Στρατιωτική Ιστορία Τεύχος 18

ERICH

HARTMANN

m1

μ

Α

ϊ ϊ Μ

η

ϊ η ΐ ϊ

ΤΕΥΧΟ Σ

18

· Φ Ε Β Ρ Ο Υ Α Ρ ΙΟ Σ

1998

Μ Η Ν Ι Α Ι Ο Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο ΓΙΑ ΤΗΝ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η ΚΑΙ Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΕΝΕΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΟΙ ΚΟΥΑΔΟΙ ΕΙΣΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ Λ ΥΝΑΜΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ (1940-411

6 Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ ΑΗΤΤΗΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΨΥΧΗΣ 16 ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΕΝΕΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ 23 Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ Δ ΥΝΑΜΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ (1940-41) 30 ΑΠΟ ΤΟ ΕΛ ΑΛΑΜΕΪΝ ΣΤΗΝ ΤΥΝΙΔΑ Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΦΡΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΥΜΜΑΧΟΥΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΣΤΡΑΤΙΩΝ "ΑΦΡΙΚΑ" 36 ΓΑΛΛΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΕΡΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ TOY BOURGET 44 ERICH HARTMANN 0 ΞΑΝΟΟΣ ΙΠΠΟΤΗΣ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΑΣ 54 ΤΟ ΔΡΑΜΑ ΤΗΣ ΣΕΡΒΙΑΣ ΣΤΟΝ Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ 64 Ο "ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ" ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΤΑ ΑΡΜΑΤΑ ΣΕ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΡΟΛΟ (1964-1965) 70 ΟΙ ΚΟΥΑΔΟΙ ΕΙΣΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΜΟΝΙΜΕΣ Η συγκλονισ τική σύγκρουση μ εταξύ Ελλήνων και Π εραώ ν στις Θερμοπύλες, εισ έρ χ ετα ι στην τ ε λ ε υ τα ία και πιο δραμ ατική φάση τη ς (πίνακας του Brian Palmer).

4 74 75 76 77 78 79 80 82

ΣΤΗΛΕΣ

Ε ΙΔ Η ΣΕ ΙΣ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ; ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ Μ ΟΝΤΕΛΙΣΜ ΟΣ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Q U IZ ΓΝΩΣΕΩΝ

"ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό - Κυκλοφορεί στις αρ χές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: ΛΕΩΝΙΔΑΣ Σ. ΜΠΛΑΒΕΡΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ: ΜΙΧΑΗΛ 0 ΙΚ 0 Ν 0 Μ Α Κ 0 Σ , Α ντισ τράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποσ τράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ. Υ ποσ τράτηγος ε .σ τ Καθηγητής Στρα τιω τικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υ ποσ τράτηγος ε.α., Καθηγητής Στρα τιω τικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩ ΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ Υ π οσ τράτηγος ε.α. / ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος Λ ΠΝ ε.α. / ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΔΑΡΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΡΥΚΑΣ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΠΩΤΟΠΟΥ,· ΟΣ ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ / ΖΑΦΕΙΡΗΣ ΡΩΣΣΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΑΡΟΥΦΑΛΗΣ Ν ΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΦΑΙΔΩΝ ΚΟΧΙΛΑΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΤΖΑΧΟΣ Σ Τ Ε '. ΟΣ ΔΕΜΗΡΑΣ / ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ * 9 ' ΑΘΗΝΑ /ΤΑΧΥ Δ Ρ Ο Μ ΙΚ Η ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 38.21.985 / 38.11.386 · FAX: 38.11.386 · ΣΥΝΔΡΟ ΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ (ΕΤΉΣΙΑ 11 TEYXV 8.800 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟ Θ Η ΚΕΣ-ΤΡΑΠ ΕΖΕ ΣΌ ΡΓΑ Ν ΙΣΜ Ο Ι ΚΛΠ. 15.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝ Δ ΡΟ Μ ΕΣ ΕΞΩ ΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 10.000 ΔΡΧ. / ΚΥΠΡΟΣ 10.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 10.500 ΔΡΧ · ΕΠΙΤΑΓΈΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951, 10210 ΑΘ ΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θ εμισ τοκλέου ς 49. Αθήνα · Ο ΙΚΟ ΝΟ Μ ΙΚΟ Σ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · FILMS: GRAFFITI · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-Ι. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΚΛ. ΚΟΥΚΙΑΣ & ΥΙΟΙ ΟΕ

Ε

ΗΜ ΕΡΙΔΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Ο Σ ύ λλ ο γ ο ς τω ν Α θηνα ίω ν διοργάνω σ ε σ τις 7 Φ εβρου ά ριο υ 1998, σ την α ίθ ου σ α δ ια λ έξεώ ν το υ (Κ έκρ ο π ο ς 10, Πλάκα), η μ ε ρ ί­ δα μ ε θ έ μ α : “ ΟΙ ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΑΙΩ ΝΕΣ ΤΗΣ ΑΘ ΗΝΑΪΚΗΣ ΙΣΤΟ ΡΙΑΣ” (έν α ρ ξη Λ α τιν ο κ ρ α ­ τία ς έω ς 1700 μ.Χ.). Ο μ ιλ η τέ ς ή ­ τα ν οι: Θ εο δ ώ ρ α Δ ρού λια -Π α νο ύση, εκ π α ιδ ευ τικ ό ς , μ ε θ έ μ α “ Σ ε ­ λ ίδ ε ς τ η ς Α θ η να ϊκή ς Ισ τορ ία ς κα­ τ ά τη μετά β α σ η από τ η ν Β υ ζα ν τι­ ν ή στη Λ α τιν ική κυ ρ ια ρ χ ία ", Νί­ κο ς Ν ικο λο ύ δ η ς, ισ τορ ικός, με θ έ μ α “ Σχεδία σ μα τ η ς ισ τορίας τ η ς Κ α θ ο λ ική ς Ε κκλησ ία ς σ την Α θ ή ν α ” (1204-1687)” , Δ η μ ο σ θ έ­ ν η ς Ζιρώ, α ρ χ ιτέκ τω ν ΥΠ.ΠΟ., μ ε θ έ μ α “ Ν ε ώ τε ρ ε ς π α ρ α τη ρ ή σ εις για τ η δ υ τικ ή οχύρω ση τ η ς Α κρ ό ­ π ο λ η ς", Χ ά ρης Κ ο υ τελ ά κ η ς, φ ι­ λόλο γο ς, μ ε θ έ μ α “ Π ό ρ το Leone Π ό ρ το Δ ρ ά κ ο ” , και Σ τέ λ ιο ς Μ ο υ ζά κη ς, ισ το ρ ιο δ ίφ η ςσ υ γγρ α φ έα ς, μ ε θ έ μ α “ Τα χωριά το υ Λ εκ α νο π εδ ίο υ και η σχέση τ ο υ ς μ ε τ η ν Α θ ή να (15ος - 18ος α ιώ νας)” . Π α ρά λλη λα έ γ ιν ε προ­ βολή διαφανειώ ν. Ε π α κολού θησ ε σ υζήτησ η, τη ν οποία σ υ ν τό ν ιζε ο κ. Ν ίκος Ν ικο λο ύ δ η ς.

80ή ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ TOY CAMBRAI Κ ατά τ ο διά σ τη μ α 21-23 Δ ε ­ κ εμ β ρ ίο υ 1997 π ρ α γμ α το π ο ιή θ η καν στη γα λλ ική π όλη Cambrai οι εο ρ τα σ τικ έ ς εκ δ η λ ώ σ εις για τη ν 80ή ε π έ τε ιο από τ η ν ομώ νυμη μάχη το υ Α' ΠΠ μ ε τα ξύ τω ν αγγ λο-γα λλικώ ν δ υ νά μ εω ν και τω ν

Ι

Δ

Η

α ντίσ τοιχω ν τ η ς Α υ το κ ρ α το ρ ικ ή ς Γερμανίας. Η σ ύγκρο υσ η α υ τή απ ο τέλ εσ ε “ κο μ β ικ ό σ η μ είο ” για τ η ν μ ε τ έ π ε ιτα α νά π τυ ξη και ε ξ έ ­ λ ιξη το υ ά ρ μ α το ς ω ς το υ κυ ρ ία ρ ­ χου όπ λου σ το π εδ ίο τ η ς μά χης. Η τα ν η πρώ τη φ ορά σ την ισ τορία κα τά τ η ν οπ οία τα ά ρ μ α τα μά χης χρ η σ ιμ ο π ο ιή θ η κα ν μαζικά από το Β ρ ε τα ν ικ ό Σ τρ α τό . Σ τα πλαίσια τω ν εο ρ τα σ τικώ ν εκδ η λώ σ εω ν π ρ α γμ α το π ο ιή θ η κε εντυπ ω σ ιακή π α ρέλασ η το υ προσωπικού το υ 1ου και το υ 2ου Βασ ιλικού Σ υ ν τά γ μ α το ς Α ρ μ ά τω ν (1st και 2nd Royal Tank Regiment) το υ Β ρ ε­ τα ν ικ ο ύ Σ τρ α το ύ , τω ν οποίω ν άρ­ μ α τα μ ά χης σ υ μ μ ετείχ α ν σ την πρώ τη α υ τή αρμ α τομ α χία , σ το υ ς δ ρ ό μ ο υ ς τ η ς ισ το ρ ική ς γ α λλ ική ς π όλης.

ΗΟ ΥΝΕΣΚΟ ΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΟΥ (ΔΕΝ) ΜΑΘΑΙΝΟΥΝ ΤΑ ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΑ Η σ υγγρα φ ή τω ν βιβλίω ν ε λ ­ λ η ν ικ ή ς ισ τορ ία ς που διδ ά σ κο ­ ν τα ι τα Ε λληνόπ ου λα σ τα σχο­ λ εία το υ ς , είνα ι α π ο τέλ εσ μ α τω ν ο δ ηγιώ ν που δ ίδ ει η π αγκόσ μια π ο λιτισ τική οργάνω ση το υ ΟΗΕ (η ΟΥΝΕΣΚΟ) σ τα μ έ λ η τη ς , στα πλαίσια τω ν προσ π αθειώ ν το υ κ α τα β ά λ λ ει γ ια τη μείω ση τω ν ε ­ θ ν ικισ τικώ ν φ ανατισ μώ ν μέσω τω ν ισ τορ ικώ ν βιβλίων. Α υ τό τ ο σ υμπ έρασ μα π ρ ο έκ υ ψ ε από τη ν απ άντησ η το υ υφ υ π ου ργού Ε θ ν ι­ κ ή ς Π α ιδ εία ς και Θ ρ η σ κ ευ μ ά τω ν Γιάννη Α νθόπ ου λο υ σ τη ν υπο-

Ανδρες του 1ου Βασιλικού Συ ντά γμ α το ς Αρμάτων, μ ε επ ικεφαλής τις σημαίες του Σ υ ντά γμ α το ς τους, παρελαύνουν στις οδούς της γαλλικής πόλης Cambrai.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Σ

Ε

Ι

Σ

0 Δ ΙΑ ΓΩ Ν ΙΣΜ Ο Σ ΤΗΣ IPMS Από τη ν 1η έω ς τις 9 Μ α ρ τίο υ θ α δ ιε ξ α χ θ ε ί ο ετή σ ιο ς διαγω νισ μ ός π λαστικού μ ο ν τέλ ο υ τη ς IPM S Ε λλάδ α ς, σε α ί­ θο υ σ α το υ δ η μ α ρ χ είο υ Κ αισ αριανής (Κ λα ζο μ ενώ ν και Β ρυού λω ν). Ω ρ ες λ ε ιτο υ ρ γ ία ς : 1 0 .0 0 -1 3 .0 0 και 1 7 .00 -21 .00 . Π αράδοσ η μ οντέλω ν: Δ ε υ τ έ ρ α 2 Μ α ρ τίο υ (1 7 .0 0 -2 1 .0 0 ) και Τρίτη 3 Μ α ρ τίο υ (0 9 .0 0 -1 3 .0 0 και 17 .0 0 -2 1 .0 0 ). Ε γκα ίνια : Τε­ τά ρ τη 4 Μ α ρ τίο υ (1 9 .0 0 ). Απονομή βρα βείω ν: Σ ά β β α το 7 Μ α ρ τίο υ (19 .00 ).

β λ η θ είσ α σ το Κ οινο βού λιο , πριν από τρ ία χρό νια , επ ερ ώ τησ η το υ β ο υ λ ε υ τή το υ ΠΑΣΟΚ και πρώ ην υφ υ π ου ργού Ε ξω τερ ικώ ν Γιάννη Καψή. Μ ε τ η ν ερ ώ τησ ή το υ ο β ο υ λ ε υ τή ς κ α τή γ γ ε ιλ ε τις μ ε γ ά ­ λ ε ς ε λ λ ε ίψ ε ις τω ν βιβλίω ν Ισ το­ ρία ς το υ Γυμνασίου και το υ Λ υ κ είο υ επ ί κο ρυφ α ίω ν γ εγ ο ν ό ­ τω ν τ η ς ελ λ η ν ικ ή ς - κυρίω ς Ισ τορίας, όπως είνα ι η άλωση τ η ς Κ ω νσ τα ντινού π ο λης και η Μ ικρ α ­ σ ιατική κα τα σ τρ ο φ ή . Η απ άντησ η στη σ η μ α ντικ ή - κα τά τη ν άποψή μα ς - κα τα γ γ ελ ία το υ β ο υ λ ε υ τή ή λ θ ε μ ε κα θ υ σ τέρ η σ η τρ ιώ ν ε ­ τώ ν (!!!) από το Υ π ουργείο Π α ιδ εί­ ας και τε λ ικ ά π ρ ο κά λ εσ ε π λ ή θ ο ς δια π α ρ α τα ξια κώ ν α ντιδρ ά σ εω ν στο Κ οινο βού λιο . Η απ άντηση το υ υφ υ π ου ρ γού Π α ιδ εία ς π αρα­ τ ίθ ε τ α ι α υ τούσ ια : “ Για τ η ν έ κ τ α ­ ση που δ ίν ο υ μ ε σ τη Μ ικρα σ ια τι­ κή κα τα σ τρ ο φ ή , εά ν α υ τή π ράγ­ μ α τι δ ε ν είνα ι επ α ρ κή ς και έ ­ χ ο υ μ ε δ ε ι όλα τα βιβλία, σας ε ν η ­ μ ερ ώ ν ο υ μ ε ό τι έχ ο υ μ ε δώ σει ε ­ ν το λ ή ε ίτ ε να α ν α θ εω ρ η θ ο ύ ν , ε ίτ ε να εμ π λ ο υ τισ θ ο ύ ν, ε ίτ ε να αν τικ α τα σ τα θ ο ύ ν πλήρω ς, ό τα ν δ ε ν απ ηχούν α υ τέ ς ακριβώ ς τις α ρ χ ές και ό τα ν δ ε ν έχ ο υ ν όλο ε ­ κείνο τ ο α να γκα ίο ισ το ρ ικό υ λι­ κό, που θ α β ο η θ ά σ την ισ τορ ική α λ ή θ εια και τ η ν α π όλυτη ανα­ γ κ α ιό τη τ α ” . Σ ε ά λλο σ ημ είο τη ς α γ ό ρ ευ σ ή ς τ ο υ ο υφ υ π ο υ ρ γό ς Π α ιδ εία ς π ρ ο σ έθ εσ ε: "Είνα ι α­ να μ φ ίβ ο λο ό τ ι η εκ π α ιδ ευ τικ ή αρχή που έ χ ε ι εκ π έμ ψ ει η ΟΥΝΕΣΚΟ, ο δ η γ εί τ ο υ ς σ η μ ερ ι­ ν ο ύ ς λ α ο ύ ς μ ε τ η ν εφ α ρ μ ο γ ή τω ν εκ π α ιδ ευ τικ ώ ν μ εθ ό δ ω ν και τω ν δ ιδ α κτικώ ν θ ε μ ά τω ν σ το ν α­ φ οπ λισ μό τ η ς Ισ τορ ία ς από τ ο ν φ ανατισ μό, π ρ ο κ ειμ έν ο υ να επ ι­ κρ α τή σ ει επ ί γ η ς α υ τό που η χ ρ ι­ σ τιανική θ ρ η σ κ εία επ ιδιώ κει, τη ν επ ί γ η ς ε ιρ ή ν η ” . Ο μω ς ο “ φ ιλ ειρ η ν ισ τ ή ς -ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ισ τ ή ς ” υφ υ π ο υ ρ γ ό ς που μα ς π ρ ο έκ υ ψ ε δ ε ν π ερ ιο ρ ίσ τη κ ε σε α υ τή ν τ η ν “ τυ π ικ ή ” και “ ε κ κ α θ ή κ ο ν το ς " α­ π ά ντησ η το υ Υ π ουργείου το υ . Π ροχώ ρησ ε έν α β ή μ α παραπέρα ε μ φ α ν ιζό μ ε ν ο ς τε λ ικ ά “ βα σ ιλικό­ τ ε ρ ο ς το υ β α σ ιλέω ς” , π ρ ο σ θ έ το ­

ντα ς: “ Α ναφ έρω τη ν εκ π α ιδ ευ τι­ κή αρχή τ η ς Ο ΥΝΕΣΚΟ. Εάν δ ε ν σ υ μ φ ω νείτε μ ε τ ο ν αφ οπ λισμό τ η ς Ισ τορ ίας, να το π ε ίτε. Α υτή είνα ι όμω ς μια γ εν ικ ή α ρχή, π ρο­ κ ε ιμ έ ν ο υ να σ υμβιώ νουν ειρ η ν ι­ κά οι λα ο ί σ ή μ ερ α και όχι να ε ­ μ π λ έκ ο ν τα ι σε π ο λ ε μ ικ ές σ υρρά­ ξ ε ις ". Α φ ού πρώ τα θ α υ μ ά σ ο υ μ ε το ν άνθρω π ο, ο οπ οίος (σ υμ)π ροίσ τα ται τ ο υ σ η μ α ντικ ό ­ τα τ ο υ Υ π ο υργείου Ε θ ν ική ς Παι­ δ εία ς και Θ ρ η σ κ ευ μ ά τω ν , κά τι που ίσως ε ξ η γ ε ί και τη ν άγνοια που δ ια κρ ίν ει ένα σ η μ α ντικ ό τ μ ή ­ μα τ η ς ν εο λ α ία ς μα ς για τ ο ισ το­ ρικό γ ίγ ν εσ θ α ι το υ τό π ο υ μας. θ α π ρ έπ ει να το υ υ π εν θ υ μ ίσ ο υ μ ε τα ε ξή ς , που φ α ίν ετα ι ό τ ι τα α­ γ ν ο ε ί: Καλή είνα ι η Ο ΥΝΕΣΚΟ και σ εβ α σ τές οι π ρ ο σ π ά θ ειές τ η ς για τ η ν επ ικρά τησ η τ η ς ε ιρ ή ν η ς σε ό λ ο τ ο ν κόσμο. Ο μω ς οι απ οφ ά ­ σ εις τ η ς έχ ο υ ν τ ο ν χ α ρ α κτή ρ α γ εν ικ ώ ν κ α τε υ θ υ ν τή ρ ιω ν γρ α μ­ μών. Δ εν μ π ορεί να γ ίν ε ι α π ο δ ε­ κ τό τ ο να σ υ γ κρ ίν ετα ι και να βρ ί­ σ κ ετα ι σ την ίδια θ έσ η η χώρα μας, μ ε τα γνω σ τά π ρ ο β λή μ α τα που τ η ς π ρ ο κα λ εί η γ ειτν ία σ ή τη ς μ ε τη ν Τουρκία, μ ε ά λ λ ε ς χώ­ ρ ε ς οι οπ οίες σ υ ν ο ρ εύ ο υ ν μ ε φ ι­ λ ε ιρ η ν ικ έ ς χώ ρ ες - οι οπ ο ίες δ ε ν έχ ο υ ν ε π ε κ τ α τικ έ ς β λ έψ εις ε ν α ­ ν τίο ν το υ ς . Γιατί κ. Α νθόπ ου λε θ α π ρ έπ ει μόνο τα Ε λληνόπ ου λα να μ α θ α ίν ο υ ν ό τ ι οι Τ ο ύρ κο ι ΔΕΝ έσ φ α ξα ν, ΔΕΝ έκ λ εψ α ν , ΔΕΝ β ία ­ σαν, ΔΕΝ ξερ ίζω σ α ν από τ ις πατ ρ ο γ ο ν ικ έ ς τ ο υ ς ε σ τίε ς ε κ α τ ο μ ­ μύρια Ε λ λη ν ες, Α ρ μ έν ιο υ ς κλπ., τ η ν ίδια ώρα που η Τουρκία όχι μό νο δ ε ν σ έβ ε τα ι τ ις κα­ τ ε υ θ υ ν τ ή ρ ιε ς γ ρ α μ μ ές τη ς Ο ΥΝΕΣΚΟ, αλλά εμ φ α ν ίζει ό λ ο υ ς τ ο υ ς γ ε ίτ ο ν έ ς τ η ς “ α ιμ ο δ ιψ ε ίς ” και “ σ φ α γ ε ίς ” και τ ο ν ε α υ τό τ η ς προασπιστή όλω ν τω ν α νθρω π ί­ νων δικαιω μάτω ν; Ο σ ον α φ ορ ά τη ν εκ π λ η κ τικ ή ευα ισ θησ ία και τ η ν τα χ ύ τη τα α ­ π ά ντησ η ς (μόνο τρ ία χ ρ ό νια κα­ θ υ σ τέρ η σ η ...), α υ τή δ ε ν μα ς ε κ ­ πλήσ σ ει από τη σ τιγμ ή που το υ Υ π ουργείου Ε θ ν ική ς Π α ιδ εία ς και Θ ρ η σ κ ευ μ ά τω ν π ρ ο ϊσ τα τα ι ο

γ νω σ τό ς Yta τ η ν α ν α β λ η τικ ό τη τα το υ (κα ι από τ η ν προϋπ ηρεσ ία το υ σ το Υ π ουργείο Ε θ ν ική ς Α μυ να ς) Γεράσ ιμος Α ρ σ έν η ς. Ο τε λ ε υ τ α ίο ς σ τα τρ ία χ ρ ό νια τ η ς παρουσίας τ ο υ (1993-1996) στο ΥΕΘ Α δ ε ν υπ έγραψ ε κα μ ία μ ε γ ά ­ λη σ ύμβασ η για τ ο ν εξο π λ ισ μ ό τω ν Ε λληνικώ ν Ενόπλων Δ υ ν ά μ ε­ ων, ενώ π α ρ έμ εν α ν γ ια π ερισ σ ό­ τ ε ρ ο υ ς από 18 μ ή ν ε ς σ το σ υ ρ τά ­ ρι το υ γ ρ α φ είο υ το υ οι σ υμ βά ­ σ εις για τ η ν απ όκτησ η β λ η μ ά τω ν Exocet γ ια τα Mirage 2000 τ η ς ΠΑ, κα θ ώ ς και για τ η ν απ όκτησ η τ η ς έκ τη ς φ ρ εγ ά τα ς κλάσ ης “ Kortenaer" για τ η ν κάλυψ η τω ν επ ιχειρησ ια κώ ν αναγκώ ν το υ ΠΝ. Για τ η ν ισ τορ ία α ν α φ έρ ο υ μ ε ό τι και οι δ ύ ο α υ τέ ς σ η μ α ν τικ ό τα τε ς σ υμ βά σ εις υπ ογρά φ ηκα ν τ ις πα­ ρ α μ ο ν ές τω ν Χ ρ ισ το υ γ ένν ω ν το υ 1996 από τ ο διά δο χό το υ σ το ΥΕΘ Α Α κη Τσ οχατζόπ ουλο, προ το υ κ ιν δ ύ νο υ να “ χ α θ ο ύ ν ” οι χ ρ ο ν ικ έ ς π ρ ο θ εσ μ ίες που προδλέπ ονταν.

ΔΕΝ ΜΕΤΑΚΙΝΕΙΤΑΙ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ Ο π ρ ό εδ ρ ο ς τ η ς Γαλλικής Δ η μ ο κ ρ α τία ς Ζακ Σιράκ, αμέσ ω ς μ ε τά τ η ν εκ λ ο γ ή το υ σ το ύπ ατο αξίω μα τ η ς χώ ρας το υ , είχ ε απο­ φασ ίσ ει να προχω ρήσ ει σ τη δ η μ ι­ ου ρ γ ία εν ό ς μ εγά λο υ Μ ο υσ είου α φ ιερ ω μ έν ο υ σ τις π ρ ώ τες μ ο ρ ­ φ έ ς Τ έχνη ς, το οπ οίο ουσ ιασ τικά θ α σ υ γ κ έν τρ ω ν ε τ ις υπ άρχουσ ες σ υ λ λ ο γ ές τω ν Μ ουσ είω ν το υ Ανθρώ που, τ η ς Α φ ρ ικα νικ ή ς Τέ­ χ ν η ς και τ η ς Τ έχνη ς τ η ς Ω κ εα ­ νίας. Το ν έ ο Μ ο υσ είο, που ή θ ε λ ε να β ρ ίσ κ ετα ι σ το κ έ ν τρ ο το υ Πα­ ρισιού, επ ιθ υ μ ο ύ σ ε να ε γ κ α τα ­ σ τα θ ε ί σ το Palais de Chaillot, ε κ ε ί όπ ου σ ή μ ερ α β ρ ίσ κ ετα ι το Ν α υ τι­ κό Μ ο υ σ είο τ η ς Γαλλίας (Musee de la Marine), τ ο οπ οίο και θ α μ ε ­ τα σ τεγ α ζό τα ν μέσ α σε π αροπ λι­ σ μένα πλοία, π α ρ α β εβ λη μ έν α σ την απ οβά θ ρα τ ο υ Α ο ύ σ τερ λ ιτς

σ το ν Σ η κου ά να . Η απ όφασ ή το υ π ρ ο κά λ εσ ε θ ύ ε λ λ α α ν τιδ ρ ά σ ε­ ων, τό σ ο από τ ο υ ς ν α υ τικ ο ύ ς κ ύ ­ κλ ο υ ς τ η ς Γαλλίας, όσο και από τ ο υ ς π ο λ ιτικ ο ύ ς το υ α ντίπ α λου ς. Οι π ρώ τοι επ ικ α λ ο ύ ν το θ έ μ α τ α π αράδοσ ης, κα θ ώ ς τ ο Ν α υτικό Μ ο υ σ είο τ η ς Γαλλίας β ρ ίσ κ ετα ι σ τη θ έσ η α υ τή για π ο λ λ ές δ ε κ α ε ­ τ ίε ς . Οι δ ε ύ τε ρ ο ι κα τη γο ρ ού σ α ν το ν Γάλλο π ρ ό εδ ρ ο γ ια υ π έρ μ ε­ τρ η μ α τα ιο δ ο ξία , π ροσ π άθεια μί­ μησ ης το υ π ρ ο κα τό χο υ το υ (Φρανσουά Μ ιτερ ά ν ), κα θ ώ ς και γ ια π ε ρ ιττά έ ξο δ α σε μια δύ σ κο ­ λ η επ οχή για το υ ς Γάλλους φ ο ρ ο ­ λ ο γ ο ύ μ εν ο υ ς . Τελικά το Υ π ουργείο Π ο λιτισ μ ο ύ τ η ς Γαλ­ λία ς έλ α β ε π ρ όσ φ α τα μια “ Σολομ ώ ν τεια " απ όφαση, ικανοποιώ ­ ν τα ς και τ ις δ ύ ο π λ ευ ρ ές . Σ ύ μ ­ φωνα με τ η ν απ όφασ η τ ο μ ε ν Ν α υ τικό Μ ο υ σ είο τ η ς Γαλλίας δ ε ν π ρ ό κ ειτα ι να μ ε τα κ ιν η θ ε ί από τη θ έσ η το υ , το δ ε σ χέδιο το υ π ρ ο έδ ρ ο υ για τη δ η μ ιο υ ρ γ ία ε ν ό ς ν έο υ Μ ο υ σ είο υ θ α υλοπ οιη­ θ ε ί σ ε ε ύ θ ε τ ο χρ ό νο σε ά λλο χώ­ ρο, σ τη ν π ερ ιο χή Etat quai Branly το υ Παρισιού.

ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΣΤΟ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ TOY BOURGET Οπως έγ ιν ε π ρ όσ φ α τα γνω ­ σ τό, τη ν π ερ α σ μ ένη ά ν ο ιξη το Γαλλικό Ν α υ τικό (Marine Nationale) δώ ρησ ε σ το φ η μ ισ μ έν ο α ερ ο π ο ρ ικ ό μ ο υ σ είο τ η ς χώ ρας (Musee de Γ Air et de Γ Espace) σ το Bourget έν α α ερ ο σ κά φ ο ς ν α υ τι­ κή ς σ υνεργασ ίας τύ π ο υ Breguet Br. 1150 Atlantic, μ ε α ρ ιθ μ ό σ ει­ ρά ς “ 61” . Το α ερ ο σ κά φ ο ς μ έχρ ι τ η ν παράδοσ ή το υ και τ η ν έ ν τα ­ ξή το υ σ τη δύ να μη το υ Μ ο υσ είου α ν ή κ ε σ τη ν α ν τίσ το ιχ η δύ να μη το υ 22ου Σ το λ ίσ κο υ (Rotille 22F), όπως γ ια λ ό γ ο υ ς π α ράδοσ ης απ ο κα λ ο ύ ντα ι οι μ ο ίρ ες α ερ ο σ κα ­

Δ ΙΟ ΡΘ Ω ΣΗ Σ το άρθρο “Οχυρωματικά έργα στην προϊστορική Ελλάδα” (του τεύχους 17)

σημειώθηκαν εκ παραδρομής δύο σφάλματα, με αποτέλεσμα να υπάρχουν νοηματικά κενά. Οι σωστές διατυπώσεις είναι οι ακόλουθες: α) σελ. 41, στήλη α', στίχος 2: “...η διάταξη των περιβόλων μαρτυρεί πείρα επί των πολεμικών πραγμάτων”, β) σελ. 44, στήλη γ’, στίχος 1: “...και δαιδαλώδη στον οικισμό 9 (1800-1650 π.Χ.)”.

Το αεροσκάφος Atlantic που π ροσφ έρθηκε από το Γ ιλ λικ ό Ναυτικό στο Αεροπορικό Μ ουσείο του Bourget, αμέσως μ ετά την άφιξή του στο Μ ουσείο και πριν αρχίσουν οι διαδικασίες “απενερ γοποίησής” του.

φώ ν και ελ ικ ο π τέρ ω ν τ η ς Α ερ ο ­ π ορίας το υ Γαλλικού Ν α υτικού , η οποία ε δ ρ ε ύ ε ι και επ ιχ ειρ εί από τ η ν α ερ ο π ο ρ ική βάση τ η ς NimesGarons. Η επ ίσ ημη παρουσίαση το υ α ερ ο σ κ ά φ ο υ ς μ ε τα ξύ τω ν άλλω ν εντυπ ω σ ιακώ ν ε κ θ ε μ ά τω ν το υ Μ ο υ σ είο υ π ρ α γμ α το π ο ιή θ η κ ε τ ο ν π ερ α σ μένο Σ ε π τέμ β ρ ιο , α ­ φ ού π έρα σ ε από μία ο λ ό κ λη ρ η διαδικασ ία “ α π εν ερ γ ο π ο ίη σ ή ς” το υ , ώ σ τε να φ θ ά σ ει σ το ίδιο επ ί­ π εδ ο μ ε τα υπόλοιπα εκ θ έ μ α τα .

ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΗ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΒΕΤΕΡΑΝΩΝ Σύμφ ω να μ ε δ η μ ο σ ίευ μ α τ η ς β ρ ε τα ν ικ ή ς εφ η μ ερ ίδ α ς “ Indepe­ ndent” , οι Β ρ ετα ν ο ί παλαίμαχοι τ η ς επ ιχείρησ η ς “ Κ α τα ιγίδ α τη ς Ε ρ ή μ ο υ ” (Desert Storm) π ρ ο τίθ εν τα ι να π ρ α γμ α τοπ οιή σ ουν τη ν ύ σ τα τη κίνησ η δ ια μ α ρ τυ ρ ία ς ε ­ ν α ν τίο ν τ η ς κ υ β έρ ν η σ η ς τ η ς χώ­ ρα ς το υ ς , λόγω τ η ς σ υ ν εχ ιζό μ ε­ ν η ς α δ ρ ά νεια ς τ η ς τ ε λ ε υ τα ία ς π ρος τ ο υ ς σ υ ν α δ έλ φ ο υ ς τ ο υ ς οι οπ οίοι έχασ αν τη ζωή τ ο υ ς ή έ ­ χο υν π ρ ο σ β λη θ εί από τ η ν α σ θ έ­ ν εια που είνα ι γνω σ τή σ ή μ ερ α ως “ τ ο σ ύνδ ρ ο μ ο τ ο υ Κ ό λπ ο υ ” . Ε ν τό ς το υ Ια νου α ρίο υ το υ 1998 σ χεδ ιά ζο υ ν να σ υ γ κ εν τρ ω θ ο ύ ν μπ ροσ τά σ το Υ π ουργείο Α μυ να ς τ η ς Β ρ ετα ν ία ς και να επ ισ τρ έ­ φ ο υ ν όλα τα μ ε τά λ λ ια και τ ις ά λ ­ λ ε ς τ ιμ η τ ικ έ ς δ ια κρ ίσ εις που κέρ δ ισ α ν επ ί το υ π εδ ίο υ τ η ς μά­ χ η ς και το υ ς α π ο ν εμ ή θ η κ α ν μ ε τά

τ η ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ ς απο το ν Κόλπο, κ α τα θ έ το ν τά ς τα σ την κ ε ν τρ ικ ή το υ είσ ο δο . Αν π ρ α γμ α ­ το π ο ιη θ ε ί η απ ειλή τω ν Β ρ ε τα ­ νών παλαιμάχω ν, θ α θ ιγ ο ύ ν κα ί­ ρια τ ο γ ό η τρ ο και οι π α ραδόσ εις αιώ νων τω ν Ενόπλων Δ υνά μεω ν τ η ς χώ ρας. Οι παλαίμαχοι υπ ο­ σ τη ρ ίζο υ ν ό τι η παρούσα Β ρ ε τα ­ ν ική κ υ β έρ ν η σ η δ ε ν έχ ει τη ρ ή σ ει τη ν π ρ ο εκ λ ο γ ικ ή τ η ς υπόσχεση γ ια “ μια πλήρη και α ν ε ξά ρ τη τη έ ­ ρ ευ να y ta τις α σ θ έ ν ε ιε ς που π ρ ο­ σ βά λλο υν τ ο υ ς π α λαίμαχους το υ π ο λέμ ο υ το υ Κ όλπ ο υ" ώ σ τε να δ ιεκ δ ικ ή σ ο υ ν τις σ χ ετικ ές απ οζη­ μιώ σ εις (α να π η ρ ικές σ υ ν τά ξεις ) από τ ο δημόσ ιο. Α ξίζ ε ι να σ η μ ειω θ εί ό τ ι 6.000 π ερίπ ου π αλαίμαχοι το υ π ο λέμ ο υ το υ Κόλπ ου είνα ι σ ήμ ερ α α σ θ ε­ νείς, υ π ο φ έρ ο ν τα ς από τ ο “ Σ ύ ν ­ δ ρ ο μ ο το υ Κ όλπ ο υ". Ε κα τό ν σα­ ρ ά ν τα ά λλο ι έχ ο υ ν χάσ ει τη ζωή τ ο υ ς μ ε τά τ η ν επ ισ τροφ ή σ την π α τρίδα το υ ς , α φ ο ύ π ρ ο σ β λή θ η ­ κα ν από τ η ν α σ θ ένεια α υ τή. Μ ό νο τ ο έν α τ ρ ίτ ο τω ν σ η μ ερ ι­ νών ασ θενώ ν, δ η λα δ ή 1.900 π ερ ί­ που παλαίμαχοι, έχ ο υ ν π εριληφ θ ε ί σ το ειδ ικ ό π ρόγραμμα νοσ η­ λ εία ς που έ χ ε ι κ α τα ρ τίσ ει τ ο β ρ ε ­ τα ν ικ ό Υ π ο υργείο Α μυνας.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ Ν. ΓΑΡΟΥΦΑΛΗΣ Ισ το ρ ικ ό ς - Α ρ χαιο λόγος

14 M A X L -ΐ ΤΩίνΙ 5 Ι=12Κ Ί θ Π Υ Λ Ω Ν ΤΗΣ ΑΗΤΤΗΤΗΣ ΨΥΧΗΣ

Α Π Ο ΤΗΝ Ε Κ Β Α ΣΗ ΤΩΝ Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Ω Ν Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Ε Ω Ν

r. m y

ΚΑΤΑ ΤΟ ΔΕΥ ΤΕΡ Ο Ε Λ Λ Η Ν Ο Π Ε Ρ Σ ΙΚ Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο ΕΞΑΡΤΗΘ ΗΚΕ Η ΕΛ ΕΥ Θ Ε ΡΙΑ ΤΩ Ν Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ ΝΑ ΑΝ Α Π ΤΥ ΞΟ Υ Ν Α Ν Ε Π Η Ρ Ε Α Σ Τ Ο Ι ΤΟΝ Λ Α Μ Π Ρ Ο Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο ΤΟΥΣ. Α Ν ΥΠΟΔΟ ΥΛΩ ΝΟ ΝΤΑΝ ΣΤΟ ΥΣ

J "

Π ΕΡΣΕΣ, ΘΑ Υ Π Ο Κ ΕΙΝ ΤΟ ΣΤ Η Ν Α Λ Λ Ο Τ Ρ ΙΩ Σ Η ΚΑ Ι ΣΤΟ Ν ΑΘ ΕΡΑΠΕΥΤΟ Ε Υ ΤΕ Λ ΙΣΜ Ο ΤΩΝ Η Θ Ω Ν ΤΟΥΣ. ΕΤΣΙ Η ΑΥΤΑΠΑΡΝΗΣΗ ΤΟΥ Β Α Σ ΙΛ ΙΑ ΤΗΣ ΣΠ ΑΡ ΤΗ Σ Λ Ε Ω Ν ΙΔ Α Σ Τ ΙΣ Θ ΕΡΜ Ο ΠΥΛΕΣ, Φ Α Ν Ε Ρ Ω Ν Ε Ι ΟΧΙ Μ Ο Ν Ο Ε Ν Α Ν ΑΣΤΕΙΡΕΥΤΟ , Σ Χ Ε Δ Ο Ν ΥΠΕΡΛΟΓΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟ Ν Σ Η Μ Ε Ρ ΙΝ Ο Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο , Η Ρ Ω ΙΣ Μ Ο , Α Λ ΛΑ ΣΥ ΓΧ Ρ Ο Ν Ω Σ ΤΗ Μ ΕΓΑΛΟ ΣΥΝΗ Ε Ν Ο Σ ΛΑΟΥ, ΠΟ Υ ΣΤΑΘΗΚΕ ΣΤΟ ΥΨΟΣ ΤΩΝ Π Ε ΡΙΣΤΑ ΣΕ Ω Ν Κ Α Ι ΕΧΟΝΤΑΣ Μ ΙΑ Οι Σ π α ρ ΐια τ ε ς , ως α ν δ ρ ε ς η ρ υ βαδιζαν π ρ ΐ& τ ο & ά ν α το , π ρ α γμ α το π ο ιο ύ ν τη ν τε λ u jQ ia το υ ς ηρω ική έ ξο δ ο εν α ν τίο ν των Π ερ σ ώ ν (‘U sti θ α ν ά τω έξο δ ο ν ”) (πίν P e t r-C onnolly, Ή Π ο λ εμ ικ ή τέχ ν η των αρχρίω ν Ε λλήνω ν", εκ δ . I. Σ ιδ έ ρ η ς ).

ΕΣΩΤΑΤΗ ΙΣΤΟ Ρ ΙΚ Η ΑΥ ΤΟ ΣΥ Ν Ε ΙΔ Η ΣΙΑ Χ Α ΛΚ ΕΥΣΕ Μ Ε ΤΑ ΣΩΜΑΤΑ ΤΩ Ν ΤΕ Κ Ν Ω Ν ΤΟΥ ΤΟ ΙΔ Α Ν ΙΚ Ο ΤΗΣ ΕΛΕΥΘ ΕΡΙΑΣ. ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ένδ οξη νίκη τη ς αθηναϊκής οπλιτικής φάλαγγας στον Μαραθώνα, το 490 π.Χ., κατέσ τησε αναπότρεπτη και 6έ6αιη τη ν ανταπόδοση από τη ν πλευρά τη ς Περσίας, μια και η αναπάντε­ χη ή ττα υπήρξε μια προσβολή και ένα κακό προηγούμενο, που ή τα ν κάτι παραπάνω από αναγκαίο να π αταχθεί παραδειγματικά. Η ε ­ πανάσταση τη ς Αιγύπτου (486 π.Χ.) και τη ς Βαβυλώνας (484 π.Χ.), αποτέλεσαν χαρακτη­ ρισ τικές περιπτώσεις για το πώς έπρεπε να αντιδράσει η Περσία. Η ειλη μμ ένη απόφαση του Δαρείου, γυμνή πλέον από κάθε πρόσχημα, δ εν εξαντλ ή θ η κ ε στην τιμωρία ή τη ν εκδίκηση, αλλά αφορούσε τη ν πλήρη υποταγή τη ς Ελλάδας. Επισήμως, βέβαια, οι Π έρσες δ εν έδειχναν ε ­ νοχλημένοι και προπαγάνδισαν με επιμέλεια τη ν απατηλή εντύπωση πως γΓ αυτούς ο Μα­ ραθώνας ήταν ένα συνοριακό συμβάν μικρής σημασίας. Τον Δαρείο, που π έθανε το 486 π.Χ. μ ετά από 36 χρόνια βασιλείας, διαδέ­ χ θ η κε ο γιος το υ Ξ έρξης, ο οποίος, αφού έ ­ π νιξε στο αίμα τη ν επανάσταση στην Αίγυπτο (484 π.Χ.) και λίγο αργότερα στη Βαβυλώνα, άρχισε το 483 π.Χ. να π ροετοιμάζεται για τη ν επίθεσή του κατά τη ς Ελλάδας. Οι σ τιγμές ή ­ τα ν κρίσιμες για το υς Ελληνες, καθώς από τη ν έκβαση τω ν πολεμικώ ν επιχειρήσεων επ ρόκειτο να εξα ρ τη θ εί η ελευ θ ερ ία το υ ς και το ενδ εχό μενο να μ ετατραπ εί η Ελλάδα σε σατραπεία τη ς Περσίας. Αν υποδουλώνονταν ή τα ν σίγουρο πως δ εν θα ή τα ν δυνατό να αν τέξο υ ν τη ν ασφυκτική πίεση τη ς περσικής αυτοκρατορίας και θα αλλοτριώ νονταν υπό τη ν επίδραση “τη ς π νευματικής α ν ελ ευ θ ε­ ρίας και τη ς κυριαρχίας το υ ιερατείου που υπήρχε στους ανατολικούς λα ού ς” (U. Wilcken). '

δας και οι Καρχηδόνιοι τα υτόχρονα (...) να υποτάξουν το υ ς Ελληνες τη ς Σικελίας και τη ς Ιταλίας” (μετάφρ. Απ. Παπανδρέου). Στη Σπάρτη και τη ν Αθήνα δ εν έσ τειλε απεσταλ­ μένους. Η εκσ τρατεία του Ξέρξη αποτελούσε συνδυασμό χερσαίων και ναυτικών επιχειρή­ σεων, σύμφωνα με τη ν πάγια τα κτική των Περσών. Το κύριο σχέδιό το υ αποσκοπούσε στη συντριβή τη ς κυρίως Ελλάδας, με τη συνδυασμένη δράση στρατού και στόλου. Ο όγκος του περσικού στρατού, ακολουθώ ­ ντας παραλιακές οδούς, θα σ υνέτριβε κάθε ελληνική αντίσταση, ενώ ο στόλος θα εμπό­ διζε ενέρ γ ειες του ελληνικού στόλου. Φορ-

Π Ρ Ο Ε Τ Ο ΙΜ Α Σ ΙΕ Σ ΤΩΝ Π Ε Ρ ΣΩ Ν

0 λ ε γ ό μ εν ο ς α ν δ ρ ιά ντα ς το υ Λεω νίδα (Α ρχαιολογικό Μ ο υ σ είο Σ π ά ρ τη ς).

Η

8 ■

Οι προετοιμασίες το υ Ξέρξη, διπλωματι­ κές και σ τρατιω τικές, που άρχισαν το 483 π.Χ., υπήρξαν κολοσσιαίες και ξεπέρασαν κά­ θ ε προηγούμενο. Τα πάντα εκτελέσ τη κα ν με μ εθ ο δ ικό τη τα και προγραμματισμό. Εργα τ ε ­ χνικά και εφοδιασμού, στρατολόγηση ανδρών από κάθε σατραπεία τη ς αυ τοκρα το ­ ρίας και διπλωματικές αποστολές, δίνουν μια εξα ιρ ετικά εντυπωσιακή εικόνα τη ς δύναμης του αχανούς περσικού κράτους κατά τη ν ε ­ ποχή τη ς μεγάλης ακμής του. Στον διπλωματικό το μ έα ο Ξ έρξης επεδίω ξε να εξασφαλίσει συμμάχους και συγχρόνως να διασπάσει το υ ς Ελληνες. Απε­ σ ταλμένοι του βασιλιά ταξίδεψ αν προς τη ν Καρχηδόνα, τη Θεσσαλία, τη Βοιωτία, το Αργος και αλλού. Μια συμμαχία με τη ν Καρ­ χηδόνα θα εμπόδιζε το υ ς Ελληνες τη ς Δύ­ σης να βοηθήσουν τη μητροπ ολιτική Ελλά­ δα. Ο Η ρόδοτος αφ ήνει να διαφανεί πως οι σ υγχρονισμένες επ ιθέσ εις Περσών και Καρχηδονίων ήταν συμπτωματικές. Ομως ο Διό­ δωρος (ΙΑ',4) αναφέρει πως “ ο Ξ έρξης έσ τει­ λ ε πρέσβεις προς το υ ς Καρχηδόνιους να διαπ ραγματευθούν μια συμμαχία (...), ώστε αυτός να εκσ τρα τεύ σ ει ενα ντίον τη ς Ελλά­ ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τηγά πλοία (ολκάδες) μ ετέφ ερ α ν τερά σ τιες π οσ ότητες τροφίμω ν σε απ οθήκες εφ οδια­ σμού. Α υτές οικοδομήθηκαν σε κα τάλληλες τοπ οθεσ ίες στη Θράκη και τη Μ ακεδονία για τη ν εξασφάλιση του ανεφοδιασμού του πο­ λυάριθμου περσικού στρατού, που είχε αρχί­ σει να σ υγκεντρώ νεται στις Σάρδεις από ό­ λ ες τις σατραπείες τη ς πανίσχυρης αυ το ­ κρατορίας των Αχαιμενιδών.

Ο Ι Π Ρ Ο Ε Τ Ο ΙΜ Α Σ ΙΕ Σ ΤΩΝ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν ΚΑΙ Η Ψ ΥΧΟ ΛΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ Οι προετοιμασ ίες τω ν Περσών κλόνισαν σοβαρά το ηθικό τω ν Ελλήνων και η περσική προπαγάνδα είχε καλλιεργήσ ει κλίμα η ττο ­ πάθειας στις π ερισ σ ότερες ελλ η ν ικές πό­ λεις. Είναι τραγική η διαπίστωση το υ Wilcken ό τι “ στη μεγάλη αυτή στιγμή δ εν επ έδειξα ν όλοι οι Ελληνες το ίδιο υψηλό φ ρ ό νη μα ” . Ο Μ εγαρέας ποιητής Θ έογνις αναφ έρεται με πίκρα στην “ ολέθρια διχόνοια των Ελλήνων” (“ στάσις Ελλήνων λα ο φ θ ό ρ ο ς” , στ. 781). Την κατάσταση επιβάρυνε ακόμα περισσότερο

το μαντείο τω ν Δελφών, με χρησμούς που προοιω νίζοντο καταστροφές: “ Φύγε από το σπίτι σου και το σ τρογγυλό κάστρο ψηλά τη ς πατρίδας σου και πήγαινε στην άκρη του κό­ σμου. (...) όλα τα γκρ εμ ίζει κάτω η φωτιά και ο τρ ο μ ερ ό ς Αρης πάνω στο Συριακό άρμα (...) ψηλά από τη ν οροφή τρ έχ ει μαύρο αίμα, προμήνυμα συμφοράς μοιραίας” (Η ρόδοτος, VII, 140/μετ. Πανέτσος). Αυτή η μοιρολατρική συμπεριφορά το υ Μ αντείου, υπαγορευμένη σίγουρα από τις δ ελφ ικές αρχές, θεω ρή θη κε ύποπτη και ένοχη για μηδισμό από νεώ τερους ιστορικούς (Wilcken, Parke, Π ελεκίδης), σε σ τιγμές που ο Ελληνισμός δ ιέτρ εχ ε τον μεγαλύτερο κίνδυνο αφανισμού του. Το γενικό ψυχολογικό κλίμα στην Ελλάδα ή τα ν απ ογοητευτικό! Αλλοι Ε λληνες από α­ νάγκη και άλλοι από προσωπικά και ιδιοτελή συμφέροντα, προσχώρησαν στους Πέρσες ή έμειναν ουδ έτερο ι. Ετσι, όταν το φθινόπωρο του 481 π.Χ. η Σπάρτη και η Αθήνα αποφάσι­ σαν να συγκαλέσουν Πανελλήνιο Συνέδριο για να σχεδιάσουν τη ν αντίδρασή το υ ς ένα­ ντι τη ς επ ερχόμενης περσικής λαίλαπας, δεν σ τάθηκε δυνατό να σ υγκροτηθεί ενιαίο εθ ν ι­ κό μέτωπο. Π ολλές ελλη νικές πόλεις, η Θεσ­ σαλία, το μ εγαλύτερο μέρος τω ν βοιωτικών πόλεων και μικρότερα φύλα όπως οι Μαλιείς, οι Αχαοί, οι Δόλοπες, οι Αινιάνες, οι Περαιβοί και οι Μ ά γνητες, ελπίζοντας σε βοήθεια του Ξέρξη για να μπορέσουν να υπερισχύσουν τω ν αντιπάλων τους, δ εν σ υμμετείχαν στο συνέδριο. Το Αργος, από μίσος κατά τη ς Σπάρτης, συνήψε μυστική συμμαχία με την Περσία. Επισήμως δήλωσε ο υ δ ετερ ό τη τα , προβάλλοντας στο συνέδριο απ αράδεκτες απαιτήσεις (30 χρόνια ανακωχή με τη Σπάρτη και τη ν αρχηγία στο ήμισυ του συμμαχικού στρατού) και κρύβοντας τα φιλοπερσικά του αισθήματα. Στη Θήβα ανάλογες τάσ εις ήταν κυρίαρχες, όμως η απόφαση για άμυνα στις Θ ερμοπ ύλες τη ς στέρησαν το πρόσχημα και τη ν υποχρέωσαν να προσχωρήσει στη συμμαχία. Ωστόσο πρέπει να λ εχ θ εί πως αρκετοί από το υ ς Ελληνες, όπως λ.χ. οι Θεσσαλοί, οι οποίοι κατά το ν Η ρόδοτο (VII, 172) αρχικά ή­ ταν δ ια τεθ ειμ έν ο ι να αντισ ταθούν, “ η ανά­ γκη το υ ς έκα νε να μηδίσουν” . Μάλιστα έ ­ σ τειλαν α γγελιοφ όρους στο συνέδριο στον Ισθμό, ζητώ ντας να “ φρουρηθούν τα στενά του Ολύμπου για να π ροσ τατευθεί από τον πόλεμο η Θεσσαλία και ολόκληρη η Ελλάδα” . Ζήτησαν από το υ ς ε κ εί σ υγκεντρω μένους Ε λληνες να στείλουν πολύ στρατό, διαφ ορε­ τικά δήλωσαν πως ήταν υποχρεω μένοι να έρ ­ θ ου ν σε συμβιβασμό με το υ ς Πέρσες. Οι βό­ ρειοι Ελληνες υπήρξαν, κατά μια έννοια, θ ύ ­ ματα τη ς μορφολογίας του εδάφ ους τους, λόγω το υ ό τι αυτοί θα δ έχονταν πρώτοι την περσική εισβολή. Οταν λοιπόν το συμμαχικό συνέδριο έκρινε ως επισφαλή τη θέσ η ά­ μυνας στα Τέμπη (μια και οι Π έρσες είχαν τη δ υνα τό τητα να ενεργήσουν κυκλω τικά από δυτικά περάσματα) και αποφασίστηκε σύ­ μπτυξη και άμυνα στις Θ ερμοπ ύλες, μοιραία, όλα τα ελληνικά φύλα βορείως τη ς γραμμής αυτής, ίσως από ένα ένσ τικτο α υτοσ υντήρη­ σης (Bury & Meiggs), μήδισαν. Α ρνητική ήταν

“Η π ρ ο ετο ιμ α σ ία για τη μάχη των Θ ερ μο π υλώ ν", από πίνακα του Η .Μ . H e rg e t (N atio n al G eographic S ociety).

και η απάντηση του Γέλωνα των Συρακουσών στην έκκληση των Ελλήνων τη ς μητροπολιτικής Ελλάδας για βοήθεια, μια και α νέμ ενε ε ­ πίθεση των Καρχηδονίων. Στον Ισθμό οι αντιπρόσωποι (“πρόβουλοι") τω ν ελληνικώ ν πόλεων που διαπνέ­ ο νταν από τα καλύτερα αισθήματα για το ε ­ θνικό ζήτημα, αποφάσισαν να κη ρυ χθεί πα­ νελλήνια ειρήνη και οι πολιτικοί εξόρ ισ τοι να επισ τρέφουν στην πατρίδα το υ ς (δηλαδή ό­ σοι είχαν εξοστρακιστεί). Συνήφθη Ελληνική Συμμαχία. με τη δέσμευση να πολεμήσουν μαζί εναντίον των βαρβάρων. Π ρόκειται για το πρώτο παράδειγμα σ υνειδητής πανελλή­ νιας πολιτικής. Συνένωσαν τις δυνάμεις τους και ανέθεσαν τη ν ηγεσία (σε στεριά και θ ά ­ λασσα) στη Σπάρτη, μια και οι ά λλες πόλεις, φθονώ ντας τη ν Αθήνα, δήλωσαν πως θα υπάκουαν μόνο σε Σπαρτιάτη ναύαρχο. Η Αθήνα, αντιλαμβανόμενη απόλυτα τη ν κρισι­ μ ότη τα των στιγμών, παραμέρισε τις φιλοδο­ ξίες τη ς και απ οδέχθηκε τη σπαρτιατική η γε­ σία και στον κατά θάλασσα αγώνα, αν και με τις 180 τελευ τα ίο υ τύπου τρ ιήρ εις, που πρό­ σφατα είχε ναυπηγήσει, ήτα ν η μεγαλύτερη ναυτική δύναμη στην Ελλάδα. Ετσι ο βασι­ λιάς Λεωνίδας ανέλαβε τη ν ηγεσία του στρα­ τού και ο Ευρυβιάδης τη ν ηγεσία του στό­ λου. Οπως εξά γετα ι από τη ν εξέλ ιξη τω ν πο­ λεμικώ ν επιχειρήσεων, το ελληνικό στρατη­ γικό σχέδιο ή τα ν προσαρμοσμένο στο αντί­ στοιχο περσικό. Ο ελληνικός συμμαχικός στρατός ανελάμβανε τη ν κρίσιμη αποστολή να σ υγκροτήσει τα πολυπληθή εχθρικά στί­ φη στις Θ ερμοπ ύλες (μια επ ιλεγμένη προς ά­ μυνα τοποθεσία), ενώ ο στόλος θ α προσπα­ θούσ ε να απομονώσει το ν περσικό στόλο

στο Αρτεμίσιο και να ακυρώσει ενδ εχό μενη αποβατική το υ ενέργεια σε κάποια περιοχή τη ς Α ττικής ή τη ς Πελοποννήσου.

ΤΟ Π Ε Δ ΙΟ ΤΗΣ Μ Α Χ Η Σ Ο περσικός στρατός έφ τασ ε στη Μαλίδα τις τε λ ε υ τα ίες η μ έρ ες του Ιουλίου του 480 π.Χ., πέρασε το ν ποταμό Δύρα (Γοργοπόταμο) και σ τρατοπ έδευσ ε στην ευρύχωρη πε­ ριοχή τη ς Αντίκυρας, ανάμεσα στους ποτα­ μούς Μέλανα και Ασωπό, μπροστά από τις Θ ερμοπ ύλες. Η τοποθεσ ία π ροσέφερε όλα τα π λεονεκτή μα τα για τη ν άμυνα το υ μικρού ελληνικού στρατού και πολλά μ ειονεκτή μα ­ τα σε ό,τι αφορά τη ν ευχερή ανάπτυξη τη ς πολυάριθμης περσικής στρατιάς. Οι Θ ερμοπ ύλες ήταν ένα στενό πέρασμα ανάμεσα σε βουνό και θάλασσα, που χώριζε τη ν Τραχίνα από τη Λοκρίδα. Τα στενά, ευρι­ σκόμενα νοτίως τη ς εκβολής του Σπερχειού ποταμού, σχηματίζονταν από τα τελευ τα ία τμήμα τα τη ς Ο ίτης που κατέληγαν κοντά στη θάλασσα. Από το πέρασμα, μήκους εννέα πε­ ρίπου χιλιομέτρω ν και με τρία πολύ στενά σημεία, διερχόταν η μοναδική στρατιωτική ο­ δός προς τη ν κεντρική Ελλάδα. Το πρώτο στενό βρισκόταν δυτικά, κοντά στην Ανθήλη (τόπο συνάντησης του αμφικτυονικού συνε­ δρίου), το δ εύ τερ ο κοντά στο τείχος των Φωκέων και το τρ ίτο ανατολικά, κοντά στους Αλπηνούς, απ’ όπου κάποιος εγκα τέλειπ ε τη Λοκρίδα. Ο Ξ έρξης ή τα ν υποχρεω μένος να περάσει από το στενό για τί οι ά λλες διαβά­ σεις ήταν απ αγορευτικές για ένα τόσο μεγά­ λο στρατό με μεταγω γικά και εφοδιοπομπές. Σήμερα το τοπίο έχει μ ετα β λη θ εί και τα ιστο­ ρικά στενά δύσκολα αναγνωρίζονται, αφού

οι προσχώσεις του Σπερχειού διεύρυναν τη μαλιακή πεδιάδα. Το μόνο αδύναμο σημείο τη ς τοποθεσίας ή τα ν ένα τραχύ και απόκρη­ μνο μονοπάτι, η Ανοπαία ατραπός, που ξε κ ι­ νώντας από τη ν Τραχίνα διέσχιζε το όρος Καλλίδρομο και κα τέληγε ανατολικά των Αλπηνών. Μια μικρή στρατιωτική δύναμη μπορούσε να περάσει από εκ εί και να βρ εθ εί στα νώτα των αμυνομένων. Πρώτο λοιπόν μέλημα του Λεωνίδα ή τα ν η διασφάλιση τη ς α­ τραπού, ώστε να απ οφ ευχθεί πιθανός αιφνι­ διασμός. Οι Φωκείς (1.000 άνδρες περίπου), που γνώριζαν καλά τη ν περιοχή, ανέλαβαν τη φρούρηση τη ς μοιραίας - όπως αποδεί­ χ θ η κε - διάβασης.

Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΤΩΝ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ω Ν Στρατός Περσών Σύμφωνα με τη διήγηση του Η ρόδοτου (VII, 60-99), οι χερσαίες σ τρατιω τικές δυνά­ μεις το υ Ξέρξη ανέρχονταν σε 1.700.000 άν­ δρες! Το “ αναρίθμητο πλήθος π ολέμου” (“ πολέμου σ τίφ ο ς” , Αισχ. “ Πέρσαι” , 20) συμπλήρωναν 80.000 ιππείς και 20.000 Αρα­ βες και Λίβυοι επίκουροι. Μια επίφοβη “χρυσάρματη στρατιά (...) ολάκερη η δύναμη, τη ς Ασίας η γέννα (...) σ τρά τευμα σύμπυκνο, το ξο φ ό ρ ο ι τρανοί και α λογάρηδες” (Αισχύ­ λος, Πέρσαι/μετάφρ. Τ Ρούσσος). Η εντύπωση που προκάλεσε στους Ελλη­ νες η είδηση για τη ν επερχόμενη περσική στρατιά, οι ώρες αγωνίας και ο φόβος, “ υπερδιόγκωσαν” το ν ούτω ς ή άλλως τερ ά ­ στιο στρατό του Ξέρξη. Οι αριθμοί αυτοί έ ­ χουν κριθεί από αρχαίους (Κτησίας, Εφορος) και από νεώ τερο υς ιστορικούς (Beloch, ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η Μ Α Χ Η ΤΩ Ν Θ Ε Ρ Μ Ο Π Υ Λ Ω Ν - Η ΤΡΙΤΗ ΗΜΕΡΑ (3 Αυγούστου 480 π.Χ.)

Α 'Φ ά σ η : “Επί 9α ν ά τω έ ξο δ ο ν " Η Μ Α Χ Η ΤΩ Ν Θ Ε ΡΜ Ο Π ΥΛΩ Ν - 01 ΔΥΟ Π Ρ Ω ΤΕ Σ Η Μ Ε Ρ Ε Σ (1 και 2 Αυγούστου 480 π.Χ.)

Δ Υ Ν Α Μ Ε ΙΣ ΤΩΝ Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ω Ν ΣΤΡΑΤΟΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

ΣΤΡΑΤΟΣ Π Ε Ρ Σ Ω Ν

1. Σύνολο: 6.000 οπλίτες

1. Σύνολο: 400.000 άνδρες (;)

Σημ.: Ο ελληνικός στρατός αριθμούσε 7.000 περίπου οπλίτες, αλλά 1.000 Φωκείς ήταν απασχολημένοι με τη φύλαξη της Ανοπαίας ατραπού.

ΣΤΡΑΤΟΣ Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν

ΣΤΡΑΤΟΣ Π Ε Ρ ΣΩ Ν

1. Ο Λεωνίδας με 1.400 οπλίτες φθάνει στο ευρύτερο σημείο του στενού και επιτίθεται ορμητικά εναντίον του περσικού στρατού.

1. Οι Πέρβες των πρώτων στόχων υποκύπτουν υπό την αφόρητη πίεση της ελληνικής οπλιτικής φάλαγγας, Αλλοι θανατώνονται αμέσως, άλλοι πέφτουν βτη θάλαοοα και άλλοι ουνθλίβονται από τις λόγχες των Ελλήνων και των επερχόμενων Περοων.

2. Θάνατος του Λεωνίδα. Φονική μάχη για τη διάσωση του νεκρού. Οι Ελληνες νικούν.

Β ' Τ ελ ευ τα ία Φάση τη ς μ άχης

“ 7ο σ τρ α τή γ η μ α το υ Λ εω ν ίδ α ”

( “Νυν υπέρ πάντων αγών”)

Α1Φάση: Αρχική συμπλοκή του ελληνικού στρατού με τους Πέρσες. Β' Φάση: Τακτική υποχώρηση των Ελλήνων, παρασύροντας τους Πέρσες προς την κατεύθυνση του ελληνικού στρατοπέδου. Γ' Φάση: Ορμητική ελληνική αντεπίθεση και ανατροπή των πρώτων στοίχων των Περσών, που υποχωρούν με βαρύτατες απώλειες.

1, Η άφιξη του σώματος του Υδάρνη υποχρεώνει τους Ελληνες να αποσυρθούν σε κυκλοτερή διάταξη γύρω από τον λόφο του Κολωνού, αποφασισμένοι για την ύστατη άμυνα.

Δ. Γαρουφ αλής 1998

Wilcken, Bengtson, Bury) και στρατιω τικούς (Sir Frederick Maurice, E.v. Fischer) ως ανακρι6είς και έχουν απορριφθεί. Ο’ στρατηγός Sir F. Maurice, λαμβάνοντας υττόψη τις διαθέσ ιμες π οσ ότητες νερού και τις γ εν ικ ό τερ ες δυσκολίες ανεφοδιασμού σε μια χώρα βραχώδη, υπολογίζει τις χερσαίες περσικές δυνάμεις σε 175.000 περίπου άν­ δρες. Ενας συσχετισμός όμως με τις περσι­ κές δυνάμεις στη μάχη τω ν Πλαταιών (479 π.Χ.), όπου σύμφωνα με το ν Η ρόδοτο (IX, 3032) έλαβαν μέρος 300.000 Πέρσες (αριθμός σήμερα απ οδεκτός) και 110.000 Ελληνες (δη­ λαδή υπήρχε μια φυσιολογική αναλογία 1:3), ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

η επισήμανση ότι ο Ξ έρξης ήταν υποχρεω μέ­ νος κατά τη ν πορεία του μέσα από τη ν Ελλά­ δα να αφ ήνει φ ρ ουρ ές και η προσθήκη των απωλειών των Περσών από μάχες ή επιδη­ μίες, μας επιτρέπ ουν να υ ιοθετήσ ουμε τη ν υπόθεση πως η περσική στρατιά στις Θ ερμ ο ­ π ύλες ανερχόταν σε 400.000 ή και περισσότε­ ρους μάχιμους άνδρες.

1. Οι Πέρσες κυκλώνουν από όλα τα σημεία τους Ελληνες και τους εξοντώνουν όλους με καταιγισμό βελών και ακοντίων.

Δ. Γ ιρ ο υψ α λή ς, 1998.

του παρά μόνο 300 Σπαρτιάτες, 1.000 άλλους Λάκω νες (περίοικους), 500 Μ αντινείς, 500 Τεγ εά τες, 1.120 άλλους Α ρκάδες (οι 120 από το ν Αρκαδινό Ορχομενό), 400 Κορινθίους, 200 Φλειασίους, 80 Μ υκηναίους, 700 Θεσπιείς και 400 Θ ηβαίους σε πανστρατιά το υς Ο πούντιους Λ οκρούς και 1.000 Φωκείς. Συνο­ λικά ο ελληνικός στρατός δ εν υπερέβαινε το υ ς 7.000 οπλίτες!

Στρατός Ελλήνων Από το υς 110.000 άνδρες που παρέταξαν στις Π λαταιές οι Ελληνες, στις Θ ερμοπ ύλες ο βασιλιάς Λεωνίδας δ εν είχε στη διάθεσή

ΑΝΑΜΟΝΗ Π ΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΧΗ Η “ ισοπεδωτική” αριθμητική υπεροχή του περσικού στρατού επ έφ ερε, εύλογα, με­

Η χα ρ ά δ ρ α το υ Ασωπού. Από α υ τή ν α ρ χ ίζει η Ανοπαία α τρ α π ό ς, τη ν οποία α κ ο λ ο ύ θ η σ ε το σώμα το υ Υδάρνη π ρ ο κ ειμ έν ο υ να υ π ερ φ α λ α γ γ ίσ ει το υ ς Ελληνες υ π ερα σ π ισ τές τω ν Θ ερμοπυλών.

γάλη ανησυχία στο ελληνικό στρατόπεδο. Ωστόσο κάθε ιδέα περί εγκατάλειψ ης των στενών ισοδυναμούσε με παράδοση όλης τη ς κεντρ ικής Ελλάδας ως το ν Ισθμό στο έ ­ λεο ς του Ξέρξη. Τα νέα τη ς ξαφ νικής κατα­ στροφής, από θύελλα, του 1/3 του περσικού στόλου στη Σηπιάδα τη ς Μαγνησίας και η αιχμαλωσία 15 ακόμα πλοίων, είχαν αναπτε­ ρώσει το ηθικό στα πληρώματα του ελληνι­ κού στόλου, που έλπιζαν βάσιμα σε μια απο­ φασιστική νίκη. Ηταν πλέον απόλυτα ανα­ γκαίο ο ελληνικό ς στρατός “τη ν εν Θερμοπύλησι εσβολήν φυλάξαι” . Ο Ξ έρξης δ εν δ ιέτα ξε αμέσως επίθεση. Ε μεινε ακίνητος αφ ήνοντας να περάσουν τέσσ ερις ημέρ ες. Π ίστευε πως οι Ελληνες θα αποχωρούσαν τρ ομ οκρα τημ ένοι από τη θ έα του στρατού του. Επιθυμούσε επίσης να ε ­ λ έγ ξε ι το πέρασμα και να σ υλλέξει πληροφο­ ρίες σχετικά με τις δυνάμεις και τις θέσ εις των Ελλήνων. Για το σκοπό αυτό έσ τειλε έ ­ ναν ιππέα κατάσκοπο. Το φωκικό τείχο ς ό­ μως (που είχε επισκευαστεί με σπουδή για τις ανάγκες τη ς άμυνας), δ εν του επ έτρεψ ε να διακρίνει το ν κύριο όγκο του ελληνικού στρατού, εκτό ς από το υ ς Λακεδαιμόνιους που είχαν τα χ θ εί μπροστά από το τείχος. Οπως αναφέρει ο Η ρόδοτος (VII, 208), αυτά που είδ ε του προκάλεσαν τη ν π εριέργεια και τη ν απορία, καθώς “ έβλεπ ε άλλους να

γυμνάζονται και άλλους να κτενίζο ντα ι” . Ο Πέρσης βασιλιάς ζήτησ ε από έναν Ελληνα, το ν Δημάρατο του Αρίστωνα (που ήταν στο περσικό στρατόπεδο), να του εξηγή σ ει τι σήμαιναν όλα αυτά που έκαναν οι Λακεδαιμόνι­ οι. “ Οι άνδρες α υ το ί” , απάντησε ο Δημάρατος, “ ήρθαν εδώ για να μας πολεμήσουν ώ­ στε να μη περάσουμε και προς το ύ το ετοιμ ά ­ ζονται. Αυτό είναι το έθιμό τους: όταν πρό­ κειται να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους, τό τε περιποιούνται τη ν κόμη το υ ς ” (μετάφρ. Ε. Πανέτσος). Του Ξέρξη όλα αυτά του φάνταζαν γ ε ­ λοία και μέσα στην παιδαριώδη καυχησιολογία του αναρω τιόταν πώς θα μπορούσαν τό ­

σο λίγοι να πολεμήσουν τη δική του στρατιά. Την πέμπτη μέρα, βλέποντας πως οι ελπ ίδες του για συνθηκολόγηση του ελληνικού στρατού ήταν μάταιες και αφού στο μ ετα ξύ ο θαλάσσιος αγώνας στο Αρτεμίσιο ήτα ν αμ­ φίρροπος, αποφάσισε να επ ιτεθεί. Πριν από τη γενική επίθεση έσ τειλε, με κήρυκες, μια επιστολή στον Λεωνίδα, με τη ν οποία του ζητούσ ε να τα χ θ εί με το μέρος του και να γίνει μονάρχης στην Ελλάδα. Ο Λεωνίδας του έδωσε μια απάντηση αντάξια του ή θο υς και τη ς φιλοπατρίας του: “Αν ή ξε ­ ρ ες τί είναι το καλό στη ζωή, θα απείχες από το να επ ιθυμείς ξένα πράγματα. Για μένα εί­ ναι καλύτερο να πεθάνω για τη ν Ελλάδα, πα----- Πιθανή παραλία τό 480 ----- Σημϊρινή άκτή ......... ‘Ανοπαία άτροττό< SittttJ

Ανδήλη (Νέα)

Π ιρ σ ικ ό Σ τρ α τό τη δ ο ’Ελληνικό Σ ιρ α τό ττίδ ο

Άλπ ηνοΙ

ΤΡΑΧΙΧ

öp. Ο ίτη

•

Μώλος

ΑΝΒΗΑΗ (ΑΡΧΑΙΑ)

,-· Τοπογραφικό σχέδιο των .···' Θ ερμοπ υλώ ν τη ν εποχή της μ ά χ η ς, μ ε το σ τρ α τό π εδ ο των Π ερσώ ν (μ ε τα ξύ τω ν π οταμώ ν Μ έλα να και Ασω πού) και α υ τό τω ν Ελλήνω ν σ το δ ε ύ τε ρ ο σ τεν ό (“ Ισ το ρ ία το υ Ελληνικού Ε θ ν ο υ ς ”, Ε κ δ ο τικ ή Αθηνώ ν).

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ρά να είμαι μονάρχης στους ομοφύλους μου ” (Πλούταρχος, Ηθικά, 225,10). Ο ταν για δ εύ τερ η φορά ο Πέρσης βασιλιάς, θεω ρώ ­ ντας ως αναίδεια τη ν απάντηση του Σπαρτιά­ τη επικεφαλής τω ν λιγοστών Ελλήνων, του έ ­ γραψε “ Πέμψον τα όπλα” (= Σ τείλ ε τα όπλα), εκείνος έδωσε τη ν αγέρωχη απάντηση “ Μολών λ α β έ” (= Ελα να τα πάρεις), που “ έμεινε στην ιστορία δικαιολογημένα ως η ε ν δ ο ξό τε ­ ρη φράση π ολεμικού η γ έ τη ” και ως σύμβολο, στους αιώνες, του α νεξά ντλη το υ ψυχικού ο­ ρίζοντα τη ς ελληνικής ανδρείας.

Η Μ Α ΧΗ Την πέμπτη μέρα από τη ν άφιξή το υς στις Θ ερμοπ ύλες (1η Αυγούστου 480 π.Χ., 14η του αττικού μήνα Εκατομβαιώνα του πρώτου έτο υ ς τη ς 75ης Ολυμπιάδας, επί ε ­ πώνυμου Αθηναίου άρχοντα Καλλιάδη), οι Πέρσες άρχισαν τη ν επίθεσή τους, τη ν ίδια μέρα που κατά το ν Η ρόδοτο (VIII, 5) έλαβε χώρα και η ναυμαχία στο Αρτεμίσιο.

κρούς και τραυματίες. Οι Ελληνες, με α μ ελ η τέες απώλειες, α­ μύνονταν σθεναρά. Τη θέσ η των Μήδων πή­ ραν οι Π έρσες, το επ ίλεκτο σώμα τω ν 10.000 “Αθανάτω ν” , που με επικεφαλής το ν Υδάρνη θεω ρούντο πρώτοι στις ανδραγαθίες μέσα σε όλο το στράτευμα. Ο Ξ έρξης είχε τη ν πε­ ποίθηση πως η νίκη ή τα ν πια σίγουρη και ε ύ ­ κολη. Οι “Α θά νατοι” , παρά τη φήμη τους, δ εν εντυπώσιασαν το υ ς Ελληνες. Εχοντας κο ντύτερ α δόρατα από τους Ε λληνες και πο­ λεμώ ντας σε περιορισμένο χώρο και με τη ν ψυχολογία τη ς ανέγνω μης - ά βουλης - μάζας, δ εν κατάφεραν κάτι παραπάνω από το υ ς Μή­ δους, τη ς ανέγνω μης - άβουλης μάζας, δεν κατάφεραν κάτι παραπάνω από το υ ς Μή-

Οι δύο πρώτες ημέρες της μάχης

Ί2

Ο Ξ έρξης, “θ υ μ ω θ είς ” με τη ν αναίδεια και τη ν τρ έλλα τω ν Ελλήνων, έρ ιξε τη ν κα­ ταιγιστική περσική πλημμυρίδα κατά των Ελλήνων. Μ ε τη διαταγή να το υς συλλάβουν ζωντανούς και να το υ ς φ έρ ουν ενώπιον του, έσ τειλε πρώτους το υς Μ ήδους διότι, όπως γράφει ο Διόδωρος (ΙΑ_, 6,3), “ το υ ς π ροτίμη­ σε για τη ν παλληκαριά το υ ς ή και διότι ίσως ή θ ε λ ε να εξο ντω θ ο ύ ν όλοι. Διότι οι Μήδοι διατηρούσαν ακόμα ένα αλαζονικό φρόνημα, αφού η κυριαρχία των προγόνων το υ ς πρό­ σφατα είχε κα τα λυθεί από το υς Π έρ σ ες” . Δί­ πλα σ’ αυτούς παρατάχθηκαν και οι σ υγγε­ νείς όσων είχαν σ κοτω θεί στον Μαραθώνα το 480 π.Χ., με τη ν ιδέα πως θα πολεμούσαν με πάθος το υ ς Ελληνες, παίρνοντας έτσι εκ ­ δίκηση. Οι Μήδοι επ ιτέθηκα ν κατά κύματα με ορ­ μή κατά τω ν υπερασπιστών των Θ ερμο­ πυλών. Μια σκληρή μάχη επακολούθησε, με το υς Ασιάτες το ξό τε ς να π ολεμούν με γ εν ­ ναιότητα και ανδρεία υπό το βλέμμα του βα­ σιλιά το υς και με το υς Ελληνες λογχοφ ό­ ρους να δείχνουν τη στρατιωτική υπεροχή το υς, έχοντας στην καρδιά το υς τη ν ιδέα τη ς ελευθ ερ ία ς. Παρά το υ ς υπαινιγμούς του Η ρόδοτου, οι Μήδοι επ έδειξα ν συγκινητική αυτοθυσία. Καθώς η μάχη δ ιεξή χθη εκ του συστάδην και ο χώρος ή τα ν περιορισμένος, β ρ έθηκαν - μοιραία - στη θανατηφ όρα φραγή τη ς ελληνικής οπλιτικής φάλαγγας και δη των Λακεδαιμονίων. Τα κτυπήματα δίνονταν χέρι με χέρι και οι γραμμές συμπλοκής ήταν π υκνότατες, ο δε ατομικός οπλισμός των Μήδων, φανερά κατώ τερος (για τέτο ιο υ εί­ δους μάχη), έδωσε τη δ υνα τό τητα στους μα­ νιασμένους Ελληνες μα χητές να το υ ς σφαγιάσουν κυριολεκτικά. Νέα κύματα Μήδων και Κισσίων έρχονταν στον αγώνα πατώντας πάνω στα κουφάρια των σκοτωμένων συμπο­ λεμιστώ ν τους, που γέμισαν το πεδίο τη ς μά­ χης. Οταν οι Μήδοι συνετρίβησαν άρχισαν να υποχωρούν, αφ ήνοντας πίσω χιλιάδες ν ε­

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Γ

m

Α ιχ μ ές π ερσικώ ν βελώ ν που β ρ έθ η κ α ν κ α τά ε κ α το ν τά δ ε ς σ το χώ ρο τω ν Θ ερμοπ υλώ ν και σ το λό φ ο το υ Κολω νού (Εθνικό Α ρ χα ιο λο γικό Μ ο υ σ είο , Α θή να ).

δους, παρουσίασαν κρίσιμο έλλειμ μα στην α­ νάπτυξή το υς (σε βαθμό “ ακύρωσης” τη ς α­ ριθμητικής το υς υπεροχής) και υπέστησαν β α ρ ύτα τες απώλειες, π έφ τοντα ς θύμα τα τη ς τα κτική ς του Λεωνίδα.

Το στρατήγημα του Λεωνίδα Ο Λεωνίδας και οι Ελληνες δ εν αρκέστηκαν σε μια, αποτελεσ ματική μεν, αλλά παθη­ τική άμυνα. Ο Σπαρτιάτης βασιλιάς γνώριζε πως έπρεπε οπωσδήποτε να συμπαρασύρει όσο το δυνατόν π ερισσότερους Πέρσες στα σ τενότερ α σημεία τη ς διάβασης, ώστε παγιδ ευ μένο ι να αφανιστούν από τη συντριπτική πίεση τη ς ελληνικής οπλιτικής φάλαγγας. Ο Λεωνίδας εφάρμοσε το ελληνικό δόγμα τη ς α μυντικο-επ ιθετικής μάχης, κατάλληλα προ­ σαρμοσμένο στην τοπογραφία τω ν Θ ερμο­ πυλών. Με σκοπό να κινηθ εί και επ ιθετικά κατά τω ν Περσών, αξιοποίησε δύο π λεονε­ κτήματα: τη ν ανω τερότητα τη ς φάλαγγας ο­ πλιτών και ιδίως τω ν Λακεδαιμονίων, που γνώριζαν σε βάθος τη ν τέχ νη του πολέμου (“Λακεδαιμόνιοι..,μάχεσθαι εξεπ ισ τά μενο ι” ), και το μήκος τη ς εδαφ ικής ζώνης διεξαγω ­ γής τη ς μάχης. Το στρατήγημα προέβλεπε κίνηση των τμημάτω ν τη ς φάλαγγας προς τα εμπρός σε πρώτη φάση (επίθεση), προς τα πίσω σε δ εύ ­

τερ η φάση (τακτική υποχώρηση) και αιφνι­ διαστική κίνηση προς τα εμπρός σε τρ ίτη φά­ ση (αντεπίθεση), με σκοπό τη σύγκρουση κα. τη ν εξόντω ση το υ αντιπάλου. Καθοριστικό ρόλο σε αυτούς το υς τα κτικο ύς ελιγμούς διεδραμάτισε τα επ ίλεκτο σώμα των 300 Σπαρτιατών, οι οποίοι με ακμαίο ηθικό, μεγά­ λη αυτοπειθαρχία, απόλυτη και αδιαμφισβή­ τη τη υπακοή στους επικεφαλής και άριστα γυμνασμένοι, μπορούσαν να εφαρμόσουν με ακρίβεια στη μάχη όσα είχαν διδαχθεί στις καθ η μερινές επίπονες ασκήσεις. Η περιγραφή του σ τρα τηγήματος δίνετα. γλαφυρά από το ν Η ρόδοτο (VII, 211): “ Κάθε φορά που έσ τρ εφ α ν (οι Σπαρτιάτες) τα νώτα ό τι τάχα τρέπ ονταν σε φυγή, διατηρούσαν το ν πυκνό το υ ς σχηματισμό (τακτική σύ­ μπτυξη). Οι βάρβαροι, καθώς το υς έβλεπαν να φεύγουν, άρχιζαν να το υ ς καταδιώκουν με κραυγές και με θόρυβο. Αλλά εκείνοι, τη στιγμή που το υ ς πλησίαζαν, έκαναν επ ιθετι­ κή επιστροφή αντιμέτω ποι και θέριζαν ανα­ ρίθμητο πλήθος Περσών” (μετάφ. Ε. Πανέτσος). Η μάχη κράτησε μέχρι τη νύχτα και οι Αθάνατοι, αφού δ εν μπόρεσαν να κερδίσουν έδαφ ος, οπισθοχώρησαν με βαριές απώλει­ ες, τό σ ες που ο Ξ έρξης α γνα ντεύ οντα ς τη μάχη “ αναπήδησε τρ εις φ ορές από το θρόνο του, φ οβούμενος για το στρατό το υ ” . Επε­ σαν βέβαια και Ελληνες, ιδίως Σπαρτιάτες, αλλά λίγοι. Την επ όμενη μέρα (2 Αυγούστου 480 π.Χ.) οι Π έρσες όρμησαν με μεγαλύτερη σ φ οδρότητα κατά τω ν αντιπάλων τους, που ήταν λίγοι και τραυματισμένοι, ελπίζοντας πως δ εν ή τα ν σε θέση πια να α ντιτά ξο υ ν ά­ μυνα και πως στο τέλο ς θα υπέκυπταν υπό το βάρος τη ς πίεσης όλο και νέω ν (ξεκούραστων) δυνάμεων. Ο Λεωνίδας όμως είχε πα­ ρ α τά ξει το υ ς μ α χητές του σε διαδοχικές γραμμές και κατά πόλεις, ώστε να μάχονται εναλλασσόμενοι και να αναπληρώνουν δυνά­ μεις. Στο αποκορύφωμα όμως τη ς μάχης και καθώς οι εχθ ρο ί έρχονταν ασταμάτητα σε κύματα, δ εν υπήρχε χρόνος να ξεκο υρ α ­ στούν οι Ελληνες οπλίτες. Οπως αναφέρει ο Διόδωρος (ΙΑ', 8, 2), “το π ολεμικό μένος έφτασε σε τέ το ιο σημείο, ώστε τα τμήματα που είχαν οριστεί διαδοχικά να παίρνουν μέ­ ρος στη μάχη δ εν δέχθη κα ν να αλλάξουν, αλλά πολεμώ ντας συνεχώς και υπερνικώ­ ντας τα δεσμά τη ς μάχης σκότωναν πολλούς από το υς επ ίλεκτου ς βαρβάρους” (μετάφ . Α. Παπανδρέου). Η μάχη κράτησε όλη τη ν η ­ μέρα με πράξεις υψηλού ηρωισμού και όλοι αποδόθηκαν σε μια άμιλλα ανδρείας, με το να προσπαθούν οι π ρεσβύτεροι να συναγω­ νισ τούν τη ρώμη των νεώ τερω ν και οι νεώ τεροι τη ν πείρα και τη δόξα των πρεσβύτερων. Οι Π έρσες, βλέποντας ότι τίπ οτα δ εν άλλαζε, σ τρέφ ονταν σε φυγή, αλλά προσέκρουαν πά­ νω στους βαρβάρους που είχαν οριστεί ως ε­ φεδρεία, οι οποίοι το υ ς έφραζαν το δρόμο, αναγκάζοντάς το υς να επιστρέψουν στη μά­ χη με πολύ χαμηλό ηθικό και με περισσότε­ ρ ες κάθε φορά απώλειες. Ο Ξ έρξης β ρ έθ ηκε σε μεγάλη αμηχανία, διότι έβλεπ ε τα επίλε­ κτα τμ ήμ α τά του να εξοντώ νοντα ι χωρίς οι

Ο ι Θ ερ μ ο π ύ λ ες σ ήμ ερ α.

Ελληνες να παρουσιάζουν κενά στην άμυνά το υς ή κάποια προοπτική υποχώρησης.

Η προδοσία του Εφιάλτη κυκλωτική κίνηση του Υδάρνη Το απόγευμα τη ς ίδιας ημέρας και ενώ ο Ξ έρξης βρισκόταν σε μεγάλη αμηχανία, ή ρθ ε προς αυτόν ένας ντόπιος (“ ανήρ Μ αλιεύς” ), ο Εφιάλτης ο Ευρυδήμου, που γνώριζε καλά όλη τη ν ορεινή περιοχή. Του εξήγησ ε για τη ν Ανοπαία ατραπό, ένα στενό και απόκρημνο μονοπάτι, που αρχίζει από το ν Ασωπό ποτα­ μό και διασχίζοντας ένα φαράγγι προχωρεί σε μια ράχη του όρους και καταλήγει στην Αλπηνό, κώμη ευρισ κόμενη σε απόσταση ε ­ νός περίπου χιλιομέτρου ανατολικά του τρ ί­ του στενού των Θερμοπυλών. Ο Ξ έρξης, “ πε­ ριχαρής γεν ό μ ενο ς” , δ ιέτα ξε τη ν αποστολή ενός αποσπάσματος υπό τις διαταγές του Υδάρνη, το οποίο ξεκίνησ ε αμέσως με τη δύ­ ση του ηλίου. Ο Λεωνίδας, όπως είπαμε, είχε ήδη προνοήσει για τη φύλαξη τη ς οδού αποστέλλοντα ς 1.000 Φωκείς. Με το πρώτο χάραγμα οι Πέρσες έφτασαν στις θ έσ εις τω ν Φωκέων χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, διότι η περιοχή ήταν κατάφυτη από βελανιδιές. Ωστόσο έγινε θόρυβος από τα βήματα των Περσών πά­ νω στα ξερ ά φύλλα που ή τα ν σκορπισμένα και, καθώς επικρατούσε νηνεμία, οι Φωκείς π ετάχτηκαν όρθιοι και άρχισαν να εξοπ λίζο­ νται, όταν ξαφ νικά βρ έθηκαν αντιμέτω ποι με το υ ς εχθρούς. Η έκπληξη υπήρξε αμοιβαία, αλλά οι Πέρσες αντέδρασαν πρώτοι και ανά­ γκασαν το υ ς Φωκείς, υπό το ν καταιγισμό πυκνών το ξευμ ά τω ν, να υποχωρήσουν σε ένα υψ ηλότερο σημείο. Μόλις άνοιξε ο δρό­ μος οι Π έρσες, χωρίς ν ’ ασχοληθούν διόλου με το υ ς Φωκείς, συνέχισαν τη ν πορεία το υς κατεβαίνοντας με ταχύ βήμα από το βουνό.

Ο Λεωνίδας συγκαλεί πολεμικό συμβούλιο Ενώ συνέβαιναν αυτά ο Λεωνίδας, πλη­ ροφ ορούμενος από έναν Ελληνα αυτόμολο που βρισκόταν στο περσικό στρατόπ εδο τη ν κυκλω τική κίνηση των Περσών, συγκάλεσε τα μεσάνυχτα πολεμικό συμβούλιο. Τί ακρι­ βώς αποφασίστηκε και ποιό σχέδιο δράσης υ ιο θ ετή θ η κε δ εν γνω ρίζουμε. Μόνο εικασίες

είναι δυνατό να γίνουν. Σίγουρο ωστόσο είναι πως δύο απόψεις επικράτησαν στο συμβού­ λιο: η μια π ρέσβευε τη ν άρνηση εγκ α τά λ ει­ ψης τη ς θέσ ης (άποψη κυρίως του Λεωνίδα και τω ν Λακεδαιμονίων) και η άλλη τη ν άμε­ ση αποχώρηση (άποψη μάλλον τω ν περισσο­ τέρω ν συμμάχων). Ο Λεωνίδας, ως επ ικεφα­ λής συμμαχικού στρατού επί του οποίου είχε “ π εριορισ μένη” εξουσία, δ εν ή τα ν σε θέση να επιβάλει τη ν άποψή του σε όλους το υς συμμάχους και αφού δ εν ήταν πρόθυμοι να διακινδυνεύσουν μαζί του ως το τέλ ο ς το υς άφησε να φύγουν. Για το ν ίδιο και για το υς Σπ αρτιάτες που ήταν μαζί του δ εν άρμοζε να εγκαταλείψ ουν τη θέσ η στην οποία το υς έ ­ τα ξε η Ελλάδα. Την άποψη αυτή υπαγόρευαν η στρατιωτική τιμή και οι νόμοι τη ς Σπάρτης. Ο Λεωνίδας είχε πάρει τη μεγάλη απόφαση: αφού η φύλαξη των στενών ήταν πλέον αδύ­ νατη, του απ έμενε να προκαλέσει τις μεγα­ λ ύ τερ ες κατά το δυνατό απώλειες στον ε ­ χθρό. Δ εν αποχώρησαν όμως όλοι οι σύμμα­ χοι. Εμειναν, για να π ολεμήσουν στο πλευρό τω ν Σπαρτιατών, οι 700 Θεσπιείς με το ν αρ­ χηγό το υ ς Δημόφιλο το υ Διαδρόμου. Εμει­ ναν, επίσης και οι 400 Θηβαίοι, αλλά, αν πι­ σ τέψ ουμε το ν Ηρόδοτο, παρά τη θέλησή τους. Ο Λεωνίδας είχε στη διάθεσή του 1.400 οπλίτες.

Η τρίτη ημέρα της μάχης: “ Επί θανάτω έξοδο ν” Με τη ν ανατολή του ηλίου τη ς τρ ίτη ς η­ μέρας (3 Αυγούστου 480 π.Χ.), ο Ξ έρξης προσ έφ ερ ε θυσ ίες και γύρω στις 10 το πρωί ε το ι­ μάστηκε να επ ιτεθεί. Την ίδια στιγμή οι Ελλη­ ν ες με το ν Λεωνίδα, αφ ήνοντας μερικούς ο­ π λίτες να φρουρούν το π ροσ τατευτικό οχύ­ ρωμα, ετοιμάσ τηκα ν για τη ν τελευ τα ία το υς μάχη. Δ εν στάθηκαν όμως να αμυνθούν στα σ τενό τερ α σημεία τη ς διάβασης (στο δ ε ύ τε ­ ρο στενό), όπως τις π ροηγούμενες ημέρ ες, αλλά σε σχηματισμό πλήρους φάλαγγας (και όχι σε διαδοχικά εναλλασ σόμενες τά ξεις) προχώρησαν στο ανοικτό πεδίο προς συνά­ ντηση του εχθρού “ως άνδρες που εβάδιζαν προς το θ ά να το ” (“ ως τη ν επί θανάτω έ ξο ­ δ ο ν” ). Αμέσως ενεπλάκησαν με το υ ς βαρβά­ ρους και μια άγρια, μέχρις εσχάτων, μάχη ξ έ ­ σπασε. Π λήθος έρχονταν τα βαρβαρικά στί­

φη αλλά οι Ελληνες, γνω ρίζοντας πως το υς π ερίμενε ο θάνατος από εκείνους που έκα ­ ναν τη ν κυκλω τική κίνηση, ξεπέρασαν το υς εα υτο ύς τους. Γνώριζαν πως είχαν λίγο χρό­ νο στη διάθεσή το υ ς και μανιασμένοι από τη ν απελπισία βάλθηκαν να εξοντώ σ ουν ό­ σους μπορούσαν περισσότερους. Οι Πέρσες είχαν βα ρ ύτα τες απώλειες μια και πίσω από τα τάγματα οι επικεφαλής, κρατώ ντας μαστίγια, το υ ς ράπιζαν όλους αδιακρίτως, πιέζοντά ς το υ ς να επ ιτίθεντα ι συνεχώς, με συνέ­ πεια άλλοι να π έφ τουν στη θάλασσα, άλλοι να καταπατώνται ζωντανοί και άλλοι να κατα­ σφάζονται από τις λόγχες των Ελλήνων οπλι­ τών. Οι Ελληνες προχωρώντας α κά θεκτο ι δεν περιορίστηκαν στην απόκρουση τω ν επ ιθέ­ σεων, αλλά επ ιτέθη κα ν με ορμή. Οι Πέρσες όμως είχαν τη δ υνα τό τητα να ρίχνουν στη μάχη ν έες δυνάμεις, ενώ όποιος Ελληνας έ ­ π εφ τε δ εν αναπληρωνόταν. Τα δόρατα των περισσοτέρων είχαν σπάσει και κατέκοβαν το υ ς εχθ ρο ύς με τα ξίφη. Σ την κορύφωση τη ς συμπλοκής έπεσε αιμόφυρτος από τα τραύματα ο Λεωνίδας (“ εν το ύτω τω πόνω πί­ π τει ανήρ γενόμ ενο ς άρισ τος” , Ηροδ. VII, 224) και μαζί με αυτόν και άλλοι ονομαστοί Σπαρτιάτες. Μια ομηρική μάχη ξέσπασε γ ύ ­ ρω από το σώμα του νεκρού Λεωνίδα. Δύο α­ δελφοί του Ξέρξη και άλλοι επιφανείς Πέρ­ σες πληγώθηκαν θανάσιμα τό τε, ώσπου στο τέλ ο ς οι Ελληνες έσυραν το σώμα του προς το μέρος το υ ς και έτρεψ α ν σε φυγή το υ ς α­ ντιπάλους το υς τέσσ ερις φ ορές, παραμένοντας κύριοι του πεδίου τη ς μάχης. Ο αγώνας άλλαξε όταν οι Ελληνες πληροφ ορήθηκαν ό τι το σώμα του Υδάρνη είχε περάσει τη ν αφ ρούρητη ανατολική (3η) πύλη και πλησίαζε. Υποχώρησαν προς το στενό μ έ­ ρος τη ς διάβασης και αφού προσπέρασαν το τείχο ς αποσύρθηκαν όλοι μαζί (“πλή Θηβαίω ν” , Ηρόδ.) πάνω σ’ ένα μικρό λοφίσκο (“ κολω νός” ) και ε κ εί αντισ τάθηκαν για τελευ τα ία φορά με τα σπαθιά τους, “ όσοι έτυ χ ε να τα έ ­ χουν ακόμη” , ενώ άλλοι “ με τα χέρια το υ ς και με τα δ όντια ” (Ηροδ. VII, 225/μετάφ. Ε. Πανέτσος). Ομως ακόμα και τ ό τ ε προκαλούσαν το φόβο στους εχθρούς. Οι Πέρσες, και εκείνοι που είχαν περάσει το οχύρωμα και οι Αθάνα­ το ι του Υδάρνη, το υ ς περικύκλωσαν από πα­ ντού, αλλά δεν τόλμησαν να πλησιάσουν και να δώσουν μάχη εκ του συστάδην. Τους κτύπησαν από μακριά με σ υντριπ τικές βολές α­ κοντίων και βελών (“ κατέχωσαν οι βάρβαροι β ά λ ο ντες” ), μέχρι που έπεσαν όλοι, μένο­ ντα ς έτσ ι ως τη ν τελ ευ τα ία πνοή πιστοί στην προσταγή τη ς Σπάρτης: “ Η ταν ή επί τα ς ” . Μ ετά το τραγικό τέλο ς το υ Λεωνίδα και τω ν πολεμιστών το υ και τη ν κατάληψη των Θερμοπυλών, ο ελληνικός στόλος στο Α ρ τε­ μίσιο, που είχε εμπ λακεί επιτυχώς σε φονι­ κές συγκρούσεις με το ν εχθρικό στόλο, ανα­ γκάσ τηκε να αποχωρήσει, μέσω του Ευρίπου και να αγκυροβολήσει στο Σαρωνικό κόλπο. Ολη η κεντρική Ελλάδα ως το ν Ισθμό περιήλθ ε στον περσικό έλεγχο. Ακόμα και η Αττική εγκα τα λείφ θ η κε. Ο Ελληνισμός ζούσε ώρες αγωνίας, μια και η φλόγα τη ς ελπίδας έμοια­ ζε να σβήνει.

"JJ *■ *

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Κ Ρ ΙΤΙΚ Η ΚΑΙ Σ Η Μ Α Σ ΙΑ ΤΗΣ Μ Α Χ Η Σ

74 ■■

Από στρατηγική άποψη, η κατάρρευση τη ς γραμμής άμυνας των Θερμοπυλών ήταν μια βαριά ή ττα για το υ ς Ελληνες. Οι Πέρσες είχαν επιτύχει το ν αντικειμενικά το υ ς σκοπό, δηλαδή να ανοίξουν το δρόμο προς τη ν κ ε­ ντρική και τη νότια Ελλάδα. Μάλιστα, αν συνυπολογισθεί και η υποχώρηση του ελλ η ­ νικού στόλου από το Αρτεμίσιο, καθίσταται πιο φανερό το τα κτικό π λεονέκτημα που κέρδισαν οι Πέρσες σε μια πολύ κρίσιμη στιγ­ μή το υ πολέμου. Οι σοβαρές συνέπειες τη ς μάχης των Θερμοπυλών και τη ς θυσίας των Ελλήνων υπερασπιστών ήταν επόμενο να προκαλέσουν α τέλ ειω τες συζητήσεις μ ετα ­ ξύ τω ν ιστορικών, σχετικά με το υς λόγους που ώθησαν το υ ς Ελληνες να αποστείλουν τόσο π εριορισμένες δυνάμεις. Πάντως, α ντί­ θ ετα με όσα ισχυρίζεται ο Η ρόδοτος, υπάρ­ χουν σοβαροί λόγοι για να υποθέσουμε πως ο στρατός του Λεωνίδα δεν ήταν μια προ­ φυλακή, αλλά η συνολική δύναμη που είχε α­ ποφασίσει να αποστείλει το συμμαχικό συνέ­ δριο στις Θ ερμοπύλες. Πρέπει να έχουμε σ ταθερά υπόψη πως α­ πούσιαζε ένας σ ημαντικότατος πολιτικοστρατιω τικός παράγοντας: η ενιαία κυ βέρνη ­ ση και κα τ’ επέκταση η ενιαία στρατιωτική η­ γεσία. Η σύγκληση ενός Πανελληνίου Σ υνε­ δρίου, γεγονός πράγματι πρω τοφανές για τα ελληνικά πολιτικά πράγματα τη ς εποχής, δεν ήταν δυνατό σε τόσο σύντομο χρονικό διά­ στημα να βοηθήσ ει στη συγκρότηση τω ν απαιτού μενών οργάνων με σκοπό τη ν εκπόνη­ ση ενός στρατηγικού σχεδίου δράσης προς αντιμετώπιση μιας τόσο σημαντικής απειλής. Τα αντικρουόμενα σ υμφέροντα μ ετα ξύ των ηγετικώ ν ελληνικώ ν δυνάμεω ν τέθ η κ α ν 6έβαια προς στιγμή σε δ εύ τερ η μοίρα. Ομως ο ύ τε εξαλείφ θηκαν, ο ύ τε άφησαν ανεπηρέα­ σ τες τις γ εν ικ ό τερ ες εξελ ίξεις. Παρόλα αυτά δύο δεδομένα, ένα πολιτι­ κό και ένα στρατιωτικό, φαίνεται πως διαμόρ­ φωσαν τη ν άποψη τω ν συμμάχων, αφ ενός για άμυνα στις Θ ερμοπ ύλες και α φ ετέρ ο υ για α­ ποστολή μικρής στρατιω τικής δύναμης. Από πολιτική σκοπιά η άμυνα στις Θ ερμοπ ύλες ή­ τα ν κατά μια έννοια “ παραχώρηση” τη ς Σπάρτης προς τη ν Αθήνα. Το πρόσφατο προηγούμενο τη ς εγκατάλειψ ης τω ν Τεμπών, με άμεση συνέπεια τη ν παράδοση των βόρει­ ων Ελλήνων στον Ξέρξη, έπεισε το υς Λ ακε­ δαιμόνιους ότι άμυνα στον Ισθμό, που αποτελο ύ σ ε επιλογή τω ν Πελοποννησίων, θ α ισοδυναμούσε με εγκατάλειψ η τη ς Α ττικής, ο ισχυρός στόλος τη ς οποίας το υς ήταν απα­ ραίτητος. Μια περσική απόβαση στην Πελο­ πόννησο (μάλιστα στη Λακωνία) ήταν δυνατό να εκμηδενίσ ει κάθε πελοποννησιακή ά­ μυνα. Αυτός, εξάλλου, ήτα ν ο λόγος που ώ­ θησ ε το υ ς Πελοποννησίους να αποστείλουν μικρό μόνο τμήμα του στρατού το υ ς στις Θ ερμοπ ύλες, κρατώ ντας το ν υπόλοιπο (το σύνολο σχεδόν τη ς δύναμής το υς) ως ε φ ε ­ δρεία. Ωστόσο οι μικρές δυνάμεις που έσ τει­ λαν οι Πελοποννήσιοι αποτελούσαν μια ση­

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μαντική π ολιτικής φύσης διαβεβαίωση για το υ ς Ε λληνες τη ς κεντρικής Ελλάδας, πως ήτα ν αποφασισμένοι να αγωνιστούν στο πλευρό το υ ς ενα ντίον των εισβολέων. Από στρατιωτική άποψη, τόσο η επιλογή τη ς τοποθεσίας, όσο και η αποστολή του μι­ κρού στρατού, ψύχραιμα και πάντως όχι υπό τη ν επίδραση του απ οτελέσ ματος, πρέπει να κριθούν ως ορθ ές. Η κυρίαρχη ελληνική στρατιωτική άποψη ή τα ν πως τα σ τενά μπο­ ρούσαν να τα προασπίσουν με μια μικρή, αλ­ λά καλά γυμνασμένη στρατιωτική δύναμη, αρκεί να τη ν κάλυπτε από τη θάλασσα ο ε λ ­ ληνικός στόλος. Αυτό απ έδειξαν οι μάχες των δύο πρώτων ημερώ ν (μέχρι τη ν κυκλω τι­ κή κίνηση), καθώς ουσιαστικά εκμη δενίσ τη ­ κε η αριθμητική υπεροχή του αντιπάλου, οι επιθέσ εις του οποίου απέβησαν άκαρπες και δυσανάλογα ζημιογόνες. Τα αμυντικά π λεο­ νεκτήμ α τα τω ν Θερμοπυλών αποδείχθηκαν και το ν επόμενο αιώνα, όταν κατά το ν Γ ’ Ιερό Π όλεμο (353/2 π.Χ.) οι Αθηναίοι, μόνο με 5.000 οπλίτες και 400 ιππείς, “ εμπόδισαν (τον Φίλιππο) να περάσει τα στενά και επ ανήλθε πάλι στη Μ ακεδονία” (Διόδωρος, ΙΣΤ’, 38,2). Ο Φίλιππος κατάλαβε πως ήταν εξα ιρ ετικά ε ­ πικίνδυνο να προσπαθήσει να παραβιάσει τη θέσ η και γΓ αυτό αποσύρθηκε. Η στρατηγική το υ Λεωνίδα, οι Σπαρτιάτες επ ίλεκτοι και η αμυντική φύση τη ς τοποθεσίας, συνέθεσαν έναν αμυντικό μηχανισμό με δ υνα τό τητα μιας σχεδόν επ’ άπειρον απόκρουσης, ίσως και τελικ ή ς εξολόθρευσ ης, το υ αντιπάλου. Εκείνο που αχρήστευσε αυτό το ν αμυντικό “ μηχανισμό” ήταν, όπως π ολλές φορές συμβαίνει στα πεδία των μαχών, ο “ αστάθμη­ το ς παράγοντας” . Η προδοτική αποκάλυψη

τη ς ο ρεινή ς διάβασης από το ν Εφιάλτη και η ανεκδιήγητη και ασυγχώρητη α μέλεια των Φωκέων, που είχαν αναλάβει τη φύλαξή της, σύμφωνα με όλα τα δεδ ομ ένα υπήρξαν οι αι­ τίε ς που έκριναν τη ν έκβαση τη ς μάχης. Από το σημείο αυτό και μετά δ εν έ μ εν ε στον Λ ε­ ωνίδα, ως Σπαρτιάτη, παρά μόνο η πρόκληση τη ς μ εγαλύτερης δυνατής φθοράς στον α­ ντίπαλο. Κάθε σκέψη για υποχώρηση ισοδυναμούσε με δειλία και ταπείνωση. Για το υς 300 Σπ αρτιάτες δ εν τέ θ η κ ε πο­ τέ δίλημμα περί του π ρακτέου. Η λαμπρή στάση το υ ς ή τα ν κάτι περισσότερο από αυτονόητη. Ηταν δεδ ομ ένη. Ο Λεωνίδας στο χρονικό διάστημα που είχε στη διάθεσή του, μέχρι τη ν άφιξη το υ Υδάρνη, σκόπευε να κα­ τα φ έρ ει ένα τόσο ισχυρό πλήγμα στον αντί­ παλο, ώστε να π ροκληθεί σοβαρός ψυχολογι­ κός κλονισμός στην ηγεσία και στο σύνολο του περσικού στρατού. Με το σκεπτικό αυτό ο Λεωνίδας πραγματοποίησε στο ακέραιο τη ν αποστολή του σ’ αυτή τη θρυλική μάχη, η οποία ουσιαστικά δεν ήταν μια μάχη με το υς εχθρούς, αλλά μια αναμέτρηση με το χρόνο, μια τιτάνια πάλη με το ν ίδιο το θάνα­ το. Λ έγετα ι πως όταν κάποιος ρώτησε τον Λεωνίδα, “ Ερχεσαι με τόσους λίγους να ε­ κ τεθ είς σε κίνδυνο;” , εκείνο ς απάντησε: “Αν π ισ τεύετε πως πρέπει να βασίζομαι στο πλή­ θος, δ εν φ τά νει ο ύ τε όλη η Ελλάδα, που αποτε λ ε ί μικρό τμήμα του π λήθους εκείνων. Αν όμως (πρέπει να βασίζομαι) στην ανδρεία του καθενός, και ο αριθμός αυτός είναι αρ­ κ ε τό ς ” (Πλούταρχος, Ηθικά, 225, 8). Α υτοί οι π ολεμιστές που κατά τις π ροηγούμενες η μ έ­ ρες περιποιούντο τα μαλλιά τους, οι Σπαρ­ τιά τες, το πρότυπο του πολεμιστή ανά τους

Π έ ρ σ ε ς , Μ ή δ ο ι, Α σσύριοι, Β ά κ τρ ιο ι, Ινδοί, Α ρ ιοι, Κάσπιοι, Α ρ α β ε ς , Α ιθ ίο π ες , Φ ρ ύγες, Θ ρ ά κ ες , Α ιγύ π τιο ι και Ιω νες, ή τα ν μ ερ ικ ο ί από το υ ς λα ο ύ ς που α π ά ρ τιζα ν τη “χ ρ υ σ ά ρ μ α τη σ τρ α τιά " το υ Ξ έρ ξη , ο οποίος ε ικ ο ν ίζ ε τα ι εδώ πάνω σ το ά ρμα το υ , φ εύ γ ο ν τα ς από τις Σ ά ρ δ εις για την κ α τά κ τη σ η τη ς Ε λλάδ ας (πιν. John Jam es).

προβλέπουν) πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλο ς, και οι Μήδοι επί τέλο υ ς θα δ ιαβούνε” .

Β ΙΒ ΛΙΟ ΓΡΑΦ ΙΑ

αιώνες, πραγματοποίησαν το ν ύψιστο σκοπό το υς με πίστη στο κύρος και τη ν αξία του ίδι­ ου το υ αγώνα και εξόντω σαν, θέρισ αν σαν σπαρτά, το υ ς αντιπάλους. Επραξαν εκείνο που σε κάποιους φά νηκε παράλογο και τρ ελλό (Bury): ριψ οκινδύνεψαν τη σωματική τους ακεραιότητα για τη διαφύλαξη ενός υψηλό­ τερ ο υ ιδανικού, τη ς πατρίδας, τη ς οικογένει­ ας, τη ς πίστης, τη ς ελευ θ ερ ία ς. Κάθε Σπαρ­ τιά της, αλλά και κάθε Θεσπιέας, υπ έτα ξε την προσωπική το υ θέλησ η στη θέλησ η τω ν ά­ ξιων ηγητόρω ν του. “ Π ροτίμησαν” , όπως έ­ γραψε αργότερα ο Θ ουκυδίδης σε μια παρό­ μοια θυσία (Β, 42), “ να αγωνιστούν και να πεθάνουν, παρά να υποχωρήσουν και να σω­ θούν, και αφ ενός απέφυγαν τη δυσφημία, α­ φ ετέρ ο υ όμως κράτησαν το ν αγώνα με τη ζωή το υ ς και σε μια βραχύτατη κρίσιμη στιγ­ μή, κατά τη ν οποία μεγάλωνε η προσδοκία τη ς ένδ ο ξη ς νίκης και όχι ο φόβος τη ς ήττας, π έθαναν” (μετάφ. Π. Ξιφαράς). Στην ερώ τη­ ση γιατί οι πιο άξιοι άνδρες προτιμούν το ν ένδ ο ξο θάνατο από τη ν άδοξη ζωή, η απά­ ντηση δ ό θ η κε από το ν ίδιο το ν Λεωνίδα: “ Επειδή το ένα είναι χαρακτηριστικό τη ς φ ύ­ σης, ενώ για το άλλο θ εω ρούν πως είναι δικό μας” (Πλούταρχος, Ηθικά, 225,14). Ολα αυτά απ οτελούν ένα δυσνόητο (ι­ δίως για το ν σύγχρονο άνθρωπο) μάθημα αυτοταπείνω σης και όχι έναν έσχατο μ ηδενι­ σμό, όπως με απ ύθμενη μικρόνοια εξέλα β α ν κάποιοι. Οσο υπεροπτικός και αν φαινόταν έ ­ νας Σπαρτιάτης πολεμιστής, στο πεδίο τη ς μάχης εγκα τέλειπ ε αμέσως τη ν προσωπικό­ τη τά του, αντιμετω πίζοντας με καρτερία τη ν π ιθανότητα τη ς ίδιας το υ τη ς εξόντω σης. Ετσι δ εν θ α ή τα ν υπερβολικός ο ισχυρισμός

πως ο Σπαρτιάτης π ολεμιστής βρισκόταν πε­ ρισσότερο από οποιονδήποτε άλλον τη ς ε ­ ποχής το υ (και όχι μόνο) εγγ ύ τερ α στο μυστήριο του θανάτου. Και αυτό αποτελούσε ένα βαθύ μάθημα για τη ν ψυχή του, που θ α γεννούσ ε τη ν παροιμιώδη σε όλο το ν αρ­ χαίο κόσμο Λακωνική Σοφία. Οι Θ ερμοπ ύλες μπορεί να ή τα ν μια ήττα, αλλά η θυσία του Λεωνίδα με το υ ς 300 συμπολεμιστές το υ και το υ ς 700 αλληλέγ­ γυο υς Θεσπιείς δ εν ήταν μάταιη. Εκτός των αναμφισβήτητα τεράστιω ν περσικών απωλει­ ών, που πρέπει να απέβησαν μοιραίες αργό­ τερ α για το υς Πέρσες (όπως στις Πλαταιές), το η θικό απ οτέλεσ μα είναι ανυπολόγιστο. Π ρόκειται για μια πραγματική ηθική νίκη, που έδωσε κουράγιο στους Ελληνες να συνεχίσουν νικηφόρα το ν π όλεμο με το υς Π έρσες. Το σ ημαντικότερο όμως είναι πως η λαγαρή και αθανατίζουσα θυσία εκείνω ν των μαχητών απ οτέλεσ ε το εφ αλτήριο δυναμι­ κών μεταλλαγώ ν στη γ ενικό τερ η ψυχοσύν­ θεσ η το υ Ελληνα καθόλη τη ν πολυτάραχη διαδρομή τη ς ιστορικής του ύπαρξης. Αυτό το φω τεινό παράδειγμα, που λάμπει σαν φά­ ρος στην Ιστορία το υ Ελληνικού Εθνους, εί­ ναι ανάγκη να απ οτελεί πάντα για το υ ς νεώτερ ο υ ς Ε λληνες μια πρόκληση και ένα ερ έ θ ι­ σμα. Αραγε εμ είς οι Ν εο έλληνες ποιόν απο­ δεχόμασ τε ως κοινό μας πρόγονο, το ν Λεω νί­ δα ή το ν Εφιάλτη; Π ροβληματισμό για μια α­ πάντηση δίνει ο Α λεξα νδρινός Κ. Καβάφης, ο π οιητής του μείζονος Ελληνισμού: “ Τιμή σ’ εκείνου ς όπου στη ζωή των ώρισαν και φυλάγουν Θ ερμοπ ύλες. Π οτέ από το χρ έο ς μη κιν ο ύ ν τες.... Και περισσότερη τιμή το υ ς πρέπει όταν προβλέπουν (και πολλοί

(1) Ηρόδοτος: ΙΣΤΟΡΙΑΙ, ΒΙΒΛ. VII-VII, Μετάφραση Ευόγγ. Πανέτσος, Εκδ. Βιβλιοθήκη Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, 1.1 αχαρόπουλος. (2) Διόδωρος Σικελιώτης: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, ΒΙΒΛ. ΙΑ ’ & ΙΣΤ, Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Εκδ. Γεωργιάδης. Η περιγραφή του Διόδωρου βασίστηκε στο παλαιότερο έργο του Κτησία "Περσικά” (το οποίο δεν σώθηκε). (3) Πολύαινος: ΣΤΡΑΤΗΓΗΜΑΤΑ, ΒΙΒΛ. /., Λεωνίδας (32), Βιβλιοθήκη των Ελλήνων, Εκδ. Γεωργιάδης. (4) Ξενοφών: ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Μετάφ. Α. Παπαγεωργίου, Εκδ. Κάκτος. (5) Αισχύλος: ΠΕΡΣΑΙ, Μετάφραση Τ. Ρούσσος, εκδ. Κάκτος. (6) Πλούταρχος: ΗΘΙΚΑ, Αποφθέγματα Λακωνικά, εκδ. Κάκτος. (7) Πλούταρχος: ΗΘΙΚΑ, Περί Ηροδότου κακοηθίας, εκδ. Κάκτος. (8) Sp. Marinatos: THERMOPYLAE, Bericht VI. Int. Kongr. f. Arch., Berlin, 1939. (9) Sp. Marinatos: THERMOPYLAE. AN HISTORICAL AND ARCHAEOLOGICAL GUIDE, Athens, 1951. (10) A. Δασκαλάκη: PROBLEMS HISTORIQUES AUTOR DE LA BATAILLE DES THERMOPYLES, Paris, 1962. (11) Ernst Meyer: ATH. MITT. 71, 1965. (12) Hermann Bengtson: GRIECHISCHE GESCHICHTE (von den Anfängen bis die Römische Kaiserzeit, 1969 (Ελληνική μετάφραση A. Γαβρίλη, Εκδ. Μέλισσα). (13) G. Glotz: HISTOIRE GRECQUE, l-IV, 1925-1938. (14) CAMBRIDGE ANCIENT HISTORY. (15) Η ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΘΕΡΜΟΠΥΛΩΝ, Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, Τόμ. Β ’, Εκδοτική Αθηνών. (16) Κ. Παπαρρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. 11. (17) Ulrich Wilcken: GRIECHISCHE GESCHICHTE. München, 1962 (Ελληνική Μετάφραση I. Τουλουμάκος, Εκδ. Παπαζήση, 1976). (18) Botsford & Robinson: HELLENIC HISTORY, New York - London, 1969 (Ελληνική μετάφραση: Σ. Τσιτσώνης, Εκδ. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1979). (19) J.B. Bury & Russell Meigges: A HISTORY OF GREECE, 1975 (ελληνική έκδοση Μ. Καρδαμίτσα. 1986). (20) C. Hignett: XERXES’ INVASION OF GREECE. Oxford, 1963. (21) Burn: PERSIA AND THE GREEKS: THE DEFENSE OF THE WEST, London, 1962. (22) H. W. Parke: GREEK ORACLES, London, 1967 (ελληνική μετάφραση: Α. Βοσκός, εκδ. Καρδαμίτσα, 1979).

15

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Σ Π Υ Ρ Ο Σ Κ Α ΠΑ ΡΗΣ Μ Α H istory, London S ch o o l o f Econom ics

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΕΝΕΤΩΝ ΚΑ Ο θ α ν ά σ ιμ ο ς κίνδυνος που δ ιέ τ ρ ε ξ ε η Β ε ν ε τία από το ν συνασπισμό μ ε τ α ξ ύ το υ Πάπ α, τω ν Ισπανών και τω ν Α υσ τρ ια κώ ν τη ν επ οχή το υ δό γη Leo n ard o Lo red an (1501-21), σ υ ν ε τέ λ ε σ ε σ τη σ τρ ο φ ή τη ς προς την ιτα λ ικ ή χερ σ όνησ ο και σ τη ν εφ α ρ μ ο γ ή τη ς π ολύπλοκης και π ολλές φ ο ρ ές , α μ φ ιλ εγ ό μ εν η ς διπ λω μ ατίας για τη ν οποία οι Ε ν ε το ί ή τα ν ο ν ο μ α σ το ί σ τη ν Ευρώπη.

‘Ή ΑΣΦ Α ΛΕ ΣΤΕ ΡΗ Μ Ε Θ Ο Δ Ο Σ ΓΙΑ ΤΗΝ Α Ν Τ ΙΜ Ε Τ Ω Π ΙΣ Η ΤΩΝ ΤΟ ΥΡΚΩ Ν Ε ΙΝ Α Ι ΝΑ Μ Η Ν

16

Ε ΙΜ Α ΣΤ Ε ΠΟΤΕ ΣΙΓ Ο Υ Ρ Ο Ι ΓΙΑ ΤΙΣ Π Ρ Ο Θ Ε Σ Ε ΙΣ ΤΟΥΣ Κ Α Ι ΝΑ Δ ΙΑΤΗ Ρ Ο ΥΜ Ε ΠΑΝΤΟ ΤΕ Α Μ Φ ΙΒ Ο Λ ΙΕ Σ ΓΙΑ ΤΗΝ Ε ΙΛ ΙΚ Ρ ΙΝ Ε ΙΑ ΤΟ ΥΣ” . Κ Α Ν Ε Ν Α Σ Α Λ Λ Ο Σ Δ Ε Ν ΘΑ Μ Π Ο Ρ Ο Υ ΣΕ ΝΑ Ε ΙΝ Α Ι Π Ε Ρ ΙΣΣ Ο ΤΕ Ρ Ο Β Ε Β Α ΙΟ Σ ΓΙΑ ΤΗΝ ...ΑΒΕΒΑΙΟ ΤΗΤΑ ΤΟΥ ΑΠ Ο ΤΟΝ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Π Ο Υ ΧΑΡΑΖΕ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΓΡΑΜ Μ ΕΣ ΤΟ 1597: Ο LORENZO BERNARDO EIXE Π ΙΣ Ω ΤΟΥ Χ Ρ Ο Ν ΙΑ Π Α Ρ Α Μ Ο Ν Η Σ ΣΤ Η Ν ΚΩ Ν ΣΤΑ Ν ΤΙΝ Ο Υ Π Ο Λ Η Ω Σ Β Α ΙΛ Ο Σ (Δ ΙΠ Λ Ω Μ Α ΤΙΚ Ο Σ Α Ν Τ ΙΠ Ρ Ο Σ Ω Π Ο Σ ) ΤΗΣ Β Ε Ν Ε Τ ΙΑ Σ.

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΤΗ ΝΟΤΙΟ­ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ δυσπιστία, που τόσο παραστατικά εξέφ ρα σ ε το 1597 ο Ε νετός αξιωματούχος Bernardo για το υς Τούρκους, ήταν το κύριο χαρακτηριστικό τη ς “ αναγκαστικής συμβίωσης” τη ς Ο θω μανικής Α υτοκρατορίας με τη Δ ημοκρατία του Αγίου Μάρ­ κου, Από τις αρχές του 15ου μέχρι τα μέσα περίπου του 18ου αιώνα η ανατολική Μ εσόγειος υπήρξε το θ έα τρ ο μιας σειράς συγκρούσεων, γνωστών με το όνομα “ Ενετοτουρκικοί Π όλεμοι” . Στα ενδιάμεσα διαστήματα δ εν έλειπαν π οτέ οι εντά σ εις και τα συνορια­ κά επεισόδια. Αν σε αυτά π ροσ τεθεί και ο λεγόμ ενο ς “ piccola guerra” (μικρός πόλεμος), δηλα­ δή η δράση πειρατών και κουρσάρων και των δύο στρατοπέδων, εύκολα καταλαβαίνει κάποι­ ος ό τι επ ρόκειτο για μια κα τ’ ουσίαν αδιάλειπτη πολεμική αναμέτρηση που κράτησε περισσότερο από τρ εις αιώνες. Η Β ενετία απ ετέλεσ ε μια, από π ολλές απόψεις, ιδιόμορφη κρατική ο ντό τη τα . Σε όλη τη μακρά ιστορία τη ς δ εν ξεπέρασε π οτέ τα όρια τη ς π όλης-κράτους και οι εδ α φ ικές τη ς κτή ­ σεις στην ιταλική χερσόνησο ήταν π ά ντοτε π εριορισμένες. Από πολύ νωρίς στράφηκε στη θάλασσα και το εμπόριο. Η αποκλειστική, σχεδόν, αυτή ενασχόληση ήταν καθοριστική για το χαρακτήρα το ύ ενετικο ύ κράτους, του οποίου η άρχουσα τά ξη απαρτιζόταν από ένα ιδιόμορ-

Η

ΤΟΥΡΚΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΟ φο "κράμα” εμπόρων-πολεμιστών, σε μια εποχή που οι αριστο­ κρ άτες όλης τη ς Ευρώπης έβλεπ αν το εμπόριο με μια απο­ στροφή που άγγιζε τα όρια τη ς φρίκης. Η Β ενετία προσδιόριζε τη στάση τη ς με κύριο γνώμονα τα εμπορικά τη ς συμφέροντα, για τα οποία ήτα ν έτοιμη να πολεμήσει σκληρά, αλλά και να προβεί σε παραχωρήσεις, όπου θεω ρούσ ε ό τι κάτι τέ το ιο επι­ βαλλόταν από τις σ υνθήκες. Από τη ν άλλη πλευρά, η μεγάλη οι­ κονομική ισχύς τη ς Δ ημοκρατίας τη ν ανεξαρτητοπ οίησ ε από τη ν επιρροή του Πάπα, γεγονός το οποίο εμπόδισε τη ν επ έκτα ­ ση τη ς επιρροής τη ς στην ιταλική χερσόνησο και τη ν ώθησε να αναζητήσει άλλες σφαίρες επιρροής. Στόχος τη ς Β ενετίας υπήρξε ο έλεγχο ς δύο μεγάλων αξόνων διακίνησης εμπο­ ρευμάτω ν: ενός “ κά θ ετο υ ” άξονα, που ξεκινώ ντα ς από τη ν κ ε­ ντρική Ευρώπη περνούσε από τα Βαλκάνια και κα τέληγε στη βόρεια Αφρική, και ενός οριζόντιου, ο οποίος από τη νοτιοαναΤο λιο ν τά ρ ι το υ Αγίου Μ ά ρ κ ο υ σ τη ν είσ ο δ ο του Π α λ α μ η δ ίο υ , σ το Ναύπ λιο. Το 17 15 ο φ τερ ω τό ς ε ρ α λ δ ικ ό ς φ ύ λ α κ α ς δεν κ α τά φ ε ρ ε να π ρ ο σ τα τεύ σ ει το δ υ ν α τό τερ ο κ ά σ τρ ο τη ς Π ελοπ οννήσ ου π ερ ισ σ ό τερ ο από μια εβ δ ο μ ά δ α .

Αποψη το υ λιμ α νιο ύ τη ς Μ ε θ ώ ν η ς κ α τά τη ν ε ν ε το κ ρ α τία . Η Μ εθώ νη ή τα ν ένα από τα σ η μ α ν τικ ό τε ρ α λιμά νια των εν ετικ ώ ν κ τή σ εω ν σ την Α να τολή, τόσ ο ως σ τρ α τιω τικ ή βάση, όσο και ως εμ π ο ρ ικό ς σ τα θ μ ό ς . ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τολική Μ εσόγειο κα τέληγε στη δυτική Ευρώ­ πη. Με δ εδ ομ ένη τη ναυτική τεχνολογία τη ς εποχής, ήταν απαραίτητοι κάποιοι ενδ ιά μ ε­ σοι σταθμοί για το ν εφοδιασμό των πλοίων. Ιδιαίτερη σημασία είχε και η ακώλυτη πρό­ σβαση στα σημεία “ εισ όδου” πρώτων υλών και των προϊόντων τη ς Ανατολής στη Μεσό­ γειο, τα οποία βρίσκονταν κατά μήκος ενός τό ξο υ που ξεκινούσ ε από τη ν Κωνσταντινού­ πολη και, περνώ ντας από τα μικρασιατικά πα­ ράλια, κα τέληγε στις α κτές τη ς Αιγύπτου. Η Β ενετία, λόγω τη ς μικρής τη ς έκτασης, υπ έφ ερε από μόνιμη λειψ ανδρία και αναγκα­ ζόταν να βασίζεται σε μισθοφορικά σ τρα τεύ ­ ματα ή στους πληθυσμούς των αποικιών της. Το γεγονός αυτό καθιστούσε κάθε πολεμική σύγκρουση μια δυσβάστακτη οικονομική δο­ κιμασία, επειδή, πέρα από τις μεγά λες αμοι­ β ές που απαιτούσαν οι μισθοφόροι, κατά το διάστημα των εχθροπραξιώ ν σταματούσαν ή εξασ θενούσαν οι εμπ ορικές συναλλαγές, που ήταν η κύρια πηγή εισοδημάτω ν του κράτους. Η πολεμική τακτική που εφ ή ρμ οζε η Βε­ νετία α π οτελεί συνάρτηση όλων των παρα­ πάνω παραγόντων. Ιδιαίτερη βαρύτητα απο­ διδόταν στην “ επ ισ τημονική” οχύρωση των

Ο βράχος τη ς Μ ο ν εμ β α σ ία ς σ ε γ κ ρ α β ο ύ ρ α το υ F. d e Wit. Ο Μ ο ρ ο ζίν ι, που σάρω σε ολόκληρ η τη ν Π ελοπ όννησ ο μ ε μ ια σ ειρ ά επ ιτυ χη μ έν ω ν εκ σ τρ α τειώ ν , χ ρ ε ιά σ τη κ ε δύο χρ ό νια συνεχούς π ολιο ρκία ς για τη ν κ α τά λη ψ ή το υ .

Λ.ΗVcmgni'xlecWwttJ -j

3 Porttdi C m a C b r t. j

C i'orieJi J^Maria^ ■ I« press.

i

j: F o rttiitlla Palma,

* OjtfaMoccrttga, & f Memlurta. ■

E

r' O p e ra

\

' M