ήταν πολύ δύσκολος, καθώς η χώρα ήδη απ το 1893 είχε καταστεί αναξιπιστος πελάτης των μεγάλων ευρωπαϊκών τραπεζών. Θα χρειαστούν η τραπεζική δειντητα και οι μεγάλες διασυνδέσεις του διοικητή της Eθνικής Tράπεζας Iωάννη Bαλαωρίτη για να καταστεί δυνατή η εξασφάλιση με εξωτερικ δανεισμ σοβαρών πρων για τη χρηματοδτηση της μεγάλης εθνικής προσπάθειας. Δικαίως ο I. Bαλαωρίτης μπορεί να θεωρηθεί ο άτυπος υπουργς Oικονομικών και οικονομικς στρατηλάτης, δίπλα στους πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες της εποχής. Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να λεχθεί τι η δεκαετία 1900-1910, μολοντι επισκιάστηκε απ την επμενη δεκαετία των νικηφρων Bαλκανικών Πολέμων, έχει τη δική της αξία και συμβολή στην ανρθωση της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας το πρώτο μισ του 20ού αιώνα, σε σύγκριση με το τελευταίο μισ του 19ου αιώνα.
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
23
1903. Στο τσιφλίκι της οικογένειας Bλιτσάκη στη Bάνιαρη Kαρδίτσας. Πίσω, η «επιστασία», η διαμονή του γαιοκτήμονα. Tα χαμηλά χτίσματα (σαρτάρες) ήταν οι κατοικίες των κολλήγων. (Aρχείο M. Kλιάφα).
Tης Mαρούλας Kλιάφα
Tο Θεσσαλικ ζήτημα
Συγγραφέως
Θεσσαλία που αντίκρυσε ο ελληνικς στρατς ταν εισήλθε σ’ αυτήν τον Aύγουστο του 1881, μετά την ένωσή της με την Eλλάδα, ήταν μια περιοχή τελείως υπανάπτυκτη, με σπίτια ως επί το πλείστον πλίθινα, χωρίς δρμους και βιομηχανία, με «το υνίον του Hσιδου να αροτριά την πεδιάδα» και «την τέχνη να διατελή εν νηπιώδει καταστάσει». Ωστσο οι απεσταλμένοι των αθηναϊκών εφημερίδων «Aιών» και «Eφημερίς» παρατηρούν τι «οι κάτοικοι εισί νοήμονες, φιλομαθέστατοι και κάλλιστα λαλούσι την ελληνικήν γλώσσαν άνδρες τε και γυναίκες, άμικτη βαρβαρισμών και ξένων λέξεων». Oι πρώτες ημέρες κύλησαν μέσα σε πανηγυρισμούς. Oμως με την εγκατάσταση των δημοσίων υπηρεσιών και την εφαρμογή των ελληνικών νμων αρχίζουν να δημιουργούνται οι πρώτες προστριβές. «Tο στάδιον των διαχύσεων παρήλθε και η πραγματικτης απέδειξε τι και πάλιν ιερεμιάδες μάς κατασκευάζονται», τηλεγραφεί απ τη Λάρισα στην εφημερίδα «Aιών» ο ανταποκριτής της. Συνηθισμένοι οι ντπιοι σε έναν άλλο τρπο ζωής δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες και αρνούνται να υπακούουν στις αρχές, με αποτέλεσμα «να ξυλίζονται, φυλακίζονται και υβρίζονται ως παραβάται δήθεν αστυνομικών διατάξεων». Tη δυσφορία τους επέτεινε και η συμπεριφορά της ελληνικής κυβέρνησης, η οποία στην προσπάθειά της να προσελκύσει, για λγους ψηφοθηρικούς κυρίως, τους εναπομείναντες στη Θεσσαλία Oθωμα-
H
νούς, άρχισε να τους απονέμει τίτλους και παράσημα.
Προσδοκίες και διαψεύσεις Oμως την μεγαλύτερη απογοήτευση τη δοκίμασαν οι Θεσσαλοί αγρτες. Kαθηλωμένοι επί αιώνες στα τσιφλίκια των Tούρκων γαιοκτημνων, πίστευαν πως μετά την ένωση τα κτήματα θα περνούσαν στα χέρια τους. Oι ελπίδες τους δεν άργησαν να διαψευστούν. Hδη απ το 1839, το τουρκικ Δημσιο, δημεύοντας τα κτήματα του Aλή πασά στη Θεσσαλία, είχε αρχίσει να τα εκποιεί, ενώ αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Bερολίνου, που παραχωρούσε τη Θεσσαλία στην Eλλάδα, οι Tούρκοι τσιφλικάδες και οι μικροκτηματίες Kονιάρηδες έσπευσαν να πουλήσουν τη γη τους. «Hτο τηλικαύτη η ζήτησις ώστε αντί
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
να υποτιμηθώσιν, ως ηλπίζετο, αι γαίαι υπερετιμήθησαν απιστεύτως» (Σοφοκλής Tριανταφυλλίδης). Bαθύπλουτοι Eλληνες της Διασποράς, ο Xριστάκης Zωγράφος, ο Eυάγγελος Zάππας, ο Στεφάνοβιτς, ο Mπαλτατζής και πολλοί άλλοι, αγρασαν στη Θεσσαλία τεράστιες εκτάσεις γης. Oι ιδιοκτησίες αυτές αποτελούσαν το 50–64% των καλλιεργούμενων εκτάσεων και εργάζονταν σε αυτές το 50% περίπου του αγροτικού πληθυσμού της Θεσσαλίας. Tην επιχειρηματική δραστηριτητα των πλουσίων ομογενών κάλυψε απολύτως η ελληνική κυβέρνηση. Eπιζητώντας την εισροή ξένων κεφαλαίων στην Eλλάδα, ο πρωθυπουργς Xαρίλαος Tρικούπης εξήγησε με σαφήνεια στη Bουλή πως «εάν επιβάλωμεν την διανομήν των κτημάτων εις τους καλλιεργητάς, πως μου το ζητείτε, θα εκδιώξωμεν εξ Eλλάδος το χρήμα των Eλλήνων του εξωτερικού», και πρτεινε, «η κατάστασις να παραμείνη ως έχει διτι τούτο απαιτούν τα γενικώτερα συμ-
φέροντα της χώρας μας». Mνο που η κατάσταση δεν παρέμεινε ως είχε. Mε τα νέα κολληγικά συμβλαια που οι αγρτες κλήθηκαν να υπογράψουν, έχασαν λα τα προνμια που είχαν κατά την οθωμανική περίοδο. Aπ καλλιεργητές που ήταν, μεταβλήθηκαν σε ακτήμονες. Aυτ σήμαινε τι ο νέος αφέντης είχε τη δυναττητα, μλις έληγε το ετήσιο συμβλαιο, να αποπέμψει τον κολλήγο απ το κτήμα χωρίς καμιά δικαιολογία. Eπί πλέον, σύμφωνα με τους εσωτερικούς κανονισμούς των τσιφλικιών, ο κολλήγος δεν είχε κανένα ιδιοκτησιακ δικαίωμα στην οικία που έμενε, φειλε να παράγει μια ορισμένη ποστητα καρπών απ την οποία έπρεπε να δίνει στον γαιοκτήμονα το ένα τρίτο, ενώ σε περίπτωση θανάτου του η οικογένειά του διώχνονταν απ το τσιφλίκι. Zώντας μέσα στην ανέχεια, απομονωμένοι, χωρίς ιατρική περίθαλψη και εκπαίδευση για τα παιδιά τους, συχνά χωρίς ιερέα, οι κολλήγοι εργάζονταν «ήλιο
με ήλιο», ανατολή ώς τη δύση, κυριολεκτικά για ένα κομμάτι μπομπτα. Tο σιταρένιο ψωμί στο τραπέζι τους ήταν τσο σπάνιο που το αποκαλούσαν «χάσικο». Παρά το εύφορο έδαφος η συγκομιδή ήταν συνήθως μικρή. Tα πρωτγονα μέσα καλλιέργειας δεν επέτρεπαν τη σωστή φροντίδα της γης, ενώ συχνά οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες κατέστρεφαν τη σοδειά –κυρίως καλλιεργούσαν σιτάρι– με αποτέλεσμα ο χωρικς να καταφεύγει στους τοκογλύφους για να θρέψει την οικογένειά του.
Συνθήκες δουλοπαροικίας Yπ την αυστηρή έως κτηνώδη επίβλεψη των σουμπάσηδων (επιστατών), 11.000 οικογένειες ζούσαν περίπου σαν δουλοπάροικοι στα 400 θεσσαλικά τσιφλίκια, χωρίς καμιά δυναττητα διαμαρτυρίας. Oι ελάχιστοι που προσπάθησαν να αντιταχθούν βρέθηκαν αντιμέτωποι με την αστυνομία και τις δικαστικές αρχές, που προστάτευαν τα συμφέροντα των γαιοκτημνων, πολλοί απ τους οποίους ήταν βουλευτές. Aλλά δεν ήταν λοι οι τσιφλικάδες εκμεταλλευτές του μχθου των αγροτών με μνο κίνητρο τη συσσώρευση πλούτου. Yπήρξαν και περιπτώσεις, πως των αδελφών Γεωργίου και Σλωνα Xριστάκη-Zωγράφου, που ενδιαφέρονταν για την εκβιομηχάνιση της Θεσσαλίας και τη δημιουργία πρτυπων αγροκτημάτων. Oι αδελφοί Zωγράφου ίδρυσαν το 1893 στη Δυτική Θεσσαλία το πρώτο εργοστάσιο ζαχάρεως και την ίδια περίοδο εισήγαγαν στο εκτάσεως 50.000 στρεμμάτων τσιφλίκι τους στη Λαζαρίνα –που καλλιεργούσαν τεύτλα, αραβσιτο, ρύζι, βαμβάκι και σιτάρι– τη μηχανική καλλιέργεια. Tο 1896 ο πρωθυπουργς Θ. Δηλιγιάννης επιχείρησε τη μερική απαλλοτρίωση των τσιφλικιών, αλλά το νομοσχέδιο που εισηγήθηκε καταψηφίστηκε ακμα και απ τους ίδιους τους βουλευτές του. O πλεμος του 1897 επιδείνωσε τη θέση των κολλήγων. H σοδειά καταστράφηκε, η τοπική οικονομία κατέρρευσε και πολλοί Θεσσαλοί κατέφυγαν πρσφυγες στην Aθήνα. Mετά την αποχώρηση των Tούρκων, την άνοιξη του 1898, η κατάσταση παρέμενε οικτρή. H ληστοκρατία έπαιρνε μεγάλες διαστάσεις, ενώ «το τουρκικν σύστημα του βούρδουλου δεν ελησμονήθη ακμα, ούτε το κττα πήττα», πως γράφει χαρακτηριστικά η «Eφημερίς», υπονοώντας τι τα αποσπάσματα χι μνο συμπεριφέρονταν βάναυσα στον πληθυσμ αλλά και χρηματίζονταν. Mε την έλευση του 20ού αιώνα, νέος άνεμος αρχίζει να πνέει. Θεσσαλοί αστοί, μπολιασμένοι με τις σοσιαλιστικές ιδέες που κυκλοφορούν στην Eυρώπη, τάσσονται στο πλευρ των κολλήγων. Mεταξύ αυτών ο Σοφ. Tριανταφυλλίδης, στο Bλο, που η εφημερίδα του «Πανθεσσαλική» έχει προμετωπίδα το σύνθημα «απαλλοτρίωση», η Eλένη Kαρακίτσου, στη Λάρισα, που με το ψευδώνυμο «Rebelle» αρθρογραφεί στην τοπική «Mικρά» υπέρ των δικαιωμάτων των αγροτών και εργατών, και, φυσικά, ο Mαρίνος Aντύπας, που με τα φλογερά του κηρύγματα ξυπνά απ το λήθαργο τους κολλήγους. Mεταξύ 1904 και 1907 ιδρύονται οι πρώτοι Γεωργικοί Σύνδεσμοι, με στχο
την απαλλοτρίωση. Στα υπομνήματά τους και τις πρώτες κινητοποιήσεις τους, ο Στέφανος Δραγούμης, πρεδρος της επιτροπής επί του θεσσαλικού νομοσχεδίου, απαντά τι «αι εκδηλούμεναι ανυπομονησίαι μοι φαίνονται άδικοι και επιβλαβείς» και συνιστά στους κολίγους υπομονή και φρνηση» («Xρνος» 14.3.1908). Tο επαναστατικ κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου τον Aύγουστο του 1909 στο Γουδί, ενθαρρύνει τους αγρτες. O συγγραφέας A. Kαρκαβίτσας αρθρογραφεί υπέρ των κολλήγων, καλώντας τον Σύνδεσμο «να λυτρώσει το λα απ τα κμματα και τα ερπετά τους». Kι ενώ οι φωνές των αστών υπέρ των καλλιεργητών πληθαίνουν, οι Γεωργικοί Σύνδεσμοι διοργανώνουν το Φεβρουάριο του 1910 συλλαλητήρια σε Kαρδίτσα, Tρίκαλα και Λάρισα, που οι χωρικοί με σημαίες και λάβαρα συγκεντρώνονται στις πλατείες διαδηλώνοντας «υπέρ της ανορθώσεως και της ελευθερίας των». Oι κινητοποιήσεις αυτές δεν ανησυχούν μνο την κυβέρνηση Δραγούμη αλλά και ένα μέρος της κοινής γνώμης, που φοβάται πολεμική εμπλοκή με την Tουρκία. Tους φβους αυτούς υποδαυλίζουν και μερικές τοπικές εφημερίδες, ενώ ταυτχρονα μια μερίδα του αθηναϊκού Tύπου, προβάλλοντας τις θέσεις των γαιο-
νοπλον εφώναζον». Λίγο αργτερα η φήμη τι ο στρατς εμποδίζει την είσοδο στους διαδηλωτές που έρχονταν απ το χωρι Nεμπεγλέρ οδηγεί λο εκείνο το μανιασμένο πλήθος στην πύλη των Φαρσάλων, που ξεσπά εκτεταμένη συμπλοκή με έναν νεκρ χωρικ και δύο τραυματίες στρατιώτες. Mε αλλεπάλληλους πυροβολισμούς και επελάσεις, το ιππικ διασκορπίζει τους διαδηλωτές, που συγκεντρώνονται και πάλι στην πλατεία. Στους συγκεντρωθέντες μιλούν ο Γ. Σχοινάς, αντιπρσωπος του κοινού των Θεσσαλών, και ο Nτίνος Nούσιας απ τα Φάρσαλα. Στο ψήφισμα που εγκρίνεται διά βοής, «ο γεωργικς λας απαιτεί την άμεσον επιψήφισιν των τσιφλικιών και τη διανομή των Zαππείων κτημάτων». Σύμφωνα με την εφημερίδα «Mικρά» της Λάρισας (φ. 11/3/1910), ο τελικς απολογισμς στις διάφορες συμπλοκές την ημέρα εκείνη ήταν έντεκα νεκροί και δεκατρείς τραυματίες. Tα αιματηρά γεγοντα στη Θεσσαλία απασχλησαν εντοντατα το πανελλήνιο. Oι αντιδράσεις ήταν ποικίλες. O α-
την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών. H κυβέρνηση Bενιζέλου, αν και αναγνωρίζει την ανάγκη μεταρρύθμισης της ιδιοκτησίας, δεν προχωρεί σε απαλλοτριώσεις. O νομομαθής Aλέξ. Bαμβέτσος, κατά το πανελλήνιο συνέδριο στο Bλο τον Σεπτέμβριο του 1912, την κατηγρησε τι «δεν θέλει να λύσει το αγροτικ ζήτημα γιατί είναι με το μέρος των τσιφλικάδων» (Γιάννης Kορδάτος). Oι Bαλκανικοί πλεμοι και, στη συνέχεια, ο A΄ Παγκσμιος πλεμος παραπέμπουν το αγροτικ ζήτημα στις ελληνικές καλένδες. H προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης αναγγέλλει την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών, είδηση που προκαλεί ευφορία στη Θεσσαλία, αλλά η κυβέρνηση Bενιζέλου δεν εφαρμζει αμέσως την αγροτική μεταρρύθμιση. Tο ιδρυθέν το 1918 Σοσιαλιστικ Eργατικ Kμμα Eλλάδος (μεταγενέστερα Kομμουνιστικ Kμμα Eλλάδας ) βρίσκει πρσφορο έδαφος και προσεταιρίζεται ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού. Mετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή
Tο πρ βλημα της διανομής της αγροτικής γης και οι αγώνες των ακτημ νων.
κτημνων, κατηγορεί τους κολλήγους ως «μέθυσους και ακαμάτηδες». Kαθώς οι μέρες περνούν η κατάσταση εκτραχύνεται. Στην Kαρδίτσα διαδηλωτές πυροβολούν στον αέρα και πετροβολούν διερχμενη αμαξοστοιχία. H κυβέρνηση, για να προλάβει νέα έκτροπα, αποστέλλει στη Θεσσαλία μεγάλη στρατιωτική δύναμη.
Kιλελέρ Tο Σάββατο 6 Mαρτίου οργανώνεται στη Λάρισα, που «παρουσιάζει θέαμα στρατοκρατούμενης πλεως», συλλαλητήριο. Σύμφωνα με την τοπική εφημερίδα «Mικρά», έφιππες περιπολίες διέτρεχαν τους δρμους και φρουρές σκαπανέων και πυροβολητών φρουρούσαν τα δημσια κτίρια. Tα μέτρα δεν πτοούν τους χωρικούς. Mε ελληνικές, κκκινες και μαύρες σημαίες αρχίζουν να συγκεντρώνονται στην πλατεία της Θέμιδος. Ξάφνου φτάνει η είδηση για επεισδια στους σταθμούς Kιλελέρ και Tσουλάρ: O στρατς που επέβαινε στην αμαξοστοιχία της γραμμής Bλου – Λαρίσης πυροβλησε και σκτωσε χωρικούς που επιχειρούσαν να ταξιδέψουν με το τρένο αρνούμενοι να πληρώσουν εισιτήριο. Tο νέο φανατίζει τους διαδηλωτές. Πολλοί ζητούν να αναβληθεί το συλλαλητήριο για την επομένη: «Aύριον και έ-
Oι πρωτεργάτες του αγροτικού συλλαλητηρίου στην Kαρδίτσα, κατά την επιβίβασή τους στο τρένο που τους μετέφερε στη Xαλκίδα για να δικαστούν. Aνάμεσά τους ο ιερέας Παπαδημητρ πουλος, ο δικηγ ρος Mπούσδρας, ο γιατρ ς B. Γρίβας. (Aρχείο M. Kλιάφα).
στικς κσμος ανησύχησε, και σε αυτ συνέβαλαν τσο οι φήμες για «αγορά πλων και επικείμενες εξεγέρσεις των χωρικών», σο και κάποια μεμονωμένα έκτροπα σε τσιφλίκια με ξυλοδαρμούς επιστατών («Θάρρος» 8/3/1910). Tο γεγονς πως στο σύνολ τους οι θεσσαλικές εφημερίδες υποστήριζαν τα αιτήματα των αγροτών δεν εμπδισε κάποιες απ αυτές να καταδικάσουν την επαναστατικτητα των κολλήγων: «Eννοούμεν τα δίκαια ενς λαού ζητούμενα διά νομίμων μέσων, αποτροπιαζμεθα δε την χρήσιν των βιαίων εκείνων μέσων ως δυστυχώς ήρχισαν να κάμνουν οι απλοϊκοί αγρται εξωθούμενοι απ των επιτηδειοτέρων», έγραφε η τρικαλινή «Aναγέννησις» (7/3/1910). Tρεις μήνες αργτερα, τον Iούνιο του 1910, οι πρωτεργάτες των γεωργικών συλλαλητηρίων στην Kαρδίτσα και Λάρισα οδηγούνταν στα δικαστήρια της Λαμίας και Xαλκίδας και αθωώνονταν. Tο αγροτικ μως πρβλημα παραμένει, μολοντι η Aναθεωρητική Bουλή του 1911 ψηφίζει διάταξη που επιτρέπει
του 1922 και τη συρροή εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων το αγροτικ ζήτημα αποκτά νέες διαστάσεις. Tο 1923, η επαναστατική κυβέρνηση του N. Πλαστήρα κάνει επιτέλους το μεγάλο βήμα. Aπαλλοτριώνει τα μεγάλα τσιφλίκια και διανέμει στους ακτήμονες καλλιεργητές γεωργικ κλήρο. Bιβλιογραφία: • Eφημερίδες «Aιών», «Eφημερίς», «Xρνος», «Θεσσαλία», Bλου, «Mικρά», Λάρισας, «Aναγέννησις» και «Θάρρος» Tρικάλων. • K. Bεργπουλος: «Tο αγροτικ ζήτημα στην Eλλάδα», Eξάντας. • Γ. Kαρανικλα: «Kιλελέρ». Γραμμή, Aθήνα 1975. • Γ. Kορδάτος: «Iστορία του αγροτικού κινήματος στην Eλλάδα», Mπουκουμάνης 1975. • Γ. Mουγογιάννης: «Πτυχές του αγροτικού ζητήματος στη Θεσσαλία». Aνάτυπο απ τον Z΄ τμο του αρχείου Θεσσαλικών μελετών. Bλος 1985. • Σοφ. Tριανταφυλλίδη: «Oι κολλήγοι της Θεσσαλίας (μελέτη περί μορτής)» Bλος 1906. • «Iστορία του ελληνικού Eθνους», τ. I.Δ. Nεώτερος Eλληνισμς. Aπ το 1881 ώς 1913. Aθήναι, Eκδοτική Aθηνών, 1977.
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
25
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tης Hρας Eμκε–Πουλοπούλου Aντιπροέδρου της Eλληνικής Eταιρείας Δημογραφικών Mελετών,μέλους της Aκαδημίας Eπιστημών της Nέας Yρκης
ο πρώτο μεταναστευτικ ρεύμα ξεκινά στα τέλη του 19ου αι. και φτάνει στις αρχές της δεκαετίας 1920 – 1930. Eπισήμως, την περίοδο 1891–1920 μετανάστευσαν απ την Eλλάδα στις HΠA 368.699 και σε άλλες υπερπντιες χώρες 17.912. Yπολογίστηκε τι μεταξύ 1890–1910 το ένα δέκατο του πληθυσμού της χώρας (το ένα πέμπτο ή ένα τέταρτο του ενεργού πληθυσμού) μετανάστευσε στην Aμερική. Σύμφωνα με άλλους υπολογισμούς, μεταξύ 1895–1912 η Eλλάδα των 2,7 εκατομμυρίων κατοίκων έχασε, λγω της μετανάστευσης, 215.000. Σημαντικές κινήσεις πληθυσμών, για τις οποίες δεν υπάρχουν στοιχεία, έγιναν κατά τους Bαλκανικούς Πολέμους και τον A΄ Παγκσμιο Πολέμο. Oι μετανάστες ανήκαν, στη συντριπτική τους πλειοντητα, στην αγροτική τάξη ή ήταν κάτοικοι των πλεων άνεργοι ή απασχολούμενοι κάτω απ απαράδεκτες συνθήκες. Yπήρξε μως και μετανάστευση μεσαίων στρωμάτων προς τις χώρες της Δ. Eυρώπης και τη Pουμανία και τη Pωσία, που ασχολήθηκαν δραστήρια με το εμπριο και τις μεταφορές, εργάστηκαν υπάλληλοι σε ελληνικές επιχειρήσεις. Στη Γαλλία, εκτς απ εργάτες, μετανάστευσαν άτομα και απ άλλες τάξεις, που ασκούσαν λα σχεδν τα επαγγέλματα. Στην Aίγυπτο και άλλες χώρες της Aφρικής μετανάστευαν κυρίως έμποροι, ελεύθεροι επαγγελματίες, π.χ. γιατροί, τεχνικοί και υπάλληλοι ελληνικών και ευρωπαϊκών επιχειρήσεων. Aπ τις ανώτερες εισοδηματικές τάξεις προέρχονταν Eλληνες για σπουδές που παρέμειναν μετά το πέρας των σπουδών τους και εφοπλιστές που εγκαταστάθηκαν σε λιμάνια της Mεσογείου ή σε πλεις τις ευρωπαϊκής ενδοχώρας.
T
Aίτια και κίνητρα H μετανάστευση είναι, κατά βάση, αποτέλεσμα σύμπτωσης αντικειμενικών και υποκειμενικών παραγντων: α) παράγοντες απώθησης – οι επικρατούσες στη χώρα πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες· β) παράγοντες προσέλκυσης στις χώρες υποδοχής – οι οικονομικοί και δημογραφικοί παράγοντες που συνδέονται με την απασχληση αλλοδαπών· και γ) τα κοινωνικά και ψυχολογικά κίνητρα που καλλιεργούν την προδιάθεση για μετανάστευση. Oι παράγοντες απώθησης έπαιξαν, εν προκειμένω, σημαντικτερο ρλο απ τους παράγοντες προσέλκυσης. Eξάλλου, ούτε οι μεν ούτε οι δε συμπίπτουν με τα υποκειμενικά κίνητρα που ωθούν το άτομο στην εγκατάλειψη του τπου του, στην παραμονή του σε άλλη χώρα ή στην επιστροφή στον τπο του.
Oι παράγοντες απώθησης Oι πολιτικές συνθήκες. H περίοδος του πρώτου μεταναστευτικού ρεύματος χαρακτηρίζεται απ πολέμους και πολιτικές αναστατώσεις, που προκάλεσαν μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Για πολλά χρνια η Eλλάδα ήταν σε εμπλεμη κατάσταση και αναστάτωση. H γενικτερη ανασφάλεια προκάλεσε μαζικές μετακινήσεις απ την ύπαιθρο προς τις πλεις και προς το εξωτερικ. Για να αποφύγουν τη στράτευση, πολλοί, ακμα και επιστρατευμένοι, έφυγαν για την Aμερική. Στις απογραφές του 1907 και, αργτερα, του 1920 παρατηρήθηκε το φαινμενο νέοι άνδρες να μην απογράφονται, ελπίζοντας τι θα διαφύγουν τη στράτευση. Kοινωνικο–οικονομικοί παράγοντες απώθησης απ την Eλλάδα, που το 1907 το 76% του πληθυσμού ήταν αγροτικς, ήταν: α) Oι γαιοκτητικές συνθήκες, σε συνδυασμ με τις καταπιεστικές συνθήκες στις περιοχές μεγάλης ιδιοκτησίας, συνέτειναν στην οικονομική εξαθλίωση των ακτημνων καλλιεργητών, ενώ η μικρή ιδιοκτησία ήταν κατακερματισμένη και τα 4/5 των μικρών ιδιοκτησιών ανήκαν σε ορεινές, άγονες περιοχές. Tο κράτος άρχισε να λαμβάνει μέτρα για την περιστολή της μεγάλης ιδιοκτησίας και την απαγρευση του τεμαχισμού των αγροκτημάτων κάτω ορισμένου ορίου μετά το 1917, ταν το μεταναστευτικ ρεύμα προς της HΠA είχε ήδη
H μεγάλη έξοδος καμφθεί· β) οι μορφές και οι μέθοδοι καλλιέργειας και επιχειρηματικής εκμετάλλευσης της γης, οι περιορισμένες επενδύσεις σε εγγειοβελτιωτικά έργα, οι συνθήκες μεταφοράς και εμπορίας των αγροτικών προϊντων, η έλλειψη αγροτικής πίστης, η αποτυχία της κρατικής πολιτικής στη στοιχειώδη και κατώτερη γεωργική εκπαίδευση και η δασμολογική και φορολογική πολιτική του κράτους σε λη την περίοδο του πρώτου μετανα-
26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
στευτικού ρεύματος ασκούσαν ανασταλτική επίδραση στη βελτίωση του αγροτικού εισοδήματος και της θέσης του αγρτη. Oλα ευνοούσαν την εντατική μονοκαλλιέργεια δημητριακών ή την καλλιέργεια ορισμένων εξαγώγιμων προϊντων. Tα γεωργικά εργαλεία ήταν πρωτγονα, η εξάρτηση απ ανεξέλεγκτους παράγοντες ιδιαίτερα υψηλή και οι εξω–οικονομικές επιβαρύνσεις, π.χ. τοκογλυφία, υπερβολικές. Eμποροι, μεσάζο-
ντες, μεγαλοκτηματίες και βιομήχανοι εκμεταλλεύονταν τους αγρτες και τους προμήθευαν τα αγαθά που τους ήταν απαραίτητα –είτε για κατανάλωση είτε για παραγωγική χρήση– σε υψηλές τιμές, ενώ οι τιμές των γεωργικών προϊντων ήταν εξευτελιστικές. Aυτά είχαν ως συνέπεια τη χαμηλή παραγωγικτητα, το μικρ κατά κεφαλήν εισδημα, το χαμηλ και κάποτε άθλιο βιοτικ επίπεδο του αγροτικού πληθυσμού. Σημαντικ ρλο έ-
Mετανάστες ετοιμάζονται να αποβιβαστούν στον Nέο Kσμο. Nέα Yρκη, 1910.
στερες. H μείωση των διαθέσιμων χεριών στη γεωργία είχε ως συνέπεια πολλά εδάφη να μείνουν ακαλλιέργητα ή να καλλιεργούνται ανεπαρκώς απ τις γυναίκες και τους ηλικιωμένους. Δεν ήταν, ωστσο, αυτς ο μνος λγος που η μετανάστευση θεωρήθηκε πρωταρχική αιτία της γεωργικής καθυστέρησης: με τα μεταναστευτικά εμβάσματα διατηρήθηκαν οι αντιπαραγωγικές και απαρχαιωμένες λειτουργίες της οικογενειακής εκμετάλλευσης και αναβλήθηκε ο εκσυγχρονισμς της. Aνέβηκε το κστος ζωής δυσβάστακτα για τις οικογένειες που δεν λάμβαναν χρήματα απ μετανάστη. Tα εμβάσματα χρησιμοποιήθηκαν για την αγορά σπιτιών, τη δημιουργία προίκας, ακμη και για τοκογλυφία. Eίναι πιθαν τι η ελληνική κοινωνία θα είχε ωφεληθεί πολύ περισστερο απ την εργασία των νέων που έφυγαν και τι η παραμονή τους στη χώρα να είχε ασκήσει «δημιουργική πίεση» για κοινωνικές αλλαγές. Θετικές επιπτώσεις. Tα μεταναστευτικά εμβάσματα –τα οποία απ 42 εκατ. χρυσές δραχμές το 1914 έφτασαν τα 565 εκατ. το 1920 και κάλυψαν το 50% του ελλείμματος στο εμπορικ ισοζύγιο– συνέβαλαν στην αύξηση του εθνικού εισοδήματος και ιδιαίτερα του εισοδήματος ορισμένων φτωχών νησιωτικών και ορεινών περιοχών. Στην αρχική φάση του μεταναστευτικού ρεύματος τα εμβάσματα αποσκοπούσαν στην κάλυψη των αναγκών της οικογένειας. Mε την πάροδο του χρνου, ωστσο, ισχυροποίησαν τη μικρή οικογενειακή καλλιέργεια ως οικονομική μονάδα –η οποία με τον εκχρηματισμ της αγροτικής οικονομίας κινδύ-
παιξε και η αδυναμία απορρφησης του πλεονάζοντος αγροτικού πληθυσμού απ το εμπριο και τη βιομηχανία· γ) Oι συνθήκες διαβίωσης του ελληνικού πληθυσμού, ιδιαίτερα οι συνθήκες συγκοινωνίας και επικοινωνίας, κατοικίας, περίθαλψης, και η έλλειψη ευκαιριών ψυχαγωγίας και διασκέδασης: το χαμηλ βιοτικ επίπεδο του αστικού πληθυσμού, ιδιαίτερα των εργατικών τάξεων, που στην περίοδο 1912–1920 γνώρισαν τον υποσιτισμ και την αυξημένη θνησιμτητα, οι άσχημες συνθήκες εργασίας (ωράριο που έφτανε τις 12 ώρες), το οικιστικ πρβλημα (στην Aθήνα το 1919 αντιστοιχούσαν 10 άτομα σε κάθε οικιστική μονάδα), λα αυτά, σε συνδυασμ με τις αυξημένες προσδοκίες των ανθρώπων, αποτέλεσαν αιτίες μετανάστευσης, εξωτερικής και εσωτερικής. H δημογραφική πίεση μνο δευτερογενώς έδρασε. Στην Eλλάδα δεν υπήρξε ποτέ υπερπληθυσμς σε σχέση με τις πραγματικές δυναττητες της χώρας – πάντοτε υπήρχαν άφθονοι ανεκμετάλλευτοι προι σε πολλούς κλάδους της ελληνικής οικονομίας. Ωστσο η άνιση κατανομή του εισοδήματος μεταξύ των διαφρων περιοχών και των κοινωνικών τάξεων, τα διαρθρωτικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, η ανεπαρκής ανάπτυξη της βιομηχανίας σε συνδυασμ με τη σπατάλη του ορυκτού πλούτου, κατέληξαν στην ανεργία, την υποαπασχληση, την ανυπαρξία οικονο-
νευε να καταχρεωθεί–, συνέτειναν στη μείωση των τκων, απέτρεψαν την πώληση της γης και συνέβαλαν στην αύξηση της αξίας της. H έλλειψη εργατικών χεριών είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των μισθών και ημερομισθίων των αγρεργατών και των εργαζομένων στον αστικ τομέα της οικονομίας που παρέμειναν στη χώρα. Oι δημογραφικές επιδράσεις της αποδημίας. Yπολογίστηκε τι τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα η υπερπντια μετανάστευση απορρφησε περισστερο απ το μισ του ποσοστού της φυσικής αύξησης του πληθυσμού. H αποδημία –που ιδιαίτερα τα πρώτα χρνια ήταν αποκλειστικά μετανάστευση ανδρών– προκάλεσε ανισορροπία στην αναλογία των δύο φύλων και επηρέασε σοβαρά τη γαμηλιτητα, αφού ήταν δύσκολο έως και αδύνατο να βρει μια κοπέλα έναν υγιή νέο άνδρα για να δημιουργήσει οικογένεια μαζί του. Eξάλλου η αποδημία είχε επιπτώσεις στην ποιτητα του ελληνικού πληθυσμού και του εργατικού δυναμικού, αφού οι μετανάστες συγκαταλέγονταν ανάμεσα στα υγιέστερα, ανθεκτικτερα, τολμηρτερα, πιο ανήσυχα, συχνά και πιο καταρτισμένα άτομα. Tο πρώτο μεταναστευτικ ρεύμα θα εξαντλούσε δημογραφικά τη χώρα αν δεν υπήρχαν οι μεταναστευτικοί περιορισμοί που έθεσαν οι HΠA και, κυρίως, αν δεν είχε υπάρξει η μαζική έλευση προσφύγων. Σημείωση: Για πηγές, βιβλιογραφία και περισστερα στοιχεία, βλ.: Hρας Eμκε–Πουλοπούλου, «Προβλήματα μετανάστευσης παλιννστησης», IMEO–EΔHM, Aθήνα, 1986.
μικής αντοχής μεγάλων στρωμάτων του ελληνικού πληθυσμού. Oι παράγοντες προσέλκυσης μεταναστών στις χώρες υποδοχής την περίοδο 1890–1920 ποικίλουν. Στην Aίγυπτο, εκτς απ το εμπριο, η κατασκευή και λειτουργία της Διώρυγας του Σουέζ έδρασαν ως πλος έλξης. Στη Γαλλία η μαζική στράτευση τον A΄ Παγκσμιο Πλεμο, σε συνδυασμ με την αποχώρηση ξένων εργατών απασχολούμενων στη γαλλική βιομηχανία, δημιούργησε σοβαρές ελλείψεις σε εργατικά χέρια. H εκτεταμένη απασχληση γυναικών δεν στάθηκε ικανή να εξασφαλίσει την επαρκή λειτουργία της γαλλικής βιομηχανίας, ιδιαίτερα στα εργοστάσια πολεμικού υλικού, τις σιδηροβιομηχανίες, τις χημικές βιομηχανίες, τα ορυχεία. Στις HΠA, μετά το τέλος του Iσπανο–αμερικανικού πολέμου, η ανάπτυξη της οικονομίας ενθάρρυνε τη ζήτηση εργατών. Oι Eλληνες μετανάστες εκεί εργάστηκαν, στην πρώτη φάση, ως χειρώνακτες, αργτερα μως προσανατολίστηκαν στο εμπριο και σε διάφορες υπηρεσίες.
Oι επιπτώσεις της αποδημίας Πολλαπλές υπήρξαν οι επιπτώσεις της αποδημίας, βραχυπρθεσμα και μεσοπρθεσμα, για την ελληνική οικονομία. Oι αρνητικές επιπτώσεις ήταν περισ-
Eλληνες μετανάστες, ανθρακωρύχοι στην κομητεία Kάρμπον της πολιτείας Γιούτα. HΠA, αρχές του αιώνα. KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
27
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tης Tζελίνας Xαρλαύτη Eπικ. καθηγήτριας, Tμήμα Nαυτιλιακών Σπουδών , Πανεπιστήμιο Πειραιώς
ο Δεκέμβριο του 1893, ταν ο Xαρίλαος Tρικούπης, με την περίφημη φράση «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν», ανακοίνωνε στη Bουλή την αδυναμία της Eλλάδας να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της προς τους ξένους πιστωτές της, το υπ ελληνική σημαία νετευκτο φορτηγ ατμπλοιο «Mαριέττα Pάλλη», 2.300 κρων ολικής χωρητικτητας (κοχ), υπ την πλοιαρχία του καπετάν Aναστάση Σύρμα, καταφθάνει στον ποταμ Pίο ντε λα Πλάτα της Aργεντινής για να παραλάβει φορτία σιτηρών, που θα μεταφέρει στο Λονδίνο. Tο άνοιγμα αυτ στους θαλάσσιους δρμους του Aτλαντικού δεν είναι σύνηθες για τον καπετάν Σύρμα, μως δεν είναι και σπάνιο· έχει ταξιδέψει ως πλοίαρχος με ελληνικά ιστιοφρα στον Aτλαντικ ήδη απ τη δεκαετία του 1860. Tα συνηθισμένα ταξίδια του «Mαριέττα Pάλλη» είναι η μεταφορά σιτηρών απ τα λιμάνια του Δούναβη, μέσω της Mαύρης Θάλασσας προς το Pτερνταμ, σημαντικ λιμάνι της ηπειρωτικής Eυρώπης. Tα λιμάνια της Mαύρης Θάλασσας, καθ’ λη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και ώς τις παραμονές του A΄ Παγκοσμίου πολέμου, αποτελούσαν κύρια πύλη εξδου σιτηρών, που διοχετεύονταν, κατά μεγάλο μέρος με ελληνικά καράβια, στους πληθυσμούς των πλεων της εκβιομηχανιζμενης Δυτικής Eυρώπης. Στο ταξίδι του γυρισμού το «Mαριέττα Pάλλη» πήγαινε υπ έρμα απ το «Pτερδαμ» στο «Kάρδιφ» να φορτώσει κάρβουνο για τις ανάγκες ανθρακευτικών σταθμών και βιομηχανιών του μεσογειακού χώρου. Kαθ’ λη τη διάρκεια του 1890 και των αρχών του 1900, που η υπλοιπη Eλλάδα βρίσκεται σε οικονομική δυσπραγία και πολιτική ταπείνωση, ο ελληνικς εμπορικς στλος αποκτά λο και περισστερα μεγάλα φορτηγά ατμπλοια, που ταξιδεύουν εκτς των ορίων του ελληνικού κράτους, ανοίγοντας τους δρμους προς τους μεγάλους ωκεανούς. Tον Aύγουστο του 1906 ο καπετάν Aναστάσης Σύρμας είναι ιδιαίτερα ευτυχής. Παραλαμβάνει απ τα ναυπηγεία Σούντερλαντ το «Aνδριάνα», το μεγαλύτερο και τεχνολογικά πιο προηγμένο ατμπλοιο που έχει ποτέ κυβερνήσει. Γράφει στον πλοιοκτήτη του, Aλκιβιάδη Eμπειρίκο: Kύριε Eμπειρίκε, Eλαβον την επιστολήν σας της 6 τρέχ. και σας απαντώ τι το κάθε τι εις το α/π «Aνδριάνα» είναι εντάξει και δεν του λείπει ούτε ένα βελ νι και χωρίς κολακεί- νων, με την επωνυμία S. G. Embiricos. Tο αν είναι εύμορφον, ισχυρ ν και αναλ - 1914 οι Eμπειρίκοι, με κάπου 10 ναυτιγως ταχύ, η δε τακτική ταχύτης του α- λιακές εταιρείες απ τα διάφορα μέλη νήλθε εις θαλάσσια μίλια (knots) εννέα, της οικογένειας στον Πειραιά, το Λονδίμε κατανάλωσιν αγγλικούς άνθρακες 21 νο και τη Pουμανία, ήταν η πιο ισχυρή τ ννων περίπου και υπολογίζουμε μετά ελληνική εφοπλιστική οικογένεια, με 30 του αρχιμηχανικού του πλοίου τι μετά ατμπλοια 100.000 κοχ, το 13% της ττε της αυτής τακτικής ταχύτητος 9 μιλίων ελληνικής ναυτιλίας. θα καταναλίσκει απ τα συνηθισμένα κάρβουνα Kάρδιφ περί τους 9 τ ννους. Eίμαι πολύ ευχαριστημένος απ το κυ- Eλληνες βέρνισμα του πλοίου, καθώς και απ το της Διασποράς ταξίδευμα, επίσης και απ λας του τας διαιρέσεις των αμπαριών, αι οποίαι θα Aπ τις ναυτιλιακές κοιντητες του μας παρέχουν μεγάλην ευκολίαν εις την παραλαβήν πολλών ειδών φορτίου και ε- Aιγαίου και του Iονίου ξεκίνησαν δεκάδες οικογένειες, οι οποίες έβγαλαν επεύχομαι αυτ να είναι καλορίζικον. Tο ατμπλοιο «Aνδριάνα», χωρητικ- φοπλιστές, πλοιάρχους, μηχανικούς και τητας 2.958 κοχ, αποτελούσε τυπικ πληρώματα που δούλεψαν σε ιστιοφφορτηγ πλοίο των αρχών του 20ού αιώ- ρα και ατμπλοια. Aυτς ο στλος, που να και ανήκε στους Aδελφούς Eμπειρί- αναπτύχθηκε πέρα απ τα χωρικά ύδακου. Oι εμποροναυτιλιακές επιχειρήσεις τα και τα λιμάνια του σύγχρονου ελλητης οικογένειας Eμπειρίκου απ την νικού κράτους, στηρίχτηκε σε εμπορικά Aνδρο ξεκίνησαν στο δεύτερο μισ του και ναυτιλιακά δίκτυα των Eλλήνων 19ου αιώνα στο Δούναβη, με ιδρυτές της Διασποράς, που εδραιώθηκαν στο τους Aλκιβιάδη, Eπαμεινώνδα και Λεω- χώρο της Mεσογείου το 19ο αιώνα. Oι χιώτικες οικογένειες των Pάλλη, νίδα Eμπειρίκο. Tο 1899, ο ανιψις τους Σταμάτιος Γ. Eμπειρίκος ίδρυσε το δεύ- Pοδοκανάκη, Σκυλίτση και Aργέντη, ατερο ελληνικ ναυτιλιακ γραφείο του ντικαταστάθηκαν στα μέσα του 19ου Λονδίνου, μετά απ εκείνο των Bαλλιά- αιώνα απ τους Kεφαλονίτες Bαλλιά-
T
Tο πλοίον ε
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
Πλήρωμα του ατμ πλοιου «Δημήτριος Σκυλίτσης», 1900, Σαβ να (Συλλογή Nα
O κυβερνήτης του «Mαριέττα Pάλλη» και του «Aνδριάνα», καπετάν Aναστάσης Σύρμος με τη γυναίκα του Aννα και πέντε απ τα οκτώ παιδιά του. 1900, Mάλαγα, Iσπανία.
ίναι εύμορφον...
αυάρχου Aναστ. Zωγράφου).
νους, τους Iθακήσιους Θεοφιλάτους και Σταθάτους, και τους Aνδριώτες Eμπειρίκους. Oλοι αυτοί, μεγαλέμποροι και εφοπλιστές, είναι που αγρασαν τα πρώτα ατμπλοια του ελληνικού εμπορικού στλου και αυτούς ακολούθησαν οι συμπατριώτες τους στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ακριβώς τη δεκαετία, δηλαδή, που ο ελληνικς ατμοπλοϊκς στλος ξεπέρασε κατά πολύ τον ιστιοφρο. Tις παραμονές του A΄ Παγκσμιου πολέμου ο ελληνκτητος στλος αποτελείτο απ περίπου 400 ατμπλοια, που τα διαχειρίζονταν 256 ναυτιλιακές εταιρείες. Aπ τις επιχειρήσεις αυτές, οι 155 βρίσκονταν στην Eλλάδα, οι 47 στην Kωνσταντινούπολη, οι 35 στη Mαύρη Θάλασσα και οι 13 στο Λονδίνο. H σημασία των ναυτιλιακών γραφείων στο Λονδίνο είναι πολύ μεγαλύτερη απ ,τι ο αριθμς τους υπονοεί. Tα 13 αυτά γραφεία αντιπροσώπευαν το ένα τρίτο των ελληνικών ναυτιλιακών επιχειρήσεων που ήταν εγκαταστημένες στον Πειραιά. Eτσι, λίγο πριν απ τον A΄ Παγκσμιο πλεμο, ο άξονας Πειραιάς-Λονδίνο, γύρω απ τον οποίο περιστράφηκε η ανάπτυξη του ελλην-
κτητου στλου τον 20 αιώνα, είχε ήδη εδραιωθεί.
Aπ τα ιστία στον ατμ Tο πλήρωμα του «Aνδριάνα» ήταν 28 Eλληνες και μάλιστα ως επί το πλείστον Aνδριώτες. Tο κυρίαρχο φαινμενο του 19ου αιώνα, κληρονομιά της εποχής των ιστιοφρων, που το πλήρωμα αποτελούσαν συγγενείς ή συντοπίτες του πλοιοκτήτη, διατηρήθηκε σε μεγάλο βαθμ στην εποχή των ατμοπλοίων, χι μνο στο πρώτο αλλά και στο δεύτερο μισ του 20ού αιώνα. Tην εποχή που ταξίδευε το «Aνδριάνα», υπήρχαν κάπου 15.000 Eλληνες ναυτικοί, που προέρχονταν κατά τα δύο τρίτα απ τα νησιά του Aιγαίου και του Iονίου. Tο 1906, ο πλοίαρχος του «Aνδριάνα» Aναστάσης Σύρμας, παντρεμένος στην Aνδρο με κρη Πολέμη, ήταν 64 ετών, με 55 χρνια ακατάπαυστης θητείας στη θάλασσα. Aνήκε σε εκείνη τη γενιά των καπεταναίων που εδραίωσαν τη μετάβαση απ τα ιστιοφρα στα ατμπλοια, και που –απ την πλοιαρχία ιστιοφρων και το τριμάρισμα των πανιών σε ταξίδια ανάμεσα στη Mαύρη Θάλασσα και την Aγγλία– πέρασαν στην πλοιαρχία ατμοπλοίων και την εππτευση των μηχανών.
Oταν, τον Oκτώβριο του 1912, ξέσπασαν οι Bαλκανικοί πλεμοι, άμεση συνέπεια υπήρξε να κλείσουν τα Δαρδανέλια και, άρα, η πρσβαση στη βασική πηγή των σιτηρών, τον Eύξεινο Πντο. H ζήτηση μως για σιτηρά στην Eυρώπη εξακολούθησε να είναι υψηλή, οπτε τα πλοία ακολούθησαν τους γνωστούς ήδη δρμους του Aτλαντικού, μεταφέροντας σιτηρά απ την Aργεντινή προς τη Bρειο Eυρώπη. Eίναι η εποχή της μεγάλης ανάπτυξης της Δυτικής Eυρώπης και των Hνωμένων Πολιτειών, γεγονς που πολλαπλασίασε τις θαλάσσιες διαδρομές και ένωσε οικονομικά τις χώρες που βρέχει ο Aτλαντικς. Oι Bαλκανικοί πλεμοι και ο A΄ Παγκσμιος πλεμος υπήρξαν καθοριστικοί για το άνοιγμα και την καθιέρωση των ελληνικών ατμοπλοίων στον Aτλαντικ ωκεαν, και χι μνο. Στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, ο στλος των Eλλήνων αποτελείτο απ περίπου 400 ατμπλοια, 800.000 κοχ. Στα τέλη της δεκαετίας του 20ού αιώνα, ο αριθμς των ελληνικών πλοίων υπερδεκαπλασιάστηκε, φτάνοντας τα 4.000 «εύμορφα, ισχυρά και αναλ γως ταχέα» σκάφη, ενώ η χωρητικτητά τους υπερεκατονταπλασιάστηκε, ξεπερνώντας τους 80.000.000 κρους ολικής χωρητικτητας.
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
29
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tου Λουκά Kούσουλα Φιλολγου – Συγγραφέα
ταν στα 1902, στο περιοδικ «Παναθήναια», ο Kερκυραίος λγιος, κι χι λιγτερο λογοτέχνης, Γεώργιος Kαλοσγούρος, δημοσίευσε τις μεταφράσεις του των Iταλικών Ποιημάτων του Σολωμού, στα πολύ ενδιαφέροντα ούτως ή άλλως Προλεγμενά του, έγραφε τι αμφιβάλλει αν τέτοιου είδους εργασίες «βγαίνουν στο φως σε ώρα κατάλληλη. Σημεία καθημερινά χι αμφίλογα μαρτυρούν δυστυχώς πολύ καθαρά τι η γενική συνείδηση χι μνο δεν έφθασε ακμη σε βαθμ αληθινού φωτισμού, αλλά ίσως ποτέ δεν εστάθη τσο σκοτισμένη ως προς τα ζωτικτερα εθνικά ζητήματα, σο σήμερα». Bρισκμαστε, είπαμε, στα 1902. Συνεχίζοντας ύστερα, προτού ακμα έρθει στο θέμα του που είναι τα ιταλικά ποιήματα του Σολωμού, αναφέρεται στα είκοσι χρνια που πέρασαν αφτου ανακινήθηκε το γλωσσικ μας ζήτημα με τον Ψυχάρη και τη λογοτεχνική γενιά του 1880, για να διαπιστώσει άλλη μια φορά τι «παντού αντί φωτισμού ένα σκτος, μία άγνοια» βασιλεύουν στα «ζωτικτερα εθνικά ζητήματα». Eτσι βλέπει αυτς τα πράγματα. Πολύ φυσικά μάλλον... Πολύ φυσικά για τα ελληνικά γενικώς πράγματα, αφού πέντε μλις χρνια έχουν περάσει απ το 1897, δεν φαίνεται ακμα πουθενά το Γουδί του 1909, ο Παύλος Mελάς δεν έχει θυσιαστεί και, ειδικώς στην πνευματική περιοχή, αν εξαιρέσει κανείς τον παλαμικ Σολωμ της Bιβλιοθήκης Mαρασλή του 1901 –ας είναι αυτ το πρώτο σημαντικ λογοτεχνικ γεγονς της νέας δεκαετίας– τα σπουδαία έργα που θα ακολουθήσουν αμέσως μετά, δεν έχουν φανεί ακμα. Eνώ είναι τελικά βέβαιο: απ τις δέκα δεκαετίες του αιώνα μας είναι αμφίβολο αν άλλη μία ή δύο –πράγμα συζητήσιμο πάντα…– βαραίνουν στα γράμματά μας σο η πρώτη αυτή του 1900–1910. Kαι βέβαια αυτή είναι τώρα το θέμα μας.
O
O Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης (αριστερά) με τον Γιάννη Bλαχογιάννη (δεξιά) στη «Δεξαμενή» το 1908.
ΛOΓOTEXNIA
Παπαδιαμάντης και Παλαμάς
Eικνα της εποχής Kαι για να δώσουμε στα πράγματα κάποια σειρά. Oι νεαροί στη δεκαετία του 1880 ποιητές της φερώνυμης γενιάς, εικοσάχρονοι ττε και κάτι, Παλαμάς, Δροσίνης και ο περίγυρος, βρίσκονται τώρα στην πέμπτη δεκαετία της ηλικίας τους, στην ακμή της δημιουργίας τους. O γλωσσικς αγώνας του δημοτικισμού, η επαναστατική φάση του, σε έξαρση στο τέλος του περασμένου αιώνα, έχει κατασταλάξει τώρα σε μια σχετική βεβαιτητα για την τελική νίκη της Iδέας. Στα 1903 κυκλοφορεί το κατεξοχήν λογοτεχνικ σήμα του δημοτικισμού, το περιοδικ «Nουμάς». (Eίναι ωστσο, ας μην το ξεχνάμε, στα 1901 που με αφορμή τη μετάφραση της Kαινής Διαθήκης απ τον Aλέξανδρο Πάλλη ξεσπάει μαχητική η αντίδραση των συντηρητικών και, λίγο αργτερα, στα 1903, προκαλούνται τα Oρεστειακά, εκδηλώσεις αυτχρημα οχλοκρατικές, με αφορμή την παράσταση της Oρέστειας στη μετριοπαθή άλλως δημοτική των χρνων απ τον Γ. Σωτηριάδη). Eξάλλου, συνοπτικά –για να συνεχίσουμε με το γενικτερο κλίμα της δεκαετίας– είναι στα μέσα της περίπου που δημοσιεύεται το έργο του Σκληρού «Tο κοινωνικν μας ζήτημα», μια πρώτη θεωρητική εμφάνιση των σοσιαλιστικών ιδεών στην Eλλάδα, για ν’ ακολουθήσει με ανάλογο πνεύμα η πεζογραφία του Kωνσταντίνου Xατζπουλου και του Θεοτκη. Προτού ωστσο αναφερθούμε στην πολύ σημαντική λογοτεχνική δημιουργία της δεκαετίας, εκείνη του Παλαμά, του Σικελιανού, του Παπαδιαμάντη –αλλά ανα-
χρονιστικώς και του Kαβάφη–, θα ήταν συνειδητ παρν γνωρίζει το παρελθν με Aς έρθουμε ωστσο στα σπουδαία έρπαράλειψη να μη μνημονεύσουμε τουλά- τέτοιο τρπο και σε τση έκταση που το γα της λογοτεχνίας που έρχονται στο χιστον την εισαγωγή στον τπο μας των νι- παρελθν το ίδιο θα ήταν αδύνατο να είχε φως στην πρώτη αυτή δεκαετία και είναι τσεϊκών ιδεών μέσω ιδίως του περιοδικού κατορθώσει για τον εαυτ του» (Eλιοτ). το κύριο θέμα μας. Θ’ αναφερθούμε «Δινυσος» και την καθλου αμελητέα εAδύνατο να το είχε κατορθώσει στην στον Παπαδιαμάντη πρώτα· χρονολογιπιρροή που άσκησαν ττε αλλά κι αργτε- πρώτη δεκαετία του αιώνα, χι ο αθώος κά προηγείται απ τους άλλους και φεύρα στα γράμματά μας, καθώς και στον μνο Kαλοσγούρος γράφοντας στα 1902, γει εξάλλου απ τον κσμο τούτο στο τέπρωτοεμφανιζμενο ττε Nίκο Kαζα- αλλά και δεκαετίες αργτερα οποιοδήπο- λος ακριβώς της δεκαετίας που συζηντζάκη. Tο βιβλίο εξάλλου του Φ. Φωτιά- τε «συνειδητ παρν». O Γιώργος Θεοτο- τούμε (3.1.1911). Aν είναι δύο κυρίως οι δημιουργικές δη «Tο γλωσσικν ζήτημα ή η εκπαιδευτι- κάς λγου χάρη γράφοντας στο τέλος της κή μας αναγέννησις» (1908), θα αποτελέ- τρίτης δεκαετίας το «Eλεύθερο Πνεύμα», δεκαετίες στην τέχνη του Παπαδιαμάσει σταθμ στην εξέλιξη των γλωσσικών, μανιφέστο αυτ της περιώνυμης γενιάς ντη, η τελευταία του περασμένου και η πρώτη του εικοστού αιώνα αλλά και των εκπαι–αφήνοντας έξω, αφού δεν δευτικών πραγμάτων είναι της ώρας την πρώτη της δεύτερης δεκαεφάση του έργου του– κι αν τίας του αιώνα, με H κορυφαία στιγμή του Σκιαθίτη το έργο αυτ, γενικώς, πατην ίδρυση του διηγηματογράφου και η «μεγάλη ώρα» ραμένει ώς τώρα η κορυEκπαιδευτικού Oμίφαία επίδοση της πεζογραλου, και την αναγεντου «σχολάρχη» της νέας ποίησης φίας μας, αν στη δεύτερη νητική ακριβώς προαυτή δεκαετία γράφονται σπάθεια στην εκπαί«H Φνισσα» (1903), «Tα δευση των χρνων Pδιν’ ακρογιάλια» (1908) του ακμαίου βενιζελισμού. Oι γενικτητες τέλος αυτές ας είναι του ’30, κι αξιολογώντας με το γνωστ και πλήθος απ τα ωραιτερα διηγήμακαι ένα είδος σχολίου, καθώς υπαγορεύε- τρπο την πεζογραφία, αλλά και την ποίη- τά του, «Tο Mυρολγι της Φώκιας», «O ται απ την προοπτική του σήμερα, στη ση που είχε προηγηθεί. (Στην ιστορία της Nεκρς ταξιδιώτης», «Tα Mαύρα κούσκοτεινή προοπτική που ξάνοιγαν για τα Nεοελληνικής Λογοτεχνίας του K. Θ. Δη- τσουρα», «O Pεμβασμς του δεκαπεελληνικά γενικώς πράγματα οι διαπιστώ- μαρά, υπάρχει ωστσο χωριστ κεφάλαιο νταύγουστου», το «Aνθος του γιαλού», σεις του Kαλοσγούρου, αλλά και πολλών υπ τον τίτλο «O Συναγερμς που τελειώ- «T’ αστεράκια», είναι λοιπν αυταπάλλων λογίων στις αρχές του αιώνα μας. νει, 1900–1912» μια πρώτη, μπορεί να πει δεικτο πως η δεκαετία μας παραμένει Για να επαληθευτεί άλλη μια φορά τι, - κανείς, ανατοποθέτηση των αξιών στις ο- απ τις σημαντικτερες του αιώνα στη λογοτεχνία μας και, οπωσδήποτε, η σο αφορά τη λογοτεχνία τουλάχιστον, «το ποίες αναφερμαστε).
30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
«O Kύκλος της Eστίας». Aπ! αριστερά, οι !ρθιοι: Γιάννης Ψυχάρης, Δημήτριος Kακλαμάνος, Γεώργιος Kασδ!νης, Γιάννης Bλαχογιάννης, Kωστής Παλαμάς, Γεώργιος Δροσίνης, Γρηγ!ριος Ξεν!πουλος. Oι καθιστοί: Θε!δωρος Bελλιανίτης, Περρής, Nικ!λαος Γ. Πολίτης, Στέφανος Στεφάνου, Mίκιος Λάμπρος, Γεώργιος Σουρής, Eμμανουήλ Pοΐδης, Eμμανουήλ Λυκούδης. Oι περισσ!τεροι στάθηκαν υπέρμαχοι της Δημοτικής. Oρισμένων η παρουσία (Παλαμάς, Ξεν!πουλος κ.ά.) συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι και τον τελευταίο π!λεμο.
σπουδαιτερη ειδικώς για την πεζογραφία μας. Aφού, μως σημειώσουμε, δικαιώνοντας και τους απαισιδοξους της εποχής στην αποτίμησή τους του παρντος, τι ούτε τώρα είδε το φως το βιβλίο που ανήγγελε κάθε τσο ο συγγραφέας μας, τα «Θαλασσινά ειδύλλια»... Oύτε να παραλείψουμε τι τα τριάντα περίπου τελευταία διηγήματα των χρνων 1908-1910, τα ωριμτερα ίσως του έργου του, δημοσιεύονται, λα, μετά το θάνατ του, σ’ εφημερίδες και περιοδικά του καιρού απ το 1912 έως το 1925.
Ποίηση Aν έτσι έχουν τα πράγματα με την πεζογραφία, κι αφού σημειώσουμε τα ονματα του Ψυχάρη, του Kαρκαβίτσα, του Ξενπουλου, του Iωνα Δραγούμη στο χώρο της, η δεκαετία είναι η «μεγάλη ώρα» του Kωστή Παλαμά. Στα 1904 δημοσιεύεται το αντιπροσωπευτικτερο, ίσως, έργο του «H Aσάλευτη ζωή» με την έκτακτη και γι’ αυτν ακμη ποικιλία των εμπνεύσεων και των ρυθμών της· αφού εδώ συγκαταλέγονται τα σονέτα λ.χ. των Πατρίδων και το μοναδικ λυρικ κατρθωμά του «H Φοινικιά». Στα 1907 πρωτοδημοσιεύεται «O Δωδεκάλογος του Γύφτου»· τα λγια του προφητικού του «Kαι θ’ ακούσεις τη φωνή του λυτρωτή κ.λπ.», δεν έπαψαν απ ττε να συνοδεύουν το νέο ελληνισμ σε κάθε κρίσιμη ώρα –και πτε άλλωστε δεν ήταν... Aναφέρουμε ακμα τη «Φλογέρα του βασιλιά» (1910) κι άλλες μως ποιητικές συνθέσεις του, καθλου
κατώτερές της– απ την προοπτική του- αυτής εμφάνισης και τη συνέχειά του, το λάχιστον των χρνων μας. Nα μην παρα- μείγμα που ήταν ως ττε ο αγώνας για τη λείψουμε τι ο Παλαμάς είναι απ ττε γλώσσα και η λογοτεχνία συγχρνως αφήπερίπου που αναγνωρίζεται ως ο «σχο- νεται για τους καλύτερους τουλάχιστον λογοτέχνες οριστικά λάρχης» της νέας πίσω. Tο ποίημα, το ποίησης (Bλάσης λογοτέχνημα γενικά Γαβριηλίδης) μέχρι στέκει αυτνομο και το θάνατ του πλέον, έξω απ το (1943). ρλο του στον τομέα Στα 1907 γράφετου γλωσσικού. ται απ τον εικοσάΣτα ίδια αυτά χρονο περίπου χρνια είναι σταθεAγγελο Σικελιαν ρή πάντοτε η πα«O Aλαφροΐσκιωρουσία των παλαιοτος» και δημοσιεύετέρων ποιητών, Mαται με τις «Pαψωδίες λακάση, Mαβίλη, του Iνιου», μαζί Zαχ. Παπαντωνίου, στα 1909. H υποδοχή του αΓρυπάρη, Πορφύπ την κριτική του ρα, K. Xατζπουκαιρού ήταν εκείνη λου, και παρουσιάπου ταίριαζε – γιατί ζονται πρώτη φορά αξίζει να υπογραμμιοι συνομήλικοι, γενστεί: υπήρξε σπουνημένοι γύρω στα δαία κριτική απ 1883–1884, K. BάρO λ!γιος και αισθητικ!ς Περιτους Aριστο Kαμπάναλης, N. Kαζακλής Γιανν!πουλος (Πάτρα νη, Nίκο Kαρβούνη, ντζάκης, M. Aυγέ1869), με τα μανιφέστα του Σπ. Πασαγιάννη, ρης. Oσο για τον «περί αυτοφυούς ελληνικ!τηPierre Baudry κ.ά. Kαβάφη, είναι ο ίτας», αλλά και τον εντυπωσιαTο ποίημα εκτς απ διος που χωρίζει τα κ! τρ!πο αυτοκτονίας του, άτην ξεχωριστή πάντα ποιήματά του στα σκησε επιρροή κυρίως στη «Γεθέση που κατέχει «προ του 1911» και νιά του ’30». στη λυρική δημιουρτα μετά. Eκτς που γία –στο Λυρικ Bίο ανάμεσά τους, των μάλλον...– του ποιηπρο του 1911, βρίτή, παραμένει μια έκτακτη έκφανση της σκονται μερικά απ τα πιο καλά του ποιελληνικής συνείδησης ή, αλλιώς, η καλύτε- ήματα, και οπωσδήποτε τα δημοφιλέστερη, ίσως, ποιητική σύνθεση της νέας γραμ- ρα, είναι το 1903 που δημοσιεύεται, πάλι ματείας μας. Mε τον Σικελιαν της πρώτης στα «Παναθήναια», το ιστορικ πλέον
άρθρο του Γρ. Ξενπουλου για τον ποιητή. (Σημειώσαμε παρατηρώ, ήδη τρία κιλας σπουδαία περιοδικά του καιρού: Παναθήναια, Δινυσος, Nουμάς...).
«Συνειδητ παρν» Aναφερθήκαμε προηγουμένως σε γεγοντα εξωλογοτεχνικά, στον πλεμο του 1897, στο θάνατο του Παύλου Mελά, στο Γουδί του κινήματος... Aν είναι αλήθεια τι απ αυτά και με αυτά λα, ξεκίνησε και προχώρησε η μεγάλη για την εθνική και πολιτική ιστορία του τπου μας δεύτερη δεκαετία του αιώνα, θα ήταν παράδοξο ν’ απουσιάζει ο αντίκτυπς τους απ την πνευματική ζωή. Θα ήταν εξάλλου εξίσου παράδοξο να μας διαφεύγει, σήμερα, απ το «συνειδητ λογοτεχνικ παρν», η πραγματική εικνα της εποχής και περισστερο παράδοξο να γνωρίζουν οι ίδιοι ττε πώς ακριβώς έχουν τα πράγματα, είτε ο Kαλοσγούρος αποφαινταν γι’ αυτά είτε οποιοσδήποτε άλλος. Tο βέβαιο είναι τι η πρώτη αυτή δεκαετία του αιώνα ξάνοιξε για τη λογοτεχνία μας μια προοπτική που με δυσκολία κρατήθηκε –αν κρατήθηκε– στο ύψος της απ τις... γενεές, πλέον, που ακολούθησαν... Kαι δεν βγαίνουμε, πιστεύω, απ το θέμα μας, αν θυμηθούμε τι στα 1900 γεννιέται ο Γ. Σεφέρης. Oτι για τους λογοτέχνες της γενιάς του ’30, για τη σχετική κατάταξή τους, ένας απ τους ρους, πως τίθεται απ τους γραμματολγους μας, είναι, βέβαια, η εμφάνισή τους μέσα στη δεκαετία του 1930–40, αλλά και η γέννησή τους μέσα στην πρώτη αυτή δεκαετία του αιώνα!
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
31
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tης Xριστίνας Γ. Bέργαδου Mουσικολγος – υποψήφια διδάκτωρ Πανεπιστημίου Aθηνών
ο γεγονς που χαρακτηρίζει τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στο χώρο της έντεχνης μουσικής στην Eλλάδα είναι η μετάβαση απ την Eπτανησιακή σχολή στη Nεοελληνική εθνική σχολή. Oι δύο μουσικές τάσεις συνυπάρχουν σε ολκληρο αυτ το διάστημα, που συμπίπτει με το αποκορύφωμα της επτανησιακής μουσικής δημιουργίας και με τη γένεση της εθνικής μουσικής σχολής. O χώρος της «ελαφράς» μουσικής παρουσιάζει, επίσης, ξεχωριστή άνθηση αυτή την εποχή, έχοντας ως φορείς λγιους συνθέτες με ολοκληρωμένη μουσική παιδεία. H επτανησιακή μουσική δημιουργία διαδραματίζει πρωταγωνιστικ ρλο σε ολκληρη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Tα έργα του Σπύρου Σαμάρα, ενς απ τους σημαντικτερους εκπροσώπους της επτανησιακής μουσικής σχολής, εξακολουθούν να παρουσιάζονται με επιτυχία στην Eλλάδα και το εξωτερικ. Oι περισστεροι, άλλωστε, Eπτανήσιοι συνθέτες, έχοντας αναπτύξει ισχυρούς δεσμούς με την Eυρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών τους σε σημαντικά μουσικά κέντρα, κυρίως της Γαλλίας και της Iταλίας, αναπτύσσουν έντονη καλλιτεχνική δραστηριτητα στο εξωτερικ. Eτσι διασώζονται αρκετά έργα Eπτανήσιων συνθετών σε εκδσεις γνωστών μουσικών οίκων της Eυρώπης1. Eπίσης, πολλές πρώτες παραστάσεις επτανησιακών μελοδραματικών έργων δθηκαν σε σημαντικά θέατρα της Eυρώπης. Παράλληλα, αρχίζει να αναπτύσσεται το ιδεολογικ υπβαθρο για τη δημιουργία της εθνικής μουσικής σχολής κατά τα πρτυπα των υπλοιπων εθνικών μουσικών σχολών της Eυρώπης. Ως έτος–ορσημο θα μπορούσε να οριστεί το 1901, χρονιά κατά την οποία ο Γεώργιος Λαμπελέτ δημοσίευσε τη μελέτη του «H Eθνική Mουσική» στο περιοδικ «Παναθήναια»2. Σε αυτ το κείμενο καταλήγει τι «το εθνικτερον, δημιουργικτερον, αληθιντερον έργον το οποίον θα κάμουν οι Eλληνες μουσουργοί είναι: η καλλιέργεια της ελληνικής μελωδίας με την εφαρμογήν της πολυφωνίας και η τεχνική ανάπτυξίς της επί τη βάσει της αντιστίξεως και της fuga». Tο επμενο κείμενο–μανιφέστο της εθνικής σχολής είναι το πργραμμα της πρώτης συναυλίας (1908) που έδωσε στην Eλλάδα με έργα του ο Mανώλης Kαλομοίρης. Tο κείμενο είναι γραμμένο απ τον ίδιο το συνθέτη, ο οποίος μλις είχε επιστρέψει στην Eλλάδα απ το Xάρκοβο της Pωσίας, και παρουσιάζει τα καλλιτεχνικά λιεργήθηκε στο πλαίσιο και των δύο, είτου οράματα με έναν αρκετά ιδεαλιστι- ναι συχνά δυσδιάκριτα και η κατάταξη κ τρπο. H κίνηση για τη δημιουργία συνθετών στη μία ή στην άλλη πλευρά εθνικής μουσικής σύντομα συνδέθηκε σε ορισμένες περιπτώσεις αποδεικνύεμε το ρεύμα του δημοτικισμού στην ται άστοχη. O Nαπολέων Λαμπελέτ, για Eλλάδα και ο Nουμάς, το περιοδικ παράδειγμα, ο οποίος συνέθεσε πολλά των δημοτικιστών, φιλοξένησε στις στή- τραγούδια με ελληνικούς και αγγλικούς λες του αρκετά κείμενα σχετικά με το στίχους, έγραψε και συμφωνική και σκηνική μουσική. Aνάλογες περιπτώζήτημα της εθνικής μουσικής σχολής. Tα δύο μουσικά ρεύματα, που –πως σεις συνθετών αλλά και τραγουδιστών γίνεται, άλλωστε, πάντα στην ιστορία της εποχής υπάρχουν πολλές. Tα είδη που ευδοκιμούν και έχουν μετης τέχνης– συνυπήρξαν για ένα αρκεγάλη απήχηση στο ευρύ κοιν είναι το τά μεγάλο διάστημα, ήρθαν αρκετές αθηναϊκ τραγούδι (καντάδα) και η αφορές σε σύγκρουση κυρίως μέσα απ θηναϊκή επιθεώρηση. Tο πρώτο λειτις στήλες εφημερίδων και περιοδικών τούργησε αυτνομα, ενώ το δεύτερο ήτης εποχής. ταν ένα κατεξοχήν θεατρικ είδος, του οποίου σημαντικ μέρος ήταν τα τραH ελαφρά γούδια που σχολίαζαν και επένδυαν μουσικά το έργο. Στο χώρο της χαρακτηριζμενης ως Tο αθηναϊκ τραγούδι φέρει σαφείς «ελαφράς»3 μουσικής οφείλουμε να ση- επιρροές απ το επτανησιακ τραγούδι μειώσουμε την εμφάνιση συνθετών με και θα μπορούσε να θεωρηθεί απγονς κλασική μουσική παιδεία. Tο γεγονς του. Eξάλλου, αρκετοί Eπτανήσιοι συναυτ διαφοροποιεί τη μουσική που είχε θέτες ασχολήθηκαν με αυτ το μουσικ απήχηση στο ευρύτερο κοιν αυτήν την είδος που βρήκε την πιο χαρακτηριστιεποχή σε σχέση με μεταγενέστερες επο- κή έκφρασή του στην καντάδα. Πραγχές. Tα ρια ανάμεσα στην έντεχνη και ματεύεται, κυρίως, θέματα γύρω απ την ελαφρά μουσική, ιδιαίτερα σον α- την αγάπη και τον αθηναϊκ τρπο ζωφορά το είδος του τραγουδιού που καλ- ής. Eχει έντονα ρομαντικ χαρακτήρα
T
Mουσική
H λγια και η
32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
Σπυρίδων Φιλίσκος Σαμάρας (1861–1917): ο Eπτανήσιος συνθέτης διέπρεψε με τις περές του τσο στην Eλλάδα σο και στην Iταλία. (Φωτ.: Mοντσενίζειο αρχείο της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Eλλάδος).
Aπ την ανάγνωση αθηναϊκής επιθεώρησης, με τον συνθέτη Θεφραστο Σακελλαρίδη στο πιάνο. (Φωτ.: «Iστορία του Eλληνικού Tραγουδιού» του K. Mυλωνά).
Mουσική κληρονομιά του 19ου αιώνα Tου Nίκου A. Δοντά ια τη λγια ελληνική μουσική, η αυλαία του 20ού αιώνα υψώθηκε με μεγάλες ελπίδες, που αντλούσαν τη δύναμή τους απ ενς περίπου αιώνα αρραγή παράδοση δυτικής αρμονίας στα Eπτάνησα, δηλαδή απ τα χρνια της ακμής του Στέφανου Πογιάγου, ανάμεσα στα 1791 και 1819. Tο Iνιο δεν γνώρισε τον τουρκικ ζυγ και οι Eπτανήσιοι μουσικοί, τσο ο Mάντζαρος (1795–1872), μαθητής του Πογιάγου και δάσκαλος των περισσοτέρων, σο και οι Ξύνδας (1812–1896), N. Λαμπελέτ (1864–1932) και Λαυράγκας (1860–1941) παρέλαβαν το φως απ την Iταλία, φοιτώντας στη Nάπολι. Eύλογα, ιταλικά πρτυπα υιοθέτησε και ο πρώτος Eλληνας κυβερνήτης Iωάννης Kαποδίστριας, που το 1828 επεχείρησε να οργανώσει το ορφανοτροφείο της Aίγινας μοια με εκείνα της Bενετίας, που αποτελούσαν κύριους φορείς της μουσικής ζωής της «Γαληνοτάτης». Tο 1832, με την έλευση του Bαυαρού βασιλέα Oθωνα ήχησε στις ελληνικές πλεις για πρώτη φορά στρατιωτική μπάντα, ενώ το 1836 το μάθημα της μουσικής έγινε υποχρεωτικ στο «Aρσάκειο» εκπαιδευτήριο. Στην ελεύθερη Eλλάδα η αστική κοινωνία υποδεχταν την ιταλική περα ανεγείροντας τις σχετικές αίθουσες: το 1858 ο «Kέφαλος» της Kεφαλληνίας εγκαινιάστηκε με την «Tραβιάτα» του Bέρντι, η Σύρος απέκτησε τον «Aπλλωνα» (1868), ενώ ο Eρνέστος Tσίλερ σχεδίασε τα θέατρα της Πάτρας (1871) της Zακύνθου (1871), το Δημοτικ (1872) αλλά και το Bασιλικ Θέατρο (1891) της Aθήνας. Παντού εμφανίζονταν, σχεδν αποκλειστικά, ιταλικοί θίασοι μελοδράματος με ένα ρεπερτριο έργων των Bέρντι, Nτονιτζέτι και Πατσίνι. Tην ίδια εποχή ιδρύθηκαν στην Πάτρα τρεις φιλαρμονικές ορχήστρες και ακολούθησαν ανάλογα σχήματα σε Πύργο και Kρινθο. Tο 1871 ιδρύθηκε το Ωδείο Aθηνών, ενώ το 1887 το «Πρώτο Eλληνικ Mελδραμα» εγκαινιάσθηκε με τον «Yποψήφιο Bουλευτή» (1867) του Ξύνδα, την πρώτη περα σε ελληνικ λιμπρέτο. Hδη απ την επμενη χρονιά, το «Δεύτερο Eλληνικ Mελδραμα» περιδευσε στις εστίες του απδημου ελληνισμού: Aίγυπτο, Pωσία, Tουρκία, Pουμανία. Tο 1888 και πάλι με πρωτοβουλία Eπτανησίων, ιδρύθηκε η «Φιλαρμονική Eταιρεία Aθηνών». Tο 1891 ο Aνδρέας Συγγρς αξίωσε την τοποθέτηση του Γεωργίου Nάζου (1862–1934) ως διευθυντή του Ωδείου Aθηνών. Aποδέκτης σημαντικών κληροδοτημάτων αλλά και διαθέτοντας την εύνοια της βασίλισσας Σοφίας, αδελφής του Kάιζερ, ο Nάζος παρέμεινε ακλνητος σχεδν επί τρεις δεκαετίες. Προτιθέμενος να στρέψει τη μουσική ζωή του τπου προς τα βορείως των Aλπεων ιδιώματα, ήρθε σε αναπφευκτη ρήξη με τους Eπτανήσιους συνθέτες, που αποτελούσαν τη σημαντικτερη μουσική δύναμη της χώρας. Tο 1894 ο Nάζος ίδρυσε τη Συμφωνική Oρχήστρα του Ωδείου Aθηνών, που έδωσε την πρώτη της συναυλία στις 19 Mαρτίου 1894. H θέση του ενισχύθηκε ακμη περισστερο το 1899 με την ίδρυση ενς νέου ωδείου –και της πρώτης ελληνικής μικτής χορωδίας– απ την πιανίστα Λίνα φον Λτνερ, μαθήτριας του Xανς φον Mπίλοου, αγαπημένου αρχιμουσικού του Pίχαρντ Bάγκνερ. O 19ος αιώνας ολοκληρώθηκε με την ίδρυση απ τον Λαυράγκα του «Tρίτου Eλληνικού Mελοδράματος» (1900), που εγκαινιάζεται με την «Mποέμ» του Πουτσίνι, περα που είχε παρουσιαστεί σε παγκσμια πρώτη μλις τέσσερα χρνια νωρίτερα. Tο ρεπερτριο του θιάσου είναι κυρίως ιταλικ και γαλλικ. Bάγκνερ ακούγεται για πρώτη φορά σε ελληνικ έδαφος το 1902, στην Kέρκυρα, ταν παρουσιάζεται ο «Λενγκριν» πιθανώς απ ιταλικ θίασο. Tο 1903 ιδρύεται σχολή ψαλτικής προσαρτημένη στο Ωδείο Aθηνών. Tο 1908 ο Nάζος προσλαμβάνει το Bέλγο βιολιστή, συνθέτη και διευθυντή ορχήστρας Aρμάνδο Mαρσίκ (1877–1959) ως διευθυντή της ορχήστρας του Ωδείου Aθηνών. Σε αυτν οφείλεται η ουσιαστική οργάνωση και αξιοποίηση των δυνάμεων της ορχήστρας. H εύλογη αύξηση του φιλμουσου κοινού είχε αποτέλεσμα την καθιέρωση συστήματος συνδρομητών με πρωτοφανή ανταπκριση. Tο 1908 πραγματοποιείται επίσης η πρώτη επίσημη εμφάνιση ενώπιον του αθηναϊκού κοινού του Mανλη Kαλομοίρη (1883–1962). Tο 1910, με τη μνιμη εγκατάσταση του Σμυρνιού συνθέτη στην Aθήνα, το τοπίο της ελληνικής μουσικής πραγματικτητας έμελλε να αλλάξει ριζικά.
Γ
O Γεώργιος Nάζος ως «μποέμ καλλιτέχνης» σε σκίτσο του N. Γύζη. O Nάζος τοποθετήθηκε το 1891 διευθυντής του Ωδείου Aθηνών και παρέμεινε στη θέση αυτή επί τρεις περίπου δεκαετίες.
«ελαφρά» και συχνά χρησιμοποιήθηκαν στίχοι λγιων ποιητών (Δροσίνη, Πορφύρα, Mαλακάση) ως κείμενα αυτών των τραγουδιών. Aνάμεσα στους συνθέτες που διαμρφωσαν το αθηναϊκ τραγούδι πρέπει να αναφερθούν οι Nικλαος Kκκινος, Xρήστος Στρουμπούλης, Tιμθεος Ξανθπουλος και Δημήτριος Pδιος. H περίοδος ακμής της ελληνικής επιθεώρησης αρχίζει περίπου στα μέσα της πρώτης δεκαετίας αυτού του αιώνα και τελειώνει στα τέλη της επμενης δεκαετίας, ταν η επιθεώρηση περνάει σε δεύτερο πλάνο με την ακμή της ελληνικής οπερέτας. Tο κύριο χαρακτηριστικ της μουσικής των επιθεωρήσεων είναι τι συχνά δεν ήταν πρωττυπη· τις περισστερες φορές χρησιμοποιούνταν γνωστές μελωδίες ευρωπαϊκών τραγουδιών, στις οποίες προσαρμοζταν το ελληνικ κείμενο. Eύγλωττη μαρτυρία της μεγάλης απήχησης που είχαν τα τραγούδια των επιθεωρήσεων είναι οι πολυάριθμες εκδσεις τους απ ελληνικούς μουσικούς οίκους, οι οποίες αγοράζονταν απ το ευρύ κοιν. Σημειώσεις: 1. Tα περισστερα έργα του Σπύρου Σαμαρά, για παράδειγμα, εκδθηκαν απ το
γνωστ μουσικ οίκο του Edoardo Sonzogno. 2. Λαμπελέτ, Γ.: Eθνική Mουσική, περ. Παναθήναια, τμος B΄ 1901, τεύχος 15 Nοεμβρίου – 30 Nοεμβρίου. 3. O ρος χρησιμοποιείται συμβατικά επειδή με αυτν είθισται να χαρακτηρίζεται η μουσική που έχει τη μεγαλύτερη απήχηση στο ευρύ κοιν. Oι παρτιτούρες που παρουσιάζονται στις φωτογραφίες ανήκουν στη συλλογή ελληνικών τραγουδιών της Mεγάλης Mουσικής Bιβλιοθήκης της Eλλάδος «Λίλιαν Bουδούρη». Bιβλιογραφία H Aθηναϊκή Eπιθεώρηση, επιμ. Θ. Xατζηπανταζής – Λ. Mάρακα (Aθήνα: Eρμής, 1977). Mυλωνάς, K., Iστορία του ελληνικού τραγουδιού, 4η εκδ. (Aθήνα: Kέδρος, 1984). Pωμανού, K., Eθνικής μουσικής περίηγησις 1901–1912. Eλληνικά μουσικά περιοδικά ως πηγή έρευνας της ιστορίας της νεοελληνικής μουσικής (Aθήνα: Kουλτούρα, 1996). Συναδινς, Θ., Iστορία νεοελληνικής μουσικής 1824–1919 (Aθήνα: Tύπος, 1919). Φράγκου – Ψυχοπαίδη, O., H εθνική σχολή μουσικής. Προβλήματα ιδεολογίας (Aθήνα: Iδρυμα Mεσογειακών Mελετών, 1990). Φράγκου – Ψυχοπαίδη, O., Neugriechische Kunstmusik, απ την εγκυκλοπαίδεια Die Musik in Geschichte und Gegenwart (MGG).
KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
33
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tου Δημήτρη Παυλ πουλου Iστορικού της Tέχνης
ην πρώτη δεκαετία του 20ού αι. ο ακαδημαϊσμς, που κυριάρχησε στις εικαστικές τέχνες του ευρωπαϊκού χώρου ολκληρο τον 19ο αι., βρίσκεται ακμα σε αισθητή ακμή στην Eλλάδα. Mολοντι πεθαίνουν ορισμένοι απ τους σημαντικούς ζωγράφους της λεγμενης ομάδας της Σχολής του Mονάχου και μερικοί απ τους ακαδημαϊκούς γλύπτες, η τέχνη του ακαδημαϊσμού δεσπζει και αποκτά νέα ερείσματα. Στο Σχολείο των Kαλών Tεχνών (ΣKT) διδάσκουν μαθητές της Aκαδημίας Kαλών Tεχνών του Mονάχου και της Aκαδημίας Kαλών Tεχνών της Pώμης: οι ζωγράφοι Nικηφρος Λύτρας, Kωνσταντίνος Bολανάκης, Γεώργιος Iακωβίδης, Γεώργιος Pοϊλς, Σπυρίδων Bικάτος, Aλέξανδρος Kαλλούδης και Δημήτριος Γερανιώτης και ο γλύπτης Γεώργιος Bρούτος. Tο 1901 κυκλοφορεί το καλλιτεχνικ περιοδικ Πινακοθήκη, του λογοτέχνη και τεχνοκρίτη Δημητρίου I. Kαλογερπουλου, ργανο της «Eταιρείας Φιλοτέχνων». H Aρχαιολογική Eταιρεία καλεί απ το Παρίσι τον γλύπτη Λάζαρο Σώχο και του αναθέτει τη συγκλληση αρχαιοτήτων της Oλυμπίας. Tο 1902 η Aρχαιολογική Eταιρεία αναθέτει στον γλύπτη Λ. Σώχο την αναστήλωση του Λέοντος της Xαιρωνείας, στην οποία ο γλύπτης επιλέγει για συνεργάτη του τον επίσης γλύπτη Λάζαρο Φυτάλη, συμπατριώτη του απ την Tήνο και μεγαλύτερ του στην ηλικία.
T
Aφιξη του Παρθένη Tο 1903 έρχεται ο ζωγράφος Kωστής Παρθένης για πρώτη φορά στην Eλλάδα και γίνεται η «Διεθνής Eκθεσις Aθηνών». Oι ζωγράφοι K. Bολανάκης και Γ. Pοϊλς παραιτούνται απ τις θέσεις του καθηγητή της στοιχειώδους γραφικής και της αγαλματογραφίας αντιστοίχως στο ΣKT. Oι ζωγράφοι Eμμανουήλ Λαμπάκης, A. Kαλλούδης και Δ. Γερανιώτης διορίζονται καθηγητές ιχνογραφίας ο πρώτος, στοιχειώδους γραφικής ο δεύτερος και αγαλματογραφίας ο τρίτος στο ΣKT. Tο 1904 ολοκληρώνονται οι εργασίες αναστήλωσης του Λέοντος της Xαιρωνείας απ τους γλύπτες Λ. Σώχο και Λ. Φυτάλη. Στη θέση του N. Λύτρα ως καθηγητής της ελαιογραφίας στο ΣKT διορίζεται ο ζωγράφος Γ. Iακωβίδης. Tο 1905 ο ζωγράφος και χαράκτης Nικλαος Φέρμπος, χοράρχης του ανακτορικού παρεκκλησίου, και ο ζωγράφος E. Λαμπάκης παύονται απ το ΣKT. Eπιστρέφει απ τη Γερμανία, έπειτα απ σπουδές φωτογραφίας και φωτοτσιγκογραφίας, ο ζωγράφος και χαράκτης Aριστείδης Λάιος. Tο 1906 διορίζεται εξαμελής επιτροπή για να επιβλέπει την Eθνική Πινακοθήκη (EΠ). Eρχεται στην Aθήνα ο ζωγράφος και χαράκτης Δημήτρης Γαλάνης. O ζωγράφος και χαράκτης N. Φέρμπος ξαναδιορίζεται καθηγητής της χαρακτικής στο ΣKT. O φιλλογος Γαβριήλ Bυζαντινς διορίζεται καθηγητής της αισθητικής και της καλλιτεχνολογίας στο ΣKT. Tο 1907 η «Eλληνική Kαλλιτεχνική Eταιρεία», με μέλη τους ζωγράφους Nικλαο Aλεκτορίδη, E. Λαμπάκη, Π. Mαθιπουλο, B. Mποκατσιάμπη και τους γλύπτες Γ. Bρούτο και Λ. Σώχο, διοργανώνει την πρώτη έκθεσή της στο Zάππειο. O ζωγράφος Συμεών Σαββίδης έρχεται απ τη Γερμανία στην Eλλάδα. Tο 1908 γίνεται η δεύτερη έκθεση της «Eλληνικής Kαλλιτεχνικής Eται- του ως καθηγητής της πλαστικής διορείας» πάλι στο Zάππειο. O γλύπτης Γ. ρίζεται ο γλύπτης Λ. Σώχος). Tο 1909 ψηφίζεται νμος για τη συBρούτος παραιτείται απ το Σχολείο των Kαλών Tεχνών λγω ασθενείας γκέντρωση «εικνων και σχεδιογραφηπου τον οδηγεί στο θάνατο (στη θέση μάτων» στην EΠ. O ζωγράφος E. Λα-
EIKAΣTIKEΣ TEXNEΣ
Kυριαρχία του ακαδημαϊσμού
34 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999
μπάκης ξαναδιορίζεται στο ΣKT. O ζωγράφος Σ. Bικάτος διορίζεται καθηγητής της σκιαγραφίας στο Σχολείο των Kαλών Tεχνών. Στη θέση του E. Λαμπάκη, που πεθαίνει, ως καθηγητής
της ιχνογραφίας στο ΣKT διορίζεται ο ζωγράφος Στέφανος Λάντσας, γιος του ζωγράφου B. Λάντσα. Tο 1910 ψηφίζεται νμος για την EΠ. Σύμφωνα με αυτν, η EΠ «διαιρείται
O Γαβριήλ Bυζαντιν ς, καθηγητής της αισθητικής και της καλλιτεχνολογίας στο Σχολείο των Kαλών Tεχνών απ το 1906 μέχρι το 1910. Aυτοκτ νησε το 1910, «ένεκα καταγγελίας επί παροχή ψευδούς απολυτηρίου»!...
O Γεώργιος Bρούτος (1843 – 1908), ένας απ τους σημαντικ τερους ακαδημαϊκούς κλασικιστές γλύπτες και απ τους δασκάλους της νεοελληνικής γλυπτικής. Δίδαξε στο Σχολείο των Kαλών Tεχνών (φωτ.: περ. «Πινακοθήκη»).
Kωνσταντίνου Bολανάκη, «Oι μύλοι» (ελαιογραφία) σε μουσαμά, 28x42 εκ., Συλλογή Kουτλίδη). O Bολανάκης (1837 – 1907), θαλασσογράφος που μελετά τις σχέσεις χρωμάτων και φωτ ς, διορίστηκε καθηγητής στο Σχολείο των Kαλών Tεχνών τον Σεπτέμβριο του 1883 και παραιτήθηκε λ γω ασθενείας το 1903.
εις τρεις συλλογάς: α) Συλλογήν αρχαίων έργων γραφικής προερχομένων εκ των απ το κράτος ενεργουμένων ανασκαφών· β) Συλλογήν έργων γραφικής βυζαντιακής και χριστιανικής τέχνης μέχρι των χρνων της αναγεννήσεως· γ) Συλλογήν έργων γραφικής απ της αναγεννήσεως και εντεύθεν μέχρι των καθ’ ημάς χρνων». Iδρύεται ο «Σύνδεσμος Eλλήνων Kαλλιτεχνών« (ΣEK). Tο ΣKT ανεξαρτητοποιείται απ το Bασιλικ Πολυτεχνείο και διορίζεται άμισθος διευθυντής του ο ζωγράφος Γ. Iακωβίδης. O ζωγράφος Γ. Pοϊλς ξαναδιορίζεται καθηγητής της αγαλματογραφίας στο ΣKT. Eκδίδεται απ τον λγιο και ζωγράφο Γεράσιμο Bώκο το επιμελημένο καλλιτεχνικ περιοδικ O Kαλλιτέχνης. Πεθαίνουν το 1901 ο ζωγράφος N. Γύζης και ο γλύπτης Γ. Bιτάλης, το 1902 ο ζωγράφος N. Bώκος και ο Γερμανς
λιθογράφος Γκέοργκ Kλμαν, γιος του θεωρούμενου ως πρώτου χρονολογικά λιθογράφου στην Eλλάδα Kαρλου Kλμαν, το 1903 ο γλύπτης Iάκωβος (Γιακουμής) Mαλακατές, το 1904 ο ζωγράφος N. Λύτρας, το 1905 ο ζωγράφος Θεμιστοκλής Δράκος, το 1906 ο ζωγράφος και χαράκτης Γεώργιος Γραμμανδάνης, ο γλύπτης Iωάννης Kαρακατσάνης και ο λγιος και τεχνοκρίτης Γεράσιμος Mαυρογιάννης, το 1907 ο ζωγράφος K. Bολανάκης, το 1908 ο ζωγράφος και χαράκτης Kωνσταντίνος Kαρυστινς και ο γλύπτης Γ. Bρούτος, το 1909 οι ζωγράφοι Γεώργιος Aβλιχος, N. Aλεκτορίδης, Λουδοβίκος Θείρσιος, E. Λαμπάκης, Nικλαος Ξυδιάς και Θεδωρος Pάλλης και ο γλύπτης Λ. Φυτάλης, ενώ αυτοκτονεί το 1910 για καταγγελία τι έδωσε ψεύτικο απολυτήριο ο καθηγητής της αισθητικής και της καλλιτεχνολογίας στο ΣKT Γ. Bυζαντινς.
Nικολάου Γύζη (1842 – 1901), «H Tέχνη και τα πνεύματά της», 1876, (ελαιογραφία σε μουσαμά, 67x55 εκ., Eθνική Πινακοθήκη και Mουσείο Aλεξάνδρου Σούτζου). KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
35
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tης Pέας Γρηγορίου Θεατρολ γου
ισχυρς αντίκτυπος της ήττας του 1897 είχε την επίδρασή του και στη διαμρφωση των θεατρικών φαινομένων στη χώρα μας κατά την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα. Πάντως, η περίοδος της οικονομικής και πολιτικής κρίσης, απ το 1897 ώς το στρατιωτικ κίνημα του 1909 δημιούργησε και ορισμένες θετικές προϋποθέσεις, ένα ευνοϊκ περιβάλλον προκειμένου να ικανοποιηθούν κάποια κοινωνικά αιτήματα και να απαλυνθούν οι δυσάρεστες εντυπώσεις που είχαν προκαλέσει τα πρσφατα ιστορικά γεγοντα. Mέσα σ’ αυτ το κλίμα ακριβώς επισπεύθηκε και η έναρξη της λειτουργίας του Bασιλικού θεάτρου, του πρώτου επίσημου επιχορηγούμενου θεατρικού οργανισμού της χώρας μας. H ευαισθητοποίηση του Γεωργίου σχετικά με το θέμα της επιχορήγησης του Bασιλικού θεάτρου συνδέεται οπωσδήποτε με την προσπάθεια που κατέβαλε να αποκαταστήσει το κύρος της βασιλικής αυλής και να αποδείξει τι είναι σε θέση να προσφέρει ακμη έργο στους υπηκους του. Eτσι στα 1901 πραγματοποιείται το αίτημα για ένα μνιμο θεατρικ οργανισμ, ο οποίος τέθηκε υπ τη διεύθυνση της αυλής, στεγάστηκε στο σημεριν κτίριο της οδού Aγίου Kωνσταντίνου και αποτέλεσε πραγματικ επίτευγμα απ την άποψη του σκηνικού του εξοπλισμού, πλήρως εναρμονισμένου με τα ευρωπαϊκά πρτυπα.
O
Xρηστομάνος – Oικον μου H λειτουργία του Bασιλικού θεάτρου αρχίζει ταυτχρονα σχεδν με τη δημιουργία ενς άλλου θεατρικού σχήματος της Nέας Σκηνής του Kωνσταντίνου Xρηστομάνου, στην πρωτοβουλία του οποίου οφείλεται η οργάνωση μίας πρωτοποριακής για την εποχή καλλιτεχνικής μονάδας που δεν θύμιζε σε τίποτε την παλιά καθιερωμένη πρακτική του επαγγελματικού θεάτρου. Aντίπαλο δέος στην προσωπικτητα του Xρηστομάνου και στις σκηνοθετικές του επιλογές είναι η παρουσία του Θωμά Oικονμου στο Bασιλικ θέατρο. Oι δύο σκηνοθέτες, Oικονμου και Xρηστομάνος, θα αποτελέσουν στις αρχές του αιώνα τους πιο δημιουργικούς φορείς για την ανανέωση της θεατρικής εμπειρίας, θα εγκαινιάσουν με την ιδιτητά τους το ρλο του σκηνοθέτη στην Eλλάδα, με το καινούργιο ύφος των παραστάσεών τους θα αντιπαρατεθούν στο παρελθν των θιασαρχικών θιάσων και θα γίνουν με τη δουλειά τους σημείο αναφοράς για ποικίλους προβληματισμούς και εξελίξεις στο εγχώριο πολιτιστικ πλαίσιο. H ευρωπαϊκή αντίληψη για ένα θέατρο συνλου ήταν πλέον και στην Eλλάδα ένα καλλιτεχνικ ζητούμενο. Tο δραματολγιο των δύο θεάτρων οργανώθηκε με βάση διαφορετικά κριτήρια κάθε φορά. Oι παράγοντες που εκπροσωπούσαν την επίσημη διοίκηση του Bασιλικού Θεάτρου ήθελαν να έχουν άποψη για το ρεπερτριο και δεν φαίνονταν ιδιαίτερα τολμηροί στις επιλογές τους. Aπ την ελληνική παραγωγή του 19ου αιώνα ανεβαίνουν τραγωδίες και ιστορικά δράματα τύπου Bερναρδάκη, ενώ απ το ευρωπαϊκ ρεπερτριο διακρίνουμε και έργα ενς σύγχρονου προβληματισμού, πως Tα στηρίγματα της κοινωνίας του Iψεν, O αμαξάς Eνσελ και H βουλιαγμένη καμπάνα του Γκ. Xάουπτμαν. Στον τομέα της σαιξπηρικής κωμωδίας ο Oικονμου απέδειξε τις σκηνοθετικές του ικαντητες και καθιέρωσε με την εργασία του την επαγγελματική σημασία του ρου «σκηνοθεσία». Tο 1902 παίχτηκε στο Bασιλικ Θέατρο Tο νειρον θερινής νυκτ ς με την M. Kοτοπού-
O Kωνσταντίνος Xρηστομάνος, ιδρυτής το 1901, του πρωτοποριακού για την εποχή του θεατρικού σχήματος «Nέα Σκηνή».
ΘEATPO
Nέα Σκηνή και Bασιλικ λη στο ρλο του Πουκ και στη συνέχεια το Xειμωνιάτικο Παραμύθι. Πολύ σημαντική ήταν επίσης η παρουσίαση του Φάουστ του Γκαίτε με τον Eδμ. Φιρστ στο ρλο του Φάουστ, την M. Kοτοπούλη στο ρλο της Mαργαρίτας και Mεφιστοφελή το N. Zάνο.
Oρεστειακά Tέλος, πρέπει να γίνει ειδική αναφορά στο ανέβασμα της αισχυλικής Oρέστειας το Nοέμβριο του 1903, μίας παράστασης που προκάλεσε τα λεγμενα «ορεστειακά». Πρκειται για την διαδήλωση που οργάνωσαν οι φοιτητές του καθηγητή Γ. Mιστριώτη με αφορμή τη μετάφραση της Oρέστειας σε μικτή γλώσσα απ τον Γ. Σωτηριάδη. H θεωρία του Mιστριώτη υποστήριζε τι το αρχαίο δράμα ήταν σωστ να ανεβαίνει μνο στη γλώσσα του πρωττυπου κειμένου και ως εκ τούτου η παράσταση του Bασιλικού Θεάτρου έπρεπε με κάθε τρπο να ματαιωθεί. Aποτέλεσμα λης αυτής της κινητοποίησης ήταν η αιματηρή έκβαση της διαμαρτυρίας με ένα νεκρ και δεκάδες τραυματίες και η έξαρση του γλωσσικού φανατισμού.
36 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 28 NOEMBPIOY 1999
Aπ την άλλη πλευρά, το ενδιαφέρον στοιχείο είναι τι ο Xρηστομάνος διάλεξε απ το χώρο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας έργο για την εναρκτήρια πράσταση της Nέας Σκηνής. H Aλκηστις του Eυριπίδη ανέβηκε στα 1901 στα εγκαίνια του καινούργιου θεάτρου σε μετάφραση και σκηνοθεσία του ίδιου του Xρηστομάνου. Ωστσο, η δημοτική και το απλ ύφος της γλώσσας δεν είχε προκαλέσει καμία αντίδραση παρμοια με εκείνη των «ορεστειακών». Tο ρεπερτριο της Nέας Σκηνής εμφανίζεται στην αρχή τουλάχιστον διευρυμένο και προσανατολισμένο στις μοντέρνες τάσεις. O Xρηστομάνος επιλέγει έργα απ την ιψενική παραγωγή (H αγρι παπια, Eνας εχθρ ς του λαού, Eντα Γκάμπλερ), σκηνοθετεί με έναν εντελώς νατουραλιστικ τρπο Tο κράτος του ζ φου του Tολστι, γνωρίζει στο ελληνικ κοιν τον Tουργκένιεφ (Tο ξένο ψωμί), δείχνει μια ξεκάθαρη προτίμηση σε δράματα που έχουν ένα έντονο ψυχολογικ και κοινωνικ υπβαθρο (H Παριζιάνα του A. Mπεκ) και απ ελληνικά έργα ανεβάζει σα αναπαριστάνουν σχεδν φωτογραφικά την πραγματικτητα της ζωής, κυρίως πως αυτή η αναπαράσταση εκφράζεται απ τη ρεαλιστική δραματουργική οπτική
του Ξενπουλου (κοντέσας O τρίτος, Tο μυστικ της Bαλέραινας) του Kαμπύση ή του M. Aυγέρη. H κριτική υποδέχτηκε τον Xρηστομάνο στο ελληνικ θέατρο έτσι πως έπρεπε να τον υποδεχτεί, δηλαδή ως κάτι καινούργιο, στην ελληνική πνευματική ζωή. O ίδιος ο Ξενπουλος θα δηλώσει στα απομνημονεύματά του τι τον «ενέπνεε η Nέα Σκηνή», ενώ ο Tύπος της εποχής θα τονίσει την κομψτητα και την καλαισθησία της καινούργιας σκηνοθετικής άποψης που δεν θύμιζε σε τίποτε τις παραστάσεις της προηγούμενης περιδου. Oμως, τα προβλήματα στη σύνθεση του δραματολογίου της Nέας Σκηνής δεν άργησαν να φανούν και η ιδιρρυθμη προσωπικτητα του Xρηστομάνου εκδηλώθηκε αρκετά νωρίς και στον τομέα της σχέσης του με τους συνεργάτες του και στο επίπεδο των καλλιτεχνικών του επιλογών. Yποχρεώθηκε να ανεβάσει ελαφρά έργα και έριξε αρκετ νερ στο κοκτέιλ των αισθητικών του αντιλήψεων. O Xρηστομάνος θα εγκαταλείψει οριστικά τη Nέα Σκηνή και το ραμα της «αναγέννησης της δραματικής ποιήσεως και της σκηνικής τέχνης εν Eλλάδι» το φθινπωρο του 1905 και ο Oικονμου θα παραιτηθεί απ τη θέση του τον επμενο
O σκηνοθέτης Θωμάς Oικονμου, με τη σύντομη θητεία του στο Bασιλικ Θέατρο αλλά και με τους δικούς του θιάσους, καθιέρωσε την επαγγελματική σημασία του ρου «σκηνοθεσία» (φωτ.: «Eθνικ Θέατρο. 1932 – 1992»), εκδ. «Kέδρος», 1992).
Eξώφυλλο του φυλλαδίου που εξέδωσε το 1901 ο K. Xρηστομάνος για τον Oργανισμ της «Nέας Σκηνής» (Bιβλιοθήκη Θεατρικού Mουσείου).
H Mαρίκα Kοτοπούλη συμμετείχε στο θεατρικ σχήμα της «Nέας Σκηνής» του Xρηστομάνου και παρέμεινε δυναμική θεατρική παρουσία στην ελληνική σκηνή ολκληρο το πρώτο μισ του 20ου αι.
χρνο, ενώ το Bασιλικ θέατρο θα κλείσει την αυλαία του το 1908. Πάντως, γεγονς είναι τι οι δύο θεατρικοί οργανισμοί, παρά το βραχύβιο χαρακτήρα τους, είναι τα πιο σημαντικά θεατρικά γεγοντα των αρχών του εικοστού αιώνα και θα αποτελέσουν τη βάση για νέες προοπτικές στο θεατρικ χώρο τις επμενες δεκαετίες.
Eπαγγελματικ θέατρο Tο κλείσιμο της Nέας Σκηνής και του Bασιλικού θεάτρου δεν σημαίνει επιστροφή στο παρελθν. H Aθήνα ως κέντρο των πολιτιστικών ζυμώσεων προσφέρει μια ποικιλία θεαμάτων, συμπεριλαμβανομένου του Kαραγκιζη και του Bαριετέ, και η ποικιλία αυτή μπορούσε
να καλύψει εύκολα το γούστο ενς διευρυμένου και ίσως πιο λαϊκού κοινού. Tην υπθεση του επαγγελματικού θεάτρου θα την προωθήσουν την επμενη περίοδο ηθοποιοί που διαπαιδαγωγήθηκαν απ τον Oικονμου και τον Xρηστομάνο πως η Kοτοπούλη, η Kυβέλη, ο Eδμνδος Φιρστ και η Pοζαλία Nίκα. O ίδιος ο Oικονμου είναι παρών στις εξελίξεις μια και μετά την αποχώρησή του απ την κρατική σκηνή συγκροτεί κατά διαστήματα δικούς του θιάσους και επιλέγει χωρίς περιορισμούς πλέον το ρεπερτριο που ανταποκρίνεται στις προσωπικές του αναζητήσεις. Aνέβασε για πρώτη φορά στην ελληνική σκηνή έργα του O. Oυάιλντ (Σαλώμη, 1908), του Mπ. Σο (Δεν μπορεί να ξέρεις, 1907), του M. Γκρκι (Στο βυθ , 1909), του Στρίντμπεργκ (O πατέρας, 1913)
και με ανανεωμένη σκηνοθετική άποψη τα ιψενικά δράματα: H κυρά της θάλασσας, Oι Bρυκ λακες, P σμερχολμ, και Tο σπίτι της κούκλας. Oσον αφορά την ελληνική δραματουργία θα εμπιστευθεί πρωτοεμφανιζμενους στο θέατρο συγγραφείς και θα σκηνοθετήσει το Ξημερώνει του Kαζαντζάκη, ένα δράμα με έντονες ιψενικές επιρροές, τις Aλυσίδες του Tαγκπουλου, τους Πετροχάρηδες του Π. Xορν, ακμα και το Γήταβρο του P. Γκλφη, ένα πρωτοποριακ για τις σοσιαλιστικές του ιδέες έργο. Oμως οι Eλληνες συγγραφείς αναδεικνύονται και ορισμένοι καθιερώνονται και μέσα απ τους θιάσους των πρωταγωνιστριών Kοτοπούλη και Kυβέλη, δύο θιάσων που θα παίξουν σημαντικ ρλο στη θεατρική μας ζωή την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα. Eργα του
Ξενπουλου, του Σπ. Mελά, του Π. Nιρβάνα, του Παντ. Xορν, θα αξιοποιηθούν στη σκηνή αυτή την περίοδο και θα προσφέρουν πολύτιμα ερεθίσματα για να αποδείξουν οι ηθοποιοί τις υποκριτικές τους ικαντητες. Eπιπλέον, θα αντέξουν στην «επιθεωρησιομανίαν» της εποχής, μια και το είδος κάνει την επανεμφάνισή του το 1905 (Eδώ κι Eκεί, θίασος Παντπουλου) ύστερα απ μια περίοδο ύφεσης του ενδιαφέροντος για την πολιτική σάτιρα. Oι ετήσιες επιθεωρήσεις Tα Παναθήναια, Tο Παν ραμα, O Kινηματογράφος, θα ενεργοποιήσουν το ενδιαφέρον του κοινού και θα ανανεώσουν τη σχέση της πολιτικής επικαιρτητας με τη θεατρική πράξη. Πάντως, η ώρα της επιθεώρησης θα έρθει την επμενη δεκαετία.
KYPIAKH 28 NOEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
37
H EΛΛAΔA 1900 –1910
Tης Eλίζας–Aννας Δελβερούδη Aν. καθηγήτριας στον τομέα Θεατρολογίας – Mουσικολογίας του Πανεπιστημίου Kρήτης
κινηματογράφος είναι παιδί του 19ου αιώνα. Tουλάχιστον τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του, επιστήμονες, εφευρέτες και φωτογράφοι προσπαθούσαν να δώσουν κίνηση στη φωτογραφική εικ να. Aυτοί που κατάφεραν πρώτοι να παρουσιάσουν στο κοιν κινούμενες εικ νες που προβάλλονταν σε οθ νη ήταν οι αδελφοί Λιμιέρ, στο Παρίσι, στις 28 Δεκεμβρίου 1895. Tο κοιν πλήρωσε εισιτήριο, ο κινηματογράφος είχε γεννηθεί. H νέα εφεύρεση, που τελειοποιούσε προηγούμενα επιτεύγματα του T μας Eντισον, μπήκε αμέσως στην επιχειρηματική εκμετάλλευση. Oι δημιουργοί της θέλησαν να την εκμεταλλευθούν εμπορικά και η ανταπ κριση του κοινού, η περιέργειά του γι’ αυτ το θαύμα της τεχνολογίας άνοιξε, σε μικρ χρονικ διάστημα, δυνατ τητες για την παγκ σμια εξάπλωσή του. Πολύ γρήγορα οργανώθηκε ένα κύκλωμα απ διανομείς, που προμηθεύονταν και προωθούσαν στις τοπικές αγορές τα προϊ ντα της κινηματογραφικής βιομηχανίας, η οποία οργανώθηκε σε ολιγοπωλιακή βάση. H Eλλάδα μπήκε σχετικά νωρίς σ’ αυτ το κύκλωμα. H πρώτη προβολή κινηματογραφικών εικ νων στην Aθήνα έγινε ένδεκα μήνες αργ τερα, στις 28 Nοεμβρίου 1896, σε ένα μαγαζί ιδιοκτησίας της κυρίας Συγγρού, στη στοά Kολοκοτρώνη. Tο πρ γραμμα περιλάμβανε διάφορα αξιοπερίεργα, πως άλογα που έτρεχαν στα Hλύσια Πεδία, χορούς της Λ ιε Φούλερ, της πιο διάσημης χορεύτριας του αμερικανικού βαριετέ εκείνη την εποχή ή ιθαγενείς που κολυμπούσαν· το εισιτήριο ήταν σχετικά ακριβ .
O
KINHMATOΓPAΦOΣ
Tα πρώτα βήματα
Προβολές Δεν είναι με ακρίβεια γνωστ π τε και πού γίνονταν προβολές στην ελληνική επικράτεια ούτε τα προγράμματα που παρουσιάσθηκαν στο ελληνικ κοιν . H ιστορία διέσωσε το νομα των επιχειρηματιών Ψυχούλη, οι οποίοι εργάζονταν σποραδικά στην Aθήνα και στην επαρχία. Eπίσης, οι αδελφοί Kασσέλα εργάσθηκαν, τουλάχιστον στην Aθήνα, τα πρώτα χρ νια του αιώνα μας, ταν ακ μα ο κινηματογράφος δεν είχε στέγη, αλλά περιφερ ταν στις πλατείες και στα καφενεία και προσφερ ταν ως συμπλήρωμα των αναψυκτικών. H πλατεία Συντάγματος και το Zάππειο ήταν δύο ιδιαίτερα δροσεροί και πολυσύχναστοι χώροι του εσπερινού περιπάτου και οι επιχειρηματίες των καφενείων τους πρ σθεσαν το καινοφανές αξιοπερίεργο ως δέλεαρ της πελατείας τους. O κινηματογράφος φιλοξενήθηκε επίσης σε θεατρικές αίθουσες, πριν αποκτήσει τις δικές του, στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας.
Tα θέματα που εκμεταλλεύθηκε στα πρώτα του βήματα ο κινηματογράφος είτε προέρχονταν απ το άμεσο περιβάλλον των χειριστών των μηχανών λήψης είτε είχαν το στοιχείο του αξιοπερίεργου, του εξαιρετικού. Oι δύο συγγενείς τάσεις που διαμορφώθηκαν σύντομα ήταν το ντοκιμαντέρ, η αποτύπωση της γύρω πραγματικ τητας, και το ζουρνάλ, δηλαδή τα επίκαιρα, που εστίαζαν σε σημαντικά γεγον τα της επικαιρ τητας.
38 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 28 NOEMBPIOY 1999
Oι πρώτοι γνωστοί κινηματογραφιστές στα Bαλκάνια είναι οι αδελφοί Iωάννης και Mιλτιάδης Mανάκια, οι οποίοι εργάζονταν ως φωτογράφοι στα Γιάννενα και αργ τερα εγκαταστάθηκαν στο Mοναστήρι. H πρώτη σωζ μενη ταινία τους χρονολογείται απ το 1905 και αντλεί το θέμα της απ το χωρι καταγωγής των αδελφών Mανάκια, την Aβδέλλα Γρεβενών· πρ κειται για τις «Yφάντρες». Στη συνέχεια τα δύο αδέλφια ταξιδεύουν σε περιοχές
της Bαλκανικής, που αυτή την εποχή ανήκουν στην Oθωμανική Aυτοκρατορία, και καταγράφουν με τον φωτογραφικ και τον κινηματογραφικ φακ τους γεγον τα της οικογενειακής και καθημερινής ζωής, ανθρώπους, εργαλεία και μηχανές, τοπία, χωριά, σπίτια, γλέντια, γιορτές ή σημαντικά ιστορικά πρ σωπα και συμβάντα. Oι φωτογραφίες που τράβηξαν στη διάρκεια της επαγγελματικής ζωής τους υπολογίζονται βάσει των αρχείων της επιχεί-
Σκηνή απ τις «Yφάντρες» των αδελφών Mανάκια, ταινία που γυρίστηκε το 1905. Eίναι οι πρώτοι γνωστοί κινηματογραφιστές στα Bαλκάνια και οι «Yφάντρες» η πρώτη τους ταινία.
XOPOΣ
Pούμπινσταϊν και Nτάνκαν Tου Aνδρέα Pικάκη Iστορικού–Kριτικού Xορού
άφιξη του τελευταίου αιώνα της δεύτερης χιλιετίας θα βρει την Eλλάδα –ένα κράτος υπ οργάνωσιν– να στερείται πλήρως έντεχνου χορού. H τέχνη του μπαλέτου, που «γεννήθηκε» στην ιταλική Aναγέννηση και βασίλεψε στην Eυρώπη τους προηγούμενους τέσσερις αιώνες δεν έχει προεκταθεί, βέβαια, έως τη μέχρι πρ τινος τουρκοκρατούμενη χώρα μας. Oι πρώτες χορευτικές «ομάδες» θα φτάσουν στο πλαίσιο των αλλοδαπών (ιταλικών) μελοδραματικών θιάσων που επισκέπτονται τα Eπτάνησα και τη Δυτική Eλλάδα. Στις αρχές της δεκαετίας, μως, στην Eλλάδα θα φτάσουν και δύο κυρίες αλλοδαπές, που ασχολούνται εντατικά με την ελληνοπρεπή κινησιολογία, για διαφορετικούς λ γους η κάθε μία. H νε τατη καλλονή Iντα Pούμπινσταϊν, κ ρη πλουσίων, ίσως και αριστοκρατών, Pώσων–Eβραίων, επισκέπτεται την Eλλάδα για να γνωρίσει τη χώρα που γέννησε την Aντιγ νη. Πρ κειται να πρωταγωνιστήσει στη φερώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, στην Aγία Πετρούπολη. H Iντα Pούμπινσταϊν θα λάμψει ως «ερμηνεύτρια» (ηθοποι ς, μίμος, χορεύτρια) τ σο με τα Pωσικά Mπαλέτα του Nτιάγκιλεφ (Kλεοπάτρα, Σεχραζάντ) σο και σε προσωπικές παραγωγές (Mαρτύριο Aγ. Σεβαστιανού των ντ’ Aνούντσιο–Nτεμπισί, Eλένη της Σπάρτης των ντε Σεβεράκ–Φερχέρεν, Περσεφ νη των Zιντ–Στραβίνσκι...). Aν οι φωτογραφίες, οι πίνακες, οι αφίσες των έργων στα οποία πρωταγωνιστούσε ει΄ναι διεθνώς γνωστές, το δεύτερο μισ της ζωής της θα παραμείνει αίνιγμα και ελάχιστα είναι γνωστά για τα γεράματα αυτής της «Aθηνάς της Λήμνου με τη μυστικιστική φλ γα» (ντ’ Aνούντσιο).
H
ρησής τους σε 12.500 και οι ταινίες σε περίπου εβδομήντα τίτλους. Eξαιτίας του περιεχομένου του αυτ το υλικ , μεγάλο μέρος του οποίου έχει σωθεί, έχει μοναδικ ιστορικ και εθνολογικ ενδιαφέρον.
Zοζέφ Xεπ Oι πρώτοι κινηματογραφιστές που έδρασαν σε ελληνικ έδαφος ήταν ανταποκριτές ξένων μεγάλων εταιρειών παραγωγής, πως η Πατέ και η Γκομ ν. Oι εταιρείες είχαν την πάγια πολιτική να στέλνουν μηχανικούς σε διάφορα σημεία του πλανήτη, οι οποίοι αφεν ς εγκαθιστούσαν μηχανήματα προβολής και φρ ντιζαν για τη διανομή των ταινιών και αφετέρου κινηματογραφούσαν επιτ που ορισμένα αξιοσημείωτα γεγον τα ή εξέχοντα πρ σωπα και τα προέβαλλαν στην ντ πια αγορά ή τα έστελναν στα κεντρικά, αν είχαν ευρύτερο ενδιαφέρον. Eνα απ τα πρώτα γεγον τα που κινηματογραφήθηκαν στην Aθήνα ήταν η μεσο-ολυμπιάδα του 1906. H βασιλική οικογένεια ήταν συχνά αντικείμενο του κινηματογραφικού φακού. Eνας απ αυτούς που είχαν αναλάβει να κινηματογραφούν βασιλικά πρ σωπα και γιορτές, ήταν ο Oύγγρος μηχανικ ς Zοζέφ Xεπ, ο οποίος ήλθε το 1908 στην Aθήνα ως μηχανικ ς – αντιπρ σωπος της Πατέ και, επειδή του άρεσε ο τ πος, εγκαταστάθηκε και στήριξε με την παρουσία του την ανάπτυξη της ελληνικής κινηματογραφίας.
Nτάνκαν Λίγο πρεσβύτερη της Pούμπινσταϊν, η Iζαντ ρα Nτάνκαν, Aμερικανίδα απ το Σαν Φρανσίσκο, που εγκατέλειψε τα μαθήματα, τα κοστούμια και τα παπουτσάκια του μπαλέτου χάριν μιας ελεύθερης, εκφραστικής κινησιολογίας που θα προερχ ταν απ τα ελληνικά πρ τυπα της αρχαι τητας, είναι πολύ
πιο γνωστή στη χώρα μας. Aπ πολύ νωρίς θα καταληφθεί απ ελληνολατρία, μια ρομαντική προέκταση του φλογερού ταμπεραμέντου της, το οποίο διαπερνά ολ κληρη την οικογένειά της – η Iζαντ ρα έχει άλλα τρία αδέλφια που βρίσκονται στο πλευρ της. Aρχικά στη N. Y ρκη, και μετά
φιλοσοφία του προσωπικού της ύφους. Tώρα θα αγοραστεί απ την «κυρία Δώρα Δούγκαν, ασχολουμένην περί τα οικιακά», στην περιοχή «Kοπανάς» (σήμερα ρια δήμου Bύρωνα και Aγ. Aρτεμίου), μια έκταση, ένας άνυδρος λ φος που ανήκε στους γαιοκτηματίες αδελφούς Γκιώνη.
H Iντα Pουμπινστάιν ως Φαίδρα στο ομώνυμο χορδραμα των Nτ’ Aνούντσιο, Πιτσέτι/Xνεγκερ (σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου – Mπαλάνου).
στο Λονδίνο και το Παρίσι, θα πραγματοποιεί ρεσιτάλ σαλονιού ή κήπου με απαγγελία, αλλά σύντομα θα αρχίσει εμφανίσεις ως ηθοποι ς, μίμος και χορεύτρια ελεύθερων αυτοσχεδιαστικών χορών έμμεσα εμπνευσμένων απ την Aνατολή και άμεσα απ τις αρχαιοελληνικές μετ πες, τις αναπαραστάσεις σε ερυθρ μορφα αγγεία και διάφορες ωδές. Oλα αυτά ενώ παρακολουθούσε τη γλυπτική του Pοντέν, τον Oιδίποδα Tύραννο κατά Mονέ–Σουλί, τον Oρφέα και την Iφιγένεια εν Tαύροις του Γκλουκ. H άφιξή της στην Eλλάδα μαζί με λη την οικογένεια (μητέρα και αδέλφια) για να «ζήσει τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική εκ του σύνεγγυς» σημαδεύει μια υπερεκτιμημένη περίπτωση. Oπωσδήποτε, είναι γεγον ς τι αυτή η μελέτη και η έκθεση σε μια μεταρομαντική Eλλάδα θα επιδράσει στη χορο-
Eδώ θα αρχίσει να κτίζεται το «Σπίτι της Nτάνκαν» που πολλές δεκαετίες αργ τερα θα αναγεννηθεί και θα μετατραπεί σε Δημοτική Σχολή Xορού εξαρτωμένη απ τον εκάστοτε επιλεγ μενο δημοτικ άρχοντα. Oπωσδήποτε, πίσω στις αρχές του αιώνα, η Iζαντ ρα θα παρουσιάσει μια έκδοση των Iκέτιδων του Aισχύλου με τραγούδια και χορούς. Σημαντική λεπτομέρεια: συμμετέχουν ένας «παπαδάκος» και δέκα Eλλην πουλα! H παράσταση, που σημειώνει εξαιρετική επιτυχία στο Δημοτικ Θέατρο, θα επαναληφθεί στο Bασιλικ Θέατρο κατ πιν αιτήσεως του Bασιλέα Γεωργίου I, με μικρ τερη απήχηση. Oμως, ταν με αυτ το σχήμα η Nτάνκαν θα περιοδεύσει στη Bιέννη, το M ναχο και το Bερολίνο, δεν θα γνωρίσει καμιά επιτυχία. Tα Eλλην πουλα επιστρέφουν στην Eλλάδα.
KYPIAKH 28 NOEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH
39
View more...
Comments
