Καλύβας-Μαραντζίδης Εμφύλια Πάθη 001 Ερώτημα 04-05

4 Τι είδους κόμμα ήιανίΌ ΚΚΕ;

Ο

νέος παράγοντας που αναδείχθηκε και πρωταγωνίστησε στον Εμφύλιο ήταν το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Η

κατανόηση επομένως των διακυβευμάτων του Εμφυλίου προ­ ϋποθέτει τη γνώση του κόμματος αυτού και της οργανωσιακής λογικής του. Πότε και με ποιον τρόπο δημιουργήθηκε το ΚΚΕ; Τι ακριβώς ήταν το κόμμα αυτό και ποιος ο χαρακτήρας της πολιτικής δράσης του στα χρόνια του Μεσοπολέμου, όταν η αντίθεση βενιζελικών-ανπβενιζελικών και το πολιτειακό ζή­ τημα κυριαρχούσαν στην πολιτική ζωή; Στον Μεσοπόλεμο, το ΚΚΕ είχε διπλό έργο: πάσχιζε από τη μία να επιβιώσει μέσα στις συνθήκες του ελληνικού αστα­ θούς κοινοβουλευτισμού και από την άλλη να οργανώσει την πολιτική δράση του με βάση τις αποφάσεις και τις εντολές της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κομιντέρν), που είχε ιδρυθεί το 1919 και αποτελούσε μαζί με τη Μόσχα το κέντρο του διεθνούς κομμουνισμού. Εξάλλου, η βασική διαφορά ανάμεσα στο Κομ­ μουνιστικό Κόμμα και κάθε άλλο κόμμα ήταν ακριβώς αυτή η διεθνής του διάσταση και η αφοσίωσή του στην υπόθεση της παγκόσμιας επανάστασης υπό την καθοδήγηση της Μόσχας και της Κομιντέρν. Ό πω ς πολύ εύστοχα έχει επισημάνει ο 87

Σ Τ Α Θ Η Σ Ν. Κ Α Λ Υ Β Α Σ , Ν Ι Κ Ο Σ Μ Α Ρ Α Ν Τ Ζ Ι Δ Η Σ

αριστερός ιστορικός Φ ίλιππος Ηλιου (2007: 229) «το κομ­ μουνιστικό κόμμα όπω ς όλα τα κομμουνιστικά κόμματα του κόσμου υπόκειται στην πειθαρχία του “δημοκρατικού συγκε­ ντρωτισμού" του κεντρικού επιτελείου της παγκόσμιας επα­ νάστασης, το οποίο από μια στιγμή και πέρα αρχίζει να συ­ μπίπτει πολύ, και λίγο δυσάρεστα, με το σοβιετικό κόμμακράτος». Η προσπάθεια να συνδυάσει τη νόμιμη πολιτική παρουσία με την επαναστατική δράση και την αφοσίωση στην Κομιντέρν προκάλεσε στο ΚΚΕ πολλά προβλήματα με τις ελληνικές αρχές και ορισμένες φορές το έφερε σε αντίθεση όχι μόνο με το κα­ θιερωμένο πολιτικό σύστημα αλλά και με την κοινή γνώμη. Στην πράξη, στα χρόνια του Μεσοπολέμου το ΚΚΕ ήταν πρωτίστως ένα διεθνιστικό κόμμα σκληροπυρηνικών επαναστατών, πιστό στη Μόσχα και την Κομμουνιστική Διεθνή. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ήταν ένα κόμμα «προδοτών» ή «πρακτόρων», όπω ς θέλουν ορισμένοι να το παρουσιάσουν. Ήταν ένα κόμμα αποφασισμένων ιδεολόγων που εκείνη «η εποχή των άκρων» ανέδειξε. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1918 -καθόλου τυχαία έναν χρόνο μετά την μπολσεβίκικη επανάσταση- ως Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (ΣΕΚΕ). Στην αρχή εξέφραζε περισσότερο τις ευαισθησίες ή την ιδεο­ λογία ενός μικρού αριθμού ανθρώπων, κυρίως διανοουμένων, καθώς είχε μόλις χίλια μέλη συγκεντρωμένα σε έναν περιορι­ σμένο αριθμό αστικών κέντρων. Γενικότερα, το ΚΚΕ δεν προέκυψε από κάποιο μεγάλο εργατικό-σοσιαλισακό κίνημα του 19ου αιώνα και των αρχώ ν του 20ού, όπω ς συνέβη σε άλλες 88

ΤΙ Ε Ι Δ Ο Υ Σ Κ Ο Μ Μ Α ΗΤ Α Ν ΤΟ ΚΚΕ;

χώρες της Ευρώπης. Η περίπτωση της σοσιαλιστικής οργάνω­ σης Φεντερασιόν στη Θεσσαλονίκη υπό την ηγεσία του Αβραάμ Μ πεναρόγια, όπου η ισχυρή ανάπτυξη των σοσιαλιστικών ιδεών ταυτίστηκε με τη μεγάλη εβραϊκή παρουσία στους χώρους της εργατικής τάξης της πόλης, αποτέλεσε την εξαίρεση και όχι τον κανόνα. Σταδιακά το ΣΕΚΕ απέκτησε ριζοσπαστική φυσιογνωμία. Τον Απρίλιο 1920 συνδέθηκε με την Κομιντέρν και το 1924 μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ). Μά­ λιστα, φρόντιζε να δηλώνει δημόσια τη διεθνή του διάσταση σημειώνοντας δίπλα στο όνομά του σε παρένθεση «Ελληνικό Τμήμα Κομμουνιστικής Διεθνούς» (ΕΤΚΔ). Η πορεία αυτή δεν βοήθησε ιδιαίτερα το ΚΚΕ στην εκλογι­ κή του ανάπτυξη - όχι βέβαια πω ς αυτό το στενοχωρούσε ιδιαί­ τερα εκείνη την εποχή. Το ΚΚΕ παρέμεινε σε όλο τον Μεσο­ πόλεμο ένα μικρό κόμμα με περιορισμένη απήχηση, και αν εξαιρέσουμε π ς εκλογές του 1935, στις οποίες μάλιστα τα βενιζελικά κόμματα απείχαν, στις υπόλοιπες εκλογικές αναμε­ τρήσεις τα ποσοστά του κινήθηκαν μεταξύ 3-6%. Στην πραγ­ ματικότητα, όλη αυτή την περίοδο το ΚΚΕ κατάφερε να διεισδύσει μόνο σε κάποιους προσφυγικούς πληθυσμούς της Αθή­ νας, της Θεσσαλονίκης και της βόρειας Ελλάδας, να αποκτήσει μια μικρή βάση εργατών (καπνεργάτες, σιδηροδρομικοί) και να επεκταθεί σε κάποιες περιοχές του αγροτικού χώρου με παράδοση αγροτικών εξεγέρσεων (Θεσσαλία), καθώς και σε κάποιες νησιωτικές περιοχές (Λέσβος).

89

Σ Τ Α Θ Η Σ Ν. Κ Α Λ Υ Β Α Σ , Ν Ι Κ Ο Σ Μ Α Ρ Α Ν Τ Ζ Ι Δ Η Σ

Π

ίν α κ α ς

1.

Η εκλογική δύναμη του ΚΚΕ κατά τον Μεσοπόλεμο ΕΚΛΟΓΕΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΨΗΦΩΝ

%

1926

41.982

4,3

1928

23.889

2,8

1932

58.223

4,9

1933

51.656

4,5

1935

98.699

9,3

1936

73.411

5,7

Από τη στιγμή που εντάχθηκε στην Κομμουνιστική Διεθνή και μετονομάστηκε σε κομμουνιστικό, η μοίρα του κόμματος συν­ δέθηκε άρρηκτα με τις αποφάσεις της Κομιντέρν και τις εξελί­ ξεις στη Μόσχα, καθώς σύμφωνα με τους 21 όρους της Κομιντέρν τα κόμματα που ήθελαν να ανήκουν σε αυτήν όφειλαν να συμμορφώνονται με τις αποφάσεις της και να υποστηρίζουν ανεπιφύλακτα την ΕΣΣΔ. Η μπολσεβικοποίηση του κόμματος δεν έγινε βέβαια μέσα σε μια μέρα, προηγήθηκε μια διαδικασία που πέρασε από διάφορες φάσεις και κράτησε μερικά χρόνια. Η απόφαση που περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στην

περίοδο του Μεσοπολέμου σημάδεψε τη θέση του κόμματος στην ελληνική πολιτική ζωή ήταν αναμφίβολα η τοποθέτησή του υπέρ της δημιουργίας ανεξάρτητης Μακεδονίας το 1924. Η θέση αυτή για το Μακεδονικό περιθω ριοποίησε πολιτικά το

ΚΚΕ, καθώς αποκάλυπτε περίτρανα την κυριαρχία της Κομιντέρν πάνω στις αποφάσεις του. Η ηγεσία του ΚΚΕ δεν ήταν 90

ΤΙ Ε Ι ΔΟΥΣ Κ Ο Μ Μ Α ΗΤ ΑΝ ΤΟ ΚΚΕ;

βέβαια αφελής, αντιλαμβανόταν ότι η υιοθέτηση μιας τέτοιας θέσης θα δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα που θα απειλού­ σαν ακόμα και τη νόμιμη πολιτική ύπαρξη του κόμματος εξάλλου εμφανίστηκαν σοβαρές αντιρρήσεις στο εσωτερικό του, ακόμα και αποχωρήσεις λόγω της απόφασης αυτής. Η αποδοχή αυτής της γραμμής ήταν, όμως, το αποτέλεσμα των πιέσεων που είχαν ασκηθεί από την πλευρά της Κομιντέρν ήδη από το 1921. Η θέση για το Μακεδονικό είχε, τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μακροπρόθεσμα, αρνητικά αποτελέσματα. Το ΚΚΕ περιθωριοποιήθηκε πολιτικά και περιχαρακώθηκε εκλογικά, καθώς ένας σημαντικός αριθμός πολιτών είδαν την απόφασή του ως εντελώς παράλογη και σε κάθε περίπτωση εχθρική προς τα συμφέροντα της χώρας. Επίσης, ενίσχυσετα επιχειρήματα των αντιπάλων του που υποστήριζαν πω ς ήταν ένα «ξενοκίνητο» και «σλαβόφιλο» κόμμα και έδωσε το έναυσμα για να αρχίσουν διώξεις εναντίον των μελών του με την κατηγορία της αποσχιστικής απόπειρας. Λίγους μήνες μετά την απόφαση για την ανεξαρτησία της Μακεδονίας, το 1925, η δικτατορία του Πά­ γκαλου έθεσε το ΚΚΕ εκτός νόμου. Αργότερα, ο νόμος 4229 «Περί μέτρων προστασίας του κοινω νικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών» του 1929, γνωστό­ τερος ως «Ιδιώνυμο», ψηφίστηκε προκειμένου να τιμωρήσει με ποινή φυλάκισης όποιον «επιδιώκει την εφαρμογήν ιδεών εχουσών ως έκδηλον σκοπόν την διά βιαίων μέσων ανατροπήν του κρατούντος κοινωνικού συστήματος ή την απόσπασιν μέ­ ρους εκ του όλου της επικρατείας ή ενέργεια υπέρ της εφαρμο­ γής αυτών προσηλυτισμού». Ουσιαστικά, φωτογραφιζόταν το ΚΚΕ, τα στελέχη και οι οπαδοί του. Χρειάστηκε να περάσουν 91

Σ Τ Α Θ Η Σ Ν. Κ Α Λ Υ Β Α Σ , Ν Ι Κ Ο Σ Μ Α Ρ Α Ν Τ Ζ Ι Δ Η Σ

πολλά χρόνια και να φτάσει το 1935 ώστε το ΚΚΕ να αλλάξει την απόφασή του, αναγνωρίζοντας έτσι έμμεσα το σφάλμα του, και να υιοθετήσει μια νέα θέση που δεν μιλούσε για ανεξάρ­ τητη Μακεδονία αλλά υποστήριζε τα δικαιώματα ισοτιμίας των μειονοτήτων. Μέχρι το 1931, πάντως, και παρά την προσήλωσή του στις αρχές του μονολιθικού κόμματος, το ΚΚΕ αντιμετώπιζε σοβα­ ρά οργανωτικά προβλήματα και εσωτερικές αντιθέσεις, τα οποία βέβαια δεν ήταν άσχετα με τις δραματικές εξελίξεις στο εσωτερικό του ΚΚΣΕ και τη σύγκρουση ανάμεσα στους ηγετι­ κούς του κύκλους, κυρίως ανάμεσα στον Στάλιν και τον Τρότσκι. Οι αντιπαραθέσεις έφεραν το ΚΚΕ σε παρατεταμένη κρί­ ση, η οποία έληξε με την παρέμβαση της Κομμουνιστικής Διε­ θνούς, η οποία διόρισε νέα ηγεσία. Ό,τι έγινε στην ελληνική περίπτωση δεν ήταν εξαίρεση. Στα τέλη της δεκαετίας του ’20, όταν ο Στάλιν έβγαινε οριστικά νικητής από τις εσωτερικές διενέξεις μέσα στους κόλπους των Μπολσεβίκων, επέλεξε να τοποθετήσει στα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα μια νέα γενιά ηγετών, απόλυτα έμπιστων και αφοσιωμένων στη Μόσχα, που «η ψυχή τους ήταν σοβιετικού πολίτη», όπω ς θα εξομολο­ γούνταν ο γάλλος κομμουνιστής ηγέτης Τορέζ στον ίδιο τον Στάλιν αρκετά χρόνια αργότερα. Η επιλογή του Νίκου Ζαχαριάδη στην ηγεσία του ΚΚΕ υπάκουε ακριβώς σε αυτή τη στρα­ τηγική της Κομιντέρν και της Μόσχας - τοποθέτηση στην ηγε­ σία των κομμουνιστικών κομμάτων αφοσιωμένων και έμπι­ στων στον Στάλιν ανθρώπων. Ο Ζαχαριάδης, όπω ς όλοι οι κομμουνιστές ηγέτες της εποχής εκείνης, ήταν ένας σοβιετικά εκπαιδευμένος επαναστάτης και 92

ΤΙ Ε Ι Δ Ο Υ Σ Κ Ο Μ Μ Α ΗΤ ΑΝ ΤΟ ΚΚΕ;

διεθνιστής. Γεννήθηκε στην Αδριανούπολη το 1903 και πολύ νέος εντάχθηκε στο κομμουνιστικό κίνημα, αρχικά στο τουρ­ κικό κομμουνιστικό κόμμα και στη συνέχεια στο σοβιετικό κόμμα. Εγκαταστάθηκε στη Μόσχα το 1923 όπου φοίτησε στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Προλεταρίων της Ανατολής (γνωστότερο ως ΚΟΥΤΒ, εξού και το προσωνύμιο Κούτβης το οποίο διατυμπάνιζε με περηφάνια), που είχε ιδρυθεί το 1921 και είχε στόχο την ανάδειξη στελεχών για τις χώρες κυρίως της Ασίας που ήταν αποικίες, αλλά από το 1922 είχε και ελλη­ νικό τμήμα (Ulunian 1998: 190). Στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης έφτασε το 1924 και κατέλαβε αμέσως διάφορες κομματικές θέσεις. Ξαναέφυγε στην ΕΣΣΔ το 1929 και επέστρεψε εκ νέου τον Οκτώβριο του 1931, για να αναλάβει τη διεύθυνση του κόμματος. Σε ηλικία μόλις 28 ετών η Κομιντέρν τον επέλεξε για τη θέση του γενικού γραμματέα του ΚΙ