Καλύβας-Μαραντζίδης Εμφύλια Πάθη 001 Ερώτημα 10-11

10

Τι ήταν και γιατί απέιυχε η Συμφωνία της Βάρκιζας;

Η

Συμφωνία της Βάρκιζας αποτελεί μια από τις πιο πολυσυζητημένες αλλά πραγματικά άγνωστες ή παρεξπγημένες

στιγμές της πρόσφατης ιστορίας της χώρας μας. Οπαδοί και ηγέτες των κομμάτων της Αριστερός μέχρι τις μέρες μας χρησιμοποιούν τη μνήμη της Βάρκιζας για να υπονοήσουν μία κατάσταση «άνευ όρων παράδοσης» των δυνάμεων της Αριστερός, μια ντροπιαστική ήττα, κάτι που δεν πρέπει να επαναληφθεί. Το νόημα αυτό είχε άλλωστε και η εμφάνιση στους τοίχους του συνθήματος «Βάρκιζα τέλος», τον Δεκέμβριο του 2008. Ήταν όμως έτσι; Αποτέλεσε όντως η Συμφωνία της Βάρκιζας μια αρνητική εξέλιξη για την πορεία της Αριστερός μετά τα Δεκεμβριανά ή απλώς πρόκειται για ένα στερεότυπο που δείχνει άγνοια των γεγονότων και αποτυπώνει τη διατήρηση μιας εμφυλιοπολεμικής κουλτούρας στη συνείδηση πολλών ανθρώπων της Αριστερός; Τα Δεκεμβριανά ξεκίνησαν στις 3 Δεκεμβρίου 1944 και έληξαν με συντριπτική ήττα των κομμουνιστών στη μάχη της

255

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ

Αθήνας. Το τέλος ίων εχθροπραξιών επισφραγίστηκε με την ανακωχή στις 10 Ιανουαρίου 1945, ενώ έναν μήνα αργότερα, στις 12 Φεβρουάριου, υπογράφτηκε ανάμεσα στους αντιπροσώπους από τη μια του ΕΑΜ και της κυβέρνησης Πλαστήρα από την άλλη η Συμφωνία της Βάρκιζας, η οποία προσδιόριζε τους όρους μετάβασης στο μεταπολεμικό πολιτικό καθεστώς. Η συμφωνία περιλάμβανε εννέα άρθρα. Το πρώτο προέ- βλεπε τη δημιουργία μιας δημοκρατικής πολιτείας με πλήρεις ατομικές ελευθερίες, το δεύτερο, την άρση του στρατιωτικού νόμου, το τρίτο, την αμνήστευση των πολιτικών αδικημάτων που τελέστηκαν μετά τις 3 Δεκεμβρίου 1944 (με εξαίρεση τα κοινά αδικήματα), το τέταρτο, την πλήρη απελευθέρωση των συλληφθέντων από τον ΕΛΑΣ, το πέμπτο, τη δημιουργία ενός νέου Εθνικού Στρατού, το έκτο, την αποστράτευση του ΕΛΑΣ και τον πλήρη αφοπλισμό του, το έβδομο, την εκκαθάριση των δημόσιων υπηρεσιών από τους συνεργάτες των Γερμανών, το όγδοο, την αντίστοιχη εκκαθάριση σωμάτων ασφαλείας και, τέλος, το ένατο, τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το πολιτειακό και εκλογών με συμμετοχή διεθνών παρατηρητών. Η ορθή εφαρμογή της συμφωνίας θα οδηγούσε σε μια δημοκρατική και ειρηνική Ελλάδα. Όπως γνωρίζουμε όμως, τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά: ο Εμφύλιος αναζωπυρώθηκε και στη συνέχεια η καχεκτική δημοκρατία που θεμελιώθηκε ανα- τράπηκε εύκολα το 1967. Το ερώτημα αν η Βάρκιζα υπήρξε πράγματι μια χαμένη ευκαιρία για ένα

διαφορετικό

και

καλύτερο

μέλλον

έχει

απασχολήσει

επανειλημμένα τους ιστορικούς. Πρόκειται για δύσκολο ερώτημα, αφού απαιτεί τη σύγκριση του τι έγινε με αυτό που

256

ΤΙ ΗΤΑΝ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΑΠΕΤΥΧΕ Η ΣΥΜΦΟΝΙΑ ΤΗΣ ΒΑΡΚΙΖΑΣ;

θα μπορούσε να είχε γίνει. Δεν είναι όμως άτοπο να επιχειρήσει κανείς να απαντήσει, αρκεί να πληρούνται δύο προϋποθέσεις: η ορθή αποτίμηση των γεγονότων και η ανάλυση της διεθνούς εμπειρίας. Η Συμφωνία της Βάρκιζας αντικατόπτριζε τον συσχετισμό δυνάμεων μετά τη μάχη της Αθήνας. Το ΚΚΕ ηττήθηκε, βρέθηκε εκτός κυβέρνησης, υποχρεώθηκε να αποστρατεύσει τον κομματικό του στρατό, τον ΕΛΑΣ, και να διαλύσει το κράτος που είχε δημιουργήσει στην Κατοχή μέσω του ΕΑΜ. Με άλλα λόγια, απώλεσε τη δυνατότητα διεκδίκησης της εξουσίας, μια δυνατότητα που βασιζόταν κυρίως στη στρατιωτική ισχύ που είχε αποκτήσει κατά τα χρόνια της Κατοχής. Όμως, μολονότι συντριπτική, η ήττα του δεν ήταν ολοκληρωτική, καθώς διέθετε ακόμη σημαντικά ερείσματα, και οι Βρετανοί δεν επιθυμούσαν να συνεχίσουν τον πόλεμο εκτός Αθηνών/Ετσι διατήρησε τη δυνατότητα συμμετοχής στη νέα πολιτική πραγματικότητα που δρομολογούνταν. Μπορούσε, με άλλα λόγια, να επιδιώξει να διατηρηθεί στο πολιτικό παιχνίδι της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας έστω και όχι από κυρίαρχη θέση, όπως έκαναν, για παράδειγμα, το Γαλλικό ή το Βελγικό Κομμουνιστικό Κόμμα που αντιμετώπισαν και αυτά έντονα το πρόβλημα της αποστράτευσης των δυνάμεών τους. Περίπου έναν χρόνο αργότερα, όμως, το ΚΚΕ επέλεξε την οδό μιας νέας ένοπλης σύγκρουσης. Η Συμφωνία της Βάρκιζας απέτυχε. Γιατί λοιπόν συνέβη αυτό; Η σχετική ιστοριογραφία διαιρείται σε δύο σχολές, ανάλογα με τις πολιτικές συμπάθειες των φορέων της. Η αντικομ- μουνιστική μεταπολεμική σχολή θεωρούσε πως η Βάρκιζα δεν ήταν για το ΚΚΕ παρά μια ευκαιρία ανασύνταξης, ώσπου να ωριμάσουν οι συνθήκες για την επόμενη επιχείρηση κατάλη

257

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒ ΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ

ψης χης εξουσίας, τον «τρίτο γύρο», όπως και έγινε. Άλλωστε, το ΚΚΕ αθέτησε την υποχρέωσή του να αφοπλιστεί, αποκρύ- πτοντας τον καλύτερο οπλισμό του, ενώ οργάνωσε ένα ολόκληρο στρατόπεδο εκπαίδευσης των στρατιωτικών στελεχών του στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας. Η σχολή αυτή υποβάθμισε το θέμα των διώξεων που εξαπολύθηκαν εναντίον των οπαδών (πραγματικών ή φανταστικών) του ΚΚΕ και τις αποδίδει αποκλειστικά σε μη ελεγχόμενες αντεκδικήσεις τοπικού κυρίως χαρακτήρα. Στην αντίθετη ακριβώς όχθη, συναντά κανείς τη φιλοκομμουνιστική μεταπολιτευτική σχολή που υποστηρίζει ότι το Ι