ΠΤΥΧΕΣ 1821

ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ

E. Ν. ΠΑΠ ΑΓΙΑΝ Ν ΑΚΗΣ · Ν. ΓΙΑΝ Ν Ο Π Ο ΥΛΟ Σ · Α. ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ I. ΚΟ ΥΖΑΣ · Γ. ΖΑΒΑΚΟ Σ · Ν. ΚΟΛΟΜΒΑΣ · Α. ΛΥΜΟΥΡΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΥΛΩΝΑΣ

Άγνωστες πτυχές της Επανάστασης του 1821

«Πολεμική σκηνή » (πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη Αθήνα, Εθνική Πινακο&ήκη).

Περιεχόμενα 8

Η Επανάσταση του 1821 και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων

16

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821

34

Οι σημαίες της Επανάστασης - Οι «πνοές» της ελευθερίας

48

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και οι Ελληνες το 1821 - Κ ρίσεις του πρωτεργάτη της Επανάστασης για τους συναγωνιστές του

58

Τα δημόσια οικονομικά της Ελληνικής Επανάστασης Η οικονομική διάσταση του Αγώνα της Ανεξαρτησίας

68

Το «Σκάνδαλο του Λονδίνου» - Η κατασκευή πολεμικών σκαφών με τα δάνεια της Ελληνικής Επανάστασης

86

Η καταστροφή του Μεσολογγίου Η αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα

100

Δημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους Έ ν α ς τραγικός έρωτας στα χρόνια της Επανάστασης

108

Ο πρώ τος εορτασμός της 25ης Μ αρτίου Η καθιέρωση μιας ιστορικής επετείου

Πρόλογος Ο Αγώνας του 1821 αποτελεί το σπουδαιότερο γεγονός στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδας και την αφετηρία της αναγέννησης του ελληνικού έθνους. Η επιτυχής έκβαση της Επανάστασης, σφράγισε την εθνική πορεία των Ελλήνων, σήμανε την ίδρυση του ελληνικού κράτους το 1830 και την ένταξη της χώρας, ύστερα από πολλούς αιώνες, στον πολιτικό χάρτη των ανεξάρτητων κρατών της γης. Η Επανάσταση παρουσίασε έντονες διακυμάνσεις κατά τα εννέα χρόνια της διάρκειάς της, με εναλλαγές επιτυχιών και αποτυχιών αλλά και εμφύλιους σπαραγμούς. Πέρα όμως από τις πολεμι­ κές επιχειρήσεις, υπάρχουν γεγονότα και συμβάντα, τα οποία δεν έχουν αναλυθεί επαρκώς από την ελληνική ιστοριογραφία. Αυτές οι άγνωστες πτυχές της Εθνεγερσίας παρουσιάζονται και ανα­ λύονται στον συλλεκτικό αυτό τόμο των «Θεματικών Συλλογών». Είναι γεγονός ότι η Ελληνική Επανάσταση συντάραξε τα θεμέλια της Οθωμανικής αυτοκρατο­ ρίας αλλά και το ευρωπαϊκό οικοδόμημα του απολυταρχισμού και του σκοταδισμού, ανοίγοντας διάπλατα τον δρόμο για την ελευθερία και τα δικαιώματα του ατόμου. Μετά την απελευθέρωση της Καλαμάτας στις 23 Μαρτίου 1821, ένα από τα πρώτα μελήματα των επαναστατών ήταν η Διακή­ ρυξη προς τις ευρωπαϊκές Αυλές για την αμετάκλητη απόφαση των Ελλήνων να ζήσουν ελεύθεροι, αποτινάσσοντας τον τουρκικό ζυγό, σύμφωνα με τα ανθρώπινα δικαιώματα που εξασφαλίζει μόνο η ελεύθερη διαβίωση. Στη Διακήρυξη αυτή περικλείονται οι φιλελεύθερες ιδέες του 18ου αιώνα, τις οποίες υιοθέτησε η Γαλλική Επανάσταση του 1789, διακηρύσσοντας τα δικαιώματα του ανθρώ­ που για ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη. Με την έναρξη της Επανάστασης, ένας ελαφρύς πολεμικός στόλος βρέθηκε ετοιμοπόλεμος στα χέρια των Ελλήνων ναυτικών προσφέροντας πολίτημες υπηρεσίες στον Αγώνα. Ο τρόπος με τον οποίοι οι «ραγιάδες» κατάφεραν να αποκτήσουν τα πλοία αυτά είναι ιδιαίτερα συναρπαστικός. Η συμβολή του ναυτικού υπήρξε καθοριστική για την έκβαση της Επανάστασης. Χωρίς τη συνδρο­ μή του στόλου αυτού, η προσπάθεια των υπόδουλων για ελευθερία θα είχε σίγουρα αποτύχει. Από την επομένη της Αλωσης της Κωνσταντινούπολης, δεν έλλειψαν τα επαναστατικά κινήμα­ τα του έθνους. Σε όλες τις εξεγέρσεις υψωνόταν και από μια σημαία, μια αυτοσχέδια επινόηση του κάθε αρχηγού. Το γεγονός αυτό ήταν φυσιολογικό αφού δεν υπήρχε ενιαία κρατική υπόσταση για να επιβάλει ένα κοινό έμβλημα. Από τα δεκάδες μονόχρωμα και πολύχρωμα επαναστατικά λάβαρα και σημαίες που έφεραν συνήθως τη βυζαντινή πορφύρα, τον δικέφαλο αετό, αλλά και τον σταυρό (αφού η εκκλησία αποτελούσε τον κυριότερο συνεκτικό παράγοντα του έθνους) η Aä Εθνοσυνέ­ λευση της Επιδαύρου, το 1822, καθιέρωσε μια ενιαία σημαία. Αυτή ήταν η κυανόλευκη, η οποία έ­ φερε ως σύμβολο τον σταυρό. Η συμμετοχή του μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού στα γεγονότα που σηματοδότησαν την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης έχει συμβάλει στην ένταξή του στη χορεία των πρωταγω­ νιστών της. Πόσο, όμως, πραγματικά πίστευε ο ίδιος σ’ αυτήν και ποιες ήταν οι απόψεις του για τους συναγωνιστές του; Είναι γεγονός πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι η Ελληνική Επανάσταση ή­ ταν ταυτόχρονα και ένας εσωτερικός αγώνας των διεκδικητών της μελλοντικής κρατικής εξου­ σίας. Το γεγονός αυτό οδήγησε τους πρωτεργάτες του Αγώνα στη διχόνοια. Η Εθνεγερσία του 1821 αποτέλεσε ένα κομβικό σημείο στην ελληνική ιστορία και μια περίοδο αναφοράς που βρίθει ηρωικών συνειρμών και πολεμικών ανδραγαθημάτων. Για τη διεξαγωγή της όμως, πέρα από τον ενθουσιασμό και την αυτοθυσία των συμμετεχόντων, απαιτείτο και η εξασφά­ λιση των οικονομικών μέσων που θα ήταν ικανά να τροφοδοτήσουν την επαναστατική πολεμική μηχανή. Οι προϋπολογισμοί της Επανάστασης ήταν δυσβάστακτοι, τα έξοδα του στρατεύματος τε­

ράστια και οι πηγές των εσόδων περιορισμένες. Η επιπόλαιη καταγρα­ φή των εξόδων και η ελλιπής αρχειακή επιμελητεία κατά τη διάρκεια του Αγώνα, δεν άφησε υλικό ικανό για την επαρκή μελέτη των οικονομι­ κών δεδομένων της εποχής. Το θέμα της κατασκευής ατμοκίνητων πολεμικών σκαφών ήταν ε­ ξαιρετικά σημαντικό και δίκαια απασχολούσε τους Ελληνες από την έ­ κρηξη της Επανάστασης. Η ελληνική κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει τις αυξανόμενες ανάγκες του στόλου, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει μέρος από το δάνειο του 1824 για την αγορά ή τη ν κατασκευή στο εξω­ τερικό, κατάλληλων μεταχειρισμένων ή καινούργιων σκαφών, ατμοκί­ νητων και φρεγατών. Τα χρήματα αυτά όμως κατασπαταλήθηκαν από τους Βρετανούς «φιλέλληνες». Οι τελευταίοι τα διαχειρίστηκαν τελείως αυθαίρετα χωρίς να αποδίδουν λογαριασμό στους Ελληνες α­ ντιπροσώπους, παρά τις συνεχείς παραστάσεις των τελευταίων. Η προ­ μήθεια αυτή, αν ολοκληρωνόταν όπως είχε αρχικά σχεδιασθεί, θα καθι­ στούσε την παρουσία του επαναστατικού ναυτικού στις ελληνικές θά­ λασσες καταλυτική. Δυστυχώς όμως η όλη προσπάθεια εκφυλίστηκε και κατέληξε στο περίφημο «Σκάνδαλο του Λονδίνου». Το Μεσολόγγι κατά την περίοδο του μεγάλου ξεσηκωμού του 1821, υπήρξε το φωτεινό ορόσημο του Αγώνα. Οι πολιορκίες της πόλης, με πιο σημαντική την τελευταία (15 Απριλίου 1825-10 Απριλίου 1826), που κατέληξε στη θρυλική έξοδο των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», καταχωρήθηκαν με χρυσά γράμμα­ τα στις δέλτους της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Ο Ιταλός ιατρός Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο, ο ο­ ποίος βρισκόταν την εποχή εκείνη στην υπηρεσία του Ιμπραήμ Πασά, κατέγραψε με συγκλονιστικό τρόπο, ως αυτόπτης μάρτυρας, τα δραματικά γεγονότα της Εξόδου. Στον Αγώνα όμως δεν υπήρχαν μόνο πολεμικές συγκρούσεις και πολιτικά γεγονότα. Μέσα στη φωτιά και στο αίμα της Επανάστασης, άνθισε το ειδύλλιο μεταξύ της Μαντώς Μαυρογένους και του Δημητρίου Υψηλάντη. Οι δύο νέοι αγαπήθηκαν με πάθος, ο έρωτάς τους όμως, μετά από πολλές δραματικές φάσεις, είχε τραγική κατάληξη. Η επέτειος της εθνικής μας παλιγγενεσίας δεν εορταζόταν πάντοτε την 25η Μαρτίου. Για πολλά χρόνια το προνόμιο αυτό το είχε η 1η Ιανουαρίου, καθώς την ημέρα εκείνη του 1822 η Aä Εθνοσυνέ­ λευση της Επιδαύρου κήρυξε την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους. Την ιδέα να καθιερωθεί η 25η Μαρτίου ως ημέρα εθνικής εορτής είχε ο Ιωάννης Κωλέττης, ο οποίος και προετοίμασε το σχε­ τικό διάταγμα το 1835. Χρειάστηκε όμως να περάσουν 17 έτη από την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρ­ τησίας για να αποφασισθει τελικά, το 1838, η καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως επετείου της εθνε­ γερσίας. Ο αγώνας της εθνικής παλιγγενεσίας, μακροχρόνιος, άνισος, με κορυφώσεις ηρωισμού αλλά και με περιόδους κάμψης και κατάπτωσης, κατόρθωσε να σφυρηλατήσει την εθνική συνείδηση των Ελλήνων, να αναπτύξει την εθνική τους ενότητα και να εμπνεύσει τις επόμενες γενιές για διαδοχι­ κές εξορμήσεις και απελευθερώσεις ώστε να λάβει η Ελλάδα τη σημερινή της μορφή. Ταυτόχρονα, υπήρξε κορυφαίο πολιτικό γεγονός και για την ίδια την ιστορία της Ευρώπης, αφού απασχόλησε την ευρωπαϊκή διπλωματία, ενεργοποίησε τις φιλελεύθερες συνειδήσεις, προκάλεσε το φιλελληνικό κί­ νημα, όπλισε με προσδοκίες τους ευρωπαϊκούς λαούς που αναζητούσαν την εθνική τους δικαίωση, ώθησε κυβερνήσεις μεγάλων δυνάμεων να ενδιαφερθούν, θετικά ή αρνητικά, και στο τέλος να υπο­ χρεωθούν να συνεργασθούν και να συνυπογράψουν τα πρωτόκολλα για την ίδρυση του νεοελληνι­ κού κράτους.

Βασίλης Σπανός Ιστορικός

Πίνακας του Θ. Βρυζάκη με τίτλο «Ο όρκος των αγωνιστών και η ευλογία της σημαίας από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό». Ούτε η ιερουργία στην Αγία Λαύρα, ούτε ο τύπος της σημαίας που ευλογεί ο Θρυλικός ιεράρχης ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα (Α&ήνα, Ε&νική Πινακο&ήκη).

8

Η Επανάσταση του 1821 και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Ελευθέριος Ν. Παπαγιαννάκης Υποστράτηγος ε.α.

Συμβαίνουν γεγονότα στη ζωή των εθνών που χαράσσουν νέους δρόμους στην παγκόσμια ιστορία και προσελκύουν, με καταλυτικές επιπτώσεις, το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Με τη δυναμικότητά τους μπορούν καί ανατρέπουν θεσμούς και καταστάσεις που μέχρι τότε θεωρούντο ακλόνητες και επιβάλλουν, παρά τις εναντίον τους σκληρές αντιδράσεις, νέες ιδέες και θεσμούς, αποδεκτούς από τους λαούς και αποφασιστικής σημασίας για την περαιτέρω ανοδική πορεία τους. Ενα από τα γεγονότα αυτά, μπορούμε να πούμε, χωρίς υπερβολή και αίσθημα προγονοπληξίας, ήταν και η Ελληνική Επανάσταση του 1821.

Η

Ελληνική Επανάσταση συντάραξε τα βάθρα της Ο θω μανικής αυτοκρατο­ ρίας και το ευρωπαϊκό οικοδόμημα του απολυταρχισμού και του σκοταδι­ σμού και άνοιξε στους λαούς το δρόμο για την ελευθερία και τα δικαιώματα

του ατόμου. Δ εν ήταν απλό πράγμα ένας λαός μόνος, άοπλος και ανυπεράσπιστος, ύστερα από τετρακόσια περίπου χρόνια σκλαβιάς που συνοδεύονταν, εκτός των άλ­ λων, από εξανδραποδισμούς, εξισλαμισμούς, γενοκτονίες και παιδομαζώματα, να εγερ θ εί σύσσωμος εναντίον της πανίσχυρης τότε Ο θω μανικής αυτοκρατορίας και μιας εχθρικής Ευρώπης, να σηματοδοτήσει την κατάρρευση της πρώτης και την αλ­ λαγή της νοοτροπίας της δεύτερης υπέρ του δικαίου του και να νικήσει. Μια μικρή πτυχή, πολύ περιληπτική, του τιτάνιου αυτού αγώνα θ α παρουσιάσου­ με στη συνέχεια, με επίκεντρο τη Διακήρυξη της Καλαμάτας. Προηγουμένως όμως ας δούμε, πάλι περιληπτικά, πως ήταν τότε τα πνεύματα στην Ευρώπη και λίγα στοι­ χεία για τη διαβίωση των Ελλήνων κάτω από τον τουρκικό ζυγό.

Ο ελληνισμός υπό τον τουρκικό ζυγό Η πτώση της Κωνσταντινούπολης στις 29 Μαϊου 1453 σηματοδότησε την υποδού­ λωση του ελληνισμού στους Τούρκους. Ο ελληνικός λαός, χωρίς πολιτικά δικαιώ μα­ τα, σκληρά φορολογούμενος, δεν μπορούσε να οπλοφορεί, ούτε να ντύνεται καλύ­ τερα από τους κατακτητές του. Ακόμα του απαγορευόταν να ιππεύει. Οταν δε συνα-

Η Επανάσταση του 1821 και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

ντούσε Τούρκο στο δρόμο, υποχρεωνόταν να τον σηκώνει στην πλάτη και να τον με­ ταφέρει στον προορισμό του. Οι Ελληνες δικάζονταν από τους καδήδες κατά το ο­ θω μανικό δίκαιο και πλήρωναν 6αριά πρόστιμα. Υποβάλλονταν σε τρομακτικές οικο­ νομικές αφαιμάξεις υπό μορφή δώρων και γ ι1αυτό σατίριζαν τους Τούρκους άρπαγες λέγοντας: «Τούτο θα μου δώσεις, εκείνο θα σου πάρω και αυτό θα μου χαρί­ σεις». Δεν ήταν σπάνιες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τους Χριστιανούς σαν στόχους για να εξασκούνται στη σκοποβολή. Οι ατιμώσεις, οι βιασμοί γυναικών και παιδιών, οι αρπαγές παρθένω ν για να πλουτίζουν τα χαρέμια ή για να οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα, το παιδομάζωμα, ο βίαιος εξισλαμισμός, η α­ ναγκαστική επάνδρωση π ολεμικώ ν (κυρίως) πλοίω ν και πολλά άλλα φοβερά εγκλή­ ματα χαρακτήριζαν την τουρκική κατάκτηση. Παρόλα αυτά τα δεινά, ο ελληνικός λαός ουδέποτε συνθηκολόγησε με τους Τούρκους και ουδέποτε απώλεσε τη συνείδηση της ανωτερότητάς του και ότι αποτελεί ενιαίο γένος, του οποίου η ιστορία και η παράδοση είναι κοινές, με κύριο χαρα­ κτηριστικό την ορθόδοξη πίστη του. Στο πρόσωπο του Ο ικουμενικού Πατριάρχη, π ε­ ριβαλλόμενου το σάκκο του Βυζαντινού αυτοκράτορα και φέροντος στην κεφαλή τη μίτρα (στέμμα του βασιλιά), έβλεπαν τον ηγεμόνα του σκλαβωμένου έθνους, τον προστάτη των ιερών, της γλώσσας, των ηθών, καθώς και τον ανθρω πισμό των Ελλή­ νων. Οι πρόξενοι των χριστιανικών κρατών, αν και έβλεπαν καθημερινά, τα φρικτά κα­ κουργήματα των Τούρκων, προσπαθούσαν να παραπλανούν το λαό και να τον π ε ί­ θ ο υ ν να σκύβει το κεφ άλι προ του δυνάστη του.

9

Αναπαράσταση της ιεροτελεστίας των επαναστατών στο ναό των Αγίων Αποστόλων στις 23 Μ αρτίου 1821 (πίνακας του ζωγράφου Δ ράκου, Μ ουσείο Καλαμάτας).

10

Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΕΤΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 Η επίσημη πολιτεία, με το από της 17/19 Απριλίου 1947 Βασιλικό Διάταγμα α­ ναγνώρισε την ιστορική αλήθεια της κατά­ ληψης της Καλαμάτας και ανακήρυξε την 23η Μαρτίου εθνική επέτειο. Το σχετικό Βασιλικό Διάταγμα έχει ως εξής: «Επιθυμούντες, όπως η επέτειος της 23ης Μαρτί­ ου, καθ’ ήν η πόλις των Καλαμών απετίναξε πρώτη τον τουρκικόν ζυγόν, εορτάζεται ως εμπρέπει εις το ιστορικόν τούτο γεγονός, προτάσει του ημετέρου επί των Εσωτερι­

κών Υπουργού απεφασίσαμεν και διατάσσομεν: 1. Την 23ην Μαρτίου θα εορτάζεται ως τοπική εορτή η επέτειος της απελευθερώσεως της πόλεως των Καλαμών. 2, Κατά ταύτην θα τελήται εις τον εν Καλάμαις διασωζόμενον ιστορικόν ΦραγκοΒυζαντινόν ναόν των Αγίων Αποστόλων Δοξολογία εις ανάμνησιν της ιστορικής η­ μέρας και επιμνημόσυνος δέησις υπέρ των ηρώων της Ελευθερίας...».

Ο λαός υπέμενε όλα αυτά τα μαρτύρια με τραγική χριστιανική εγκαρτέρηση και προπαρασκεύαζε την εκδίκηση του. Η προπαρασκευή υπήρξε μακρά, αδιάκοπη, πέρασε από διάφορα στάδια. Η επανάσταση επιχειρήθηκε πολλές φορές, με άξονα τη Μεγάλη Ιδέα. Σε όλους είχε δια μορφ ω θεί η πεποίθηση, κατόπιν των επανειλημμέ­ νων επαναστατικών αποτυχιών του παρελθόντος, ότι μόνο διά των ιδίων δυνάμεων θ α έπρεπε να αποτολμηθεί η μεγάλη επιχείρηση της απελευθέρω σης. Και αυτό κα­ ταδείκνυε την ωριμότητα της επαναστατικής ιδέας και την αγωνιστική διάθεση των Ελλήνων. Οι Ελληνες δεν ήταν ούτε νέος λαός, ούτε ιστορικά άπειρος. Πίσω τους εί­ χαν ιστορία χιλιετιών. Αυτόχθονες από της προϊστορίας, μιλούσαν συνεχώς την ίδια γλώσσα και αισθάνονταν τη συνέχεια, χωρίς διακοπή, της ιστορίας τους. Α ισθάνο­ νταν την ενότητα, όπως αυτή είχε εκφ ρασ θεί από τον υπερχιλιετή βίο της Βυζαντι­ νής αυτοκρατορίας. Ακόμα, αν και ήταν σκλάβοι, αντιμετώπιζαν τους Τούρκους με περιφ ρόνηση, ως κατώτερους πνευματικά και οπισθοδρομικούς. Δυστυχώς όμως τα χριστιανικά έθνη της Δύσης έβλεπαν σ' αυτούς, όπως και σήμερα, μόνο τα ο ικονομι­ κά και τα πολιτικά τους συμφέροντα και όχι το δίκαιο.

Η Ευρώπη απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση Το ελληνικό έθνος, ύστερα από τετρακόσια περίπου χρόνια σκληρής και βάρβα­ ρης υποδούλωσης στο φρικτότερο μέχρι τότε δυνάστη, τον προερχόμενο από τις μογγολικές στέπες Τούρκο, σάλπισε τον παιάνα της ελευθερίας. Η κατάπληκτη και εχθρική προς κάθε φ ιλελεύθερη κίνηση Ευρώπη της «Ιεράς Συμμαχίας», αντιμετωπίζοντας τη σαρωτική εκθεμελίω ση του αντιλαϊκού μεσαιω νι­ κού καθεστώτος της, μεταχειρίστηκε κάθε μέσο (μέσω του πρωτεργάτη της «Ιεράς Συμμαχίας», καγκελαρίου της Αυστρίας Μέττερνιχ) για να καταπνίξει τη φωνή του υ­ πόδουλου ελληνικού λαού, να καταρρακώσει το η θ ικό του και να τον επαναφέρει στο ζυγό του Τούρκου (παρέχοντας σ' αυτόν τα μέσα που χρειαζόταν, τις ευκαιρίες και τη διπλωματική κάλυψη), αλλά μάταια. Απέναντι στη βαρβαρότητα υψώ θηκε η παγκόσμια κατακραυγή, στο πλευρό των αγωνιζομένων Ελλήνων, και επέφ ερε την κατάρρευση του ανελεύθερου θεσμού της «Ιεράς Συμμαχίας» και την αρχή της διά­ λυσης της Ο θωμανικής αυτοκρατορίας. Γι' αυτό διατηρείται άσβεστο το μίσος των Τούρκων προς κάθε τι το ελληνικό, ακόμα και σήμερα. Το επαναστατημένο τμήμα του ελληνικού έθνους, αντλώντας δύναμη και σοφία προς την προαιώ νια ακένωτη πηγή της σοφίας των προγόνων του, απηύθυνε προς τους ισχυρούς της γης από την πρώτη πόλη που απελευθέρω σε, την Καλαμάτα, την περιώνυμη Διακήρυξη περί των ανθρω πίνω ν δικαιωμάτων. Η Διακήρυξη αυτή κατα­

Η Επανάσταση του 1821 καί η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

11 Το κάστρο του Σουλίου. Το Σούλι υπήρξε η πρώτη ελληνική περιοχή που απελευθερώ θηκε με την επιστροφή των Σουλιωτών στην πατρίδας τους στις 12 Δ εκεμβρίου 1820 (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

δίωξε τα ανελεύθερα καθεστώτα της εποχής, επιζεί δε μέχρι των ημερώ ν μας διαρκώς ενισχυόμενη από τη φλόγα της ελευθερίας, προσαρμοσμένη στις παρούσες συνθήκες ως «Τελική Πράξη του Ελσίνκι» (1η Αυγούστου 1975).

Η Επανάσταση και η απελευθέρωση της Καλαμάτας Το Ανατολικό Ζήτημα (διαδοχή της Ο θωμανικής αυτοκρατορίας), η διαμάχη με­ ταξύ Ρώσων και Δυτικών, το βρετανικό συμφέρον να διατηρηθεί η ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, το ζήτημα των Στενών και της κυριαρχίας στα Βαλκά­ νια, ήταν ευνοϊκές συγκυρίες για την επανάσταση. Ο αγώνας όμως προμηνυόταν σκληρός. Οι Ελληνες από τη μια πλευρά, άοπλοι, μόνοι, με την Ευρώπη εναντίον τους, με μοναδικά τους εφ όδια την πίστη τους στο δίκαιο του αγώνα τους και στο Θεό. Από την άλλη πλευρά η Οθωμανική αυτοκρατορία, πανίσχυρη, με την Ευρώπη πίσω της (αν και αλλόθρησκη). Ετσι η επανάσταση του 1821, εξ ολοκλήρου εθνική, έπαιρνε ένα ιδιαίτερο στην τραγικότητά του μεγαλείο, ως μοναδικό φαινόμενο ωριμότητας του υπόδουλου ελ­ ληνισμού, που επιθυμούσε, έναντι οποιοσδήποτε θυσίας, την απόκτηση της ελευ­ θερίας του. Εξεγέρθηκαν όλοι οι Ελληνες: οι στηριζόμενοι στο αριστοκρατικό (κλη­ ρονομικά) σύστημα, οι πρόκριτοι, οι κοτζαμπάσηδες, οι έμποροι, οι πλοιοκτήτες, οι οπλαρχηγοί, ακόμα και οι ευρισκόμενοι σε επαφή με την τουρκική εξουσία, οι αρμα­ τολοί, ο κλήρος και οι φτωχοί άνθρω ποι των πόλεω ν και της υπαίθρου. Η αγγελία της επανάστασης έπεσε σαν 6όμ6α στο Λάυμπαχ, όπου συνεχιζόταν το συνέδριο των Συμμάχων, παρόντων του αυτοκράτορα της Ρωσίας Αλεξάνδρου και των υπουργών του, του καγκελάριου της Αυστρίας Μ έττερνιχ και των λοιπώ ν εκ­ προσώπων της «Ιεράς Συμμαχίας». Ολοι τότε καταδίκασαν την επανάσταση. Από τις 20 Μαρτίου 1821 είχε περ ικυ κλω θ εί η Καλαμάτα και ήταν αδύνατη η επ ι­ κοινωνία της οθω μανικής φρουράς της με την Τριπολιτσά και τα φ ρούρια Κορώνης, Μ εθώνης και Ναυαρίνου. Απέμενε μόνο η διέξοδος της Μάνης και της θάλασσας.

12 Τουρκικός στόλος όμως δεν υπήρχε και η Μάνη, υπό την ηγεμονία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, αποτελούσε, από το 1770, ανεξάρτητο ηπειρωτικό κράτος υπό τον Ναύαρχο του Αιγαίου καπουδάν πασά. Μια απόπειρα του γιατρού Μουράτη να εξέλθ ε ι από την Καλαμάτα κατέληξε στο φόνο του από τους επαναστάτες. Ο βοεβόδας της πόλης, Αρναούτογλου, ζήτησε τη Βοήθεια του μπέη της Μάνης (που είχε τότε την έδρα του στις Κιτριές), με τη δικαιολογία ότι έπρεπε να αντιμετωπίσει αντάρτες που είχαν παρουσιαστεί στα γύρω από την Καλαμάτα υψώματα και η κατάσταση ή ­ ταν επικίνδυνη για τους Τούρκους κατοίκους της. Ο Μαυρομιχάλης έστειλε τότε στην Καλαμάτα 150 άνδρες για την προστασία των Τούρκων, υπό την ηγεσία των Αντώνη και Ιωάννη Μ αυρομιχάλη (21 Μαρτίου). Οι άνδρες αυτοί εξανάγκασαν τη φρουρά της Καλαμάτας, που αποτελείτο από 300 ή 380 Οθωμανούς στρατιώτες, να συνθηκολογήσει και να παραδοθεί. Στις 23 του μηνός εισήλθαν στην πόλη και άλλοι 2.500 επαναστάτες υπό τον Πετρόμπεη και τους άλλους καπεταναίους της Μάνης. Η απελευθέρω ση της Καλαμάτας και η Διακήρυξη που επακολούθησε περί των ανθρωπίνω ν δικαιωμάτων των εξεγερθέντω ν Ελλήνων κατά της Βάρβαρης τουρκι­ κής τυραννίας, η οποία απευθυνόταν προς τις ευρωπαϊκές Αυλές, είναι δύο ξεχωρι­ στά γεγονότα που σημάδεψαν βαθιά τα ευρωπαϊκά πράγματα και τις μέχρι τότε π ε ­ ποιθήσεις περί Ελλήνων και Τούρκων, αποτέλεσαν δε την απαρχή της διάλυσης της Ο θωμανικής αυτοκρατορίας. Οι Ευρωπαίοι θιασώτες του αρχαιοελληνικού παρελθόντος, που μέχρι τότε θ ε ω ­ ρούσαν τους Ν εοέλληνες ως εκφ υλισμένους απογόνους ενδόξων προγόνων, είδαν στην επανάσταση μια ηρωική πράξη που καταδείκνυε πως ήταν άξιοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Ακόμα οι φ ιλελεύ θ ερ ο ι Ευρωπαίοι είδαν την Ελληνική Επανάστα­ ση ως ένα γεγονός οικουμενικής σημασίας. Γι1αυτούς η επανάσταση ήταν η πρώτη εξέγερση κατά της μεταναπολεοντείας παλινόρθωσης του «παλαιού καθεστώτος». Ομως και οι εκφραστές αυτής της παλινόρθωσης συμμερίζονταν τις γνώμες των φ ι­ λελευθέρων. Ο φ ιλελληνισμός των Ευρωπαίων φ ιλελευθέρ ω ν και τα φ ιλικά α ισ θ ή ­ ματα των ευρωπαϊκών κυβερνήσεω ν υπέρ του Οθωμανού Πατισάχ (σουλτάνου), μο­ λονότι αντιφατικά μεταξύ τους, ήταν δύο απόψεις της ευρωπαϊκής αντίδρασης κατά της βάρβαρης τουρκικής πολιτικής προς τους υπόδουλους χριστιανούς. Το υπέρ των Ελλήνων αίσθημα των Ευρωπαίων και της Ρωσίας, συνεχώς αυξανόμενο, εξα­ πλώ θηκε σαν πνοή ανέμου σ' όλη την Ευρώπη και την Αμερική. Παρά το ενδιαφέρον των κυβερνήσεώ ν τους για την αρχή της «νομιμότητας του σουλτάνου», στο τέλος υποχρεώθηκαν, εκ των πραγμάτων, να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία των Ελλήνων. Η πρώτη αυτή επιτυχία της Επανάστασης επιβεβαιώ νεται από την περιώνυμη Δ ιακή­ ρυξη προς τις ευρωπαϊκές Αυλές.

Η Διακήρυξη της Καλαμάτας Ενα από τα πρώτα μελήματα των επαναστατών, μετά την κατάληψη της Καλαμά­ τας, ήταν η διακήρυξη προς τις ευρωπαϊκές Αυλές για την αμετάκλητη απόφαση των Ελλήνων να ζήσουν ελεύθεροι, αποτινάσσοντας τον τουρκικό ζυγό, σύμφωνα με τα ανθρώ πινα δικαιώματα που εξασφαλίζει μόνο η ελεύθερη διαβίωση. Το αρχικό κείμενο της Διακήρυξης αποκαλύφθηκε, το 1967, ότι φυλάσσεται στα κρατικά αρχεία του Λονδίνου (φάκελος Ζάκυνθος, αριθμός 2). Η Διακήρυξη αυτή υπογράφεται από τον μέχρι τότε «πρόεδρο» της Μεσσηνιακής Γερουσίας, τιτλοφορούμενο ως «αρχιστράτηγο» του σπαρτιατικού και μεσσηνιακού στρατού, κατόπιν ομόφωνης απόφασης της Μ εσσηνιακής Γερουσίας. Η απονο­ μή, στον μέχρι τότε πρόεδρο Πέτρο Μαυρομιχάλη, του τίτλου και του βαθμού του

Η Επανάσταση του 1821 καί η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

13

«αρχιστρατήγου», έγινε για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί με αυτόν τον τρόπο ανα­ γνωριζόταν, όπως αποδεικνυόταν και από τα γεγονότα, η ανδρεία και η π ρο ­ σφορά του Πέτρου Μαυρομιχάλη κατά τον αγώνα, ακόμα και πριν από την έ­ κρηξη της Επανάστασης του 1821, και δεύτερο γιατί υπό τον τίτλο και το β α θ ­ μό του «αρχιστρατήγου» καλύπτονταν η συνολική ευθύνη και η εκπροσώπηση της επανάστασης προς πάσα κατεύθυν­ ση, καθώς και η διεξαγωγή της. Ακόμα ο βαθμός του «αρχιστρατήγου» είχε με­ γαλύτερη ακτινοβολία, κύρος και σημα­ σία για τις ευρωπαϊκές Αυλές προς τις ο ­ ποίες απευθυνόταν η Διακήρυξη, καθώς και κάθε άλλο μελλοντικό έγγραφο. Η Διακήρυξη απευ θύνθηκε προς τις ευρωπαϊκές Αυλές εκ μέρους του «γεν­ ναίου Αρχιστρατήγου των επαναστατι­ κών στρατευμάτων από το στρατόπεδο της Καλαμάτας» και στο όνομα του π ο λ ι­ τικό

στρατιωτικού σώματος που συ-

γκροτήθηκε ως κυβερνητικός οργανι­ σμός, της «Μ εσσηνιακής Συγκλήτου», η οποία σε πανηγυρική συνεδρίαση (στις 23 Μαρτίου 1821) την ενέκρινε. Το περιεχόμενο της Διακήρυξης υπε­ ρέχει από πλευράς σύνθεσης και διατύ­ πωσης έναντι κάθε άλλης προγενέστερης ή μεταγενέστερης, ακόμα και έναντι της επαναστατικής προκήρυξης του Αλέξανδρου Υψηλάντη της 22ας Φεβρουάριου 1821, που διατυπώ θηκε από το, εκτός του ελλαδικού χώρου, Ιάσιο. Στη Διακήρυξη αυτή διαγράφονται οι αιώνιες ελληνικές αρχές και παραδόσεις και περικλείονται οι φ ιλελεύθερ ες ιδέες του 18ου αιώνα, από τις οποίες ξεκίνησε η Γαλλική επανάσταση του 1789 για να διακηρύξει τα περί ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης δικαιώ μα­ τα των ανθρώπων. Το ελληνοπρεπέστατο αυτό κείμενο απασχόλησε τον πνευματικό μας κόσμο στον αιώνα μας όπως είχε δημοσιευθεί, αρχικά, στην εφ ημερίδα της Καλαμάτας «Ελληνική Σάλπιγξ» της 20ής Αυγούστου 1821, τόσο ως προς το περιεχόμενό του, όσο και ως προς το συντάκτη του. Ομως αυτό προερχόταν από αντίγραφο αρκετά διαφορετικό σε σχέση με το πρωτόγραφο που βρέθηκε στο Λονδίνο και είναι εσφαλ­ μένο όσον αφορά μερικά σημεία και την ημερομηνία, κυρίως λόγω κακών τυπογρα­ φ ικώ ν στοιχείων. Το ζήτημα όμως λύθηκε, τόσο για το περιεχόμενο, όσο και για το συντάκτη, με το φωτοαντίγραφο που στάλθηκε από το Λονδίνο. Ετσι οι ασάφειες του κειμένου, προερχόμενες κυρίως από φθαρμένα τυπογραφικά στοιχεία, τακτοποιήθηκαν. Συντάκτης του κειμένου αποδείχθηκε, κατόπιν γραφολογικής επισταμένης επεξεργασίας, πως ήταν ο επίσημος γραμματέας του Πετρόμπεη, Ιωάννης Δ. Λογοθέτης, από τις Γαϊτσες Αβίας (σημερινό Κέντρο). Ο Λογοθέτης ήταν λόγιος, εκ­ παιδευμένος στη Σχολή της Δημητσάνας, πρώην γραμματέας του Θεοδωρόμπεη

Ο μπέης της Μάνης Πέτρος Μ αυρομιχάλης ανακηρύχθηκε στις 23 Μαρτίου 1821, μετά την απελευθέρω ση της Καλαμάτας «Πρόεδρος της Μ εσσηνιακής Γερουσίας» και ονομάσθηκε «αρχιστράτηγος των Σπαρτιατικών δυνάμεων» (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

14

Η ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗ ΓΕΡΟΥΣΙΑ (ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ) Στη σημερινή πόλη της Καλαμάτας, με­ ταξύ του Κάστρου και του πολιούχου ναού της Υπαπαντής του Σωτήρος, διατηρείται το κτίριο όπου συνεδρίαζε το πολιτικό Σώ­ μα, η Γερουσία. Τα πρώτα μέλη της Μεσσηνιακής Συγκλήτου ή Γερουσίας, μαρτυρούμενα από ιστορικές πηγές, ήταν τα ακόλου­ θα 25: Αντωνόπουλος Γεώργιος (Σπύρου), Αντωνόπουλος Σπύρος, Ζάρκος ή Ζαρκόπουλος Πανάγος, Καπετανάκης Γιάννης, Καπετανάκης Γιώργης, Καραλιάς Σπύρος, Κορνίλιος Αναστάσιος, Κουτράκος Κυρια-

κούλης, Κυβέλος Πανάγος, Κυριάκος Αθαν. Δ., Κυριάκος Γιαννάκης Π., Κυριάκος Ιωάν­ νης Κ., Λογοθέτης Αλεξίου Πανάγος, Μαυρομιχάλης Γιάννης Κατσής, Μαυρομιχάλης Πέτρος (Αρχηγός, Αντιστράτηγος και Γερουσιάρχης), Παγωνόπουλος ή Παγώνης Γεώργιος, Πατριαρχέας Πιέρρος Ιωάννου, Πικουλάκης Πανάγος, Ρεμπούς Δημήτριος, Στούνος, Τζάνε Ιωάννης Ηλιού, Τρουπάκης Μούρτζινος Παναγιώτης Μιχαήλ, Χρηστέας Νικολάκης, Ψάλτης Γιαννάκης, Ψάλτης Πα­ νάγος.

Γρηγοράκη, από το 1812 ως το 1815, και στη συνέχεια του τελευταίου μπέη της Μά­ νης Πέτρου Μαυρομιχάλη, από το 1815 ως το 1821. Στη συνέχεια δημοσιεύουμε το κείμενο της Διακήρυξης Προειδοποίησης, διατη­ ρώντας, φυσικά, τη φρασεολογία του πρωτογράφου. «Προειδοποίησις εις τας Ευρωπαϊκός Αυλάς εκ μέρους του φιλογενούς αρχι­ στρατήγου των Σπαρτιατικών στρατευμάτων Πέτρου Μαυρομιχάλη και της Μεσσηνιακής Συγκλήτου. Ο ανυπόφορος ζυγός της Ο θω μανικής τυραννίας εις διάστημα ενός και επέκεινα αιώνος, κατήντησε εις μίαν ακμήν, ώστε να μην μείνη άλλο εις τους δυστυχείς Πελοπ οννησίους Γραικούς, ει μη μόνον πνοή και αυτή δια να ωθή κυρίως τους εγκάρδι­ ους των αναστεναγμούς. Εις τοιαύτην όντες αθλίαν κατάστασιν, στερημένοι από όλα τα δίκαια μας, με μίαν γνώ μην ομοφώνως απεφασίσαμεν να λάβω μεν τα άρματα, και να ορμήσωμεν κατά των τυράννων. Πάσα προς αλλήλους μας φατρία και διχόνοια, ως καρποί της τυ­ ραννίας, απερρίφ θησαν εις τον βυθόν της λήθης, και άπαντες πνέομεν πνοήν ελευ­ θερίας. Αι χείρες ημών αι δεδεμέναι μέχρι του νυν από τας σιδηράς αλύσσους της βαρβαρικής τυραννίας, ελύθησαν ήδη, και υψώθησαν μεγαλοψύχως και έλαβον τα όπλα προς μηδενισμόν της Θδελυράς τυραννίας. Οι πόδες ημών οι περιπατούντες εν νυκτί και ημέρα εις τας εναγκαρεύσεις τας ασπλάγχνους, τρέχουν εις απόκτησιν των δικαιωμάτων μας. Η κεφαλή μας η κλίνουσα τον αυχένα υπό τον ζυγόν, τον απετίναξε και άλλο δεν φρονεί, ει μη την ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΝ. Η γλώσσα μας η αδυνατούσα εις το να προφέρη λόγον, εκτός των α­ νωφελών παρακλήσεων, προς εξιλέωσιν των βαρβάρων τυράννων, τώρα μεγαλοφώ­ νως φωνάζει και κάμνει να αντηχή ο αήρ το γλυκύτατον όνομα της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ. Εν ενί λόγω απεφασίσαμεν, ή να ελευθερω θώ μεν, ή να αποθάνωμεν. Τούτου ένεκεν προσκαλούμεν επιπόνως την συνδρομήν και βοήθειαν όλων των εξευγενισμένων Ευρωπαίων γενών, ώστε να δυ νη θ ώ μ εν να φθάσω μεν ταχύτερον εις τον ιερόν και δί­ καιον σκοπόν μας και να λάβω μεν τα δίκαια μας. Να αναστήσωμεν το τεταλαιπωρημένον Ε λληνικόν γένος μας. Δικαίω τω λόγω η μήτηρ μας Ελλάς, εκ της οποίας και υμείς εφωτίσθητε, απαιτεί ως εν τάχει την φ ιλάνθρω πον συνδρομήν σας, και δια χρημάτων και δια όπλων, και δια συμβουλής, της οποίας, εσμέν ευέλπιδες, ότι θ έ λ ε ι αξιωθώμεν, και ημείς θέλομεν σας ομόλογη άκραν υποχρέωσιν, και εν καιρώ θ έλο μ εν δείξη πραγματικώς την υπέρ της συνδρομής σας ευγνω μοσύνην μας.

15

Η Επανάσταση του 1S21 και η Διακήρυξη της Καλαμάτας περί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 1821: Μαρτίου 23: Εν Καλαμάτα. Εκ του Σπαρτιατικού Στρατοπέ­ δου. Πέτρος

Μαυρομιχάλης,

αρχι­

στράτηγος του σπαρτιατικού και μεσενιακού στρατού».

Επίλογος Η επιτυχία της Επανάστασης έδωσε θάρρος στους υπόδου­ λους Ελληνες, αναπτέρωσε το η ­ θικό τους και τους έπεισε ότι μπορούν να κατανικήσουν τους μισητούς δυνάστες τους. Οι επ ι­ τυχίες τους ακολούθησαν η μια την άλλη. Οι Τούρκοι, που βρέ­ θηκαν

για

πρώτη

φορά

προ

τέτοιας καθολικής εξέγερσης, δεν μπορούσαν να προσ διορ ί­ σουν επακριβώς τα κίνητρα της και να αντιδράσουν ανάλογα. Οι επιτυχίες των Ελλήνων, τόσο στην ξηρά, όσο και στη θάλασσα, παρά τις θ α νά ­ σιμες αντιδικίες τους, είχαν πολύ θετικό αντίκτυπο στους λαούς της Ευρώπης και της Αμερικής. Με αυτές αποδεικνυόταν πως η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν μπο­ ρούσε να αποτελεί πλέον παράγοντα ηρεμίας για την Εγγύς Ανατολή, όπου οι Μεγά­ λες τότε Δυνάμεις είχαν πολλά και πολύπλοκα συμφέροντα. Οι ηρωικές μάχες στο Βαλτέτσι, την Αλαμάνα, την Τρίπολη, τα Δερβενάκια και το Μεσολόγγι, σι ναυμαχίες στο Αιγαίο, καθώς και οι ηρωικές μορφές που παρουσιάζονταν από το αίμα και τις θυσίες του πολυετούς αγώνα, πέρασαν στη σφαίρα του θρύλου. Οι λαοί της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου εξεπλάγησαν και ενθουσιάστη­ καν με αυτές τις ελληνικές επιτυχίες και άρχισαν να πιέζουν και να κάμπτουν την πολιτική της επιφυλακτικότητας και της εχθρότητας των κυβερνήσεων τους έναντι των Ελλήνων. Οι αρετές, οι πολεμικές και οι διοικητικές ικανότητες των Ελλήνων, άρχισαν να πείθουν και τις ξένες κυβερνήσεις πως ήταν ικανοί να αυτοκυβερνηθ ο ύ ν και να συμβαδίσουν ειρηνικά με τα άλλα πολιτισμένα έθνη του κόσμου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) A rnold Toynbee: ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥΣ. (2) Βασίλειος Πατριαρχίας: Η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ. (3) Ελευθέριος Π απαγιαννάκης: Η ΚΡΗΤΗ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821. (4) Εγκυκλοπαίδεια ΠάπυροςΛαρούς, τόμ. 6ος.

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων στην Καλαμάτα, όπου τελέστηκε η πρώτη δοξολογία για την απελευθέρω ση της πόλης στις 23 Μαρτίου 1821.

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821 Ανάργυρος Φαγκρίδας

Το βρίκι «Αρης» του Αν. Μ ιαούλη (Μουσείο Μπενάκη). Τα βρίκια αποτελούσαν τη ραχοκοκαλιά του Επαναστατικού Στόλου. Αλλοι τύποι ήταν οι γολέτες και τα τριίστια.

Με την έναρξη της Επανάστασης του 1821 ένας ολόκληρος ελαφρύς πολεμικός στόλος βρέθηκε ετοιμοπόλεμος στα χέρια των Ελλήνων ναυτικών και προσέφερε στη συνέχεια τεράστιες υπηρεσίες. Χωρίς την ύπαρξή του η προσπάθεια των υπόδουλων για ελευθερία σίγουρα θα είχε αποτύχει. Πώς όμως κατάφεραν οι «ραγιάδες» να τον αποκτήσουν και να αντιμετωπίσουν με αυτόν τους στόλους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας; Πρόκειται για μια μεγάλη και θαυμαστή ιστορία. Ας την παρακολουθήσουμε.

Μ

ε την πτώση της Κωνσταντινούπολης στις 29 Μαϊου 1453 δόθηκε ο ρι­ στικό τέλος στον επιθανάτιο ρόγχο της ελληνικής μεσαιωνικής αυτο­ κρατορίας. Πριν ακόμη από την Αλωση τα περισσότερα βυζαντινά εδά­

φη είχαν καταληφθεί, κυρίως από Τούρκους, αλλά και από Γάλλους, Βενετούς και Γενουάτες. Λίγα χρόνια μετά την τελική μάχη της Βασιλεύουσας η κατάκτηση αυτή σ υμπληρώ θηκε και βαθύ σκοτάδι βάρβαρου και ανελεύθερου ζυγού σκέπασε τη δούλη, πλέον, χώρα. Από τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους άλλα τελούσαν υπό την κυριαρ­ χία διαφόρων οικογενειώ ν Δυτικοευρωπαίων (Κοζαδίνοι στην Κύθνο, Ιουστινιάνι στη Χίο κλπ.) και άλλα κατέχονταν από τους Βενετούς. Οι τε­ λευταίοι είχαν επιπλέον υπό την εξουσία τους την Εύβοια και την Κρή­ τη, ενώ το 1489 κατέλαβαν (από τους Γάλλους Λουζινιάν) και την Κύ­ προ. Στη Ρόδο ήταν εγκατεστημένοι από πολλά χρόνια οι Ιωαννίτες Ιππότες. Σιγά-σιγά οι Τούρκοι επεξέτειναν την κυριαρχία τους στην ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα. Ετσι μέχρι το 1540 ολοκληρώ θηκε η κατάκτηση της ελληνικής χερσονήσου,

18 ενώ ήδη είχαν καταληφ θεί όλα τα κοντι­ νά στα μικρασιατικά παράλια νησιά, ε­ κτός της Χίου η οποία καταλήφθηκε το 1566. Τρία χρόνια νωρίτερα οι Βενετοί εί­ χαν εγκαταλείψ ει την Τήνο, ενώ τον επ ό ­ μενο χρόνο έχασαν και το Δουκάτο της Νάξου. Το 1572 συμπληρώ θηκε η κατάκτηση των Δω δεκανήσω ν και τελευταία από τα μικρά νησιά υποτάχθηκε η Κύ­ θνος, το 1617. Στη συνέχεια ή λθ ε η σει­ ρά της Κρήτης, για την κατάκτηση της οποίας όμως απαιτήθηκε εικοσιπενταετής (16461669) σκληρότατος αγώνας. Ετσι ολόκληρο το Αιγαίο π εριήλθε στα χέρια των Τούρκων, ενώ από την άλ­ λη πλευρά η Γαληνότατη Δημοκρατία της Βενετίας, η οποία ήταν πλέον η μό­ νη αντίπαλός τους στην περιοχή, είχε Είδος ελληνικής σακολέβας (« Voiliers de tous les temps»).

π εριο ρισ θ εί στην κατοχή των Ιονίων νήσων. Στο μεταξύ κάθε ναυτική δραστηριότητα των υπόδουλω ν Ελλήνων είχε σταματή­ σει, καθώς οι διάφοροι κατακτητές μονοπωλούσαν το κατά θάλασσαν εμπόριο. Το μόνο που τους επετράπη ήταν η ναυπήγηση μικρών πλοιαρίω ν και αλιευτικών σκα­ φών. Ετσι για χρονικό διάστημα αιώνων ρόλους πρωταγωνιστών στα γεγονότα που διαδραματίζονταν στις ελληνικές θάλασσες έπαιζαν αλλοεθνείς, ενώ οι γηγενείς κά­ τοικοι είχαν π εριο ρισ θ εί σε ρόλους φτωχών κομπάρσων. Πολλές φορές Ελληνες συμμετείχαν στο πλευρό των χριστιανικών δυνάμεων της Δυτικής Ευρώπης στους διάφορους πολέμους εναντίον των Τούρκων, πάντα με την ελπίδα της απελευθέρω σης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συμμετοχή αρ­ κετών γαλέρων (πολεμικά πλοία της εποχής), με πληρώματα και κυβερνήτες Ελλη­ νες, στην περίφ ημη και νικηφ όρα για τους χριστιανικούς λαούς ναυμαχία της Ναυπάκτου (7 Οκτωβρίου 1571) μεταξύ των στόλων της «Ιεράς Συμμαχίας» και της Ο θω­ μανικής αυτοκρατορίας. Την κατάκτηση της Κρήτης ακολούθησε μικρή ειρηνική περίοδος και το 1684 ξέ­ σπασε νέος βενετοτουρκικός πόλεμος, ο λεγόμενος «Πελοποννησιακός», ο οποίος κατέληξε στη διά της συνθήκης του Κάρλοβιτς της Κροατίας (26 Ιανουαρίου 1699) παραχώρηση του Μόριά στη Βενετία. Ετσι έφθασε ο 18ος αιώνας, ο οποίος επρόκειτο να είναι ο τελευταίος τον οποίο θ α περνούσε ως υπόδουλο το Ελληνικό Εθνος. Ξεκίνησε με μια 1δετή ειρηνική π ε­ ρίοδο, που διακόπηκε το 1714 με την έκρηξη του τελευταίου βενετοτουρκικού π ο ­ λέμου. Με τη λήξη του και τη συνθήκη του Πασσάροβιτς της 9ης Ιουλίου 1718 η Γα­ ληνότατη Δημοκρατία, εξαντλημένη από τους μακροχρόνιους αγώνες, εγκατέλειψε την Πελοπόννησο, η οποία περιή λθ ε και πάλι στην κατοχή των Τούρκων. Α κολούθησε περίοδος μακράς ειρήνης. Σε αυτήν την εποχή τοποθετείται η α­ παρχή της, κατά την τουρκοκρατία, δημιουργίας της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτι­ λίας. Κυριολεκτικά σαν μανιτάρια άρχισαν να ξεπετάγονται στα νησιά του Αιγαίου και σε μερικές πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας μικροί στολίσκοι σκαφών π ερ ιο ρ ι­ σμένου εκτοπίσματος και να διεξάγουν εμπόριο με κοντινές περιοχές. Με την πάρο­ δο του χρόνου ο αριθμός και το εκτόπισμα των σκαφών αυξήθηκαν, όπως αυξήθη­ καν και τα εμπορικά ταξίδια. Το Μεσολόγγι, το Αιτωλικό, το Γαλαξείδι, η Κύμη και η

19

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1S21 Λίμνη της Εύβοιας, η Ανδρος, η Μύκονος, η Σκόπελος, η θήρα, η Κάσος, τα Ψαρά, οι Σπέτσες και η Υδρα είναι οι περιοχές από τις οποίες ξεκίνησε αυτή η αναγέννηση. Τα ελληνόκτητα και με ελληνικό πλήρωμα σκάφη ανταγωνίζονταν πλέον με επιτυχία τα αντίστοιχα γαλλικά, βρετανικά και βενετικά στη διεξαγωγή του εμπορίου και σε π ο λ­ λές περιπτώσεις τα εκτόπιζαν από σημαντικότατες εμπορικές οδούς. Τα ταξίδια έφεραν τους Ελληνες ναυτικούς μέχρι την Αλεξάνδρεια, τη Μάλτα, τη Σικελία, την Τεργέστη και την Κωνσταντινούπολη, ενώ σημαντικός πλούτος άρχισε να συγκεντρώνεται στις ναυτιλόμενες περιοχές. Τα πλοία έφεραν την τουρκική ση­ μαία όταν ταξίδευαν μέσα στα όρια της Ο θωμανικής αυτοκρατορίας και σημαία «ευ­ καιρίας», συνήθως της Μάλτας, η άλλη με την εικόνα της Παναγίας όταν έφθαναν σε χριστιανικούς λιμένες. Ποια ήταν όμως η αιτία που επέτρεψε στους «ραγιάδες» να αναπτύξουν δική τους ναυτιλία; Οπως και στην περίπτωση του Βυζαντίου, στο οποίο ένα από τα πρώτα συμπτώ­ ματα της παρακμής ήταν η παραμέληση του εμπορικού στόλου και η μερική (τουλά­ χιστον) αντικατάστασή του από ναυτικά ξένων χωρών στην εξυπηρέτηση των ανα­ γκών του κράτους, περίπου έτσι συνέβη και στην περίπτωση της Ο θωμανικής αυτο­ κρατορίας, με το πρόσθετο στοιχείο ότι οι Τούρκοι δεν φημίζονταν για την ιδιαίτερη κλίση τους προς τα θαλασσινά επαγγέλματα. Ετσι με την πάροδο του χρόνου Βρε­ τανοί και Γάλλοι κυρίως, αλλά και ναυτικοί άλλων εθνικοτήτω ν, πήραν στα χέρια τους

ßpjKI (πάρων)

τη διεξαγωγή του θαλάσσιου εμπορίου στις περιοχές της αυτοκρατορίας. Ανάμεσα

της περιόδου

τους ήταν και οι πρώτοι Ελληνες καραβοκύρηδες.

της Επανάστασης.

20 Σε σχετικά μικρό, λοιπόν, χρονικό διάστημα οι υπόδουλοι δημιούργησαν μία ση­ μαντική εμπορική ναυτιλία. Σε απογραφή του 1764 οι ναυτιλλόμενες ελληνικές π ε ­ ριοχές παρουσίαζαν ένα σύνολο 615 πλοίω ν με χωρητικότητα 153.580 τόνων και πλή ­ ρωμα 37.526 ανδρών. Η μακρά, όμως, περίοδος της ειρήνης έφθασε στο τέλος της ό­ ταν το 1768 ξέσπασε ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος. Οι επιχειρήσεις του διήρκεσαν έξι χρόνια και έληξαν στις 10 Ιουλίου 1774, με την υπογραφή, στο βουλγαρικό χωριό Κιουτσούκ Καϊναρτζή, συνθήκης ειρήνης μεταξύ των δύο εμπολέμων. Οι ελληνικές προεκτάσεις του πολέμου αυτού έμειναν γνωστές στην ιστορία με την προσωνυμία «Ορλωφικά». από το όνομα των δύο Ρώσων αδελφών στρατηγών Αλεξίου και Θεοδώ­ ρου Ορλώφ, τους οποίους η Μεγάλη Αικατερίνη είχε διορίσει αρχηγούς του κινήμα­ τος στην Ελλάδα. Οταν όμως οι Ρώσοι πέτυχαν τους σκοπούς τους με την προαναφ ερθείσα σ υ νθ ή ­ κη του ΚιουτσούκΚαϊναρτζή, εγκατέλειψαν τις ελληνικές περιοχές αφήνοντας τους Ελληνες (την επαναστατική κίνηση των οποίω ν είχαν χρησιμοποιήσει ως αντιπερι­ σπασμό) στο έλεος των Οθωμανών. Αλβανικά στίφη εισέβαλαν στην Πελοπόννησο και μέχρι το 1779 έσφαζαν και κατέστρεφαν. Σε 40.000, περίπου, ανέρχεται ο α ρ ιθ ­ μός των θυμάτω ν στον «κατακαϋμένο Μόριά». Ηταν τέτοιο το μέγεθος της κατα­ στροφής ώστε οι ίδιοι οι Τούρκοι αναγκάσθηκαν να θ έσ ο υ ν τέρμα στις θηριω δίες θανατώνοντας 4.000 Αλβανούς στην Τρίπολη. Στις νησιωτικές περιοχές οι κατακτητές φ έρθηκαν με επιείκεια, συμμορφούμενοι με ορισμένους από τους όρους της συνθήκης ειρήνης. Π ροκειμένου να τους επιστραφούν 18 νησιά του Αιγαίου, που είχαν καταληφ θεί από τους Ρώσους, αποδέ­ χθηκα ν το άρθρο 17 με το οποίο παρεχόταν στους νησιώτες αμνηστία, απαλλαγή φόρων για δύο χρόνια, ελευθερία στα θρησ κευτικά δικαιώματα και δικαίω μα αποδη­ μίας μαζί με τις περιουσίες τους. Δεν απέφυγαν όμως όλα τα νησιά τις συνέπειες των Ορλωφικών. Οι Σπέτσες, οι οποίες είχαν συμμετάσχει ενεργά στο κίνημα, δέχθηκαν, λόγω της γειτνίασής τους με την Πελοπόννησο, την εισβολή Αλβανών, που κατέστρεψαν τα πάντα και ανάγκα­ σαν τους κατοίκους να εκπατρισθούν στην Υδρα και τα Κύθηρα για να γλιτώσουν. Μόνον όταν ο πόλεμος τελείωσε τους επετράπη να επανέλθουν και να ανοικοδομή­ σουν τις οικίες τους, επειδή ο σουλτάνος δεν ή θ ελε να παραμείνει το νη σ ί ακατοί­ κητο. Τη μεγαλύτερη ανάμιξη από όλα τα νησιά στα Ορλωφικά την είχαν τα Ψαρά. Με­ ρικοί Ψαριανοί συμμετείχαν, ως πληρώματα, στη διά πυρπολικώ ν καταστροφή του Τουρκικού Στόλου στον Τσεσμέ (6 Ιουλίου 1770), ενώ μετά από αυτό το γεγονός το νησί επαναστάτησε. Σύντομα στόλος από 60 περίπου σακκολέβες (μικρά εμπορικά ι­ στιοφόρα) και γαλιότες (ελαφρά και γρήγορα κωπήλατα ιστιοφόρα) διενεργούσε επ ι­ δρομές σε όλο το βόρειο Αιγαίο, διακόπτοντας τις θαλάσσιες συγκοινωνίες μεταξύ Θράκης και Μικράς Ασίας. Ενας από τους πιο φημισμένους Ψαριανούς καταδρομείς της εποχής εκείνης ήταν και ο μετέπειτα εθνικός ευεργέτης Ιωάννης Βαρβάκης. Εξαιτίας αυτής της ενεργού συμμετοχής του νησιού στο κίνημα και της βοήθειας που προσέφ ερε στους Ρώσους, οι Τούρκοι, μετά το τέλος των επιχειρήσεων, έλαβαν απόφαση να το καταστρέψουν, γεγονός που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε χάρη στην παρέμβαση του διερμηνέα του στόλου Σ. Μαυρογένους. Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή σ υμπληρώ θηκε με τη συνθήκη του Αϊναλύ Καβάκ (συνοικία της Κωνσταντινούπολης) της 10ης Μαρτίου 1779, που επεξηγούσε τους όρους της. Οι δύο αυτές συνθήκες αποδείχθηκαν από τις σημαντικότερες για τη μοίρα του νεώτερου Ελληνισμού για έναν άλλο λόγο. Με αυτές αναγνωριζόταν στους χριστιανούς υπηκόους του σουλτάνου το δικαίωμα να διαπλέουν ελεύθερα

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1S21

τον Ελλήσποντο και να εμπορεύονται στον Εύξεινο Πόντο, υψώνοντας στα πλοία τους τη ρωσική σημαία. Αυτό το εκμεταλλεύθηκαν οι υπόδουλοι Ελληνες και αφού έθεσαν τα πλοία τους κάτω από την προστασία της ρωσικής σημαίας το επεξέτειναν στο Αιγαίο και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Ετσι στις δύο αυτές συνθήκες χρωστά, σε μεγάλο βαθμό, την ανάπτυξη της κατά τα χρόνια που ακολούθησαν η Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία. Δεν αναπτύχθηκαν όλες οι ναυτικές περιοχές στον ίδιο βαθμό. Ξεχώριζαν τα ν η ­ σιά Υδρα, Σπέτσες και Ψαρά. Η πρόοδος τους ήταν τέτοια ώστε από την εποχή αυτή μέχρι και την Επανάσταση του 1821 «μονοπωλούσαν» σχεδόν το ενδιαφέρον της ναυτικής ιστορίας στον ελλαδικό χώρο. Ηδη έχει γίνει αναφορά στη συμμετοχή των Σπετσών και των Ψαρών στα Ορλωφικά, καθώς και στις επιπτώσεις που είχε για τα δύο νησιά. Από την πλευρά της η Υδρα ευτύχησε, λόγω της προνοητικότητας των προκρίτων της, να μην λάβει μέρος σε αυτήν την επαναστατική κίνηση. Ετσι βγήκε αλώβητη και χωρίς προβλήματα από την περιπέτεια. Η αναταραχή, όμως, στην περιοχή επρόκειτο να συνεχισθεί. Μετά από λίγα χρ ό ­ νια, το 1787, ξέσπασε νέος Ρωσοτουρκικός πόλεμος, που ήταν κυρίως ναυτικός, με τις επιχειρήσεις να διεξάγονται ως επί το πλείστον στον Εύξεινο Πόντο. Αυτή τη φ ο­ ρά η Ρωσία δεν έστειλε στόλο στο Αιγαίο. Με αυτό το δεδομένο στις ελληνικές θ ά ­ λασσες διεξήχθη πόλεμος καταδρομών, δηλαδή ένα είδος «ναυτικού ανταρτοπόλε­ μου». Επικεφαλής των δυνάμεων που τον διεξήγαν ήταν ο Λάμπρος Κατσώνης, Ελληνας από τη Λ ειβαδιά που υπηρετούσε στον Ρωσικό Στρατό με τον βαθμό του λοχαγού. Φυσικά και πάλι έγινε προσπάθεια να ξεσηκω θούν οι Ελληνες, χωρίς όμως επιτυχία, αφού οι συνέπειες των Ο ρλωφικών ήταν ακόμη πολύ νωπές στη μνήμη τους. Για μια πενταετία ο Κατσώνης και οι «Λαμπρινοί», όπως αποκαλούντο οι συμπο­ λεμιστές του, κατανικούσαν τους τουρκικούς στόλους που στέλνονταν εναντίον τους. Τελικά όμως εγκαταλελειμμένος από τη Ρωσία, η οποία είχε ήδη υπογράψει συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία, ηττήθηκε στις 19 Ιουνίου 1792 στο Πόρτο Κάγιο

21

Τρίκροτο πολεμικό. Αποκαλεϊτο και πλοίο Λ ταξεως.

22 του Λακωνικού κόλπου, από οθωμανική μοίρα με την οποία συνέπραττε και γαλλική φρεγάτα. Ο ατρόμητος Λειβαδίτης με πολλές προφυλάξεις και ύστερα από μεγάλες περιπέτειες κατάφερε να φ θάσ ει στη Ρωσία, όπου του απονεμήθηκε ο βαθμός του στρατηγού και του χορηγήθηκε βοήθημα 500.000 ρουβλίων. Πέθανε το 1804 σε η λ ι­ κία 52 ετών. Ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη η σύγκρουση του Κατσώνη με τους Τούρκους, στη Γαλλία συνέβη ένα γεγονός κοσμοϊστορικής σημασίας: η Επανάσταση του 1789. Οι συνέπειες της, αλλά κυρίως οι αντίστοιχες των Ναπολεόντειων πολέμω ν που την α­ κολούθησαν και ταλαιπώρησαν τον ευρωπαϊκό χώρο μέχρι το 1815, είχαν τεράστια ε­ πίδραση στην εξέλιξη της ναυτιλίας των υποδούλων Ελλήνων. Ετσι με την κατάληψη, στις 16 Μαϊου 1797, της Βενετίας από τον Ναπολέοντα, εξαφ ανίσθηκε από το π ρο ­ σκήνιο της ιστορίας το (έστω και σε παρακμή ευρισκόμενο) ναυτικό της Γαληνότα­ της Δημοκρατίας. Μετά από το γεγονός αυτό παρέμειναν στη διεκδίκηση της απο­ κλειστικότητας της διεξαγωγής του θαλασσίου εμπορίου της ανατολικής Μ εσογεί­ ου οι ναυτικές δυνάμεις της Βρετανίας και της Γαλλίας. Οταν σε λίγο οι δύο χώρες ενεπλάκησαν σε αγώνα ζωής ή θανάτου και το Βρετανικό Ναυτικό διενεργούσε μα­ κροχρόνιους αποκλεισμούς των γαλλικών και (αργότερα) των ισπανικών και πορτο­ γαλικών λιμένων, το εμπορικό πεδίο έμεινε ελεύθερο σε όποιον είχε τόλμη, θέληση και αποφασιστικότητα. Και αυτά τα διέθεταν σε πλεονάζοντα βαθμό οι Ελληνες ναυ­ τικοί, οι οποίοι έσπευσαν να καλύψουν το κενό που δημιουργήθηκε. Αν στις παραπάνω αναφερόμενες συγκυρίες προστεθούν και οι ευνοϊκές ρ υ θ μ ί­ σεις των συνθηκώ ν του Κιουτσούκ Καϊναρτζή και του Αϊναλύ Καβάκ, συμπληρώ νε­ ται όλο το πλέγμα των αιτίων που βοήθησαν στην καταπληκτική ανάπτυξη του ναυ­ τικού των «ραγιάδων» κατά την τελευταία εικοσαετία του ΙΗ' αιώνα και την πρώτη δεκαπενταετία του επόμενου. Ηδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1780 το μισό περίπου των εμπορευμάτω ν από και προς τα λιμάνια της ανατολικής Μεσογείου διεκινείτο με ελληνόκτητα πλοία, ενώ αρκετά από αυτά είχαν φ θάσει μέχρι και το Γιβραλτάρ. Την ίδια εποχή άρ­ χισαν να ναυπηγούνται για λογαριασμό Ελλήνων πλοιοκτητώ ν μεγαλύτερα και περισ ­ σότερο σύγχρονα σκάφη. Επρόκειτο για τα βρίκια, που αποτελούσαν την εμπορική έκδοση του μικρότερου σε χρήση πολεμικού πλοίου, του πάρωνα. Ηταν σκάφη 200350 τόννων. (ναυπηγήθηκαν και μεγαλύτερα) με δύο ιστούς και πλήρω μα 5070 ανδρών, τα οποία εξοπλίσθηκαν με πυροβόλα (618 συνήθως) για να μπορούν να αντι­ μετωπίζουν τους πολυάριθμους πειρατές. Ηταν ταχύτατα, ευέλικτα και α π ο δ είχθ η ­ καν άριστοι διεμβολείς των βρετανικών αποκλεισμώ ν λίγα χρόνια αργότερα. Χαρα­ κτηριστικό δείγμα αυτών των σκαφών ήταν το «Αρης» του Αν. Τσαμαδού. Το ιστορικό αυτό πλοίο πολέμησε στην Επανάσταση, στην οποία και δοξάσθηκε όταν διέσπασε τον κλοιό του Τουρκοαιγυπτιακού Στόλου στη Σφακτηρία το 1825. Μ ετεπαναστατικά συμπεριελήφ θη στον Εθνικό Στόλο και υπηρέτησε για πολλές δεκαετίες στο Ελλη­ νικό Βασιλικό Ναυτικό, ενώ ήταν παρόν στο Φάληρο τον Αύγουστο του 1913, κατά την πανηγυρική υποδοχή του βασιλιά Κωνσταντίνου Α1 μετά τη λήξη των Βαλκανι­ κών πολέμων. Δυστυχώς το ένδοξο και υπερήφανο αυτό απομεινάρι του «Τρινήσιου Στόλου» το Ελληνικό Κράτος δεν στάθηκε ικανό να το διατηρήσει, αλλά το βύθισε «τιμητικά» (!!) λόγω υψηλού κόστους συντήρησης κατά τον εορτασμό της εκατοντα­ ετηρίδας της Παλιγγενεσίας, κοντά στη νησίδα Κ υράτου Ναυστάθμου Σαλαμίνας. Με την έναρξη των εχθροπραξιώ ν μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας οι Βρετανοί, ό­ πως έχει ήδη αναφερθεί, οργάνωσαν μακροχρόνιους συστηματικούς θαλάσσιους α­ ποκλεισμούς σε μια π ροσ πάθεια να εμποδίσουν τη μεταφορά πρώτων υλών και αγα­ θώ ν στις εχθρικές περιοχές. Σιγάσιγά τα είδη διατροφής και ειδικά τα σιτηρά (απα-

23

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821

Δ ιάγραμμα πάρωνος (βρικίου).

ραίτητα για τη διατροφή των πληθυσμώ ν) άρχισαν να σπανίζουν και οι τιμές τους έφθασαν στα ύψη. Το φάσμα της πείνας έκανε απειλητικό την εμφάνιση του. Τότε τα «ραγιάδικα» πλοία με τη ρωσική σημαία άρχισαν να διασπούν τους απο­ κλεισμούς και να φέρνουν τα πολύτιμα φορτία τους στα λιμάνια που πεινούσαν. Οι κίνδυνοι ήταν μεγάλοι, αλλά και τα κέρδη τεράστια για τους τολμηρούς ναυτικούς, οι οποίοι πολλές φορές κατά την επιστροφή αντικαθιστούσαν μέρος του έρματος των πλοίω ν τους με τα χρυσά και τα ασημένια νομίσματα που είχαν κερδίσει από την πώληση των φορτίων τους. Πολλοί έγιναν πάμπλουτοι σε ελάχιστο χρονικό διάστη­ μα. Ταυτόχρονα όμως αποκτούσαν και μεγάλη πείρα έχοντας να αντιμετωπίσουν το καλύτερο ναυτικό του κόσμου, αλλά και τους πολυάριθμους και αδίστακτους π ειρ α­ τές της Μπαρμπαριάς, όπως εκαλούντο οι τρεις τουρκικές κτήσεις της Βόρειας Αφρικής - Τριπολίτιδα, Τύνιδα και Αλγέρι. Η πείρα αυτή τους φ άνηκε χρησιμότατη αργότερα, όταν από εμποροναύτες μετατράπηκαν σε ναυμάχους. Από τα πολλά επεισόδια που συνέβησαν εκείνη την περίοδο με πρωταγωνιστές Ελληνες ναυτικούς, αξίζει να μνημονευθούν μερικά. Το 1793 το κιρλαγκίτσι (τύπος πλοίου προγενέστερου του πάρωνα) του Αντώνη Β. Γκίνη ναυλώ θηκε στην Κωνσταντινούπολη από τους Γάλλους, για να μεταφέρει το διπλω ματικό ταχυδρομείο τους στη Μασσαλία. Το ταξίδι εξελίχθηκε χωρίς προβλή­ ματα και στις 10 Νοεμβρίου το σπετσιώτικο πλοίο αγκυροβόλησε μπροστά στο μεγά­ λο γαλλικό λιμάνι. Εκεί την επόμενη νύχτα δέχθηκε την επίθεση Βρετανών επιδρο­ μέων, τους οποίους το πλήρωμα κατάφερε να αποκρούσει, προξενώντας τους μάλι­ στα σημαντικές απώλειες. Η συνέχεια ήταν θριαμβευτική για τους Σπετσιώτες. Η Εθνική Συνέλευση, με ψήφισμα της 8ης Ιανουαρίου 1794, τους έκρινε άξιους της Γαλλικής Δημοκρατίας και χορήγησε στον Γκίνη άλλο πλοίο, επειδή το δικό του είχε καταστραφεί στη μάχη. Το 1795 το δημοτικό συμβούλιο της Μασσαλίας εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο εκφράζονταν ευχαριστίες προς τον Αντώνη Βώκο, γιατί διασπώντας τον αποκλεισμό έφερε σιτάρι στην πόλη. Ολα τα ταξίδια, όμως, βρίσκονταν κάτω από τον φόβο των πειρατών και πολλές φορές οι Ελληνες ναυτικοί αναγκάζονταν να δίνουν πραγματικές μάχες εναντίον

24 τους. Ετσι το 1794 το πλοίο του Σπετσιώτη Παύλου Αναργύρου, πλέοντος στο Τυρρηνικό πέλαγος (θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κορσικής, Σαρδηνίας, Σικελίας και ιταλικής χερσονήσου), δ έχθη ­ κε επίθεση από Κορσικανούς πειρατές. Επειδή το σκάφος δεν διέθετε επαρκή οπλισμό, το πλήρωμα το εγκατέλειψε και δ ιέφ υ ­ γε με τις λέμβους, με τις οποίες έφ θασε στο Λιβόρνο (ιταλική π ό ­ λη). Στη συνέχεια οι Σπετσιώτες πήγαν στην Κορσική, όπου με τη βοήθεια βρετανικής φρεγάτας βρήκαν και ανακατέλαβαν το πλοίο τους. Το 1795 το πλοίο του Υδραίου Χατζηλαζάρου Κατάρα δ έ χ θ η ­ κε την επίθεση τυνησιακού πειρατικού κοντά στα ιταλικά παρά­ λια. Οι πειρατές επεχείρησαν εμβολή στο υδραίικο πλοίο, αλλά έ­ πειτα από σκληρή μάχη αποχώρησαν άπρακτοι αφήνοντας πίσω τους 13 νεκρούς. Τον επόμενο χρόνο αλγερινή γαλιότα επ ιτέθ η ­ κε, στα ανοικτά της ισπανικής Μάλαγας, στο πλοίο του Ο. Γκίνη. Οι Σπετσιώτες όμως, χρησιμοποιώ ντας το πυροβολικό τους, έ­ τρεψαν σε φυγή τους επιδρομείς. Τα πράγματα βέβαια δεν έρχονταν πάντα ευνοϊκά για τα ελλη­ νικά σκάφη. Το 1798 αιχμαλω τίσθηκαν τέσσερα και το 1799 έξι υδραίικα πλοία από τους Μπαρμπαρέζους πειρατές, με σύνολο Τούρκος καλλιοντζής (πεζοναύτης) από βιβλίο του Lachaise (1821).

πληρωμάτων άνω των 300 ατόμων. Χρειάσθηκε να επέμβει, έπειτα από πολλές αιτή­ σεις και αποστολή μεγάλων δώρων από την Κοινότητα της Υδρας, ο καπουδάν π α ­ σάς (αρχηγός του Τουρκικού Στόλου) για να α πελευθερω θούν οι αιχμάλωτοι, οι ο­ π οίο ι επέστρεψαν στο νησ ί τους στις 30 Ιανουαρίου 1800. Δεν επεστράφησαν όμως τα πλοία και τα φορτία τους, με αποτέλεσμα η ζημιά των ιδιοκτητών να είναι πολύ με­ γάλη. Η συνεχής αύξηση του μεγέθους και της χωρητικότητας των πλοίω ν ανησύχησε τις τουρκικές αρχές. Ετσι τον Ιανουάριο του 1797 ο ταρσανά κεχαγιάς (διευθυντής του ναύσταθμου της Κωνσταντινούπολης) έφθασε στην Υδρα, όπου και κατέσχεσε το ναυπηγούμενο πλοίο «Σαχίν» (Ιέραξ) του Αντωνίου Κ. Κιοσσέ. Απαιτήθηκε η μεσο­ λάβηση του διερμηνέα του Στόλου, Κ. Χατζερή, για να α π ο δ ο θ εί τελικά στον ιδιοκτή­ τη του. Στους νησιώτες όμως δόθηκε εντολή να μην κατασκευάζουν σκάφη μήκους, στο ύψος της τρόπιδας, μεγαλύτερου των 40 πήχεων (36,5 μέτρων). Σιγάσιγά λοιπόν έδυε ο 18ος αιώνας και ανέτελλε ο 19ος, ο οποίος έμελλε να φ έ­ ρει την ελευθερία στο υπόδουλο Γένος. Στο μεταξύ όμως η πολεμική αναταραχή συ­ νεχιζόταν και μαζί της συνέχιζαν να πλουτίζουν και να αποκτούν πολεμική πείρα οι Ελληνες ναυτικοί. Μετά από τη μικρή ανάπαυλα που προσέφ ερε η συνθήκη της Αμιένης (25 Μαρτί­ ου 1802) οι εχθροπραξίες επαναλήφθηκαν, το 1805. Μέχρι την υπογραφή της το ο­ θω μα νικό κράτος, αν και ήταν αμέτοχο στη σύγκρουση, παρέμενε στην ουσία αδιά­ φορο για την από μέρους των υπηκόων του συνεχή παραβίαση των περί ουδετερό­ τητας συστάσεων τις οποίες εξέδιδε. Με την αναζωπύρωση του πολέμου όμως ο κα­ πουδάν πασάς εξέδωσε διαταγές περί αυστηρής ουδετερότητας προς τους Ελλη­ νες ναυτικούς. Παρά τις διαταγές αυτές τα ελληνικά πλοία όχι μόνο δεν περιέστειλαν τη δράση τους, αλλά αντίθετα την αύξησαν σε μεγάλο βαθμό, παραβιάζοντας τους όλο και στενότερους βρετανικούς αποκλεισμούς. Χαρακτηριστική και πασίγνωστη είναι η περίπτωση της συνάντησης του Ανδρέα Μιαούλη με τον Βρετανό ναύαρχο Οράτιο Νέλσωνα. Φορτωμένο με σιτάρι το τρικάταρτο «Αχιλλεύς» του Υδραίου έπεσε σε ά-

ΥΔΡΑΙΟΣ ΚΑΠΕΤΑΝΙΟΣ (1821) Οι αξιω ματικοί και τα πληρώματα του ελληνικού στόλου της Επανάστασης φορούσαν τις νησιώτικες ενδυμασίες με κύριο χαρακτηριστικό τη βράκα. Στην μέση τους έφεραν ένα υφασμάτινο ζωνάρι και ένα μαχαίρι (εικονογράφηση: Γιάννης Μυλωνάς για τις Εκδόσεις ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ).

26 πνοια έξω από τις γαλλικές ακτές, συνελήφθη από τη φρεγάτα που το κατεδίωκε και ο ίδιος μεταφ έρθηκε στη ναυαρχίδα για ανάκριση. Σε μια στιγμή, κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, ο Βρετανός τον ρώτησε τι θα έπρεπε να του κάνει εφόσον τον συνέλαβε να διασπά τον αποκλεισμό και πήρε την υπερήφανη απάντηση: «Ο,τι θ α σου έ­ κανα και εγώ υπό ανάλογες συνθήκες». Η παράδοση αναφέρει ότι ο Νέλσων εντυπω­ σιάσθηκε και διέταξε να αφ εθ εί ελεύθερος. Οπωσδήποτε σημαντικό μερίδιο στην α­ πόφαση του αυτή θ α είχε και το γεγονός ότι την εποχή εκείνη ο Μιαούλης ήταν Ρώ­ σος υπήκοος και «έμπορος Α' τάξεως της Σεβαστουπόλεως», ενώ το πλοίο του έφ ε­ ρε σημαία συμμαχικής προς τη Βρετανία χώρας, της Ρωσίας. Το 1804 ο Υδραίος Δ. Σαρχώσης κατέπλευσε στη Μ αρτινίκα (γαλλικό νησ ί του αρ­ χιπελάγους των Μ ικρών Αντιλλών της κεντρικής Αμερικής) με φορτίο σίτου και οινο­ πνευματωδών ποτών, τα οποία πώλησε και κέρδισε το ιλιγγιώδες ποσό των 80.000 διστήλων επιπλέον των 25.000 του ναύλου (το δίστηλο ή ισπανικό τάλληρο ή κολωνάτο ήταν ισοδύναμο με το αμερικανικό δολάριο). Το 1806 ο Μέγας Ναπολέων απένειμε το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής και σύνταξη 3.000 γαλλικών φράγκων ετησίως στον Ψαριανό Δημητρίου, ο οποίος ευρισκόμενος με το πλοίο του «υπό κάθαρση» (για έλεγχο ύπαρξης μολυσματικών ασθενειών) στη νησίδα Πομέγκ, ανοικτά της Μασσαλίας, απέκρουσε π ροσ πάθεια δύο μικρών Βρετανικών π ο λεμικώ ν να την κα­ ταλάβουν. Το 1809, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κέρκυρας, ο Υδραίος Κυριά­ κος Σκούρτης διέσπασε τον βρετανικό αποκλεισμό και πώλησε τους 350 τόννους σ ι­ ταριού που μετέφερε στους Γάλλους, αποκομίζοντας τεράστιο κέρδος. Στη συνέ­ χεια επω φ ελήθηκε θυελλώ δους νύκτας και επέστρεψε στην Υδρα χωρίς κανένα πρόβλημα. Μια τόσο έντονη δραστηριότητα όμως ήταν φυσικό να έχει και τις άτυχες στιγμές της. Στις 5 Αυγούστου 1803 το πλοίο του Β. Γ Κάβουρα αρνήθηκε, ανοικτά της Τουλώνας, να υπακούσει στις εντολές βρετανικής φρεγάτας, με αποτέλεσμα να επακολου­ θ ή σ ει συμπλοκή. Σε αυτή το υδραίικο πλοίο αιχμαλω τίσθηκε και έχασαν τη ζωή τους ο πλοίαρχος και πέντε ναύτες. Στις 21 Οκτωβρίου 1805 συνελήφθη να διασπά τον α­ ποκλεισμό των ισπανικών παραλίων το πλοίο «Σαμαλτάνα» του Παναγή Σκουζέ, ο ο­ ποίος μεταφέρθηκε στη ναυαρχίδα «Victory» του Νέλσωνα για ανάκριση. Πριν όμως αυτή αρχίσει φ άνηκε να πλησιάζει ο ενωμένος Γαλλοϊσπανικός Στόλος. Η ανάκριση α­ ναβλήθηκε και ο μοναδικός ίσως Αθηναίος ναυτικός εκείνων των χρόνων έγινε άθελα του θεατής της περίφημης ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ που επακολούθησε. Πολλά ακόμη πλοία αιχμαλωτίζονταν από τους Βρετανούς, στην προσπάθειά τους να διασπάσουν τους αποκλεισμούς. Κατά κανόνα τα περισσότερα στη συνέχεια απελευθερώ νονταν μαζί με τα πληρώματα τους, χωρίς βέβαια τα φορτία τους, με ε­ νέργειες των προκρίτων των νησιών και επέμβαση του καπουδάν πασά προς τις βρετανικές αρχές. Εκτός από τα βρετανικά π ο λεμικά ενέδρευε πάντα ο φόβος των πειρατών. Ετσι τον Ιανουάριο του 1804 το πλοίο των Σπετσιωτών αδελφών Ιωάννη και Βασιλείου Λα­ ζάρου, ενώ ήταν αγκυροβολημένο στη Γρενάδα (ισπανική πόλη), δέχθηκε την επ ίθ ε ­ ση εκατοντάδας από αυτούς τους επιδρομείς. Το πλήρωμα όμως, χωρίς να αιφνιδιασθεί, αντέταξε σθεναρή άμυνα και κατάφερε, έπειτα από μάχη εκ του συστάδην ε­ πάνω στο κατάστρωμα του σκάφους, να τους απωθήσει, προξενώντας τους μάλιστα βαριές απώλειες. Τρία χρόνια αργότερα το πλοίο του, επίσης Σπετσιώτη, Χατζηαναργύρου απέκρουσε με το πυροβολικό του επίθεση Γάλλων πειρατών έξω από τα Κύ­ θηρα. Η μεγαλύτερη όμως επιτυχία σημειώ θηκε το 1809, όταν το πλοίο του Υδραίου Γ Παπαμανώλη Κιβωτού βύθισε, έπειτα από πολύωρη μάχη, αλγερινή πειρατική κορ­ βέτα η οποία του είχε επιτεθεί.

Η δημιουργία του Ελληνικού Επαναστατικού Στόλου το 1821

27 Ο Ανδρέας Μ ιαούλης σε νεανική ηλικία (λιθογραφία του Giovanni Boggi).

Οπως και κατά το παρ ελθό ν πολλά πλοία εξακολουθούσαν να αιχμαλωτίζονται από τους πειρατές της βόρειας Αφρικής. Ετσι από τις αρχές του αιώνα μέχρι και το 1811 πέντε υδραίικα και έξι ψαριανά χ ρειάσ θηκαν τις παχυλά αμειβόμενες «καλές υ­ πηρεσίες» του καπουδάν πασά για να ελευθερωθούν. Στο μεταξύ στις 30 Δεκεμβρίου 1806 η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία. Αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής ήταν να εμ φ ανισ θ εί στο Αιγαίο, για άλλη μια φορά. Ρωσικός Στόλος, υπό τον ναύαρχο Δημήτριο Σενιάβιν, ο οποίος προσπάθησε να ξε­ σηκώσει τους νησιώτες. Ιδιαίτερη π ροσ πάθεια έγινε προς την πλευρά των Ψαριανών .·

-

■

*

,

.

ffe

/

.•-'Λ

4· · . & 'w l ·

/

i'V

*

Ä /if

:'

'

ψ ί

■

* 'J E :

IP β

v /

/

^

if

Μ .

vp

f f t v

■

§

■

'

;' # ν

Δ ρ α μ α τ ικ ή σκηνή απ ό την Εξοδο. Μ εσ ο λ ο γγίτισ α έχει σκοτώ σει τον α π ο π ειρ α θ έν τα να τη βιάσει Οθω μανό, στη συνέχεια έχει φονεύσει το π αιδί της και στο τέλ ος αυ τοκτονεί (ελαιογραφία του Γάλλου E. D e Lansac, Π ινακοθήκη Δ ή μ ο υ Ι.Π. Μ εσολογγίου).

■

96

Ο Α ιγ ύ π τιο ς Ιμ π ρ α ήμ π α σ άς επ ιτίθ ετα ι σ το υ ς ε ξ ε ρ χ ο μ έ ν ο υ ς (ε ξο δ ίτες) στον κάμπο ανατολικά του Μ εσ ο λ ο γγίο υ (πίνακας του Mazzola από χαλκογραφ ία του Langlois, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

α ν ε β α ίν ο υ μ ε στα τείχη . Τι α δ ύ να τες οχυρ ώ σ εις! Τι α π α ρ χ α ιω μ ένο π υ ρ ο β ο λ ικ ό ! Τι α­ σ ήμ αντη θ έ σ η ! Και όμω ς σ τ ά θ η κ ε α π ό ρ θ η τ η . Μ ια δ ιπ λή σ ε ιρ ά απ ό σ π α ρ τια τικά (23) σ τή θ η υ π ο κ α θ ισ τ ο ύ σ α ν τις α σ θ ε ν ε ίς α μ υ ν τ ικ έ ς ο ρ γανώ σ εις. Τι κα τ α θ λ ιπ τ ικ ή μοναξιά, ό π ο υ δ ε ν α κο ύ γ ετα ι π α ρ ά μό νο το κρ ο τ ά λ ισ μ α απ ό τις φλόγες, κα θ ώ ς και ο α ντίλα λο ς στα τείχη απ ό τη ν κα τά ρ ρ ευ σ η τω ν σ πιτιώ ν! Κ άθε τ ό ­ σο δ ια σ τ α υ ρ ώ ν ο ν τ α ν σ τους δ ρ ό μ ο υ ς π ε ρ ιπ ο λ ίε ς Α ρ ά β ω ν λαφ υραγω γώ ν. Φ ορώ ντας στα π ό δ ια τα μ α ρ κ ο ύ μ π (24), έμ ο ια ζ α ν με λη σ τές της νύκτα ς και δ ε ν τάρ αζα ν κ α θ ό ­ λου τη σ ιω πή. Τα σ π ίτια σ υ νέχιζα ν να κα ίγ ο ντα ι α λλά οι φ λόγες τους ξ εθ ώ ρ ια ζα ν κά ­ τω α π ό το φω ς του ή λ ιο υ . Ω στόσο ήτα ν δ ύ σ κ ο λ ο να δ ια κ ρ ίν ε ις στα σπίτια, π ο υ κα τα ­ β ρ ό χ θ ιζ ε η φω τιά, τα κ α τα σ τρ ο φ ικά ίχνη του π υ ρ ο β ο λ ικ ο ύ . Εδώ κι ε κ ε ί είχα ν δη μιο υ ρ γ η θ ε ί β α θ ιο ί κρ α τήρ ες α π ό τις μ π ά λες τω ν κα νο νιώ ν, σαν να είχα ν ξ ε ρ ιζ ω θ ε ί π ε ­ λ ώ ρ ια δένδ ρα . Είχαν π λ η μ μ υ ρ ίσ ε ι απ ό τη ν υ κ τ ε ρ ιν ή νε ρ ο π ο ν τ ή και α π ό τα σ τ ε κ ο ύ μ ε ν α νερ ά α ­ ν α δ υ ό τ α ν ένας αχνός σ αν κατα χνιά . Φ ριχτές α ν α θ υ μ ιά σ ε ις δ ια χ έ ο ν τ α ν σ την α τ μ ό ­ σ φ α ιρ α απ ό τα πτώ μα τα, π ο υ έ μ ενα ν άτα φ α κατά τις τε λ ε υ τ α ίε ς μ έρ ες της π ο λ ιο ρ ­ κίας (25). Ο α ρ ιθ μ ό ς τω ν λ ά κκω ν π ο υ δ ια κ ρ ιν ό τ α ν στη γ υ μ ν ή έκτασ η, α ν ά μ ε σ α στους κα ­ τα υ λ ισ μ ο ύ ς τω ν α γω νισ τώ ν δ ίπ λ α στα τείχη και στα πρ ώ τα σ π ίτια της πό λη ς , μ α ρ τυ ­ ρ ο ύ σ ε το ν τερ ά σ τιο α ρ ιθ μ ό τω ν β λη μ ά τω ν π ο υ είχε π έ σ ε ι στο Μ εσ ο λό γ γ ι κα ι ο ο π ο ί­ ος σε υ π ο χ ρ έω νε σε κά θ ε 6 ή μ α να π α ρ α μ ερ ίζ εις . Σε α υ τό ν α κρ ιβ ώ ς τ ο ν χ ώ ρ ο οι α μ υ ­ ν ό μ ε ν ο ι α π ο φ ά σ ισ α ν να π ε θ ά ν ο υ ν , αντί να π α ρ α δ ώ σ ο υ ν τη ν π ό λη κα ι να κα τ α θ έ σ ο υ ν τα ό π λα (26). Σε φ ιλώ ω γη, π ο τ ισ μ έ ν η με α ίμ α απ ό α υ το ύ ς π ο υ μ α ρ τύ ρ η σ α ν γ ια τη θ ρ η σ κ ε ία και τη ν αγάπη γ ια τη ν πα τρίδα! Σε λιγ ό τερ ο α π ό μια ώ ρ α π ε ρ ιδ ιά β α σ α τη ν π ό λη , το υ λά χ ισ το ν του ς κ ύ ρ ιο υ ς και

Η καταστροφή του Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα

97

π ιο φ α ρ δ είς δ ρ ό μ ο υ ς . Π όσα σ π ίτια ε ρ ε ι­

Η

π ω μ ένα , σ τέγες γ κ ρ ε μ ισ μ έ ν ε ς , το ίχ ο ι διά-

Καταστροφή του

τρ η το ι απ ό Βλήματα! Τα π ά ν τ α σ κέπα ζε η μελα γ χο λ ία και η δυσ τυχία . Οι δ ρ ό μ ο ι κα ­

Μεσολογγίου

κά χα ρ α γμ ένο ι, ο ι κ α το ικίες α κα νό νισ τα χ τ ισ μ ένες κα ι α ν ο μ ο ιό μ ο ρ φ α ο ικ ο δ ο μ η μ έ -

Που συντελέσθηκε στις 22 Απριλίου 1826 με την επέμβαση των αιγυπτιακών στρατευμάτων

νες, κ α μ ιά σ υ μ μ ε τ ρ ία δ ε ν υπ ήρ χε π ο υ να ε υ χ α ρ ισ τεί τη θ έα , κα μ ιά στοά κάτω από τα σπίτια, κα νένα δ η μ ό σ ιο μ νη μ είο , κα μ ιά έσ τω

κα ι

σ το ιχειώ δ η ς

υπό την ηγεσία

α ρ χ ιτεκτο νική

γ ρ αμμή. Τ ίπ ο τα π ο υ να μ α ρ τυ ρ ά ει ένα ν

του Ιμπραήμ πασά

λ α ό πο υ α γ α π ά ει τις κα λές τέχνες! Και όμως, γνω ρ ίζοντα ς τα α π α ρ ά μ ιλ λ α μ ν η μ ε ία τω ν έ ν δ ο ξ ω ν π ρ ο γ ό νω ν τους, δ εν

τρίτου γιού του αντιβασιλέα της Αιγύπτου από έναν αυτόπτη μάρτυρα

δ υ σ κ ο λ ε ύ ε σ α ι να α ν τ ιλ η φ θ ε ίς ότι η ζ ο φ ε ­

«Θέαμα οικτρόν ιδείν»

ρή αυτή ε ικ ό ν α ε ίν α ι α π ό ρ ρ ο ια τω ν θ η ρ ιω ­ δ ιώ ν πο υ δ ιέ π ρ α ξ α ν σε βά ρο ς τους γ ια α ι­ Ν ε ά π ο λ η 1830

ώ νες ο ι Ο σ μ α νλή δες. Ας σ τ α θ ο ύ μ ε τώ ρ α γ ια λίγο σε α υ τό ν

Τυπογραφείο Μπρέσια και Σία Οδός Φορία Αρ. 172

το δρ όμ ο. Εδώ η α τ μ ό σ φ α ιρ α ε ίν α ι λιγότερο α π ο π ν ικ τ ικ ή . Η α ύ ρα απ ό τη γ ε ιτ ο ν ικ ή

Σημείωση του Μεταφραστή: Στην Ιταλία ίσχυε

θ ά λ α σ σ α α να νεώ νει τη ν α τμ ό σ φ α ιρ α . Και το Γρηγοριανό Ημερολόγιο, γΓ αυτό ως ημερο­ να ένα σ π ίτ ι α π ο μ ο νω μ ένο , π ο υ γ λίτω σ ε α π ό τη φ ω τιά και τις 6ό μ6 ες! Ενας μ α ντρ ό το ιχ ο ς π ε ρ ιβ ά λ λ ε ι την α υ ­

α ν ία τ η ς Εξόδου του Μεσολογγίου αναγράφεται η 22α Απριλίου αντί της γνωστής 10ης Απρι­ λίου 1826.

λή κα ι το ν κήπο. Ε ίναι γ ο τ θ ικ ή ς α ρ χ ιτε­ κτο νική ς α λλά χ ο ν δ ρ ο ε ιδ ο ύ ς κα τα σ κευής . Ενα μέτρ ιο σ π ίτ ι σε κά π ο ιο χω ρ ιό του π ο ­ λιτ ισ μ έ ν ο υ κόσ μ ου, σ υ γ κ ρ ιν ό μ ε ν ο θ α ήτα ν κα λύ τερο . Α λλά ε ίν α ι κα τα σ κευ ή σε μια π ό λ η που β ρ ισ κό τα ν κάτω α π ό το ν τ ο υ ρ κ ικ ό ζυγό. Α νήκε π ρ ο φ α νώ ς σε κά π ο ιο ν ε ύ ­ π ο ρ ο κά το ικο. Μ π α ίνο υ μ ε γ ια να δ ο ύ μ ε το μ ο ν α δ ικ ό δ ια μ έρ ισ μ α . Η θ λ ίψ η και ο ζόφ ο ς μας καθ ηλώ νου ν. Σ τους τοίχου ς ή τα ν κάπ οτε ζω γρ αφ ισμ ένα δ ιά φ ο ρ α θ έ μ α τ α χω ρίς ιδ ια ίτερ η σ ημ ασ ία, α λλά τώ ρα ε ίν α ι ξ ε­ θ ω ρ ια σ μ έ ν α α π ό τη ν κά π να κα ι το ν χρ όνο . Δ ια κρ ίνο ντα ι, ω στόσο, α π ό αυ τά μια ψ α ρ ό β α ρ κα , μια β ό μ β α τη στιγμή της έκρ η ξ η ς (μ α κά β ρ ια έμ π νευ σ η ), ένα π α λ ικ ά ρ ι στη σ κοπιά...

Μ ήπω ς

ή τα ν

ένας

μ ικρ ό ς

στρατώ νας;

Ο μως, μια επ ιγ ρ α φ ή π ο υ δ ε ν ή τα ν στα ε λ λ η ν ικ ά τ ρ α β ά ει τη ν π ρ ο σ ο χ ή μας! Δ ια βά ζο υμ ε... Ω! Τι σ η­ μ α ίνο υ ν αυ τά τα γράμματα... Εδώ ήτα ν η τ ε λ ε υ ­ ταία δ ια μ ο ν ή του φ ιλ έ λ λ η ν α β ά ρ δ ο υ της Α λβ ιόνας (27). Η ώ ρ α π ρ ο χ ω ρ ο ύ σ ε, η π ε ρ ιέ ρ γ ε ια είχε ικ α ν ο ­ π ο ιη θ ε ί. Α π ο χ ω ρ ο ύ μ ε α π ό έ να ν τόπ ο πο υ α νέδ ιδ ε το π ν ε ύ μ α της α π ο γ ο ή τευ σ η ς και του τρ όμο υ. Αντίο, α ντίο γ ια π ά ν τ α άτυχη π ό λη , λ ίκ ν ο η ρ ώ ω ν μα ά β υ σ σ ο ς δυ σ τυ χία ς και ο δ ύ νη ς.

Π ιάτο μ ε φανταστική π αράσ ταση από τη σ υμμετοχή των γυναικών σ την ηρωική άμυνα του Μ εσ ο λ ο γγίο υ (Συλλογή Ιάσονα Στράτου).

98

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ (ΣΣ) (1) Η μανέστρα με χόρτα είναι συνηθισμένο φαγητό του

βρισκόταν το τουρκικό στρατόπεδο του σερασκέρη ρούμε-

Αραβα στρατιώτη. Οι Μεσολογγίτες θα έκαναν την Εξοδο

λη βαλεσί (Ρεσίτ πασά) με 20.000 περίπου άνδρες, των ο ­

περίπου μια ώρα αφού νύχτωνε, ενώ οι Αραβες θα δει­

ποίων το μεγαλύτερο μέρος αποτελούσαν Αλβανοί μισ θ ο­

πνούσαν. Γενικώς οι μουσουλμάνοι έτρωγαν το βραδινό

φόροι (ΣΣ).

τους αμέσως μετά τη δύση του ήλιου (II).

Για τη στρατιά του Ιμπραήμ που έλαβε μέρος στην πολιορ­

(2) Οι στρατηγοί, οι συνταγματάρχες, οι διοικητές ταγμά­

κία της πόλης, έγκυρες πληροφορίες αναφέρουν ότι απο-

των και οι λοχαγοί (ΣΙ).

τελείτο από 15.250 άνδρες (ΣΜ).

(3) Στο στρατόπεδο των Αράβων είχε γίνει γνωστό ότι οι

(10) Οι Μεσολογγίτες είχαν υπονομεύσει διάφορα από τα

Μεσολογγίτες, έχοντες περιέλθει στην έσχατη στέρηση,

πιο ισχυρά κτίρια. Η είδηση αυτή είχε επιβραδύνει τη γενι­

είχαν αποφασίσει μέσα σε τρεις ημέρες να πραγματοποιή­

κή έφοδο από την πλευρά των Αράβων. Ομως οι υπονομεύ­

σουν έξοδο με τα όπλα στα χέρια (ΣΣ).

σεις είχε υπολογισθεί να πυροδοτηθούν μετά από ορισμέ­

(4) Το Βασιλάδι είναι μια μικρή οχυρωμένη θέση επάνω σε

νο χρόνο γύρω στα ξημερώματα, όταν ο εχθρός θα είχε

ένα νησάκι στη μέση της λιμνοθάλασσας, τρία τέταρτα του

μπει μέσα στην πόλη (ΣΣ).

μιλίου δυτικά από το Μεσολόγγι. Σε αυτό το σημείο ξε-

(11) Οι Οθωμανοί είχαν ως έθιμο να κόβουν τα κεφάλια

φορτώνονταν τα λιγοστά τρόφιμα κατά τη διάρκεια της νύ­

των επιφανών επαναστατών και τα αυτιά των αντιπάλων

κτας, που κατόρθωναν να περάσουν από τον ναυτικό απο­

που σκοτώνονταν με τα όπλα στα χέρια τους. Για κάθε ζευ­

κλεισμό και (το ίδιο) χρησίμευε σαν αποθήκη εφοδίων της

γάρι αυτιών ο Ιμπραήμ πασάς έδινε ως δώρο 50 τουρκικά

πόλης. Το νησάκι αυτό είχαν καταλάβει οι Αραβες 45 ημέ­

πιάστρα (περίπου 7 δουκάτα). Αυτά τα αυτιά, αλατισμένα

ρες πριν από την Εξοδο του Μεσολογγίου (ΣΣ).

και τοποθετημένα σε βαρέλια, στέλνονταν στην Κωνστα­

(5) Ομολογίες διαφόρων αιχμαλώτων που συνελήφθησαν

ντινούπολη ως λάφυρα του θριάμβου. Την επόμενη ημέρα

μετά την καταστροφή της πόλης τους, προς τον συντάκτη

της Εξόδου 7.000 ζευγάρια αυτιών στάλθηκαν κλεισμένα

του παρόντος, αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων (ΣΣ).

ερμητικά σε δέκα βαρέλια (ΣΣ).

(6) Επί αρκετούς μήνες η πόλη, μη μπορώντας να βοηθηθεί

(12) Οι αριθμοί που αναφέρει ο συγγραφέας κρίνονται ως

από την ελληνική διοίκηση, υποστηριζόταν με λιγοστά ε ­

υπερβολικοί. Σύμφωνα με έγκυρες πηγές, μέσα στην πόλη

φόδια από τους κατοίκους της Λευκάδας, της Κεφαλονιάς

οι πολιορκημένοι δεν υπερέβαιναν τους 10.500, ενώ στην

και της Ζακύνθου, που τα έστελναν νύκτα με πλεούμενα,

Κωνσταντινούπολη στάλθηκαν 3.500 ζευγάρια αυτιών (ΣΜ).

ναυπηγημένα γι ’ αυτόν το σκοπό, από κανάλια (αυλαίμο-

(13) Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι Ελληνες δεν είχαν

νες) της λιμνοθάλασσας στο φρούριο του Βασιλαδιού και

ξιφολόγχες στα τουφέκια τους, γι ’ αυτό κατά τις αναμετρή­

από εκεί προωθούντο στην πόλη. Οι κυριότεροι πόροι αυ­

σεις τους σε ανοικτό πεδίο με τους Αραβες σώμα με σώμα

τών των καναλιών προσχώθηκαν με άμμο από ένα τμήμα

οι τελευταίοι κατά κανόνα υπερείχαν (ΣΣ).

τολμηρών σκαπανέων, κάτω από τα πυρά των κανονιών της

(14) Προφανώς εννοεί τον ποταμό Εύηνο (Φείδαρη) (ΣΜ).

πόλης (ΣΣ).

(15) Παρατηρήθηκε ότι η βροχή, οι αστραπές και οι βρο­

(7) Οι Μεσολογγίτες, που επί πέντε χρόνια είχαν αντιστα-

ντές, που μεγέθυναν αυτή την τρομερή σκηνή, διήρκεσαν

θεί στις επιθέσεις διαφόρων Τούρκων πασάδων, προκα-

περίπου τέσσερις ώρες, δηλαδή από την έναρξη της Εξό­

λούσαν συνεχώς τους Αραβες αποκαλώντας τους δειλούς.

δου, που πραγματοποιήθηκε μια ώρα μετά την έλευση του

Τα παιδιά στη σιγαλιά της νύκτας με οξεία φωνή και στριγ­

σκότους, μέχρι πέντε ώρες που κράτησαν οι συγκρούσεις.

γλίζοντας κραύγαζαν ψηλά από τα τείχη: «Κιαρατά

Τότε σταμάτησαν οι μάχες των αντιπάλων. Αμέσως ο ουρα­

Ιμπραήμ πασά, Κιαρατά Ιμπραήμ πασά». Ο πασάς, οργισμέ­

νός έγινε καθαρός και το φεγγάρι ξαναφάνηκε ακτινοβόλο

νος «απαντούσε», στέλνοντας είκοσι με τριάντα μπάλες με

και λαμπερό. Κατά τη διάρκεια αυτής της θύελλας ναυά­

τα κανόνια της «Φατουμάς» και του «Χατζή Μπεκήρ» (ΣΣ).

γησαν μια κορβέτα κι ένα βρίκι του τουρκικού στόλου που

(8) Ονομα δύο τεράστιων τουρκικών βολμοβόλων. Με ένα

ήταν αραγμένα μπροστά από το Μεσολόγγι. Ο Ιμπραήμ πα­

από αυτά ο Γιουσούφ πασάς των φρουρίων του Μόριά (Ρί-

σάς διάλεξε τρία σπαθιά από τα λάφυρα και σκότωσε με τα

ου και Αντιρρίου) εκτόξευσε στον αέρα έναν άτυχο Ελληνα

δικά του χέρια δύο Τούρκους λιποτάκτες (ΣΣ).

γιατρό, ύποπτο για κατασκοπεία (ΣΣ).

(16) Αρκετοί Ευρωπαίοι αξιωματικοί στην υπηρεσία του

(9) Εκτός από τη στρατιά του Ιμπραήμ πασά, που αριθμού­

πασά της Αιγύπτου παραβρέθηκαν στην πολιορκία του Με­

σε περίπου 18.000 άνδρες, στη δυτική πλευρά της πόλης

σολογγίου και το επόμενο πρωί μετά την Εξοδο, δηλαδή

Η καταστροφή τον Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αντόπτη μάρτνρα

99

ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ (ΣΜ) στις 22 (10) Απριλίου, διέτρεξαν έφιπποι τη διαγώνιο που

τιώτη. Παντόφλες, πολύ ελαφρές, από κόκκινο ή κίτρινο

οδηγεί από τον ποταμό Εύηνο στην πόλη, που Θα μπορού­

δέρμα (ΣΣ).

σε να αποκληθεί ο ματωμένος δρόμος του μεσολογγίτι-

(25) Η βροχή της νύκτας είχε γεμίσει τους κρατήρες των

κου κάμπου, τον οποίο διέσχισε ο άτυχος πληθυσμός.

οβίδων, από τους οποίους ανέβαινε ένας αχνός με έντονη

Ενας από αυτούς λίγο έλειψε να πληρώσει ακριβά την πε­

δυσοσμία. Σε αυτό, χωρίς αμφιβολία, είχε συντελέσει και

ριέργεια του, έναν μήνα αργότερα στη Μεθώνη. Ο

ο μεγάλος αριθμός των άταφων πτωμάτων κατά τις τελευ­

Ιμπραήμ ήθελε να του κόψει τα αυτιά, εξοργισμένος επει­

ταίες δεκαπέντε μέρες της πολιορκίας, οπότε τα πυρά πυ­

δή έγραψε στο ημερολόγιό του ότι τα 7.000 ζεύγη αυτιών

ροβολικού των πολιορκητών είχαν γίνει πιο πυκνά και έ­

που έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν όλα Ελλή­

πεφταν ακατάπαυστα (ΣΣ).

νων. Ενα σημαντικό ποσοστό ήταν Αράβων. Κάποιος από α­

(26) Για την ακρίβεια τρεις φορές ο Ιμπραήμ πασάς προσέ-

ντιζηλία τον μαρτύρησε στον Ιμπραήμ και εκείνος από

φερε μια έντιμη παράδοση στους Μεσολογγίτες, υποσχό­

πληγωμένο εγωισμό αγρίεψε τόσο που λίγο έλειψε να θ α ­

μενος να τους μεταφέρει στην Αρτα, στο Ανατολικό (Αιτω-

νατώσει τον Ευρωπαίο. Τελικά τον απέλυσε από την υπη­

λικό) ή σε άλλη πόλη της αρεσκείας τους, αλλά έθετε ως

ρεσία. Πάντως η αλήθεια είναι πως αυτός δεν είχε ολότε-

πρώτο όρο ότι η φρουρά έπρεπε να καταθέσει τα όπλα. Οι

λα άδικο. Πολλά από τα πτώματα των Αράβων στρατιωτών

Σουλιώτες τρέφουν τέτοια αγάπη για τα όπλα τους ώστε

που είδα ήταν χωρίς αυτιά, απόδειξη ότι σωστά έγραψε

προτιμούσαν να χάσουν τη ζωή τους. Αυτοί θεωρούν ως

ότι πολλοί Αιγύπτιοι στρατιώτες, παρακινούμενοι από α­

μεγάλη ντροπή να παραδώσουν τα όπλα τους. Η συνθηκο­

πληστία, είχαν προβεί στην ενέργεια αυτή για να εισπρά-

λόγηση απορρίφθηκε γι: αυτούς τους λόγους. Πολλοί, ω­

ξουν τα 50 τουρκικά πιάστρα ανά ζευγάρι αυτιών. Και τα

στόσο, κάτοικοι είχαν θελήσει να υποταγούν στους όρους

αυτιά δεν είχαν γλώσσα να αποκαλύψουν την απάτη (ΣΣ).

που υπαγόρευσε ο Ιμπραήμ και φαίνεται ότι οι συζητή­

(17) Οι ευκατάστατες Ελληνίδες και Τουρκάλες συνήθιζαν

σεις που έγιναν με τον Αγγλο κυβερνήτη των Ιονίων Νή­

να φορούν σε κοινωνικές εκδηλώσεις μεταξωτές πουκαμί­

σων, λόρδο Ανταμς, λίγες ημέρες πριν, είχαν ως αντικεί­

σες (ΣΣ).

μενο να επιτραπεί η έξοδος σε μια κατηγορία κατοίκων,

(18) Ο Βιρτζίνιους Γκρέσος (Virginius Gressos), πληβείος, έ ­

που ήταν υποταγμένοι στη δεσποτική θέληση των άγριων

σφαξε σύμφωνα με τον μύθο την κόρη του, για να προστα­

Σουλιωτών και οι οποίοι απειλούσαν με θάνατο οποιονδή-

τεύσει την αγνότητά της από τον τύραννο Αππιο Κλαύδιο

ποτε εκδήλωνε την επιθυμία να παραδοθεί. Το πρωί της

(ΣΣ).

22ας (10ης) Απριλίου αποβιβάστηκαν δύο Αγγλοι ανώτε­

(19) Χάρη στην ιστορική αλήθεια είμαι υποχρεωμένος να

ροι αξιωματικοί κομιστές νέων προτάσεων και ίσως θα

ομολογήσω ότι οι Αραβες έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στην

μπορούσε να αποφευχθεί τόση αιματοχυσία. Ομως επει­

περίθαλψη των νηπίων. Πολλοί προσλάμβαναν παραμάνες

δή είχε προδιαγράφει η μοίρα των αμάχων οι αξιωματικοί

(τροφούς) για να τα αναθρέψουν (ΣΣ).

αυτοί, αφού εκδήλωσαν τη μεγάλη τους θλίψη, επέστρε­

(20) Ταρπούσι: είδος κόκκινου φεσιού που φορούσαν οι

ψαν χωρίς να παρουσιάσουν τις έγγραφες προτάσεις στον

Αιγύπτιοι στρατιώτες (ΣΣ).

Ιμπραήμ (ΣΣ). Το περιστατικό αυτό δεν επιβεβαιώνεται ού­

(21) Κατά την Εξοδο, όπου χάθηκαν περίπου 7.000 Ελλη­

τε από Ελληνες, ούτε από ξένους ιστοριογράφους. Οι Με­

νες (ΣΜ: είναι υπερβολικός ο αριθμός. Επεσαν περίπου

σολογγίτες ούτε καν είχαν σκεφτεί να παραδώσουν την

1.500 - 1.800), σκοτώθηκαν περίπου 600 Μουσουλμάνοι

πόλη. Μάλιστα για να αποτρέψουν την ενέργεια αυτή, όταν

(ΣΣ).

κάποιοι επιφανείς μη Μεσολογγίτες οπλαρχηγοί έκαναν

(22) Προφανώς δεν πρόκειται για τον επίσκοπο Ιωσήφ των

τέτοιες σκέψεις, ο αρχηγός των Μεσολογγιτών, Αθ. Ραζη-

Ρωγών, αλλά για κάποιον άλλο ιερέα. Ο θρυλικός Επίσκο­

κότσικας, έσπευσε να προσεταιριστεί, ακόμη και δωροδο­

πος βρήκε μαρτυρικό θάνατο στις 12 Απριλίου 1826 μετά

κώντας, μικρότερους οπλαρχηγούς κι έτσι αποφεύχθηκε

την ανατίναξη του Ανεμόμυλου στο ομώνυμο νησάκι όπου

η ανίερη αυτή πράξη (ΣΜ).

είχε κλειστεί με πλήθος αμάχων (ΣΜ).

(27) Στο τρίτο δωμάτιο στο δεξί μας χέρι ήταν γραμμένα

(23) Η Σπάρτη ποτέ δεν έκτισε τείχη και δεν κατασκεύασε

στα λατινικά με μεγάλα στοιχεία: «Hie e vita decessit Lord

οχυρώσεις. Στήριζε την άμυνα της πόλης στα στήθη των

Byron» (Εδώ πέθανε ο λόρδος Βύρων) (ΣΣ).

κατοίκων της (ΣΣ). (24) Μαρκούμπ είναι τα υποδήματα του Αιγύπτιου στρα­

100

Μέσα στη φωτιά και το αίμα της Επανάστασης του 1821 άνθησε ένα ειδύλλιο μεταξύ της Μαντώς Μαυρογένους και του Δημητρίου Υψηλάντη. Οι δύο νέοι αγαπήθηκαν με πάθος. Ο έρωτάς τους, όμως, μετά από πολλές δραματικές φάσεις, είχε τραγική κατάληξη.

Μαντώ Μ α υρογ ένου ς, η γοητευτική αρ ισ τοκράτισσ α που έκλεψ ε τις κα ρ δ ιές των Ευρωπαίων φιλελλήνων, η φλογερή πατριώ τισσα και η πα θιασ μένη ερω μένη του Δ η μ η τ ρ ίο υ Υψηλάντη (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

Νικόλαος Γιαννόπουλος Ισ το ρ ικ ό ς

Δημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους Ένας τραγικός έρωτας στα χρόνια της Επανάστασης

Λημ,ήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους

Τ

101

ο ν Μ άιο του 1827 σ υ νεδ ρ ία ζε στην Τροιζήνα η π ιο δ ρ α μ α τική σ υ νέλευ σ η του Αγώνα, η «Τρίτη Ε θ νική τω ν Ε λλήνω ν Σ υνέλευ σ ις ».

Μ όλις τον π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο μή να το έθ ν ο ς είχε θ ρ η ν ή ­

σ ει το ν θ ά ν α τ ο του Κ αρ α ϊσ κάκη. Α κ ο λ ο ύ θ η σ ε η σ υ ­ ν τρ ιπ τική

ήττα

του

ε λ λ η ν ικ ο ύ

επ α να σ τα τικο ύ

στρατού σ τον Ανάλατο, η π α ρ ά δ ο σ η της Α κ ρ ό π ο ­ λη ς σ τον Μ εχμ έτ Ρεσήτ π α σ ά (Κ ιουταχή) κα ι η υ π ο ­ ταγή σ' α υ τό ν της α ν α το λική ς Σ τερεά ς Ε λλάδας. Α λλά και σ την Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο η κατάσταση δ εν δ ια ­ γ ρ α φ ό τα ν καλύ τερη , κα θ ώ ς η π ε ρ ιο χ ή υ φ ίσ τατο λ ε η λ α σ ίε ς απ ό το α ιγ υ π τ ια κ ό ε κ σ τ ρ α τευ τικό σ ώ μα του Ιμπ ρα ήμ. Μ έσ α σε ε κ ε ίν η τη χα ώ δη κατάσταση το π ρ ο ε δ ρ ε ίο της Γ ’ Ε θ ν ο σ υ ν έ λ ε υ σ η ς « β ο μ β α ρ δ ι­ ζόταν» κ α θ η μ ε ρ ιν ά απ ό α να φ ο ρ ές ε π ιτ ρ ο π ώ ν ή ι­ διω τώ ν πο υ ζη το ύ σ α ν χο ρ ή γη σ η ε φ ο δ ίω ν , ο ικ ο ν ο ­ μική ενίσ χυσ η , α π ο ζ η μ ιώ σ εις κ.ά. Κ άθε φ ο ρ ά που ένα μέλος του π ρ ο ε δ ρ ε ίο υ ο λο κλή ρ ω νε την α νά ­ γνω σ η μιας ανα φ ο ρά ς, μ ια νεα ρ ή γ υ ν α ίκ α π ετα γ ό ­ τα ν ό ρ θ ια κα ι με έξ α λ λ ε ς χ ε ιρ ο ν ο μ ίε ς α π α ιτο ύ σ ε απ ό το ν π ρ ό ε δ ρ ο να δ ια β α σ θ ε ί η α ν α φ ο ρ ά της. Η γ υ ν α ίκ α αυτή ή τα ν η Μ αντώ Μ α υ ρ ο γ ένο υ ς η ο π ο ία ζητούσε, μέσ ω της α να φ ο ρ ά ς της, α π ό το π ρ ο ε ­ δ ρ ε ίο να υ π ο χ ρ ε ώ σ ε ι το ν Δ η μ ή τ ρ ιο Υ ψ ηλάντη να τη ν υ μ φ ε υ θ ε ί! Αυτό ήτα ν το ο υ σ ια σ τικό τέλος της π ιο ω ρ α ία ς ερ ω τική ς ισ τορ ίας τω ν φ λ ο γ ισ μ έ ν ω ν χ ρ ό νω ν της Επανάστασης.

Η καταγωγή της Μαντώς Η Μ αντώ καταγόταν απ ό το γένος τω ν Μ α υ ρ ο γ ένη δ ω ν, μιας απ ό τις π ιο σ η μ α ν τ ι­ κές ο ικ ο γ έ ν ε ιε ς του νεώ τερ ο υ ε λ λ η ν ισ μ ο ύ πο υ α ντλο ύ σ ε την καταγω γή της απ ό το Βυζάντιο. Ο π α τέρ α ς της, Ν ικό λα ο ς Μ α υ ρ ο γ ένη ς , είχε χ ρ η μ α τ ίσ ε ι σ π α θ ά ρ η ς (1) στην Αυλή της Μ ο λδ α β ία ς. Α ρ γότερ α ε γ κ α τ α σ τ ά θ η κ ε σ την Τεργέστη, ό π ο υ ασχολήθ η κ ε με το ε μ π ό ρ ιο . Ε κεί π λ ο ύ τ ισ ε κα ι έ δ ε ιξ ε τη φ ιλ ο π α τ ρ ία του ενισ χ ύ ο ντα ς ο ικ ο ­ ν ο μ ικ ά τ ο ν Λ ά μ π ρ ο Κ ατσώ νη, ότα ν α υ τό ς α να ζητού σ ε π ό ρ ο υ ς γ ια να ξ ε κ ιν ή σ ε ι τις να υ τικές του ε π ιχ ε ιρ ή σ ε ις ε ν α ντίο ν τω ν Τούρκων. Η πρ ώ τη γ ν ω ρ ιμ ία της Μ αντώ ς με τον π ρ ίγ κ ιπ α Δ η μ ή τ ρ ιο Υ ψ ηλάντη ε ν δ ε χ ο μ έ ­ νως π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ ε σ την Τεργέστη, στο σ πίτι του π α τέρ α της, ότα ν ο π ρ ίγ κ ιπ α ς ετο ιμ α ζό τα ν να κ α τ έ λ θ ε ι στην Ε λλάδ α ως π λ η ρ ε ξ ο ύ σ ιο ς του Γενικού Ε πιτρ ό που της Α ρ χής της Φ ιλική ς Ε ταιρεία ς. Αυτό, όμως, δ ε ν μ π ο ρ ε ί να ε ξ α κ ρ ιβ ω θ ε ί α π ό κα μ ία υπ ά ρ χ ο υ σ α πη γή. Ο Ν ικό λα ο ς Κ α σ ο μ ο ύ λη ς β ε β α ιώ ν ε ι ότι, ότα ν ο ίδ ιο ς και ο υ π α σ π ι­ σ τής του Δ η μ η τ ρ ίο υ Υ ψ ηλάντη , Γρηγόριος Σ άλας, μ ε τ έ β η σ α ν στα ν η σ ιά του Α ιγα ίου ανα ζητώ ντα ς ο ικ ο ν ο μ ικ ο ύ ς π ό ρ ο υ ς γ ια την ε νίσ χυ σ η του Αγώνα στη β ό ρ ε ια Ελλάδα, του ς φ ιλ ο ξ έ ν η σ ε στη Μ ύ κο νο η ο ικ ο γ έ ν ε ια της Μ αντώ ς, π ο υ είχε ε π ισ τ ρ έ φ ε ι από τη ν Τεργέστη σ την ιδ ια ίτερ η π α τ ρ ίδ α της, ώ στε να π ρ ο σ φ έ ρ ε ι ό,τι μ π ο ρ ο ύ σ ε στην Ε πανάσταση. Η ο ικ ο γ έ ν ε ια Μ α υ ρ ο γ ένη π α ρ έ δ ω σ ε σ τους α π ε σ τ α λ μ έ ν ο υ ς του π ρ ίγ κ ιπ α 3.000 γρόσ ια. Α π ό τη ν η μ έ ρ α ε κ ε ίν η η νεαρ ή γόνο ς τω ν Μ α υ ρ ο γ ένη δ ω ν, ω θ ο ύ μ ε ν η απ ό σ π ά νιο π α τ ρ ιω τ ισ μ ό και α σ υ γ κρ ά τη το ε ν θ ο υ σ ια σ μ ό , δ ε ν σ τα μ ά τησ ε να π ρ ο σ φ έ ρ ε ι

Εξιδανικευμένο πορ τρ αίτο του Δ η μ η τ ρ ίο υ Υψηλάντη (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).

102 στον α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ικ ό Αγώνα τω ν Ελλήνων. Ξ ό δεψ ε όλη της την π ε ρ ιο υ σ ία γ ια το ν ε ­ ξο π λ ισ μ ό π λ ο ίω ν και τη σ υ γ κρ ό τη σ η ένο π λο υ σ ώ μ ατο ς σ υ μ π α τρ ιω τώ ν της πο υ σ υ μ ­ μετείχ ε σε π ο λ λ έ ς μάχες της Ε πανάστασης. Π αρά το ό τι είχε α ν α τ ρ α φ ε ί μ έσ α στον π λο ύ το κα ι τις α νέσ εις και ενώ μ π ο ρ ο ύ σ ε να λ ά μ ψ ε ι με τη ν ο μ ο ρ φ ιά και το κ α λ λ ιε ρ ­ γ η μ έ ν ο π ν ε ύ μ α της στα σ α λό νια της Β ιέ ν ν η ς κα ι του Π α ρισ ιο ύ, αυτή «λαχταρά», ό ­ πω ς έγρ αφ ε σ την π ε ρ ίφ η μ η έκ κ λ η σ ή της π ρ ο ς τις Γαλλίδες γ υ ν α ίκ ε ς υπέρ του ε λ λ η ­ νικο ύ Αγώνα, «για μια η μ έ ρ α μάχης όπω ς αυτές π ο θ ο ύ ν μια νύ χ τα χορού».

Η Μαντώ και η ελληνική ιστοριογραφία Α πό του ς Ε λληνες ισ το ρ ικο ύ ς και α π ο μ ν η μ ο ν ε υ μ α τ ο γ ρ ά φ ο υ ς δ ε ν α ν α φ έ ρ ε τ α ι σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ν η α υ το π ρ ό σ ω π η π ο λ ε μ ικ ή δρ άσ η της Μ αντώ ς. Γ νω ρ ίζουμ ε ότι κατά τη δ ιά ρ κ ε ια της Ε πα νάσ τασ ης έλα β ε το ν β α θ μ ό του αντισ τρ α τή γου , α λλά π ιθ α ν ώ ς για τιμ η τ ικ ο ύ ς λόγους, ε π ε ιδ ή δ ιέ θ ε σ ε τερ ά σ τια χ ρ η μ α τ ικ ά π ο σ ά γ ια την ε νίσ χυ σ η τω ν αγωνιστών. Μ όνο ο Ν ικό λα ο ς Δ ρ α γ ο ύ μ η ς , στο έργο του με τίτλο «Ισ τορ ικές α ν α μ ν ή ­ σεις», α ν α φ έ ρ ε ι πω ς «η αντισ τρ ά τη γος Μ αντώ Μ α υ ρο γένου ς, ήτις π ω λή σ α σ α τα εν Μ υ κό νω υπ ά ρ χο ντα αυ τής ώ ρ μ η σ ε ν εις το π ε δ ίο ν του αγώ νος». Ο Γάλλος π ε ρ ιη γ η ­ τής και ισ το ρ ικό ς Φ ραγκίσ κος Π ο υ κ ε β ίλ α ν α φ έ ρ ε ι σ υ μ μ ετο χ ή της Μ αντώ ς στο έ ν ο ­ π λο σ ώ μα π ο υ σ υ γ κρ ό τη σ ε ο δ εσ π ό τη ς Κ αρύστου Ν εό φ υ τος. Ο μως, ο σ υ γ κ ε κ ρ ιμ έ ­ νος σ υ γγρ α φ έα ς δ εν μ π ο ρ ε ί να θ ε ω ρ η θ ε ί α π ό λυ τα αξιό π ισ το ς , κα θ ώ ς ελέγ χετα ι για εξ ω ρ α ϊσ μ ένη κα ι ρ ο μ α ντική θ εώ ρ η σ η τω ν γεγονότων. Υ πάρχει, βέβ αια , κα ι η υ π ο ψ ία ότι η δ υ σ α ρ έ σ κ ε ια πο υ π ρ ο κ ά λ ε σ ε σε ο ρ ισ μ ένο υ ς ισ χυ ρ ο ύ ς κύ κλο υ ς ο ερ ω τικό ς της δ εσ μ ό ς με τον Υ ψ ηλάντη ή τα ν η α ιτία να α π οσ ιω π η θ ο ύ ν τα τυχόν π ο λ ε μ ικ ά της κα το ρ θ ώ μ α τα , α λλά α υ τό δ ε ν ε ίν α ι δ υ να τό ν να ε π ι­ β εβ α ιω θ ε ί. Ισως ο ι Ε λληνες ισ τ ο ρ ικ ο ί του Αγώνα να μην έ κ ρ ιν α ν ά ξια ιδ ια ίτερ η ς μ νεία ς τη Μ αντώ, η ο π ο ία δ ε ν δ ιέ θ ε τ ε τη ν α υ σ τη ρ ή π ρ ο σ ω π ικ ό τ η τ α της Μ π ο υ μ π ο υ λίνα ς . Η αρ ισ το κρ ά τισ σ α κα λλο νή και ε ρ ω μ ένη ενός απ ό του ς η γέτες της Ε πα νάσ τασ ης μ ά λ ­ λ ο ν π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε τα σ υ ν τ η ρ η τ ικ ά ή θ η της επο χή ς. Σ ίγο υ ρ ο ε ίν α ι πω ς κα ι μό νη η π α ­ ρ ο υ σ ία της ό μ ο ρ φ η ς γόνου τω ν Μ α υ ρ ο γ έ ν η δ ω ν μεταξύ τω ν σ κ λ η ρ ο τ ρ ά χ η λ ω ν α γω ­ ν ισ τώ ν α π ο τ έ λ ε σ ε σ η μ α ντική π ρ ο σ φ ο ρ ά σ την ε θ ν ικ ή υ π ό θ εσ η , κα θ ώ ς η πα τρ ιω τική της δρ άσ η έ φ θ α ν ε στη ρ ο μ α ντική Ε υρώ πη ε κ ε ίν η ς της επ ο χ ή ς εξ ω ρ α ϊσ μ ένη και μ ε ­ τ α τρ επ ό τα ν σε ζω γρ α φ ικο ύ ς πίνακες,

λ ιθ ο γ ρ α φ ίε ς ,

π ο ιή μ α τ α

και τρ αγού δια . Στα μάτια τω ν Ευ­ ρ ω π α ίω ν η Μ αντώ π ρ ό β α λ λ ε ως η νέα Ζαν ν τ ’ Αρκ, με άμ εσ η σ υ ­ ν έ π ε ια τη ν ενδ υ νά μ ω σ η του φιλ ε λ λ η ν ικ ο ύ ρ εύμα τος. Τον Ο κτώ β ρ ιο του 1821 μια α λγερ ινή φ ρ εγά τα ε π ιχ ε ίρ η σ ε να Αποψ η του φρουρίου του Α ργους. Σύμφωνα μ ε μια εκδοχή, εδώ συνδέθηκαν σ υναισ θ ηματικά η Μαντώ Μ α υ ρ ο γ ένο υ ς και ο Δ η μ ή τ ρ ιο ς Υψηλάντης.

α π ο β ιβ ά σ ε ι ένα να υ τικό ά γη μ α στη Μ ύκο νο, με α π ο σ το λή να ε ­ π α ν α φ έ ρ ε ι το ε π α να σ τα τη μ ένο ν η σ ί υπό την κ υ ρ ια ρ χ ία της Υ ψ η ­ λή ς Π ύλης. Ο ι ν τ ό π ιο ι επ α να σ τά ­ τες

ε π ιτ έ θ η κ α ν

ε ν α ν τ ίο ν

των

Αλγερινώ ν κα ι του ς α π ο δ ε κ ά τ ισαν. Ο θ ρ ύ λ ο ς (ή η ισ το ρ ική αλή-

Δημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους

103 Μ ια σπάνια εικόνα τη ς Μ αντώ ς, η οποία δ η μ ο σ ιε ύ τ η κ ε στο έργο «Η αρχαία και η νέα Ελλάς». Η Μ υκονιάτισσα αγωνίστρια, σ τη ριζόμενη στο σ π αθ ί της, π α ρ α τη ρ εί έναν αποκεφ αλισμένο Αλγερινό ναύτη, ενώ την επ ευ φ ημού ν τα παλληκάρια της. Η σκηνή είναι εμπνευσ μένη από την απόκρουσ η της αλγερινής επ ίθ εσ η ς εναντίον της Μ υκόνου, τον Οκτώ βριο του 1821.

θ ε ια ;) θ έ λ ε ι τη Μ αντώ ε π ικ ε φ α λ ή ς της ε λ λ η ν ικ ή ς επ ίθ ε σ η ς . Α μέσ ω ς μετά τη ν α π ό κ ρ ο υ σ η τω ν Α λγερινών, σ ύ μ φ ω να με τον Π ο υ κεβ ίλ, η Μ α ­ ντώ σ υ γ κρ ό τη σ ε και ε ξ ό π λ ισ ε 16 λόχους απ ό Κ υ κλα δ ίτες επα να σ τά τες κα ι α π ο β ιβ ά ­ σ θ η κ ε σ την Εύβοια. Ε κεί π ο λ ιό ρ κ η σ ε μαζί με ντό π ιο υ ς ο π λα ρ χ η γ ο ύ ς τη ν Κάρυστο, φ έρ νο ντα ς σε δυ σ χερ ή θ έ σ η το ν ικα νό τατο δ ιο ικ η τ ή της πό λη ς , Ο μέρ μπέη. Κ ατό πιν μετέβ η στη Μ α γ νη σ ία , ό π ου μαζί με τους ο π λα ρ χ η γ ο ύ ς Κ αρατάσο και Δ ια μα ντή κα ­ τ έλα β ε τις σ τενω π ο ύ ς του Π ηλίου, επ ιχ ειρ ώ ντα ς να ε μ π ο δ ίσ ε ι τη ν κ ά θ ο δ ο του π α σ ά Ισ μ α ή λ Πότα. Και εδώ, σ ύ μ φ ω ν α π ά λ ι με το ν Γάλλο π ερ ιη γ η τή , η Μ αντώ με τους ά ν ­ δρ ες της δ ιέ λ υ σ ε τη ν τ ο υ ρ κ ικ ή ε μ π ρ ο σ θ ο φ υ λ α κ ή π ο υ ε π ιχ ε ίρ η σ ε να δ ια σ χ ίσ ε ι τα στενά.

104

Ο έρωτας των δύο ηρώων Τον Ιο ύ λ ιο του 1822 ο Μ α χ μ ο ύ τ πασ άς, ο ε π ο νο μ α ζ ό μ ενο ς Δ ρ ά μ α λη ς , εισ έ β α λ ε στην Π ε λ ο π ό ννη σ ο , ε π ικ ε φ α λ ή ς 30.000 ε μ π ε ιρ ο π ό λ ε μ ω ν ανδ ρ ώ ν, με α π ο σ το λή να κα τ α σ τ ε ίλ ε ι την Ε πανάσταση. Ο Θ εό δ ω ρ ο ς Κ ο λο κο τρ ώ νη ς , ο ο π ο ίο ς κ λ ή θ η κ ε να α ­ ν τ ιμ ε τ ω π ίσ ε ι τη ν το υ ρ κ ικ ή α π ειλή , σ υ ν έ λ α β ε ένα ε υ φ υ έ ς σ χέδ ιο σ υνεχο ύς π α ρ ε ν ό ­ χλ η σ η ς κα ι φ θ ο ρ ά ς του α ντιπ ά λο υ , πο υ, σε σ υ ν δ υ α σ μ ό με την κα τα σ τρ ο φ ή όλω ν τω ν π η γ ώ ν δ ια τρ ο φ ή ς κα ι ύ δ ρ ευ σ η ς σ την Α ρ γ ο λική π ε δ ιά δ α , θ α π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε τ η ν υ­ π ο χώ ρ η σ ή του σ την Κ ό ρ ινθ ο . Ενα απ ό τα β α σ ικά σ η μ ε ία του σ χεδίο υ του ή τα ν να π ρ ο κ α λ έ σ ε ι κ α θ υ σ τ έ ρ η σ η στην π ρ ο σ π ά θ ε ια τω ν Τ ο ύ ρ κω ν να κ α τα λά β ο υ ν το φ ρ ο ύ ­ ριο του Αργους, ώστε να π ρ ο λ ά β ε ι ο ίδιος να π ρ ο ε τ ο ιμ α σ θ ε ί γ ια τη ν α ντιμ ετώ π ισ ή τους. Η γετική μο ρφ ή της άμ υνα ς του Αργους α ν α δ ε ίχ θ η κ ε ο Δ η μ ή τρ ιο ς Υ ψ ηλάντης. Η λα ϊκή π α ρ ά δ ο σ η και η ρ ο μ α ντική φ α ντα σ ία τω ν ξένω ν ισ το ρ ιο γ ρ ά φ ω ν της επ ο χ ή ς θ έ λ ο υ ν και τη Μ αντώ μεταξύ τω ν υ π ερ α σ π ισ τώ ν του φ ρ ο υ ρ ίο υ , ό π ο υ κα ι τ ο π ο θ ε ­ το ύ ν την αρχή του π ο λ ύ κ ρ ο τ ο υ ε ιδ υ λ λ ίο υ της με το ν Υ ψ ηλάντη. Πάντως, σε κα μ ία π η γή δ ε ν α ν α φ έ ρ ε τ α ι ότι η Μ αντώ β ρ ισ κό τα ν μέσ α στο κάστρο, χω ρίς β έ β α ια να θ ε ­ ω ρ είτα ι και α π ίθ α ν ο η δ ιψ α σ μ έ ν η για δρ ά σ η επ α να σ τά τισ σ α να έ σ π ε υ σ ε να λά β ε ι μ έ ­ ρος στη δ ύ σ κ ο λ η π ρ ο σ π ά θ ε ια της α π ό κ ρ ο υ σ η ς του Δ ρ ά μ α λη . Μ ετά α π ό δ ω δ ε κ α ή μ ε ρ η α ντίσ τα σ η οι π ο λ ιο ρ κ η μ έ ν ο ι κα τά φ ερ α ν να δ ια φ ύ γ ο υ ν απ ό το φ ρ ο ύ ρ ιο , έχοντας φ θ ε ίρ ε ι και κ α θ υ σ τ ε ρ ή σ ε ι σ η μ α ν τ ικ ά τις το υ ρ κ ικ έ ς δ υ ν ά ­ μεις. Η Μ αντώ , α κ ο λ ο υ θ ώ ν τ α ς ίσως σ υ μ β ο υ λ ή του Υ ψ ηλάντη , επ έ σ τ ρ ε ψ ε στη Μ ύ κ ο ­ νο. Α πό ε κ ε ί σ υνέτα ξε τις π ε ρ ίφ η μ ε ς επ ισ το λές της στις γ υ ν α ίκ ε ς της Αγγλίας και της Γαλλίας, ε π ιδ ιώ κ ο ν τ α ς να π ρ ο κ α λ έ σ ε ι τη σ υ μ π ά θ ε ιά το υ ς γ ια το α γω νιζό μ ενο έ ­ θνο ς. Την επ ο χή ε κ ε ίν η π ο λ λ ο ί φ ιλ έ λ λ η ν ε ς την ε π ισ κ έ φ θ η κ α ν στη Μ ύκονο. Μ εταξύ α υ τώ ν ήτα ν ο ι Μ άξιμ ος Ρ αιμπώ και Π ο υ κεβ ίλ. Ο λοι υ π έ κ υ ψ α ν στη γ ο η τ ε ία της, ε κ δ ή ­ λ ω σ α ν το ν ε ν θ ο υ σ ια σ μ ό του ς και έ π λ ε ξ α ν π ρ α γ μ α τ ικ ο ύ ς δ ιθ υ ρ ά μ β ο υ ς γ ια τη φ υ σ ι­ κή της ο μ ο ρ φ ιά , την π ν ε υ μ α τ ικ ή της κα λλιέρ γ εια , αλλά, κυρίω ς, γ ια τη ν πα τρ ιω τική Αποψ η του Ναυπλίου. Σ' αυτή την πόλη η Μ. Μ α υ ρ ο γ ένο υ ς και ο Δ. Υψηλάντης έζησ αν τις καλύτερες, αλλά και τις πιο τραγ ικ ές σ τιγ μ έ ς του έρω τά το υ ς (Αθήνα, Μ ου σ είο Μπενάκη).

της θ έ ρ μ η . Μ ετά τη σ υ ντρ ιβ ή του Δ ρ ά μ α λη στα Δ ε ρ β ε ν ά κ ια και την α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η του Ν α υπ λίου, η Μ αντώ μετέβ η σ την Τήνο. Ε κεί σ υγ κέντρ ω σ ε μεγά λα χ ρ η μ α τ ικ ά π ο σ ά γ ια τον Αγώνα κα ι στη σ υ νέχ εια πή γε στο Ν α ύ π λιο κα ι ε γ κ α τ α σ τ ά θ η κ ε σε ένα φ τω χι­ κό ο ίκ η μ α α π έ ν α ν τ ι απ ό το σ π ίτι που είχε π α ρ α χ ω ρ η θ ε ί σ τον Υ ψ ηλάντη. Η καλύτερη π ε ρ ίο δ ο ς γ ια το ν έρ ω τα τω ν δ ύ ο νέω ν μ ό λις είχε ξ ε κ ιν ή σ ε ι. Τ ην άνο ιξη του 1825 π ρ ο έ β α λ ε ένας νέος σ ο β α ρ ό ς κ ίνδ υ νο ς γ ια τη ν ε λ λ η ν ικ ή

Αημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους

105

Επανάσταση. Ο Ιμ π ρ α ή μ πασάς, θ ε τ ό ς γιος του π α σ ά της Α ιγύπ το υ Μ ω χάμετ Αλη, α π ο β ιβ ά σ θ η ­ κε στην Π ε λ ο π ό ννη σ ο , ε π ικ ε φ α ­ λής στρατού ο ρ γα νω μ ένο υ κατά τα ε υ ρ ω π α ϊκ ά π ρ ότυ πα . Ο Υψ ηλάντης

έσ π ε υ σ ε

να

οχυρω θεί

στους Μ ύ λο υ ς της Λ έρνας. α π ο ­ φ α σ ισ μ ένο ς να α να χα ιτίσ ει τη ν π ο ρ ε ία τω ν Α ιγ υ π τίω ν π ρ ο ς το Ν α ύπλιο. Μ αζί του ή λ θ ε κα ι η Μ α­ ντώ, δ ιό τ ι δ ε ν ή θ ε λ ε να α φ ή σ ε ι μό νο του το ν α γ α π η μ ένο της, α λ ­ λά π ιθ α ν ώ ς κα ι γ ια να μη φ α νεί κατώ τερή του σε α γ ω ν ισ τ ικ ό τ η ­ τα. Ε κεί α ν α φ έ ρ ε τ α ι κα ι μια σ υ νά ­ ντησ ή του ς με το ν Γάλλο ν α ύ α ρ ­ χο Δ ε ρ ιγ ν ύ , ο ο π ο ίο ς έ σ π ε υ σ ε να σ υ μ β ο υ λ ε ύ σ ε ι το ν Υ ψ ηλάντη να α π ο σ υ ρ θ ε ί α π ό ε κ ε ίν η τη ν ε υ ά ­ λω τη θ έ σ η , κα θ ώ ς θ ε ω ρ ο ύ σ ε την α ιγ υ π τια κή

ν ίκ η

π ρ ο δ ια γ ε γ ρ α μ ­

μ ένη . Α λλά ο Υ ψ ηλά ντη ς δ ε ν τον ά κο υ σ ε κα ι κατά φ ερ ε, μαζί με το ν Μ α κ ρ υ γ ιά ν ν η και τον Κω ν­ σ ταντίνο Μ α υ ρ ο μ ιχ ά λη , να ε π ιτ ύ ­ χει μια α νέλπ ισ τη νίκη , η ο π ο ία ό χ ι μόνο έ κ ρ ινε τη ν τύχη του Ν α υπ λίου, α λλά κλό νισ ε και την π ε π ο ίθ η σ η γ ια το αήττητο τω ν Α ι­ γυπτίων. Ο δ εσ μ ό ς τω ν δ ύ ο νέω ν σ υ νεχιζό τα ν ισχυρός, π α ρ ά τις Π ο ρ τρ α ίτο του Δ η μ η τ ρ ίο υ Υψηλάντη, το οποίο π ρ ο σ εγγ ίζει την δ ύ σ κ ο λ ε ς σ τιγμές πο υ δ ιερ χό τα ν π ρα γματικότητα. Ο πρίγκιπας περιγράψ εται ως κοντός, αδύνατος, φ αλακρός η Ε πανάσταση (πτώ ση του Μ εσ ο- (στοιχείο εξαιρετικά αρνητικό για την κ αλαισ θησία εκείνης τη ς π ερ ιόδ ου) και .

.

.

..,

, ,

πολύ χλω μός, ω ς α π ο τέλεσ μα τη ς π νευμονικής του ασθ ένειας. Ισω ς σε ένα

λο γ γ ιο υ ) κα ι π ρ ο σ ω π ικ ά ο Υ ψ ηλά- διαψ^ ρετμικό περιβάλλον να μην ευ δ θ κ,μούσε ο έρω τα ς μετα ξύ της ντης (σ τέρηση τω ν π ο λ ιτ ικ ώ ν και γοη τευτικ ής Μ αντώ ς και του δύσμορφ ου Υψηλάντη. σ τρ α τιω τικώ ν του αξιω μά τω ν, λόγω της ά ρ ν η σ ή ς του να υ π ο γ ρ ά ψ ει το Ψ ή φ ισ μ α της Υ πο τέλειας). Τότε, όμω ς, ε ισ ή λ θ ε α νά μ εσ ά του ς ο Ιω ά ννη ς Κ ω λέττης. Ο δ α ιμ ό ν ιο ς π ο λ ιτ ικ ό ς υ π έ θ ε σ ε π ω ς ο έρω τα ς της Μ αντώ ς υ π έ κ ρ υ π τ ε κά π ο ια ιδ ιο τέλεια . Π ιθ α νώ ς ή θ ε λ ε να π α ν τ ρ ε υ τ ε ί το ν π ρ ίγ κ ι­ πα, να ε ν ω θ ε ί με το γένος τω ν Υ ψ ηλά ντη δω ν, ώστε να ε π η ρ ε ά σ ε ι το ν λαό, και να αν έ λ θ ε ι μαζί με το ν σύζυγό της ως τα ανώ τατα αξιώ ματα. Ισως να ε π ιδ ίω κ ε α κό μ η και τ η ν η γ ε μ ο ν ία της χώ ρας. Ενα τέτοιο , όμως, εν δ ε χ ό μ ε ν ο π ιθ α ν ό τ α τ α θ α έφ ρ αζε τον δ ικ ό του δ ρ ό μ ο π ρ ο ς τη ν εξου σ ία . Α π ο φ ά σ ισ ε, λ ο ιπ ό ν , να δ ια λ ύ σ ε ι πά σ η θ υ σ ία α υ ­ τό ν το ν δ εσ μ ό . Σ την α π ό φ α σ ή του το ν β ο ή θ η σ α ν ιδ ια ίτ ε ρ α δύ ο γεγονότα. Το ένα ή ­ ταν η δ ια ρ κή ς επ ιδ ε ίν ω σ η της υγείας του Υ ψ ηλάντη (ο ο π ο ίο ς υ π έ φ ε ρ ε απ ό χ ρ ό ν ια π ά θ η σ η τω ν π ν ε υ μ ό ν ω ν ) και το ά λλο η λα ϊκή κα τα κρ α υγή πο υ π ρ ο κ α λ ο ύ σ ε το γ εγ ο ­ νός ότι οι δ ύ ο ν έ ο ι δ ε ν είχα ν ε π ισ η μ ο π ο ιή σ ε ι τη σχέση τους. Η Μ αντώ , η ο π ο ία α ν τ ι­ μ ετώ πιζε ε ν τ ο νό τερ ες επ ικ ρ ίσ ε ις , ζήτησε απ ό το ν Υ ψ ηλάντη να τη ν υ μ φ ε υ θ ε ί. Εκεί-

106 νος π ρ ο σ π ά θ η σ ε να της ε ξ η γ ή σ ε ι πω ς ο ι σ τιγμές ήτα ν κ ρ ί­ σ ιμ ες και δ ε ν μ π ο ρ ο ύ σ ε να τη ν υ μ φ ε υ θ ε ί τη στιγμή π ο υ η π α τ ρ ίδ α χανόταν. Ε πειδή, όμως, α ντιμ ε τ ώ π ισ ε τη ν οργή της, της έδω σ ε έγγρ αφ η υπ όσ χεσ η για γάμο, ότα ν οι σ υ ν ­ θ ή κ ε ς θ α το επέτρεπα ν. Τ ην ίδ ια π ε ρ ίο δ ο ο Κω λέττης π ρ ο ­ σ έγ γ ισ ε του ς π ισ το ύ ς σ ω μ α τ ο φ ύ λ α κ ε ς του Υ ψ ηλά ντη και με ψ εύ τικη λύπη τούς α ν έ φ ε ρ ε ότι κ ιν δ ύ ν ε υ ε η υγεία του α ρ χη γού τους, λόγω αυ τού του δ ε σ μ ο ύ κα ι ότι το ό νο μ ά του είχε ε ξ ε υ τ ε λ ισ θ ε ί στον λα ό του Ν α υπ λίου, ο ο π ο ίο ς το ν έ β λ ε π ε να κυ νη γ ά τη « φ ρ α γ κο ντυ μ ένη » Μ υ κο νιά τισ σα. Τα επ ιχ ε ιρ ή μ α τ ά του δ ε ν ά ρ γ η σ α ν να το υ ς π είσ ο υ ν, και μια νύ κτα κατά τη ν ο π ο ία ο π ρ ίγ κ ιπ α ς έ λ ε ιπ ε σε π ε ρ ι­ π ο λ ία στους Μ ύλους, μ ε ρ ικ ο ί ά νδ ρ ες του ε ισ έ β α λ α ν στο σ π ίτι της Μ αντώ ς, τη μ ε τ έ φ ε ρ α ν στο λ ιμ ά ν ι κα ι την ε π ιβ ί­ β α σ α ν β ία ια σε ένα π λ ο ίο π ο υ α π έ π λ ε ε γ ια τη Μ ύκο νο, α ­ π ε ιλώ ντα ς τη με θ ά να το , α ν ε π έ σ τ ρ ε φ ε στο Ν α ύπλιο. Ο ταν ο π ρ ίγ κ ιπ α ς επ έσ τρ εψ ε σ την π ό λη και π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε τι είχε σ υ μ β εί, ε ξ ο ρ γ ίσ θ η κ ε . Ε μα θε π ο ιο ι ήτα ν οι έ ­ νοχοι, α λλά δ ε ν κ α τά φ ερ ε π ο τέ να α να κ α λ ύ ψ ε ι τον π ρ ω ­ ταίτιο. Α μ έσ ω ς έ σ τειλε επ ισ το λή σ την ε ρ ω μ έ ν η του, με τη ν ο π ο ία τη ν κα λο ύ σ ε κο ντά του και τ η ν π α ρ α κ α λ ο ύ σ ε να σ υ γχω ρ ή σ ει τη ν α π ε ρ ισ κ ε ψ ία τω ν α ν δ ρ ώ ν του. Π ρ άγ­ ματι, η Μ αντώ επ έσ τρ εψ ε στο Ν α ύπλιο, ανα γκά ζοντα ς τον Κω λέττη να ε φ α ρ μ ό σ ε ι ένα δ ε ύ τ ε ρ ο σ χέδιο . Μ ια η μ έ ρ α Ο Ιω άννης Καποδίσ τριας. Επ ί της διακ υβ έρνησή ς του η Μ. Μ α υ ρ ο γ ένο υ ς έσ τειλε δύο νέες αναφ ορές, ζητώ ντας του να υποχρεώ σει τον Δ. Υψηλάντη να τη ν υ μ φ ε υ τ ε ί (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μ ουσείο).

τής έ σ τειλε του ς δ ύ ο π ρ ο σ ω π ικ ο ύ ς γ ια τρ ο ύ ς του Υ ψ ηλάντη , το ν Χ ορ τά κη και τον Ο λύμ πιο, για να της π α ρ ο υ σ ιά σ ο υ ν με τρ α γ ικό τρ ό π ο την κατά σ τασ η της υγείας του π ρ ίγ κ ιπ α κα ι να της δ η λ ώ σ ο υ ν πω ς, α ν δ ε ν το ν απ οχω ρ ιζό τα ν, εκ ε ίν ο ς θ α π έ θ α ιν ε και η π α τ ρ ίδ α θ α έχανε ένα ν απ ό του ς π ιο ά ξιο υ ς υ π ερ α σ π ισ τές της. Τα λόγια τους ή τα ν α ρ κετά γ ια να θ ίξ ο υ ν τη φ ιλ ο π α τ ρ ία της Μ αντώ ς. Σ υ γ κέντρ ω σ ε β ια σ τικά τα π ρ ά γ μ α τ ά της και, χω ρίς να α π ο χ α ιρ ε τ ή σ ε ι κανένα ν, ε γ κ α τ έ λ ε ιψ ε το Ν α ύπ λιο.

Το τέλος του ειδυλλίου Ο Υ ψ ηλάντη ς, ότα ν π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε τη φ υγή της Μ αντώ ς, της έ σ τειλε ε π α ν ε ι­ λ η μ μ έ ν α ε π ισ το λές καλώ ντας τη να ε π ισ τρ έψ ει, όμ ω ς τα φ λο γ ερ ά ε κ ε ίν α γ ρ άμμ ατα έπ ε σ α ν στο κενό. Η Μ αντώ π ίσ τεψ ε πω ς η επ ίσ κεψ η τω ν για τρ ώ ν είχε σ κ η ν ο θ ε τ η θ ε ί απ ό το ν ίδιον. Θ εώ ρ ησ ε ότι ο Υ ψ ηλά ντη ς ε π ιδ ίω κ ε να α θ ε τ ή σ ε ι, με α υ τό ν το ν τρόπο, τ η ν υ π όσ χεσ η π ε ρ ί γά μ ο υ π ο υ της είχε δ ώ σ ει. Πολύ γρ ήγορ α η αγά πη της μετατράπ η κ ε σε οργή και μ νη σ ικ α κ ία . Χ ω ρίς να υ π ο λ ο γ ίσ ε ι τη ν π ρ ο σ ω π ικ ή της α ξ ιο π ρ έ π ε ια , επ έ σ τ ρ ε ψ ε σ την Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο κα ι κ α τ έ φ θ α σ ε σ την Τροιζήνα τη ν π ε ρ ίο δ ο της έ ν α ρ ­ ξης τω ν ερ γα σ ιώ ν της Γ’ Ε θ νο σ υ νέλευ σ η ς . Ε κεί σ υ νέτα ξε μ ια α να φ ο ρ ά , σ την ο π ο ία ε π ισ ύ να ψ ε τη γραπτή υπ όσ χεσ η γά μ ου του π ρ ίγ κιπ α , ζητώ ντας ε π ίμ ο ν α δικα ίω σ η , π ερ ισ σ ό τερ ο , ίσως, γ ια να ε ξ ε υ τ ε λ ίσ ε ι το ν π ρ ώ η ν α γ α π η μ ένο της. Το π ρ ο ε δ ρ ε ίο της Ε θ νο σ υ νέλευ σ η ς , γ ια να μ η ν π ρ ο κ λ η θ ε ί σ κά νδ α λο , α ρ ν ή θ η κ ε να ικ α ν ο π ο ιή σ ε ι την α ­ π α ίτη σ ή της, α κό μ η και να τη ν ανα γνώ σ ει. Δ έχ θ η κ ε , όμως, το α ίτη μ ά της να της παρ α χ ω ρ η θ ε ί το σ π ίτι ό π ο υ δ ιέ μ ε ν ε στο Ν α ύ π λιο κατά τη ν π ε ρ ίο δ ο της σ χέσ ης της με τον Υ ψ ηλάντη και το ο π ο ίο της θ ύ μ ιζ ε μ ερ ικές απ ό τις π ιο ε υ τ υ χ ισ μ ένες σ τιγμές της ζωής της. Μ ετά την ά φ ιξη του Ιω ά ννη Κ α π ο δ ίσ τρ ια σ την Ελλάδα, η Μ αντώ Μ αυ ρο γένου ς έ σ τειλε δ ύ ο νέες α να φ ο ρ ές (το 1828 και το 1830), ζητώ ντας κα ι π ά λ ι δικα ίω σ η .

Αημήτριος Υψηλάντης & Μαντώ Μαυρογένους Ούτε, όμω ς, η πρ ώ τη α ν α φ ο ρ ά (την ο π ο ία ο Κ α π ο δ ίσ τρ ια ς υ π έβ α λε στην κρίση του υ π ου ργο ύ Δ ικ α ιο σ ύ ν η ς Ιω ά ννη Γεννατά), ού τε η δ ε ύ τ ε ρ η είχα ν α π ο τέλεσ μ α . Ο Γεννατάς, μάλισ τα, δ ή λω σ ε πω ς δ εν π ρ ο έ κ υ π τ α ν στοιχεία, γ ια να δ ιω χ θ ε ί π ο ιν ικ ά ο Υ ψ η ­ λάντης, και π α ρ έ π ε μ ψ ε το θ έ μ α στο υ π ο υ ρ γ είο Ε κ κ λη σ ια σ τικώ ν πο υ ή τα ν α ρ μ ό δ ιο γ ια ζητή ματα α θ έτη σ η ς υ π όσ χεσ ης γάμου. Εκεί, όμω ς, η α να φ ο ρ ά τ έ θ η κ ε στο α ρ ­ χείο . Α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τρ α γ ικά γεγονό τα γ ια τη χώρα: η συνεχώ ς α υ ξ α ν ό μ ε ν η δ υ σ α ρ έ ­ σ κ ε ια κατά της π ο λ ιτ ικ ή ς του Κ απ οδ ίσ τρια , η α ντα ρ σ ία της Μ ά νη ς και του Π όρου και, τέλος, η δ ο λ ο φ ο ν ία του κ υ β ερ νή τη , τη ν ο π ο ία η Μ αντώ δ ε ν κα τά φ ερ ε να α π ο ­ τ ρ έψ ει (είχε π ρ ο ε ιδ ο π ο ιή σ ε ι τον Κ α π ο δ ίσ τρ ια μ ό λις το π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ο β ρ άδ υ ότι κ ιν ­ δ ύ ν ε υ ε η ζωή του). Τον Α ύγουσ το του 1832 ο Υ ψ ηλά ντη ς π έ θ α ν ε . Μ ετά τη ν α ν α κ ή ρ υ ­ ξή του α π ό το ν Κ α π ο δ ίσ τρ ια σε σ τρα τάρχη της α ν α το λική ς Ελλάδας, έ λ ε ιπ ε το ν π ε ­ ρ ισ σ ό τερ ο κα ιρ ό α π ό το Ν α ύπ λιο, με σ υ ν έ π ε ια η σ τρα τιω τική ζωή να ε π ιδ ε ιν ώ ν ε ι την ε ύ θ ρ α υ σ τ η υγεία του. Τις τ ε λ ευ τα ίες η μ έ ρ ε ς της ζωής του η Μ αντώ , π α ρ ό τ ι είχε π λ η ρ ο φ ο ρ η θ ε ί τα ά σ χ η μ α νέα, δ ε ν π έ ρ α σ ε το κ α τώ φ λι του σ πιτιο ύ του. Ο ταν, όμως, ο π ρ ίγ κ ιπ α ς π έ θ α ν ε , η Μ α ντώ ξ ε κ ίν η σ ε α π ο φ α σ ισ μ έ ν η να το ν ν ε κ ρ ο σ τ ο λ ίσ ε ι και να το ν μ ο ιρ ο λο γ ή σ ει, χω ρίς κανένα ς να τ ο λ μ ή σ ε ι να τη ν ε μ π ο δ ίσ ε ι. Α κ ο λ ο ύ θ η σ ε μαυρ ο φ ο ρ ε μ έ ν η τη ν κ η δ ε ία του, μια τρ α γική α νύ π α νδ ρ η χή ρα . Α μέσ ω ς μετά έφ υ γε για π ά ντα α π ό το Ν α ύπλιο. Π έθ α νε το ν Ιο ύ λιο του 1848 σ την Πάρο, π ά μ φ τω χη και λ η ­ σ μ ο ν η μ έ ν η απ ό όλους, έχοντας θ υ σ ιά σ ε ι για την π α τρ ίδ α , τη ν ο π ο ία τ ε λ ικ ά α γ α π ο ύ ­ σε π ε ρ ισ σ ό τ ε ρ ο από το κα θ ετί, την π ε ρ ιο υ σ ία , τα νιά τα και το ν ίδ ιο τον έρ ω τά της.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΟΥ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Υ ΕΘ Ν Ο ΥΣ, τ. I B ’, Εκδοτική ΑΕ, Α θ ή να 1979. (2) Xp. Α. Σ τασ ινόπου λο ς: Λ Ε Ξ ΙΚ Ο ΤΗΣ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΕΩ Σ ΤΟΥ 1821, τ. Α ’-Β ’-Γ ’-Δ ’, εκδ. Δ ε δ ε μ ά δ η , Α θή να 1979. (3) Δ ιο ν ύ σ ιο ς Κόκκινος: Η Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ, τ. 1-3, εκδ. Μ έλισσα, Α θ ή να 1957. (4) Ν. Κ α σ ο μ ο ύ λ η ς: ΕΝ Θ ΥΜ Η Μ ΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠ Α Ν Α ΣΤΑ ΣΕΩ Σ ΤΩ Ν Ε Λ Λ Η Ν Ω Ν , 1821-33, τ. 1-3, εκδ. I. Β λαχογιάννης, Α θή να 1939-42. (5) Κ. Κιουπ κιολή ς: « Δ η μ ή τ ρ ιο ς Υψηλάντης και Μ αντώ Μ α υρ ογ ένου ς», περ. ΙΣΤ Ο ΡΙΑ Ε ΙΚ Ο Ν Ο Γ Ρ Α Φ Η Μ Ε Ν Η , τχ. 9 (Μ άρ τιο ς 1969). (6) Φ. Π ου κεβ ίλ : ΙΣ Τ Ο ΡΙΑ ΤΗΣ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩ Σ, Η Τ Ο Ι Η Α Ν Α Γ Ε Ν Ν Η Σ ΙΣ ΤΗΣ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ , τ. 4 (μτψρ. Ξ. Ζυγούρας), Α θή να 1890-91.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (1) Ο σπαθάρης ήταν αξιωματούχος στις Αυλές της Βλαχίας καί της Μ ολδαβίας, επιφορτι­ σμένος αρχικά να μεταφέρει το σπαθί και το σκήπτρο του ηγεμόνα, τα σύμβολα της εξου­ σίας του. Αργότερα μετατράπηκε σε διοικητή ολόκληρου του στρατού ή μόνο του ιππικού.

107

108

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου Άκης Λυμούρης

Η καθιέρωση μιας ιστορικής επετείου

Χρειάστηκε να περάσουν 17 έτη από την έναρξη τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας καί μερικά ακόμη από τη σύσταση του ελληνικού κράτους, για να αποφασισθεί (το 1838) η καθιέρωση της 25ης Μαρτίου ως επετείου της Εθνεγερσίας.

Η

ε π έτειο ς της ε θ ν ικ ή ς μας π α λ ιγ γ ε ν ε σ ία ς δ ε ν ε ο ρ τα ζό ­

τα ν π ά ντο τε τη ν 25η Μ αρ τίου . Επί π ο λ λ ά έτη το π ρ ο ν ό ­ μιο το είχε η 1η Ια νο υ α ρ ίο υ , επ ε ιδ ή ε κ ε ίν η τη ν η μ έ ρ α

του 1822 ψ η φ ίσ θ η κ ε α π ό τη ν Α' Ε θ ν ο σ υ νέλευ σ η της Ε πιδα ύ ρ ο υ η π ε ρ ίφ η μ η π ρ ο κ ή ρ υ ξ η με την οπ ο ία , «το ε λ λ η ν ικ ό έθ ν ο ς εκή ρ υ ξεν εν ώ π ιο ν όλου του π ο λ ιτ ισ μ έ ν ο υ κό σ μ ο υ την π ο λ ιτ ικ ή ν του α ­ ν ε ξ α ρ τη σ ία ν κα ι α υ θ υ π α ρ ξ ία ν κα ι τ η ν κα τά ρ γ η σ ιν του ζυγού της δο υ λεία ς» . Ο βασ ιλιάς 09ων.

Την ιδ έα να κ α θ ιε ρ ω θ ε ί η 25η Μ αρ τίου ως η μ έ ρ α ε θ ν ικ ή ς εορ τής είχε ο Ιω ά ννης Κ ω λέττης, ο ο π ο ίο ς το 1835, ως π ρ ό ε δ ρ ο ς τω ν σ υ ν ε δ ρ ιά σ ε ω ν του Υ π ο υ ρ γ ικο ύ Σ υ μ ­ β ο υ λίο υ , π ρ ο ε τ ο ίμ α σ ε το σ χετικό δ ιά ταγμ α. Ω στόσο, η δ η μ ο σ ίε υ σ η του δια τά γμ α το ς α υ τού δ ε ν π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ ε γ ια δύ ο β α σ ικ ο ύ ς λόγους: πρ ώ τον, δ ιό τ ι μεσ ο λά β η σ ε η α π ο μ ά κ ρ υ ν σ η του Κω λέττη απ ό τη θ έ σ η του, με ε ν έρ γ ειες του μ έλο υ ς της Αντιβασ ιλεία ς Α ρ μ α νσ μ π ερ γ κ, κα ι δ εύ τερ ο ν, κα ι το σ η μ α ντικό τερ ο , δ ιό τ ι υπ ή ρ χε σ οβαρή δ ια φ ω ν ία σ χετικά με την η μ ε ρ ο μ η ν ία ένα ρ ξη ς του Αγώνα, αφ ού τα π ρ ω τ ε ία δ ιεκδ ικο ύ σ α ν τα Καλάβρυτα, η Π άτρα και η Κ αλαμάτα. Σ την π ρ α γ μ α τικό τη τα , η Ε πα νάσ τασ η ε π ρ ό κ ε ιτ ο να α ρ χ ίσ ε ι σ υ μ β ο λ ικ ά τη ν 25η Μ αρ τίου του 1821, τα υ τό χ ρ ο να στις η γ ε μ ο ν ίε ς της Β λαχίας και της Μ ο λδ α β ία ς, κα ­ θ ώ ς κα ι σ την κυ ρ ίω ς Ελλάδα. Η α π ό φ α σ η ε λ ή φ θ η στη σ υ νέλευ σ η τω ν π ρ ο κρ ίτω ν, ιε ­ ρ αρ χώ ν και σ η μ α ν τ ικ ό τ ε ρ ω ν μ ελώ ν της «Ανωτάτης Α ρχής» τω ν Φ ιλικώ ν, η ο π ο ία π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ ε την 26η Ια νο υ α ρ ίο υ 1821 στη Β οσ τίτσ α (π α λα ιό τερ η ο νο μ α σ ία του Α ίγιου). Ο μως, ο ρ ισ μ έ ν α γ εγονό τα υ π ο χ ρ έ ω σ α ν π ο λ λ ο ύ ς α ρ χη γο ύ ς να κη ρ ύ ξ ο υ ν

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου

109

κατά τ ό π ο υ ς την Ε πα νάσ τασ η π ρ ιν από τον κ α θ ο ρ ισ μ έ ν ο χρόνο. Π ρώτος ο α ρ χη γός της Φ ιλικής Ε ται­ ρείας, Α λ έξ α νδ ρ ο ς Υ ψ ηλάντη ς, ότα ν πλη ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε πω ς τα σ χέδ ιά του π ρ ο δ ό θ η καν στους Τ ούρ κο υς, α π ο φ ά σ ισ ε να ε π ι­ σ π ε ύ σ ε ι τις ενέρ γ ειές του κα ι τη ν 22α Φε­ β ρ ο υ ά ρ ιο υ του 1821, μαζί με τους α δ ε λ ­ φ ο ύ ς του, Ν ικό λα ο και Γεώργιο, και ένα ε ­ π ίλ ε κ τ ο α π ό σ π α σ μ α ιπ π ικο ύ , δ ιέσ χ ισ ε τον Π ρ ο ύ θ ο κα ι ε ισ ή λ θ ε θ ρ ια μ β ε υ τ ικ ά στο Ιά­ σ ιο της Μ ο λδ α β ία ς. Το κ ίν η μ α , όμως, α υ ­ τό, όπω ς ε ίν α ι γνω σ τό, α π έτυχε, δ ιό τ ι δ εν είχε την υ π οσ τήρ ιξη του τσ άρ ου Α λ ε ξ ά ν ­ δρ ο υ Α ’. Α πό τη ν ά λλη π λευ ρ ά , ο Θ εόδ ω ρ ος Κ ο λο κο τρ ώ νη ς έφ υ γε κρ υ φ ά απ ό τη Ζ ά ­ κ υ νθ ο ,

όπ ου

παρέμενε

ε π ικ η ρ υ γ μ έ ν ο ς

απ ό του ς Τ ούρ κο υς, και τη ν 6η Ιανουαρ ίου έ φ θ α σ ε με ε ν δ υ μ α σ ία κα λο γ ή ρ ο υ στην Κ α ρ δ α μ ύ λη της Μ άνης, γ ια να α να λά β ει τη ν εξέγερ σ η της Π ελο π ο ννή σ ο υ . Την 23η Μ αρ τίου , μαζί με τον Π ετρόμπεη κα ι π ο λ λ ο ύ ς Μ εσ σ ή νιο υ ς κα π ετανα ίους, ε π ιτ έ θ η κ ε α ιφ ν ιδ ια σ τ ικ ά και α π ε λ ε υ ­ θ έ ρ ω σ ε τη ν Καλαμάτα. Α π ό ε κ ε ί π ρ ο ή λα σε σ την κεντρ ική Π ελο π ό ννη σ ο , ε π ικ ε φ α ­ λής τω ν ε π α να σ τα τικώ ν σ ω μ άτω ν του φ ίλο υ του Δ ιο ν υ σ ίο υ Τρουπάκη και ά λ λ ω ν ο ­ πλαρχηγώ ν. Τότε γ ρ ά φ η κε και η γνω σ τή « π ρ ο κή ρ υ ξη της ε λ ε υ θ ε ρ ία ς » του Π ετρόμπ εη με τη ν ο π ο ία ζητείτο η σ υ ν δ ρ ο μ ή ο λ ό κ λ η ρ η ς της Ε υρ ώ πης γ ια τη ν ανάσταση του ε λ λ η ν ικ ο ύ Γένους. Π α ρά λληλα , στα Κ α λά βρ υτα είχα ν α ρ χ ίσ ει απ ό τη 16η Μ α ρ τίου μ ικ ρ ο σ υ μ π λ ο κ έ ς μεταξύ τω ν Τ ο ύ ρ κω ν και τω ν α νδ ρ ώ ν του Ν ικο λά ο υ Σ ου λιώ τη και τω ν ά λ λ ω ν π ρ ο ε ­ στών. Ο Τ ούρ κο ς δ ιο ικ η τ ή ς Ιμ π ρ α ή μ Α ρ να ο ύ το γ λο υ , φ ο β ο ύ μ ε ν ο ς ότι θ α ε κ δ η λ ω θ ε ί επα νά σ τα σ η , δ ιέτα ξε ό λο υ ς τους νιζ ά μ η δ ες να κ λ ε ισ θ ο ύ ν με τις ο ικ ο γ έ ν ε ιέ ς τους σ τους τρ εις ο χ υ ρ ω μ ένο υ ς π ύ ρ γ ο υ ς τω ν Κ α λα β ρ ύ τω ν κα ι να β ρ ίσ κο ντα ι σε ε π ιφ υ λ α ­ κή. Η κίν η σ η αυτή του κα ϊμ α κά μ η α ν η σ ύ χ η σ ε τους Ε λληνες οι ο π ο ίο ι α π ο φ ά σ ισ α ν να ε π ισ π ε ύ σ ο υ ν την εξέγερ σ ή τους. Το σ ύ ν θ η μ α δ ό θ η κ ε απ ό τη ν ισ τορ ική μ ο νή της Αγίας Λ αύρας, και ο Σ ω τήρης Χ α ­ ρ αλάμ πη ς, μαζί με τους Π ετιμεζάδες, ε ισ ή λ θ ε στα Κ αλά βρ υτα και π ο λ ιό ρ κ η σ ε τους π ύ ρ γο υς . Μ ετά απ ό α ντίσ τα σ η τεσ σ ά ρ ω ν η μ ε ρ ώ ν η τ ο υ ρ κική φ ρ ο υ ρ ά π α ρ α δ ό θ η κ ε . Μ όλις έγινε γνω σ τή η ε ίδ η σ η στη Βοστίτσα, οι Τ ο ύ ρ κο ι έ ν τ ρ ο μ ο ι ά ρ χισ α ν να ε γ κ α τ α ­ λ ε ίπ ο υ ν την Π ελο π ό ννη σ ο , ζητώ ντας κα τα φ ύ γ ιο στα Σάλω να. Τέλος, τη ν 21η Μ α ρ τίου ο Π α λα ιώ ν Π ατρώ ν Γερμανός, η μεγά λη αυτή η θ ικ ή και π ο λ ιτ ικ ή φ υ σ ιο γ ν ω μ ία της Ε πανάστασης, μέσ α σε μια κ α τα νυ κτική μ υ σ ταγω γία ε υ λ ό ­ γ ησ ε σ την Αγία Λ α ύ ρ α το λά β α ρ ο του Αγώνα, β ο η θ ο ύ μ ε ν ο ς απ ό το ν δ ιά κ ο της μ ο νή ς Γρηγόριο Ντόκο. Την ε π ο μ έ ν η ανα χώ ρη σ ε βια σ τικά γ ια την Π άτρα ό π ο υ είχα ν α ρ χ ί­ σ ει σ ο β α ρ ά ε π εισ ό δ ια . Ε κεί β ρ ή κε του ς Λ όντο, Ζαϊμη, Φωτήλα, Π α π α δ ια μ α ντό π ο υ λο , Ρούφο και ά λλο υ ς α ρ χη γο ύ ς πο υ α γ ω νίζο ντα ν να ε κ κ ε ν ώ σ ο υ ν τη ν π ό λη α π ό τα γυ-

Η βασίλισσα Αμαλία.

110 να ικό π α ιδ α , ενώ ο ι Τ ο ύ ρ κο ι σ υνέχιζα ν από Ο Θ

Ω Ν

ΕΛΕΩ Β Α Σ ΙΛ Ε ϊΣ Επί

τη

προτάξει

σ ια σ τ ικ ώ ν

κτλ.

ΘΕΟΧ

T ili

τϋγ ,

το φ ρ ο ύ ρ ιο να κ α ν ο ν ιο β ο λ ο ύ ν τη χ ρ ισ τ ια ­ νική σ υνο ικία . Α ντιμ έτω πο ς με αυτή την

Ε Λ Λ Α Δ Ο ϊ-

Γ ρ α μ μ α τ ε ία ς ,

ϋεω ρήσαντες " τ ι η η-

ίλ Ιρ α τ η ς - 5 Μ α ρ τ ίο υ , λ α μ π ρ ά κ α £ τ α Ε λ λ η ν α δ ιά

κατάσταση, ο Μ η τρ ο π ο λίτη ς Γερμανός ύ­

Ή μ ζ τ ίρ α ς ε π ί τ ω ν Ε κ κ λ η ­ εαυτόν

τ η ν ε^ ε α υ τ ίί τ ε λ ο υ μ έ ν η ν

εις

πάν­

εορτήν τοΰ

Ε ίια ^ / ε λ ισ μ ο υ τ η ς Υ π ε ρ α /ι'α ς Θ ε ο τ ό κ ο υ , ε ίν α ι πρ οσ ε'τι λαμπρά

κ α ί χ α ρ μ ό σ υ ν ο ς δ ιά

ραν ενα ρ ςιν Ε λ λ η ν ικ ο ί ε ις τ ο

το3 υπέρ της έθνους,

τη ν κα τ αυτήν την ηαέα ν ε ξ α ρ τ η σ ία ς α ^ ώ ν ο ς τ ο ν

χαΟ ιεροΟ μεν

την

διη νεκές ως η μ έ ρ α ν Ε Θ Ν Ι Κ Η Σ

δ ια τ ά τ τ ο μ ε ;

την

δ ια λ η φ β ε ϊσ α ν

ημέραν τα ύ τη ν Ε Ο Ι 'Τ ϋ Σ ,

ημετέραν

καί

Γραμμα­

τ ε ία ν νά δ η α ο σ ιε ΰ σ η κ α ί ενεργήσγ) τ ό π α ρ ό ν δ ιά τ α γ μ α . Ε ν Α θ η ν α ις τ η ν

is

( η ) Μ α ρ τ ίο υ lo s e .

Ε κ κ λ σ σ ια σ . κ τ λ . Γ ρ α μ μ α τ ε ’υς τ η ς

Ε π ικ ρ α τ ε ία ς ,,

Το δ ιά τα γ μ α του ΟΘωνος (με η μ ερο μηνία 15/27 Μ α ρ τίο υ 1838) για την καθιέρω ση της εο ρ τή ς τη ς 25ης Μ αρτίου.

γ ίο υ , κα λώ ντας του ς κ α το ίκο υ ς σε ε ξ έ ­ γερση. Α νεξάρτητα, πά ντω ς, απ ό το σ η μ είο α π ό ό π ου ξ ε κ ίν η σ ε η επα νά σ τα σ η και αν, για δ ιά φ ο ρ ε ς αιτίες, ε κ δ η λ ώ θ η κ ε π ρ ιν α π ό την η μ ε ρ ο μ η ν ία π ο υ είχε ο ρ ισ θ ε ί, η σ κέψ η του Ιω ά ννη Κ ω λέττη να κ α θ ιε ρ ω ­ θ ε ί η 25η Μ α ρ τίου ως η μ έ ρ α ε θ ν ικ ή ς ε ο ρ ­ τής ήτα ν σω στή και δ ίκα ιη , δ ιό τ ι όχι μόνο εξέφ ρ α ζε τη ν ισ το ρ ική πρ α γ μ α τικό τη τα ,

Ο 0Ω Ν Ο ε π ι. τ ω ν

ψω σε τη σ η μ α ία του Λ ό ντο υ και την έσ τ η ­ σε στη μέση της π λ α τ ε ία ς του Αγίου Γεωρ­

Γ. ΓΛ Λ Γ Α Κ Η Σ -

α λλά και δ ή λω νε τη ν αρ ρ α γή ενό τη τα της Ο ρ θ ο δ ο ξ ία ς κα ι του Γένους.

Το διάταγμα του ΟΘωνος Μ ετά τη ν απ ο χ ώ ρ η σ η του Κ ω λέττη απ ό τη ν ε ξ ο υ σ ία και το ν δ ιο ρ ισ μ ό του ως π ρ ε ­ σ β ευ τή στο Π αρίσι, η πρ ό τα σ η π ο υ υ π έ β α λ ε το 1835 π α ρ έ μ ε ιν ε σε α δ ρ ά νεια . Το θ έ μ α ε π α ν έ φ ε ρ ε σ την επ ικ α ιρ ό τ η τ α η κυ β έ ρ ν η σ η του Γεωργίου Κ ο υ ντο υ ρ ιώ τη , ότα ν σι α ­ ντ ιπ α ρ α θ έ σ ε ις γ ια την η μ ε ρ ο μ η ν ία της κή ρ υ ξη ς της Ε πα νάσ τασ ης είχα ν π ε ρ ιο ρ ισ θ ε ί σ η μ α ντικά . Ετσι, τη 15η/27η Μ αρ τίου του 1838 ο β α σ ιλιά ς Ο θω ν, μετά απ ό εισ ή γη σ η του Γραμματέα ε π ί τω ν Ε κκλη σ ια σ τικώ ν και της Δ η μ ο σ ία ς Ε κ π α ιδ εύ σ εω ς (1) Γεωργίου Γλαρ άκη, υ π έγρα ψ ε δ ιά τα γ μ α π ο υ όριζε τη ν 25η Μ α ρ τίου ως η μ έ ρ α ε θ ν ικ ή ς εορτής. «Ο εω ρή σα ντες ότι η η μ έ ρ α της 25ης Μ αρ τίου », α ν α φ έ ρ ε ι το σ χετικό δ ιά ταγμ α, «εί­ να ι λ α μ π ρ ά κα ι κ α θ ’ ε α υ τή ν εις πά ντα Ε λληνα δ ια τη ν εν αυτή τ ε λ ο υ μ έ ν η ν εο ρ τή ν του Ε υ α γγελισ μ ο ύ της Υ περ α γία ς Θ εο τό κο υ , ε ίν α ι π ρ ο σ έ τ ι λ α μ π ρ ά και χα ρ μ ό σ υ νο ς δ ια τη ν κ α τ ’ α υ τή ν τη ν η μ έ ρ α ν ένα ρ ξ ιν του π ε ρ ί της α νεξα ρ τη σ ία ς αγώ νος του ε λ λ η ­ ν ικ ο ύ Ε θνους, κ α θ ιε ρ ο ύ μ ε ν τη ν η μ έ ρ α ν τα ύ τη ν εις το δ ιη ν ε κ έ ς ως η μ έ ρ α ν ε θ ν ικ ή ς εορτής».

Ο λαμπρός εορτασμός Ο π ρ ώ το ς εο ρ τα σ μ ό ς της ε θ ν ικ ή ς επ ε τ ε ίο υ στην Α θ ή ν α π ρ α γ μ α τ ο π ο ιή θ η κ ε τη ν Π α ρ α σ κευ ή της 25ης Μ αρ τίου του 1838, με βάση το α να λυ τικό π ρ ό γ ρ α μ μ α π ο υ εκδ ό θ η κ ε μία ε β δ ο μ ά δ α μετά τη δ η μ ο σ ίε υ σ η του β α σ ιλ ικ ο ύ δια τάγμ ατο ς. Την έναρξη του π α ν η γ υ ρ ισ μ ο ύ α ν ή γ γ ε ιλ α ν με 21 κ α ν ο ν ιο β ο λ ισ μ ο ύ ς οι π υ ρ ο β ο ­ λη τές της σ τρ α τιω τική ς φ ρ ου ρ ά ς. Αμέσω ς, ε κ α το ντά δ ες χ ω ρ ικ ο ί απ ό τα Μ εσ ό γεια και ά λλο υ ς α γ ρ ο τικο ύ ς ο ικ ισ μ ο ύ ς ά ρ χ ισ α ν να κ α τ α φ θ ά ν ο υ ν σ την Α θή να , με κάρα, με γ α ϊδ ο υ ρ ά κια , α κό μ η και με τα π ό δ ια , κα ι να σ υ ρ ρ έ ο υ ν στη μεγά λη π λ α τ ε ία του Π α λα­ τιού -τη σ η μ ε ρ ιν ή π λ α τ ε ία Κ λα υ θ μ ώ νο ς - όπ ου είχα ν ήδ η σ υ γ κ ε ν τ ρ ω θ ε ί χ ιλ ιά δ ε ς κά ­ τ ο ικ ο ι της πρ ω τεύ ο υ σ α ς . Η π λ α τ ε ία Κ λα υ θ μ ώ νο ς, τη ν επ ο χή ε κ ε ίν η , ή τα ν ένα α π ό τα ω ρ α ιό τερ α σ το λίδ ια της Α θή να ς . Την κ ο σ μ ο ύ σ α ν ό μ ο ρ φ α κτή ρ ια κτισ μ ένα γ ύ ρ ω απ ό ένα ν μ α γευ τικό κ ή ­

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου

111

πο π ο υ κατέλη γε οτο μ ικρ ό βυ ζα ντινό ε κ κ λ η σ ά κ ι τω ν Αγίων Θ εοδ ώ ρ ω ν, γνω ο τό τότε ως « ε κκλη σ ία του Κ αλό μα λου ». Σ ’ ένα απ ό α υ τά τα ν ε ο κ λ α σ ικ ά αρ χο ντικά, του Χιώτη τρ απεζίτη Σ ταμάτη Β ο ύ ρ ο υ , α π ο φ ά σ ισ ε να ε γ κ α τ α σ τ α θ ε ί π ρ ο σ ω ρ ιν ά ο Ο θ ω ν με τη σύζυγό του, έως το 1843, οπ ό τε θ α ο λ ο κ λ η ρ ω ν ό τ α ν η α νέγερ σ η του μ εγ α λο π ρ επ ο ύ ς α να κτό ρ ο υ της π λα τεία ς Σ υ ντά γμ α το ς (η σ η μ ε ρ ιν ή Β ου λή τω ν Ελλήνω ν). Στις 8.00 το πρω ί, σ τρ α τιω τικο ί σ χ η μ α τ ισ μ ο ί απ ό Ε λληνες κα ι Β α υ α ρ ο ύ ς ε ν ό ­ πλο υ ς π α ρ α τ ά χ θ η κ α ν κατά μή κος τω ν ο δ ώ ν α π ’ όπ ου θ α δ ιερ χό τα ν η β α σ ιλική π ο ­ μπή. Μ ία ώ ρα αρ γότερ α οι βα σ ιλείς, φ ο ρ ώ ντα ς την ε θ ν ικ ή ενδ υ μ α σ ία , ε π ιβ ιβ ά σ θ η ­ καν σε ανο ικτή ά μ α ξα κα ι υπό τις ε π ε υ φ η μ ίε ς του ε ν θ ο υ σ ιώ δ ο υ ς π λ ή θ ο υ ς , κατευθ ύ ν θ η κ α ν π ρ ο ς την ε κ κ λ η σ ία της Αγίας Ε ιρ ήνης, η ο π ο ία τα χ ρ ό ν ια ε κ ε ίν α χ ρ η σ ιμ ο ­ π ο ιε ίτ ο ως μ η τ ρ ο π ο λ ιτ ικ ό ς ναός. Το β α σ ιλ ικ ό ζεύγος σ υ ν ό δ ε υ ε μια π λ ε ιά δ α υ ψ η λ ό β α θ μ ω ν α υ λικώ ν: ο αυ λά ρ χη ς Σ καρ λάτο ς Σ ούτσος, ο δ ιπ λ ω μ ά τ η ς Α λέξ α νδ ρ ο ς Ρίζος Ραγκαβής, οι υ π α σ π ισ τές του Ο θω νος, Κίτσος Τ ζα βέλλα ς, Αντώ νης Μ α υ ρ ο μ ιχ ά λη ς , Γενναίος Κ ο λο κο τρ ώ νη ς, Πα­ ναγιώ της Ν οταράς και Αναστάσιος Μ α υ ρ ο μ ιχ ά λη ς , κα θ ώ ς και οι κυ ρ ίες επ ί τω ν τιμώ ν της Α μα λίας , β α ρ ό νη Π λο ύ σ κο φ (Pluskow), Κ υ ρ ια κ ο ύ λ α Β ούλγα­ ρη - Κριεζή, Χ ρ υσ ιής Μ α υ ρ ο μ ιχ ά λη (σύζυγος του μ π εη ζα δ έ Ανα­ σ τασ ίου Μ α υ ρ ο μ ιχ ά λη ), Ιου λία φ ο ν Ν ό ρ ν τενπ φ λυ χ τ (Julie von Nordenpflycht) και Ρόζα- Α ικ α τ ε ρ ίν η Μ πό τσ αρ η, η π α ν έ μ ο ρ φ η κ ό ­ ρη του Μ ά ρ κο υ Μ πό τσ αρ η. Κ α θ ’ όλη τη δ ιά ρ κ ε ια της δ ια δ ρ ο μ ή ς η σ τρα τιω τική μπ ά ντα π α ιά ν ιζ ε π α τ ρ ιω τ ικ ά εμ β α τή ρ ια , με κυρ ιότερ ο το «Ω λυ γ ερ ό ν κα ι κ ο π τ ε ρ ό ν σ π α θ ί μου», του Κ ω νστα ντί­ νου Κ ο κκινά κη , το ν ισ μ έ ν ο επ ά νω σε μια π α λ α ιά β α υ α ρ ικ ή μ ε λ ω ­ δία. Τους β α σ ιλείς υ π ο δ έ χ θ η κ ε στο π λ α τ ύ σ κ α λ ο του ναού ένας πρ ω τερ γά τη ς της Ε πα νάσ τασ ης του 1821, ο Α ρ χ ιε π ίσ κ ο π ο ς Α θ η ν ώ ν Ν εό φ υ το ς Μ εταξάς, ο νο μα σ τό ς α π ό τους αγώ νες του για την α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η της Α ταλάντης. Στη δ ο ξ ο λ ο γ ία π α ρ ευ ρ έθ η σ α ν , σ ύ μ φ ω ν α με τους κα νό νες της ε θ ιμ ο τ υ π ία ς π ο υ ίσ χυα ν τότε, οι σ ύ μ β ο υ λ ο ι Ε π ικρ α τεία ς Θ εό δ ω ρ ο ς Κ ο λο κο τρ ώ νη ς και Π ετρ ό μ π εη ς Μ α υ ρ ο μ ιχ ά λη ς , ο π ρ ό ε δ ρ ο ς του Υ π ο υ ρ γικο ύ Σ υ μ ­

Ο Ιω άννης Γζνναίος Κολοκοτρώ νης, έμ π ισ το ς α κ ό λ ο υ θ ο ς του Οθωνος.

Ενα τμ ή μ α της π λ α τεία ς του Π α λ α τιο ύ (πλατεία Κλαυθμώ νος). Το μπροστινό κτίριο ήταν το Ν ο μ ισ μα το κ ο π είο (1834). Δεξιά, διακρίνεται η οικία του Χιώτη τραπεζίτη Σ τα μ ά τη Βούρου.

112 β ο υ λίο υ Γεώργιος Κ ο υ ντο υ ρ ιώ τη ς , ο ι υ π ο υ ρ γ ο ί Κ ω νστα ντίνος Ζ ω ­ γράφ ος, Α νδ ρ ό νικο ς Κριεζής,

Γεώργιος

Π άικος, Γεώργιος Σ π α νιο λά κη ς , Α ντώ νιος Γ λα ρ ά κη ς

και

Χ ρ ισ τό φ ο ρ ο ς

Σ μαλτς

(von

Schmaltz), ο δ ή μ α ρ χ ο ς της π ό λ η ς Δ η μ ή τ ρ ιο ς Κ α λλιφ ρ ο νά ς με σ ύ σ ­ σ ω μ ο το δ η μ ο τ ικ ό σ υ μ β ο ύ λ ιο , α νώ τερ ο ι α ξ ιω μ α τικο ί, Ε λληνες και Β αυ αρ οί, ο π λ α ρ χ η γ ο ί του Αγώνα, ο ι π ρ ό ε δ ρ ο ι τω ν σ υ ντεχνιώ ν, Φαναρ ιώ τες ευγενείς , οι π λ ο ία ρ χ ο ι τω ν α γ γ λ ικ ώ ν και γ α λ λ ικ ώ ν π ο λ ε ­ μ ικ ώ ν π ο υ β ρ ίσ κ ο ν τ α ν ε λ λ ιμ ε ν ισ μ έ ν α στον Π ειραιά, μέλη της β α υ ­ α ρ ική ς π α ρ ο ικ ία ς τη ν ο π ο ία είχε ιδ ρ ύ σ ε ι ο Ο θ ω ν στο Η ρ ά κλειο Αττικής και μεγάλος α ρ ιθ μ ό ς φ ο υ σ τ α ν ε λ ο φ ό ρ ω ν πολιτών. Ο σοι δ ε ν κα τ ά φ ε ρ α ν να ε ισ έ λ θ ο υ ν σ τον ναό π α ρ έ μ ε ιν α ν έξω, ε κ δ η λ ώ ­ νοντας τα π α τρ ιω τικά του ς α ισ θ ή μ α τ α με ζητω κρα υγές υπέρ του α ν α γ ε ν ν η μ έ ν ο υ έθνο υς . Τη Θ εία Λ ειτο υ ρ γ ία π α ρ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν απ ό τις ε ιδ ικ έ ς θ έ σ ε ις τω ν ξένω ν ε π ισ ή μ ω ν, οι π ρ ε σ β ε υ τ έ ς της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ισπανία ς, με όλο το π ρ ο σ ω π ικ ό τω ν π ρ ε σ β ε ιώ ν τους. Α λγεινή ε ­ >at. Η πανέμορφ η κόρη του Μ ά ρκου Μ πότσ αρη, Ρόζα, κυρία ε π ί των τιμών τη ς Α μαλίας.

ντύπ ω σ η π ρ ο κ ά λ ε σ ε η ε π ιδ ε ικ τ ικ ή α π ο υ σ ία τω ν δ ιπ λ ω μ α τ ικ ώ ν ε κ ­ π ρ ο σ ώ π ω ν της Ρωσίας, της Α υσ τρίας και της Β αυ αρ ίας. Το γεγονό ς σ χολία σ ε με σκωπ τ ικ ό ύφ ος η ε φ η μ ε ρ ίδ α «Α θηνά» της 26ης Μ αρ τίου 1838: «Εις τη ν χ α ρ μ ό σ υ ν ο ν και π ά ν δ η μ ο ν τα ύ τη ν ε λ λ η ν ικ ή ν εο ρ τή ν π α ρ ε υ ρ έ θ η σ α ν και ο ι π ρ έ σ β ε ις της Αγγλίας, Γαλλίας, Ισπανία ς, κα θ ώ ς κα ι οι υ π ά λ λ η λ ο ι τω ν π ρ ε σ β ε ιώ ν αυτώ ν, ο ίτινες σ υ ν ε ό ρ τ α ­ σ αν μαζί μας τη ν λ α μ π ρ ά ν α ν ά μ ν η σ ιν της επ ε τ ε ίο υ η μ έ ρ α ς της εθ ν ε γ έ ρ σ ε ώ ς μας. Μ ό νο ι δε ο ι κ ύ ρ ιο ι π ρ έ σ β ε ις της Ρωσίας κα ι Α ου σ τρία ς μετά τω ν υ π α λ λ ή λ ω ν τω ν και μαζί με α υ τού ς και ο π ρ έ σ β υ ς της Β α υ α ρ ία ς δ ε ν μας α ξίω σ α ν της π α ρ ο υ σ ία ς τω ν ίνα μη μ ια ν θ ώ σ ι -κα ι α π ό α υ τή ν τη ν α ν ά μ ν η σ ιν της Ε πα νασ τάσ εώ ς μας- α λ λ ’ ίνα φ ά γω σ ι το Πάσχα» (!) Το πέρ α ς της δ ο ξο λο γ ία ς σ ή μ α να ν 21 κ α ν ο ν ιο β ο λ ισ μ ο ί. Α κο λο ύ θ ω ς , όπ ω ς μας ε ­ ν η μ ε ρ ώ ν ε ι ένας χ ρ ο ν ικ ο γ ρ ά φ ο ς της επο χή ς, «ο Β α σ ιλεύ ς μετά της Β ασ ιλίσ σ η ς μας, σ υ ν ο δ ε υ μ έ ν ο ι με τας α ν ε υ φ η μ ία ς και ευχάς του λα ο ύ , π ρ ο π ο ρ ε υ ο μ έ ν ω ν κα ι α κο λο υ θ ο ύ ν τ ω ν τω ν σ υ ν τ ε χ ν ιώ ν και τω ν π ε ρ ιχ ώ ρ ω ν γεω ρ γώ ν και λο ιπ ώ ν, ε π έ σ τ ρ ε ψ α ν εις τα β α σ ίλεια , τα ο π ο ία π ε ρ ικ υ κ λ ο ύ ν τ ε ς ό λ ο ι ο ύ τ ο ι σ υ ν ε υ θ υ μ ο ύ σ α ν ευλο γ ο ύ ντες τους Β α σ ιλείς μας». Τ ην ίδ ια ώρα, ά ρ χισ ε ένα α υ θ ό ρ μ η τ ο λα ϊκό γ λ έ ν τ ι δ ίπ λ α στο τ ρ ό π α ιο π ο υ έσ τησ ε ο Δ ή μ ο ς τω ν Α θ η ν α ίω ν στη μεγά λη π λ α τ ε ία του ανα κτό ρ ο υ . Τον τόνο έδ ω σ α ν με ν τ α ­ ο ύ λ ια και ζο υ ρ νά δ ες οι χ ω ρ ικ ο ί π ο υ είχα ν έ λ θ ε ι α π ό τα Μ εσ όγεια . Δ ύο λ ε β ε ν τ ό κ ο ρ ­ μο ι ν έ ο ι ή τα ν έ τ ο ιμ ο ι να α ρ χ ίσ ο υ ν το ν χορό, ότα ν ξ α φ ν ικ ά ε μ φ α ν ίσ θ η κ ε η σ εβ ά σ μ ια α δ ελφ ή τω ν η ρ ω ικ ώ ν α γω νισ τώ ν Λ έ κ κ α και του ς φ ώ ναξε: «Σ ταματήστε π α ιδ ιά μου, σε μ ένα α ν ή κ ε ι η τιμή να σ ύρ ω το ν χο ρό γ ια τ ί σ ’ α υ τό ν το ν ιερ ό τό π ο π ρ ό σ φ ε ρ α θ ύ ­ ματα δ ύ ο α ν δ ρ ε ίο υ ς α δ ε λ φ ο ύ ς και τον μ ο ν α δ ικ ό μου γιο». Με α φ ο ρ μ ή το σ υ γ κ ιν η τ ι­ κό α υ τό π ερ ισ τα τικό , η ε φ η μ ε ρ ίδ α «Αθηνά» έγρ α φ ε τη ν ε π ο μ έ ν η : «Ας λέ γ ο υ ν λ ο ι­ π ό ν ό ,τι θ έ λ ο υ ν ο ι ά σ π ο ν δ ο ι τω ν Ε λλήνω ν εχ θ ρ ο ί, Φ α λμ ερ ά ιρ ο ι (2) κα ι άλλο ι. Η μείς και α υ τώ ν α κό μ η τω ν α ρ χα ίω ν Σ π α ρ τια τίδ ω ν το π ν ε ύ μ α ε υ ρ ίσ κ ο μ ε ν εις τας Ε λληνίδας». Τη λ α μ π ρ ό τ η τ α της εορ τής π ερ ιέ γ ρ α ψ ε σε επ ισ το λή της και η Γ ερμανίδα κυ ρ ία επ ί τω ν τιμώ ν της Α μα λίας, Ιο υ λία φ ο ν Ν ό ρ ντενπ φ λυ χ τ, α υ τό π τη ς μά ρτυ ρ ας τω ν π α ­ ν η γ υ ρ ικ ώ ν ε κ δ η λώ σ εω ν: «Α θήναι, 25 Μ α ρ τίου 1838. Σ ή μ ε ρ ο ν ε ίν α ι η επ έ τ ε ιο ς της αν α γ εννή σ εω ς της Ελλάδος. Ο Β α σ ιλεύ ς την α ν ε κ ή ρ υ ξ ε ν ε θ ν ικ ή ν εορ τήν, η δε σκέψις αύτη, γ ε ν ο μ έ ν η α π ο δ εκτή μ ε τ ’ ε ν θ ο υ σ ια σ μ ο ύ υ φ ’ α π ά ντω ν τω ν Ε λλήνω ν, θ έ λ ε ι ε π α υ ξ ή σ ε ι τη ν αγάπη π ρ ο ς τ ο ν ά να κτα ... Α π ό ό λα τα π έ ρ ιξ τω ν Α θ η ν ώ ν χω ρ ία είχο ν

Ο πρώτος εορτασμός της 25ης Μαρτίου

φ θ ά σ ε ι ενω ρ ίς π λ ή θ ο ς οι χ ω ρ ικ ο ί με τας κ υ α ν ο λ ε ύ κ ο υ ς τω ν σ ημαίας. Εις τα π ρ ό σ ω ­ π ά τω ν έ λ α μ π ε ν η χα ρ ά ... Μ ετά την δ ο ξ ο λ ο γ ία ν σ υ ν ε κ ε ν τ ρ ώ θ η σ α ν εις τη ν π λ α τ ε ία ν τω ν Α νακτόρ ω ν όπ ου , υπό του ς ήχου ς της χω ρ ική ς μ ο υσ ικής , ή ρ χ ισ ε ν ο ε λ λ η ν ικ ό ς χο ρό ς και ε σ χ η μ α τ ίσ θ η σ α ν π ο λ λ ο ί κύ κ λ ο ι χορευτών. Η ε υ θ υ μ ία ίσως θ έ λ ε ι δ ια ρ κ έ σ ε ι έω ς τα εξ η μ ε ρ ώ μ α τ α της αύ ριον». Α ργά το β ρ άδ υ φ ω τα γ ω γ ή θ η κα ν, με φ α νο ύ ς και ρ ετσ ίνι, ό λα τα δ η μ ό σ ια κα τα ­ στήματα, οι οικίες , κα θ ώ ς και η Α κ ρ ό π ο λ η . Ε ξαιρ ετική εντύ π ω σ η π ρ ο κ ά λ ε σ ε ένας μεγάλος σ ταυ ρό ς απ ό α ν α μ μ έ ν α δ α δ ιά σ την κο ρ υ φ ή του Λ υ κα β η ττο ύ , όπ ου ευρ ίσ κετα ι και το γ ρ α φ ικ ό ε κ κ λ η σ ά κ ι του Αϊ-Γιώργη. Μ ε αυ τόν, το ν απλό κα ι λιτό, τρ ό π ο ε ο ρ τ ά σ θ η κ ε σ την Α θ ή ν α τω ν 20.000 π ε ρ ίπ ο υ κα το ίκω ν η πρ ώ τη επ έ τ ε ιο ς του α π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ικ ο ύ Αγώνα. Ω στόσο, ο λα ό ς δ ε ν έ π α υ ­ σε, ούτε και ε κ ε ίν η τη ν ξεχω ριστή η μ έρ α , να εκ φ ρ ά ζ ε ι τη θ έ λ η σ ή του γ ια την π ρ α γ ­ μάτω ση ενός δ ίκ α ιο υ Σ υντά γμα το ς π ο υ θ α δ ια σ φ ά λιζ ε τα β α σ ικά και θ ε μ ε λ ιώ δ η α το ­ μ ικά του δικα ιώ μ α τα . «Π όσ ην επ ισ η μ ό τ η τ α δ ε ν ή θ ε λ ε δ ώ σ ε ι η εορ τή αύτη», επισ ή μα ινε ο α ρ θ ρ ο γ ρ ά φ ο ς της «Α θηνάς», «αν, μαζί με το ν Ε υ α γ γ ελισ μ ό της Θ εοτό κου, της εθ ν ε γ έ ρ σ ε ώ ς μας κα ι λο ιπ ά , επ α ν η γ υ ρ ίζ ε τ ο κα ι η κ α θ ίδ ρ υ σ ις του Σ υ ντά γματο ς μας, η σ τερ έω σ ις της ε λ ε υ θ ε ρ ία ς μας αυ τής εις τη ν κο ιν ω ν ία ν μας. Δ εν α μ φ ιβ ά λ λ ο μ εν ότι ο τό σ ο ν α γα π ώ ν κα ι σ εβ ό μ ενο ς το ν έ ν δ ο ξ ο ν αγώ να μας σ εβ α σ τό ς β α σ ιλεύ ς μας δ εν θ έ λ ε ι α ρ γ ή σ ει να ε κ π λ η ρ ώ σ ε ι και α υ τή ν τη ν ε υ χ ή ν τω ν Ελλήνω ν, δ ιό τ ι όχι μό νο ν το δ ίκ α ιο ν και το σ υ μ φ έ ρ ο ν του τό π ο υ και του θ ρ ό ν ο υ α π α ιτ ο ύ ν τη ν πρ α γμ α τ ο π ο ίη σ ιν τω ν φ ιλ ε λ ε υ θ έ ρ ω ν εις την Ε λλάδ α θ ε σ μ ώ ν , α λλά και οι υπ έρ α υ τώ ν α ν ε ­ κτίμ η το ι θ υ σ ία ι τω ν Ε λλήνω ν».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ (1) «Δ ιά τ α γ μ α του Β ασ ιλ έω ς κατά πρότασιν του επ ί των Εκκλησιαστικών και της Δ η μ ο σ ία ς Π α ιδ ε ία ς Γ ρ α μματέω ς της Επ ικρ ατεία ς», εφημ. «Αθηνά», 23 Μ α ρ τίο υ 1838. (2) « Η εθνική εορ τή της 25 Μ α ρτίου », εφημ. «Αθηνά», 26 Μ α ρ τίο υ 1838.

113

Η Καπνικαρέα, ένας από το υ ς δέκα ενοριακούς ναούς της Α θ ή ν α ς του 1838.

114 Ο Λυκαβ ηττός, προ το ύ κα ταστρα φ εί από τη λ α τό μ η σ η και την οικοδόμηση. Το β ράδυ του επίση μου εο ρ τα σ μ ο ύ φω ταγω γήθηκε με αναμμένα δαδιά.

(3) « Επ ισ το λα ί Κ υ ρ ία ς της Τιμής π ρ ο ς φίλην τη ς εν Γερμανία (1837-41)», μτφρ. Κ. Τσαουσοπούλου, Δ Ε Λ Τ ΙΟ Ν ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Η Σ Κ Α Ι Ε Θ Ν Ο Λ Ο Γ ΙΚ Η Σ ΕΤ ΑΙΡΕΙΑΣ ΤΗΣ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ , τ. Η ’. (4) «Α π ό την νεω τέραν ιστορίαν μα ς», περ. «Ο Ηλιος», φ. 308, 25 Μ α ρ τίο υ 1950. (5) «Η εθνική μ α ς εορτή», περ. «Ο Η λιος», φ. 494, 20 Μ α ρ τίο υ 1954. (6) Α π ό σ το λ ο ς Β. Δ α σ κ α λ ά κ η ς :«Π ώ ς και π ότε εκηρύχθη η ελληνική επανάστασις», εφημ. «Η Κ α θη μερινή», 25 Μ α ρ τίο υ 1964. (7) H a n s Hallmann: N E U G R IE C H E N L A N D S G ESCH ICH T E, 1820 - 1948, Βόννη 1949. (8) Α λέξα νδ ρος Ζ α ο ύ σ η ς: Α Μ Α Λ ΙΑ Κ Α Ι Ο Θ Ω Ν , Εκδ. Ω κεανίδα, Α θή να 2002. (9) Βολφ Ζάιντλ: Β Α ΥΑ Ρ Ο Ι Σ ΤΗ Ν Ε Λ Λ Α Δ Α (πρόλ. Παν. Κανελλόπουλος), Εκδ. Ελληνική Ευρω εκδοτική, Α θ ή να 1984. (10)Σπυρίδω ν Β. Μ α ρκεζίνης: Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ ΤΗΣ Ν ΕΩ Τ ΕΡ ΑΣ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ : 1828-1964, Εκδ. Π άπ υρος, Α θή να 1966. (11) Κω νσταντίνος Π α π α ρ ρ η γ ό π ο υ λο ς: ΙΣ Τ Ο ΡΙΑ ΤΟΥ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ : Α Π Ο ΤΩΝ Α ΡΧΑΙΟΤΑΤΩ Ν Χ Ρ Ο Ν Ω Ν Μ Ε Χ Ρ Ι ΤΟΥ 1930, Εκδ. Ελ ευ θ ερ ο υ δ ά κ η ς, Α θή να 1932. (12) Α λκ ιβ ιά δης Π ρ ο β α τά ς: Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η ΙΣΤ Ο ΡΙΑ ΤΗΣ Ε Λ Λ Α Δ Ο Σ , 1821-1980: Ν Ο Μ Ο Θ Ε Τ ΙΚ Α Κ Α Ι ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΑ ΣΩΜΑΤΑ, χ.τ., 1980. (13) Δ η μ ή τ ρ ιο ς Σ ο υ τζο ς: Ε Μ Β Α Τ Η Ρ ΙΑ Κ Α Ι Π Α Ρ Ω Δ ΙΕ Σ , χ.τ., 1959.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (1) Θέση αντίστοιχη με αυτή του σημερινού υπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. (2) Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμερόγερ (Fallmerayer), Γερμανός ιστορικός ο οποίος στο βιβλίο του για τον Μορέα (1830) διατύπωσε τη θεωρία πως οι νέοι Ελληνες δεν έχουν τίποτε κοινό με τους αρχαίους, λόγω του ότι το αρχαίο ελληνικό έθνος εξοντώθηκε ολοκληρωτικά από διά­ φορες βαρβαρικές φυλές κατά το τέλος του 6ου αιώνα μ.Χ. Οι παράλογες απόψεις του Φαλμεράγερ προκάλεσαν την κατακραυγή του συνόλου των ιστορικών της Ευρώπης.

Το νέο β ιβ λίο της σειρά ς «ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ» έχει ως θ έ μ α τις «Αγνωστες πτυχές της Επανάστασης του 1821». Ο Αγώνας του 1821 α π ο τελεί το σ π ο υ δ α ιό τ ε ρ ο γεγονός σ την ισ τορία της νεώ τερ η ς Ελλάδας και την α φ ετη ρ ία της α να γέννη σ η ς του ε λ λ η ν ικ ο ύ έθνο υς. Η Ε πανάσταση π α ρ ο υ σ ία σ ε έντονες δια κυ μ ά νσ εις κατά τα εννέα χ ρ ό ν ια της δ ιά ρ κειά ς της, με εναλλα γές επ ιτυ χιώ ν και α π ο τυ χιώ ν αλλά και ε μ φ ύ λ ιο υ ς σ πα ρα γμού ς. Π έρα όμω ς από τις π ο λ ε μ ικ έ ς επ ιχ ειρ ή σ εις, υπ άρ χο υν γεγονότα και σ υμβάντα, τα ο π ο ία δεν έχο υν α ν α λ υ θ ε ί επα ρκώ ς απ ό τη ν ελ λ η ν ικ ή ιστορ ιογρ αφ ία. Κάτω απ ό π ο ιε ς σ υ ν θ ή κ ε ς σ υ ν τ ά χ θ η κ ε η Δ ια κή ρ υ ξη της Κ αλαμάτας τον Μ άρτιο του 1821; Πότε δ η μ ιο υ ρ γ ή θ η κ ε ο Ε λλη νικό ς Ε πανασ τατικός Στόλος; Τι σ ύ μ β ο λ α έφ ερ α ν οι π ο ικ ίλ ε ς σ η μ α ίες της Επανάστασης; Π οια ή τα ν η γνώ μη του Π αλαιώ ν Πατρώ ν Γερμανού για τους συνα γω νισ τές του; Πώς ο ι Ε λληνες α ν τ ε π ε ξ ή λ θ α ν στις ο ικο ν ο μ ικ έ ς α νά γκες του Αγώνα; Τι συνέβη με το π ε ρ ίφ η μ ο «Σ κάνδαλο του Λ ονδ ίνου »; Πώς π ε ρ ιγ ρ ά φ ε ι την κατασ τροφ ή του Μ εσ ο λο γγίο υ ένας αυ τόπ της μάρτυρας; Πότε κ α θ ιε ρ ώ θ η κ ε η 25η Μ αρτίου ως επ ίσ η μ η επέτειο ς της Επανάστασης; Τα π α ρ α π ά νω ερ ω τή ματα α π α ντώ ντα ι μέσ α απ ό τις σ ελίδ ες του σ υνα ρ π α σ τικού αυτού βιβ λίου.

'f it Ε ΚΔ Ο Σ ΕΙ Σ

Ι789609

408660

ΠΕΡΙΣΙ(ΟΠΙΟ

ΤΙΜΗ: €6,90