Adat Iban 1993 Iban Version

January 26, 2018 | Author: Bonanza 'ions | Category: N/A
Share Embed Donate


Short Description

ADAT LAMA...

Description

SARAWAK

iii ___________________________________________________________________________ JABATAN KETUA MENTERI, (MAJLIS ADAT ISTIADAT SARAWAK), TINGKAT 3, BANGUNAN BINAMAS, JALAN PADUNGAN, 93100 KUCHING.

PENERANG 1. Mula-Mula Udah Undang-Undang Majlis Adat Istiadat di-kememndar ka dalam taun 1977, aum besai ka semua Temenggong enggau Pemanca Iban lalu dibuka di kapit kena bulan Tiga taun 1981. Dalam aum nya sida besetuju nusun Adat Iban di serata menua Sarawak berindik ari Tusun Tunggu Iban bagi Kertiga taun 1952 enggau Dayak Adat Law bagi Kedua 1963 ke ditulis A.J.N. Richards. Aum nya mega besetuju ka wang ukum awak ka iya setipak enggau ubah pemansang kemaya hari tu. Tang benda tunggu ngelanggar adat tuai tauka pemali enda ditiki. Nya-alai leka jako kena nusui adat enda tau enda diperesa lalu digaga sebaka dikena serata menua Sarawak. Pemesai ukum patut di-ubah lalu di-adu ka baru. Dalam taun 1986, jurai besai lalu dibuka ba genap indu nengeri di serata menua Sarawak mansik penemu bansa Iban pasal ubah ti patut di-adu ka dalam Adat Iban. Asal adat tuai lalu disidi, tuku leka jaku kena ngikat adat lalu dipilih. Reti nya, ukai semina ngiga leka jaku ke tau dikena ngikat adat awak ka iya tepanggai ba reti undang-undang. Nya-alai mayuh genteran ba Tusun Tunggu ke dulu di-ubah lalu ditusun baru. Adat tuai ke menyana tang tinggal ba Tusun Tunggu ke dulu dipasuk ka magang. Adat ke bisi jauh bebida ari Batang Ai siti enggau Ai siti bisi di-tinggal – semina pun batang adat ke selalu dikena kitai semua di serata menua Sarawak enggau atur pechara ngena Adat Iban tu. Kaul undang-undang menua Sarawak enggau atur pechara ngena Adat Asal Iban silik dipansik sereta dipejurai ka semua tuai Iban. 2. Adat Asal Iban Tuju guna Adat Iban nya kena nanggam pendiau enggau ulah begulai enggau diri sama diri awak ka mai penyelap, pengerai enggau pengelantang ka diri se-rumah. Ulah enggau pendiau ke manah nitih ka adat ukai semina nanggam diri sebansa enda belah tang mupuk matih pendiau ke menyana di mua Petara ngambi ka tau diau chelap lindap nguan menua. Enti bisi tekelanjur jari ngelanggar adat tuai nya ulah ke tau ngerumpang pemanah. Nya kebuah kitai enda tau enda tekala nya lalu ngatur adat, tauka ngaga piring enggau ading ngampun ngagai Petara. Nya-alai ngambi ka pendiau Iban tau kukuh begempung enggau diri sama diri lalu chelap-lindap lantangsenang nguan menua, adat enda tau enda di pegai enggau rat.

iv ___________________________________________________________________________ 3. Adat Iban Nyadi Adat Iban tu bepegai ba Native Courts Ordinance 1992 (No.9/92) sereta mega Native Customary Laws Ordinance 1955 (Chapter 51). Nya-alai sebarang saoa bejalai ka Adat Asal Iban enda tau enda ingat lalu berati ka Undang-Undang dua bengkah nya sereta mega enggau Undang-Undang bukai ke bisi ditulis.

4. Semua genteran dalam Adat Iban tu udah ditusun nitih ka ripih ke patut awak ka nyamai dikena urang ke macha. Ngambi ka chuntu: genteran adat pemali rumah lalu diripih ka batang adat pasal berumah. Bakanya mega pemali umai lalu entudi batang adat pasal berumah. Bakanya mega pemali umai lalu entudi ka batang adat pasal bumai. 5. Adat Iban ke ditusun dalam surat tu dibagi lapan. Bagi I alai ngerintai ka tuku leka jaku tauka genteran jaku. 6. Bagi II ngenang pasal adat berumah enggau pemali rumah. Ngaga rumah panjai nya pengawa ke besai ba bansa Iban. Lebuh sida niri ka rumah sida megai penyiru lalu nitih ka mayuh macham adat berumah. Sida mega arap ka bansa bukai lebuh nemuai ngagai rumah sida bebasa ka adat rumah panjai. Kenyau ari ngiga tanah alai berumah adat lalu beduduk, lalu tangga, lalau, tiang, temetung, perabung endang bisi adat, bisi semengat diri-empu magang dalam pengarap Iban. Nya-alai enti bisi tekelanjur kaki jari penti-pemali rumah panjai enda tau laun ngadu ka adat tauka geselan kena ngampun ngagai Petara sereta ngadu ka basa enggau mensia. 7. Bagi III ngenang pasal adat bumai-betaun sereta enggau pemali umai. Dalam pengarap Iban, tanah, kampung enggau babas endang meruan urang nguan, lalu bakanya mega umai enggau semua utai ditanam endang meruan semengat. Lebuh bumai-betaun Iban bepanggai ba Petara, ngiga burung, ngiga tenung. Nya-alai enti bisi tekelanjur kaki tekelanjur jari ngelanggar pemali umai, Iban lalu tekala nya ngadu ka adat tauka genselan takut ka menua kudi-bebali lalu utai ditanam enda nyadi.

8. Bagi IV ngenang pasal atur penyalah belaki-bebini. Adat ngayap menkang disimpan laban adat nya manah. Adat dikena indu enggau lelaki ke udah chukup umur di rumah panjai bekelala tauka neleba ka diri enggau pangan diri. Mayuh penemu mensia rebak kemaya tu ngambi pengawa ngayap nya enda manah laban sida saru ka tuju adat ngayap. Sagam penemu sida udah limpang ari asal tuju pengawa ngayap ke dulu kelia. Nya-alai adat ngayap dalam Adat Iban ke diatu udah di-ikat terit ka agi takut ke tuju pengawa ngayap limpang ari alan lalu salah kena. 9. Jadi belaki-bini salah serak tauka ngudi menua nya penyalah ke besai ba bansa Iban. Sebarang sapa ngudi menua ke besai, ukai semina enda tau jadi tang kena ukum lalu ditunggu sereta meri pelasi menua. Enti semina salah serak tau jadi tang kena tinggang adat lalu pemesai tau ke pengemit nitih ka penyauh serak.

v ___________________________________________________________________________ 10. Dalam Undang-Undang Tikah (Mariage and Divorce Act) ke di-ubah baru dalam taun 1976 nadai nagang urang asal menua Sarawak jadi belaki-bebini nitih ka adat asal. Nya-alai Iban di menua Sarawak tau jadi belaki-bebini nitih ke UndangUndang nya sekalika nitih ke Adat Iban. Enti jadi belaki-bebini nitih ka Adat Iban seduai iya tau minta Surat Penerang ngena Form A ari Penghulu ke alai seduai beterang. Bakanya mega lebuh sarak seduai iya diberi surat ngena Form B. Surat dua bengkah tu kena nerang ka seduai iya amat udah jadi tauka udah sarak. 11. Atur sarak enggau belanja anak udah ditusun baru nitih ka pemansang pendiau kemaya hari tu. Anak ke enda nemu ulu-ili ketegal apai-indai udah terumpang ruang bilik patut disikap enggau belanja enggai ka sida merinsa lalu keberuran enda makai. 12. Kelimpah ari ngena Adat Iban, urang ke sarak tau mega minta belanja anak dalam Civil Court nitih ka ayat 335(1) dalam Criminal Procedure Code, Bagi 62 (dalam Undang-Undang Menua Sarawak ke di-ubah baru dalam taun 1948). Nyadi tuju undang-undang tu kena nyaga bini ke udah kena buai laki, anak ke udah kena tinggal, ari keberuran enda makai, (sekalika anak nya anak bendar tauka anak ampang). Tang anang enda ingat, kitai semina tau minta belanja nitih ka UndangUndang tu ngagai Civil Court enti kitai nadai udah minta belanja ba Native Court. Reti nya enda tau minta dua kali. 13. Belaki-bebini nitih ka Adat Iban amat dikemendar, tang bansa Iban patut diperansang ngerijister pengawa belaki-bebini nitih ka Undang-Undang Tikah ke dikumbai Registration of Marriage Ordinance, 1952, No 53 taun 1952 (Federation of Malaya) ti udah dikena di menua Sarawak belabuh ari 1 haribulan Tiga taun 1982. Nyadi undang-undang tu nerima semua atur belaki-bebini ti di-kerja nitih ka Adat Asal Iban tau di-rejister nitih ka Undang-Undang tu, semina enda tau enti siku ari seduai melaki-bini nya megai pengarap Christian tauka pengarap Islam. 14. Bagi V ngenang pasal atur bebagi barang lebuh sarak, enggau lanting. Nyadi barang ke kena bagi nya di-kumbai barang lama, barang ulih begulai enggau asil ari pengawa pemansang. Reti barang lama nya barang ke ulih apin begulai lalu barang ulih begulai nya barang ke ulih sekumbang begulai melaki-bini. Nyadi semua asil tauka pemisi ti ulih ari pengawa pemansang bepuku ka barang lama nya dibagi bela entara diri sebilik. 15. Nyadi barang ke dikumbai lanting diatu nyengkaum pesaka baka kebun getah tauka tanah sekalika barang bukai ke berega. Ukai semina setawak, bebendai, tauka bedil baka kelia. 16. Bagi VI ngenang pasal adat mati enggau adat pendam. Nitih ka adat tuai Iban semua urang ke parai enda tau enda ditumbak ka ba tanah ke udah ditaga ka pendam.

vi ___________________________________________________________________________ Kebuah pia awak ka enda peneka ati endur numbak ka bangkai mensia. Sebarang sapa nebang kayu ninggang pendam tauka ngachau kubur sekalika ngangus tauka ngerusak pendam kena ukum sereta meri pelasi menua tauka genselan nitih ka pemesai penyalah. Nambah ka nya mayar pengerusak. 17. Bagi VII ngenang pasal adat be-iru anak umur 18 taun tauka biak ari nya. Nitih ka Adat Iban, dua bengkah jalai ngiru, Beterang tauka begawai be-iru-iru Anak. Udah putus pengawa be-iru-iru, Penghulu tau ngeluar ka surat Form C. Surat tu nunjuk ka pemendar pengawa nya udah di-atur. Anak iru sebaka enggau anak amat ba mua adat dalam pekara bebagi barang. 18. Bansa Iban, enti ulih, patut ngerijester anak iru nitih ka Undang-Undang ke dikumbai Adoption Ordinance (Chapter 91, Vol. 1 Undang-Undang Menua Sarawak ke dichelak dalam taun 1917 – 1972). Enti pengawa ke ngiru anak nya terumpang, Penghulu ti ngatur iya dalam Chief’s Court tau ngeluar ka Form D kena nanda iru nya udah terumpang. 19. Bagi VIII meri kuasa ngagai Tuai Rumah tauka Ketua Masyarakat sekalika Magistrate tau bechara ka dawa urang ngelanggar pemali tauka ngelaban adat Iban, enti adat pemali nya endang adat lama ke udah dikena Iban tang nadai dipasuk ka dalam Adat Iban tu, tau dibai ngagai Native Court ke bisi kuasa nerima dawa nya lalu tau ngukum tauka nunggu sekalika ngeletak bayar pengerusak ti patut nitih ka penyalah nya. 20. Nitih ka Native Courts Ordinance 1992, No. 9/92, Native Courts diatu bisi kuasa ngukum lalu tau ngeletak ukum jel. Nya-alai Adat Iban diatu ulih ngelebas bagi penyalah ke patut kena ukum lalu ni bagi iya ke kena tunggu. 21. Penyalah ngelaban Adat ke kena kitai ngintu pengelikun begulai enggau pangan diri, baka butang-betumbang, ngachau anak dara urang, ngerusak pendam nya kena ukum. Lalu benda ukum diletak ngena kati, ½ pikul tauka 1 pikul. 22. Penyalah ngelanggar Adat pemali tuai, baka adat pemali rumah tauka pemali umai, ngachau taba, ngeragai rumah, bira ba umai urang nya penyalah kena tunggu. Lalu benda tunggu diletak ngena Mungkul. Nyawa sigi Mungkul serega wang RM1. Reti “tunggu” tu jalai adat tuai kena ngemandam ka laya tauka pengachau. Dua bengkah tuju iya. Sebengkah tuju tunggu kena naluk ka ati mensia ke udah enda lantang ngagai pangan. Tu ditembu ka enggau benda mungkul, genselan tauka Pati Nyawa enti penyaru nya besai. Kedua kena ngampun ngagai Petara lalu minta sama gayu-guru, gerai nyamai. Nya kabuah benda mungkul bisi dikelapung enggau genselan tauka Pelasi Menua sereta enggau kering semengat. Tunggu tu ukai atur kena ngemedis tauka bejera ka mensia,

vii ___________________________________________________________________________ enda baka ukum. Tunggu tu kena ngajar mensia awak ka enda ngereja utai salah lalu nangi ka Petara. 23. Nyawa 1 kati serega engga wang RM1 lalu nyawa 1 pikul serega enggau wang RM100. Benda ukum di-atur tiga bagi: 10 kati serega enggau wang RM10, ½ pikul serega enggau wang RM50 lalu 1 pikul serega enggau wang RM100. Jalai magi wang ukum tauka wang tunggu 24. Ngelamatu Tuai Rumah tauka Penghulu tau mumpung pala benda tang diatu atur tu enda dikena agi laban Tuai Rumah bisi nerima sagu-hati lalu Penghulu meruan gaji. 25. Native Court Ordinance, 1992, Section 19(b) meri kuasa ngagai Native Court tau ngatur wang ukum tauka wang tunggu, tauka sekeda ari wang timbang nya pulai ngagai urang ke menang bechara. Retinya wang ukum pulai ngagai perintah. Lalu benda tunggu pulai ngagai urang ke menang bechara. Lalu Pelasi Menua enggau Genselan pulai ngagai menua tauka rumah. Jalai ngeletak ukum 26. Native Courts Ordinance, 1992, meri kuasa ngagai Native Court tau ngejel urang ke salah enti iya enda mayar wang ukum tauka enggai ngeluar ka wang bayar pengerusak. Court mega bisi kuasa nyual keresa tauka pesaka urang ke salah nya lalu mutung ari rega nya kena mayar ukum tauka bayar pengerusak ti udah dijatuh ka ba iya. Nyadi enti urang ke mangku pechara ba Native Court nya ukai Magistrate, lalu urang ke salah nya enggai mayar ukum lalu engggai nyua ka bayar pengerusak, ngena Section 18(2), urang ke mangku pechara nya tau mai pekara nya ngagai Magistrate lalu Magistrate bisi kuasa bejalai ka pemutus atur Native Court nya tadi.

Penyalah ngelanggar Adat Iban ke kena rengkap Undang-Undang Perintah 27. Nitih ka Section 28(b) Native Courts Ordinance, 1992 nerang ka Native Court nadai kuasa bechara ka pekara enti penyalah nya udah kena kuasa Penal Code. 28. Nitih ka atur Law, enti penyalah ke dikereja urang nya ngelanggar dua/tiga macham Law, urang ke salah nya tau kena pechara lalu kena ukum nitih ka siti aja ari semua Law nya, tang iya enda tau kena pechara lalu di-ukum ngena Law bukai ketegal penyalah siti nya tadi. 29. Nya-alai lebuh ngubah tauka nusun Adat Iban, naka ulih ngelaun ka Adat ke beserak enggau Law Perintah. Nya-alai enti Adat Iban bisi beserak enggau kuasa ke kena pegai Penal Code tauka law bukai, leka jaku ba genteran nya terang bendar madah ka pechara nya patut dipechara ka dalam Criminal Court. Tang enti penyalah nya beguna ka Pelasi Menua tauka Genselan urang ke ngelanggar adat nya enda tau enda, tekala nya, nyua ka Pelasi Menua tauka Genselan apin iya kena pechara dalam Criminal Court

viii ___________________________________________________________________________ tauka ditemu salah tauka enda. Kebuah pia, laban kitai enda nemu pengelama Court mutar ka pechara nya baru iya putus. Nya-alai sekumbang takah pechara nya ke betagai, urang di rumah panjai bisi kena sakit ngenyit tauka parai mungkal – Adat Tungkal tauka Keresan enda tau enda bejalai. 30. Nitih ka Adat Iban, kitai ke enda tau laun ngeluar ka Pelasi Menua tauka meri Genselan ukai reti nya kitai udah ngaku diri salah tang kena ngampun ngagai Petara enggai ka dunya kudi bebali. Lalu kena ngemadam ka ati diri serumah, diri semenua ke udah kachau bilau awak ka sida enda naruh dengki lalu enda nyadi laya. Kena minta diri serumah gerai-nyamai, lantang-senang pulai baka selama. 31. Enti urang ke empu dawa nya udah mai pekara nya ngagai Polis tauka udah mai pekara nya ngagai Civil Court tauka Criminal Court, Native Court enda tau nerima dawa nya agi. Kebuah pia, takut ka dawa nya beserak lalu enggai ka urang nya kena ukum dua kali ketegal penyalah siti nya. Reti nya sekali kena ukum Native Court lalu sekali kena ukum ngena law ba Court bukai.

Ruj. Kami: 51/MA/CON/F/3(A) 29 Hari Bulan Lima, 1993

THE

SARAWAK GOVERNMENT GAZETTE PART II Published by Authority

Vol. XLVIII

29th May, 1993

No. 9

Swk, L.N. 18

UNDANG–UNDANG ADAT BANSA ASAL ORDER ADAT IBAN, 1993 (Digaga nitih ka genteran 3 enggau 5) Nyadi Tusun Tunggu ti digaga taun 1952 dichelak Opis Perintah lalu dikeluar ka baru dalam Volume VII Adat Menua Sarawak taun 1958 (dikumbai kitai “Tusun Tunggu 1952”), Nya– alai nitih ka Order Tusun Tunggu (Bagi Ketiga), Order Tusun Tunggu (Bagi Ka–empat) enggau Order Tusun Tunggu (Bagi Kelima), Tusun Tunggu 1952 nya lalu dikemendar ka nyadi adat asal bansa Iban di seluruh pegai menua ke dikumbai rambau nya suba Bagi Ketiga, Bagi Ka–empat enggau Bagi Kelima):

Undang-Undang Menua Sarawak 1958 Vol. VII, p. 587-636.

Undang-Undang Menua Sarawak 1958 Vol. VII, p. 583-585.

Nya–alai Yang di–Pertua Negeri ari tuduh Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri besetuju, udah lepas berunding enggau kaban Temenggong sereta Tuai–Tuai Iban di serata menua Sarawak, ngelala tebal bendar runding bansa Iban deka ngubah Tusun Tunggu 1952 awak ka iya tau dikena semua Iban di serata menua Sarawak. Nya–alai, DIATU, Yang di–Pertua Negeri ari tuduh Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri, ngena kuasa ti diagih ka dalam genteran 3 enggau 5 dalam Undang–Undang Adat Bansa Asal, udah ngeluar ka Order baka ke dirintai ka tu:–

(Bagi 51 Dichelak Baru 1972)

2 ___________________________________________________________________________ Nama enggau maya dikena.

Adat Iban ditulis baru.

Ordinance No. 9/92.

Snlin Adat Iban dalam jaku English.

1. Order tu dikumbai Order Adat Iban, 1993, lalu belabuh dikena Satu Hari Bulan Enam, 1993. 2. (1) Adat Iban ke ditulis ngena jaku bansa Iban empu ti dipasuk ka ba First Schedule udah dipesetuju ka semua Temenggong enggau Tuai–Tuai Iban di menua Sarawak lalu udah dikemendar ka Yang–di–Pertua Negeri ari tuduh Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri. (2) Nya–alai tu penerang Adat Iban ke disebut ba ayat (1). Adat nya nyadi ka Surat Adat Iban ke betul (lalu dikumbai “asal adat”) lau dikena semua Iban di serata menua Sarawak tauka bansa bukai ti kena pechara nitih ka Native Courts Ordinance, 1992, tauka Undang–Undang bukai ti bisi bekaul enggau adat Iban. 3. Salin asal Adat Iban dalam jaku English dipasuk ka dalam Second Schedule (dikumbai “asal salin”) iya tau mega dikena alai bepansik: Tang enti bisi beserekang entara asal salin dalam jaku English enggau asal Adat Iban ke ditulis dalam jaku Iban – iya dalam jaku Iban nya dipeguna.

Tukang Penyelak Perintah tauka Tukang Penyelak bukai tau nyelak copy Adat Iban.

4. (1) Tukang penyelak Perintah Tauka Tukang Penyelak bukai, enti bisi pemendar ari State Secretary, tau nyelak lalu tau nyual Surat asal Adat Iban dalam jaku Iban empu tauka asal salin dalam jaku English ngagai urang mayuh. Lalu Surat Adat Iban nya enggau salin iya dalam jaku English dikumbai Adat bansa Iban di menua Sarawak ke bendar. (2) Surat Asal Adat Iban ke ditulis dalam jaku Iban empu tauka asal salin dalam jaku English tau disadung ngagai urang mayuh, tauka Opis sekalika gerempung ti dikemendar ka State Secretary.

Pemadam. Vol. VII, p. 583 Vol. VII, p. 583—584. Vol. VII, p. 584—585. Vol. VII, p. 587—636.

5. Nya–alai Order ke dirintai ka di baruh tu dipadam ka– (a) Order Tusun Tunggu (Bagi Ketiga); (b) Order Tusun Tunggu (Bagi Ka–empat); (c) Order Tusun Tunggu (Bagi Kelima); enggau (d) Tusun Tunggu 1952 dalam jaku Dayak enggau salin iya dalam jaku English ti di–pasuk ka dalam Volume VII ke ditulis baru dalam Undang–Undang Menua Sarawak 1959.

3 ___________________________________________________________________________ FIRST SCHEDULE (Article 2) ADAT IBAN (DALAM JAKU IBAN) (Iban Verson) RIPIH GENTERAN ADAT BAGI I Genteran 1.

Reti Leka Jaku

BAGI II ADAT BERUMAH ENGGAU ADAT PINDAH NGAGAI RUMAH BARU TAUKA NGAGAI MENUA BUKAI SERETA ENGGAU PEMALI RUMAH

ADAT BERUMAH (Perkara kuasa Tuai Rumah) 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Tuai Rumah tanggung mai anembiak baum. Mungkir ka samaya. Chief’s Court) Enda nyadi nampung. Pemali ngachau taba tauka paung burung. Pemali ngachau tanah udah dirembang alai berumah. Pemali ngachau ramu. Ngentak enda nitih ka ripih. Ngentak enda nitih ka timpuh. Nyabut tiang udah di-entak. Ngentak enda dikebat. Ngeragai rumah. Enda nembu ka rumah nitih ka timpuh. Payung rumah panjai. Pampas tanah alai berumah. PEMALI RUMAH (Pekara kuasa Tuai Rumah)

16. 17. 18. 19. 20.

Ngaga dapur ba rumah baru. Ngachau pemali tauka pantang urang pindah ngagai rumah baru. Mindah ka keresa enti apin nyua genselan. Mai perengka-keresa tang enda nyadipindah. Ngangus ka dapur tauka para.

4 ___________________________________________________________________________ 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52.

Chelap dapur. Nyangkai gawai. Berumah tauka belangkau mampul rumah panjai. Mantap tangga. Mantap tauka matak lalau. Niki ka bangkai tauka sentubung. Pemati temuai tauka kampar. (Tinggang Bangkai) Kepit bangkai. Pandang bangkai. Betampung padah mati. Berapi di pendai urang lebuh ngajung antu. Mali naruh antu pala ba rumah urang. Mali nyengkubang bilik urang. Mali ngambi keresa di bilik urang. Niki sadau urang enda madah. Mali mai kibung enggau sengkar tauka rakup. Nginjau rakup. Pemali mumbus ka pantang manang belian. Mali niki rumah lebuh indu beranak apin ada temuni. (1) Terap tauka tepuruk ba ruai tauka bilik urang. (2) Urang ti terap tauka tepuruk ngeransi. (1) Mali belaya entara ruai urang. (2) Belaya enggau diri sebilik tauka diri serumah. Tangkin duku enda dibuka. Mali ngirit utai niti rumah tauka jalai pendai. (1) Mali malu tekalung ba rumah baru. (2) Mali malu tekalung ba rumah lemai hari. Mali nan perengka kena ngulih ka ikan ba tegeran tauka garis rumah urang. Mantap sabang, pisang ayu, buluh ayu. Ngena utai urang enda nginjau. Niki buah diri empu semak rumah urang. Enggai ngereja pengawa kunsi. Enggai bepadah lebuh bisi penusah. Naban ka perau tauka kereban dalam perau. Tetemu ka tauka ngapung perau.

5 ___________________________________________________________________________ 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66.

Ngelalai ka perau anyut. Ngerampas utai urang. (1) Mali nyumpah urang. (2) Adat Selabat. Belaya maya gawai. Meransang ukui ngigit urang. Mali nyakap (Mepat utai). Adat pendai tauka pengkalan. Mali najar kayu semak pendai urang. Mali nyadap sikat pisang tauka tubu. Mali nyelai pisang. Mali ngachau piring urang. Mali ngerusak pandung enggau perengka Gawai. Ngerusak tauka ngachau rugan, sungkup, garung enggau perengka Gawai Antu. Ngena perau enda nginjau mai bangkai. BAGI II ADAT PINDAH NGAGAI RUMAH BARU TAUKA NGAGAI MENUA BUKAI (Pekara kuasa Chief's Court)

67. 68. 69. 70. 71. 72. 73.

Enda tau berumah panjai kurang ari 10 pintu. Pindah. Mali ngelumpung perabung. Mungkang ka bilik. Mupur ka rumah. Muru urang pindah. Pindah ngagai pegai Penghulu bukai. BAGI III

PEMALI UMAI, PEMALI BUKAI, PEMALI ADAT ASAL TANG KENA PEGAI UNDANG -UNDANG PERINTAH PEMALI UMAI (Pekara kuasa Tuai Rumah) 74. 75. 76. 77. 78.

Mali ngachau paung burung ba umai urang. Mali ngerusak tauka ngangus ka batu umai. Temuda ke endur nemu pengaruh enda tau di pumai urang. Mali najar kayu lebuh belaya ka entara. Mali gali bategalan lebuh maya nugal.

6 ___________________________________________________________________________ 79. 80.. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103.

Mali mantap tunggul ba tegalan. Mali makai pinang benung nugal. Mali ngambi dambar. Ngachau sengkenyang tauka padi patah sekalika padi paut. Ngerusak chemai, samai tauka belayan padi. Mali belaya ba umai urang. Mali niki buah dir-empu tisi umai urang. Mali nite tauka nengkalung kayu, beramu, ngambi rutan enggau randau ba tisi umai. Mali ngambi utai ditanam ba umai urang. Mali mantap utai ditanam ba umai urang. Nan perengka ngena ngulih ka ikan ba tisi umai urang. Mumbus ka pemali umai tauka ngachau tambai. Mali neresa belayan padi. Mali mantap nyeli benong ngetau. Mali manggum utai bejalai nengah umai. Mali mai bangkai, rangkah tauka antu pala nengah umai. Mali mai bangkai jelu enda dibungkus. Mali nebang kayu ninggang umai. Mali beban lungun tisi umai. Mali ngambi kayu kena berapi ba umai urang lebuh nganjung antu. Mali mantap kayu ngempang jalai umai. Mali bira ba umai urang. Mali ngerusak tibang. Adat bedua umai. (Basu Kaki) Adat bedua padi, ubat padi tauka paung burung. (Basu Kaki) PEMALI UMAI (Pekara kuasa Chief's Court)

104. 105. 106.

Ngelanggar pemali tauka pantang Bebuling menua. Adat Abi Besi. Nunu enda chukup jaga enggau api. ADAT BUKAI (Pekara kuasa Tuai Rumah)

107. 108. 109. 110.

Mali ngambi jelu tauka burung ti ulih urang. Mali ngambi ikan ti ulih urang. Ngambi manyi tauka renyuan urang. Mali ketawa ka urang.

7 ___________________________________________________________________________ 111. 112. 113. 114. 115. 116.

Mali nebas tampun bubu tauka tampun ensenga urang. Nan perengka dikena ngulih ka ikan ngempang jalai merau. Mali nyakap urang. Mali munuh tua urang. Mali munuh ular sawa ngena perengka urang. Ngambi tauka nyual antu pala. (Pekara kuasa Chief's Court)

117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124.

Mali ngaga tugung bula. Nebang buah tauka kayu galau urang. Ngumpul engkabang. Mali nusui tauka nyadung berita bula. Mali ngumbai urang bula. Mai antu pala ari pelilih Menua siti. Mai antu pala ari bagi Menua siti. Mai antu pala masuk ngagai menua tu. PENYALAH NGELANGGAR ADAT IBAN KENA PEGAI UNDANG-UNDANG PERINTAH (Pekara kuasa Chief's Court)

125. 126. 127. 128. 129. 130. 131.

Enda tau nan Peti. Pati Nyawa. Bayar pengerusak tubuh. Ngangus ka rumah. Ngudi hari enggau jelu. (1) Ngudi hari. (2) Betapik. Enda tau bebini lebih ari siku. BAGI IV ADAT BELAKI-BEBINI (Pekara kuasa Tuai Rumah)

132. 133. 134. 135. 136.

Ngayap. Adat ngayap semina dipegai Iban sama Iban. Nyalam ka bansa bukai ngayap. Tuai Rumah enda beduli ka dawa. Nganjung tauka ngulu ka bansa bukai ngayap.

8 ___________________________________________________________________________ 137. 138. 139. 140. 141. 142.

Ngerusak utai lebuh ngayap. Naban ka indu ngena jalai pejal. Indu dara majak tauka nama ka diri. Mungkir tunang. Tunang enda nyadi enti sama enggai. Ninding ngapa. (Pekara kuasa Chief”s Court)

143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150.

Naban ka indu dara. Mali jadi (Ngudi Menua tauka Nujah Menua). Diri petunggal sama serak tau jadi. Jadi salah serak. Jadi enggau isan bisi adat. Melah pinang tauka Bebiau. Jadi ngapa. Belaki bansa bukai. SARAK (Pekara kuasa Chief's Court)

151.

Sarak ti tau dikemendar ka Court Penghulu. (1) Sarak manis. (2) Kena tinggal ka laki tauka bini. (3) Tegal gila tauka sakit lan. (4) Tegal kena jel. (5) Tegal ngidap ka penyakit. (6) Sarak tegal butang. (7) Sarak tegal kebuah bukai.

152. 153. 154. 155. 156. 157. 158. 159. 160. 161. 162.

Indu ngandung muai laki. Anak ti dikandung enda bulih pemai. Laki muai bini benung ngandung. Tunggu Luya. Sarak Belega Tangga Pulai. Surat Sarak. Belanja Anak. Bebagi Anak. Pemai Anak. Anak ti bulih pemai enda bulih keresa lama.

9 ___________________________________________________________________________ BUTANG (Pekara kuasa Chief’s Court) 163. 164 165. 166. 167. 168. 169. 170.

Butang. Beturut Butang. Butang Besangkung. Butang Ngambu. Butang Ngeladang. Butang Rangkai. Ngemulu Antu (Butang Antu). Butang Tinchin. BERANGKAT (Pekara kuasa Chief's Court)

171. 172. 173. 174. 175. 176.

Berangkat. Berangkat Uduk. Berangkat Ngeladang. Berangkat Tinchin. Berangkat Kandung. Berangkat Antu. KANDUNG (Pekara kuasa Chief's Court)

177. 178. 179. 180. 181.

Indu ngandung apin ngambu niki rumah urang. Ngandung enda bulih ngambu. (1) Kandung. (2) Suah Ngandung. Ngandung enda ngambu. Ngandung enggai ngambu. BAGI V ADAT BEBAGI BARANG URANG SARAK ENGGAU LANTING

182. 183. 184. 185. 186.

Bebagi reta urang sarak. Lanting. Barang urang balu. Barang Punas. Punas enda ngiru.

10 ___________________________________________________________________________ BAGI VI ADAT PEMATI ENGGAU PEMALI PENDAM (Pekara kuas Chief’s Court) 187. 188. 189. 190. 191. 192.

Tanah pendam. Nebang kayu di pendam. Ngangus ka pendam. Ngachaunperengka sebayan. Nyengkubang bangkai. Ngachau tauka ngambi baiya ari pendam. BAGI VII

ATUR NGIRU ANAK SERETA ENGGAU BEBAGI BARANG ENGGAU ANAK IRU 193. 194. 195. 196. 197.

Ngiru nitih ka adat Iban. Surat Iru. Enda tau muru anak-iru. Bebagi barang enggau anak-iru. Munuh Surat Iru. BAGI VIII ADAT ASAL TUAI TI NADAI DIPASUK DALAM ADAT IBAN 1993

198. Pekara bukai. Sebarang penyalah tauka pekara ke ngelanggar adat Iban ke enda kena pasuk ka dalam Adat Iban 1993 tu, tau dibai ngagai Native Courts ke bisi kuasa bechara ka pekara nya. APPENDIX Bansa Form ke tau dikena bejalai ka Adat Iban di rintai dibaruh tu, dichelak lalu disadung ngagai semua Pelilih Menua awak ka dikena Ketua-Ketua Masyarakat di menua nya. Form A — Surat Tikah Form B — Surat Sarak Form C — Surat Iru Form D — Munuh Surat Iru

11 ___________________________________________________________________________ ADAT IBAN 1993 BAGI I 1.

Dalam ADAT IBAN tu

Reti “Abi Besi”, nya terubah pantap ngelabuh ka panggul berumpang kampung lalu ambu iya nadai urang tau ngalah. Tauka pantap ngelabuh ka panggul bumai temuda lalu panggul nya nadai urang tau ngerengkap tauka nyerak. Sekalika ngerampit tauka mindah ka entara umai ke udah disetuju nya ngelanggar Adat Abi Besi. Reti “Adat Basu Kaki”, nitih ka adat tuai, lebuh nginjau Penghulu, Tuai Rumah tauka tuai bukai bedua umai tauka magi barang ba bilik baka padi, pengaruh tauka sengkenyang sekalika barang bukai, urang ke di-injau nya enda tau enda diberi genselan manuk siku, kering semengat duku sebilah enggau kurung semengat, lalu sangkar tauka karung kerubung sigi panding tauka sigi alas. Pulai ka mata wang, RM2 tauka RM4. Dalam Adat Iban tu enda ngena panding tauka alas agi tang ngena Mungkul. Lalu jaku sangkar tauka karung kerubung pen enda agi dikena lalu mata wang nya dikumbnai benda adat tauka adat bebagi barang tauka bedua umai. Reti “Anembiak”, nya semua urang ke kena pegai Tuai Rumah tauka Penghulu lalu patut ngasi sereta taluk ka atur sida. Reti “Asi Pana”, nya asi chelum ditumpuk ka atas duku lalu di-empa tuai ulit tauka urang bukai ti di-injau makai pana. Pengelama makai pana tiga lemai tauka lima lemai sekalika tujuh lemai, nitih ka gaya urang ke parai. Lalu pengelama tungkun api nitih ka nya.

B Reti “Baiya”, nya perengka ke diberi ngagai urang ke parai.

Reti “Balu”, nya urang ke parai bini tauka laki sekalika penti apin dikupas sekumbang tinggal laki tauka bini. Reti “Bayar Pengerusak Tubuh”, nya duit dibayar ngagai urang ke udah bakal laban kitai ketegal kelanjur kaki kelanjur jari. Reti “Bebanchak Babi”, nya atur munuh babi kena bebaik ka menua.

Reti Leka Jaku.

12 ___________________________________________________________________________ Reti “Bebiau (melaki-bini)”, nya atur miau indu enggau lelaki ngena manuk kena madah ngagai mensia seduai iya begulai melaki-bini sereta besampi ngagai Petara minta seduai beranak betelesak lalu betuah belimpah nguan menua. Pengawa bebiau tu tau semina dikereja ba mua Tuai Rumah enggau diri sebilik, nadai enggau pengerami baka Melah Pinang. Reti “Bebuling Ka Menua”, nya pengawa diri semenua ngadu ka piring kena nuchi menua ke udah kudi bebali. Mensia sakit-lengit, utai ditanam enggai nyadi, padi enggai ulih, ikan, jelu mar digiga. Reti “Bedara”, nya meri piring pinta tauka piring ampun ngagai Petara. Reti “Beduruk”, nya atur bebalas gawa enggau pangan. Reti “Bekalih”, nya ngalih ka tanah awak ka menua enda kudi enda bebali. Tu atur dikena bejadi ka urang belaki-bebini salah serak, iya nya tiga nangga empat. Reti “Belega”, nya beserara diri melaki-bini ketegal jai burung, jai mimpi dalam kandang nyundang pinang. Pengelama beserara nitih ka pekat. Reti “Benda”, nya barang berega, tajau tauka adat basa sekalika adat ampun tauka adat tunggu. Chuntu: benda tunggu, benda ukum, benda ampun, benda basa, benda rara, benda guchi, benda menaga. Reti “Besapat”, nya atur adat dikena bejadi ka urang melaki-bini salah serak, iya nya dua nangga tiga. Reti “Burung”, nya semua leman utai ti dikarap ka Iban tau madah ka tuku utai ti ka nyadi - nyengkaum burung, jelu, ular, indu utai enggau kayu sekalika punggu. D Reti “Diri-sebilik”, nya nyengkaum apai-indai, diri menjadi enggau aki-ini ke sepemakai dalam bilik nya. G Reti “Geliga”, nya jaku tangkan lebuh maya gawai tauka pengerami bukai enggai ka urang mayuh charut tauka belaya enggau pangan diri. Sebarang sapa ngelanggar

13 ___________________________________________________________________________ jaku tangkan kena tunggu nitih ka adat letak jaku geliga, lalu tau ditambah enggau tunggu dalam Adat Iban nitih ka pemesai penyalah. Reti “Genselan”, nya adat diberi urang ke ngelanggar pemali tauka ngereja penyaru ngelaban adat asal. Genselan tu kena ngampun ngagai Petara enggau mensia awak ka nabar ka ulah ke enda manah. I Reti “Iban”, nya Dayak (Sea) baka ti diletak dalam Interpretation Ordinance Cap. 1 Vol. I of the Laws of Sarawak 1958. Reti “Indu Padi”, nya sengkenyang ti ditanam ba umai lebuh maya nugal. Iya nerekun ngimpun padi ba umai. Reti “Iya”, nya lelaki tauka indu. K Reti “Kampar”, nya urang ari menua jauh tauka ai bukai lalu diau pereman nyemilik urang empu rumah. Reti “Kepit Bangkai”, nya sepintu bilik kena kepit bangkai ari sepiak-sepiak. Reti “Keresan tauka Tungkal”, tuku jaku dua leka tu sebaka. Reti iya - hari kitai ngereja penyalah hari urang bebadi. Chuntu 1: Enti urang deka nampung berumah. Ramu udah nuntung lalu betagai enda ngentak, urang dalam rumah nya bisi bebadi tauka sakit ngenyit tauka telih enggai badu bedarah, urang ke empu ramu nya kena tinggang adat “Keresan tauka Tungkal”. Chuntu 2: Enti urang muai rumah. Genselan tauka tunggu enda disua nitih ka timpuh, lalu urang dalam rumah nya bisi bebadi, iya ke muai rumah nya kena tinggang adat “keresan tauka Tungkal”. Chuntu 3: Enti indu nadai laki ngandung enda ngambu dalam timpuh ke patut, urang dalam rumah nya bisi bebadi, indu ke ngandung nya kena tinggang adat “Keresan tauka Tungkal”.

14 ___________________________________________________________________________ Reti “Ketua Masyarakat”, nya baka Penghulu, Pemanca enggau Temenggong ti dipadu ka Yang di-Pertua Negeri megai pengawa nitih ka atur Scheme Ketua Masyarakat (Government Circular Ref: 36/CMO/1532/1) tang circular tu tau di-ubah sebarang maya. L Reti. “Lanting”, nya keresa ke dipilih apai enggau indai kejang bebagi barang enggau diri sebilik. Seduai iya tau milih tajau, setawak, kebun, tanah, tauka sebarang perengka ke berega. Barang tu di-empu sebarang urang ke ngibun lalu ngintu seduai sampai ka parai. M Reti “Malam tauka Malam Hari”, nya entara jam pukul enam lemai enggau pukul enam pagi. Reti “Melah Pinang”, nya atur enggau pengerami bejadi ka urang melaki-bini. Sirap pinang lalu digaga lima tauka tujuh, lalu bakanya mega daun sirih, digulai engkelait tauka gambir sereta dichulit enggau kapu. Semua perengka pinang tu diengkah ba baku tauka tabak sekalika sarang bukai, baka seluk. Dia kaban-belayan sereta enggau urang ke tuai berandau ka adat belaki-bebini sereta enggau atur seduai ke begulai. Pengerami tu dikereja ba rumah indu. Udah atur enggau adat tembu dikerandau lalu disetuju ka ari sepiak-sepiak, pagi siti indu lalu dibai ngagai rumah lelaki. Jarang bendar pengawa Iban tembu enti enda dibiau enggau manuk. Nya-alai maya bebiau, indu lalu di-iring ngagai bilik lelaki, dia seduai di-atur duduk berimbai lalu digulu kaban-belayan enggau diri sebilik. Urang ke miau nya urang ke tuai ti di-adang bidik lansik, betuah-belimpah. Lalu leka biau ngajih ka seduai betubuh lalu lantang senang ngidup ka diri. Biau tu meh penembu pengawa ngatur seduai jadi belaki-bebini. Reti “Melasi Menua”, nya nuchi-meresi menua enggau piring genselan ketegal urang di menua nya bisi udah ngereja penyalah, baka jadi salah serak tauka penyalah bukai ke tau ngasuh menua kudi-bebali. Reti “Mungkul”, nya sebengkah ari benda tunggu ke dikena ari jeman kelia. Suah iya dikumbai mukul tauka menukul, ni iya ke lanchat agi disebut. Semua tunggu dalam Adat Iban tu diletak ngena "Mungkul". Enti pulai ngagai mata wang, sigi mungkul nya RM1.

15 ___________________________________________________________________________ N Reti “Ngambi Tebalu”, nya ngupas urang ke udah parai laki tauka bini ari pentipemali balu. Lebuh kaban-belayan begelumu ngambi tebalu, dia pemesai adat lalu diletak nitih ka gaya iya ke parai, lalu berunding mega ka gaya iya ke ngintu diri balu. Pemesai Adat Tebalu enda tau kurang ari Mungkul 4 lalu enda ngelui Mungkul 60.

Reti “Ngayap”, nya adat Iban lebuh bujang besulu malam enggau indu dara ba bilik indu. Reti “Ngeragai”, nya neju ka rumah balang enda lekat kasau tauka atap. Reti “Nujah Menua tauka Ngudi Menua”, nya ngereja pemali ke besai ti tau ngasuh menua kudi-bebali, baka ulah ke rindu ka urang ti mali enggau begulai, apai enggau anak, anak enggau ibu, betapik indu sama indu tauka ngayah ka diri enggau jelu. Reti “Nyadap”, nya nyungkit leka tauka sikat pisang ari tandan lebuh pisang nya apin ditebang, tauka nyubak tubu lalu bekau iya nya ditambun enggau daun tauka rau. Reti nya pengawa belalai.

Reti “Nyelai”, nya nyimpung tandan pisang lebuh batang pisang agi bediri. P Reti “Padi Patah tauka Padi Paut”, nya padi ke digempung apin belabuh ngetau. Udah piring kemas, tiga pun padi, nitih ka tumpuk tugal lalu ditanchang siti di baruh lalu digempung ba pun tangkai enggau ubung mirah. Ari gerempung tu kitai ngambi 7 tauka 9 tangkai lalu ditanchang bai pulai. Reti “Padi Pun”, nya semacham benih ke dipilih lalu ditanam nampungmenampung ba bilik nya. Lebuh maya nugal padi pun tu patut dulu agi ditugal ari padi bukai. Iya nyadi ka tuai padi ba umai. Enda tau dibagi enggau diri sebilik ke pechah ari bilik tuai, tauka enggau urang bukai. Semina benih padi sangking tau dibagi.

Reti “Pandang Bangkai” ,nya lebih ari sepintu kena arung ka bangkai api sepiaksepiak. Reti “Pati Nyawa” , nya duit dibayar iya ke ngemarai ka urang ngagai apai-indai, bini tauka laki, anak tauka

16 ___________________________________________________________________________ kaban-belayan iya ti parai, ari ketegal saru enggau nadai penyimat tauka endang ati nganu urang ngena senapang, duku, sangkuh, bum, rachun tauka sebarang utai bukai. Reti “Payung Rumah”, nya tanah puang enda kurang ari 20 depa ngelingi rumah panjai Iban, disukat ari tiang jempayan rumah besai.

Reti “Pelasi Menua”, nya adat dikena meresi-nuchi menua takut ka kudi-bebali ketegal udah bisi ngereja pemali tauka penyalah ke besai. Reti “Pemai Anak”, nya perengka lama tauka wang ke diberi ngagai genap iku anak ke enda nitih ka sebarang sapa apai tauka indai ke muai pangan. Reti “Pemalu”, nya tunggu ketegal ngaga ulah tauka ngena jaku ke ngasuh ati urang malu. Reti “Pemali”, nya pantang tauka tagang ngelanggar adat asal. Reti “Peti”, nya sebengkah perengka kena ngulih ka jelu. Iya bisi tiang indu. Dikebat ngagai puchuk tiang indu tu tiang mit siti dikumbai panga. Ujung panga nya diteranting sereta dikaul ka ngagai tiang mutan dua berintai ari sepiak jelan jalai jelu enggau tali. Ba ujung tali nya di tanchang ka tuil. Tuil nya lalu dipasuk ka ngagai engkerung randau malam tauka rutan letik ti udah dipasuk ka dulu ba tali nya tadi apin iya dikaul ngagai tiang mutan. Ba engkerung nya lalu ditanchang ka runut sereta diteranting ka meraka jelan tauka menasan jelu lalu ditanchang ka ba pun tiang indu. Lebuh jelu nengah jelan lalu tetempuh ka runut, tuil lalu teringkas ari engkerung, panga lalu mangka jelu enggau mata sia ke dikebat ka ba ujung iya. Tuntun tu anak kayu mesai tunjuk, kira lebih setengah depa pemanjai di raut manah-manah. Ba tuntun nya bisi dikelai enggau tangkal peninggi sukat kena nyelinting abi jelu sebengkah-sebengkah. Nya peninggi sukat ba tuntun nya ga peninggi runut begantung ari tanah. Reti. “Punas”, nya nadai anak. Enti urang melakibini nadai anak lalu parai enda ngiru - bilik nya mega dikumbai “bilik punas”. Urang tubuh sebatang, lelaki tauka mdu parai enda ngiru, barang iya mega dikumbai “Barang punas”. S Reti “Selabat”, nya penyalah nyumpah urang lebuh belaya. Enti urang ke disumpah nya lalu sakit tauka mati dalam kandang tujuh hari, urang ke nyumpah nya kena tinggang adat “Selabat”.

17 ___________________________________________________________________________ Reti “Sungkup”, nya rumah sebayan digaga lalu dianjung ngagai kubur urang ke parai lebuh maya merantu iya. T Reti “Tangga Pulai”, nya adat kena ngambi laki tauka bini jadi baru udah lepas beserara tauka sarak. Reti “Tebalu”, nya adat kena ngupas urang ke udah parai bini tauka laki ari pentipemali balu. Pemesai adat nitih ka gaya urang ke parai. Adat tebalu enda tau kurang ari Mungkul 4 lalu enda tau ngelui Mungkul 60. Reti “Tebalu Mata”, nya adat urang ke balu enda tesimpul ka ulah diri sekumbang dalam kandang penti pemali, lalu tebalu iya tau di-ambi tumu agi. Lalu tau di-ambi abis ambi lengis, enda bekuku enda bebulu. Reti “Tebalu Mansau” , nya adat urang ke likun pendiau ngintu penti-pemali lebuh balu, lalu iya tau dikupas lebuh timpuh balu abis tauka di-ambi maya Gawai Antu. Enti Tebalu Mansau mayuh agi adat nya ditinggal ka ba bilik urang ke balu, lalu sekeda dibagi tuai-tuai ke ngatur adat - kena nerang ka urang ke balu nya udah dikupas, udah diluas. Enti di-ambi maya Gawai adat semina disebut aja, semina diuntung ke enggau ai tuak. Reti “Tegeran Ai tauka Garis” ,nya kandang batang ai tauka sungai ke kena jaga rumah sebuah-sebuah. Jaku kemaya hari tu dikumbai “Block” jaga rumah sebuah sebuah. Reti “Tembawai rumah”, nya tapak ke udah endur berumah udah dibuai. Reti “Tembawai Dampa”, nya tapak ke udah endur ngaga rumah arau udah dibuai. Reti “Tembawai Langkau”, nya tapak ke udah alai belangkau udah dibuai.

Reti “Temuda”, nya tanah alai bumai. Reti “Tinggang Bangkai”,nya rumah ke alai temuai tauka kampar parai. Reti “Tua”, nya penyuruh petara ti ngemata sereta nulung mensia. Reti “Tuai Rumah”, nya tuai megai rumah panjai ke di-pilih anembiak dalam rumah nya.

18 ___________________________________________________________________________ Reti “Tunggu” tu jalai adat tuai kena ngemadam ka laya tauka pengachau. Dua bengkah tuju iya. Sebengkah tuju tunggu kena naluk ka ati mensia ke udah enda lantang ngagai pangan. Tu ditembu ka enggau benda mungkul, genselan tauka Pati Nyawa enti penyaru nya besai. Kedua kena ngampun ngagai Petara lalu minta sama gayu-guru gerai nyamai. Nya kebuah benda mungkul bisi dikelapung enggau genselan tauka Pelasi Menua sereta enggau kering semengat. Tunggu tu ukai atur kena ngemedis tauka bejera ka mensia, enda baka ukum. Tunggu tu kena ngajar mensia awak ka enda ngereja utai ke salah lalu nangi ka Petara. Chuntu: Mali bira ba umai urang, peda genteran 100 Adat Iban. Sapabira Sapa bira ba umai urang kena tunggu Mungkul 4, genselan manuk siku enggau kering semengat. Tuju Mungkul 4 nya kena naluk ka ati urang ke empu umai ke udah malu laban ulah urang ke enda manah ke udah ngereja pemali nya. Lalu genselan manuk enggau kering semengat nya kena ngampun ngagai Petara padi Petara umai; sereta lalu kena ngering ka semengat seduai awak ka enda tulah laban pemali nya lalu sama gayu-guru, gerai-nyamai.

Reti “Tunggu Luya”, nya adat dibayar laki ke muai bini ti udah beranak siku tauka mayuh ari nya, tang anak seduai parai magang. Reti “Tunggu Tinggal”, nya adat dikeluar ka iya ti muai bini tauka laki. Reti “Tungkus Asi”, nya bekal perarau. Adat tu dikena beganti ka temuda entara diri sekaban. Dulu kelia lebuh Iban agi bejarit pindah ngiga menua ngagai ai siti-siti, kaban-belayan iya ke tinggal mayar tungkus bekal iya ke berimba nya suba, lalu temuda nya empu iya. U Reti “Ukum”, nya benda adat kena ngadu ke penyalah ngelaban Adat ke kena kitai ngintu pengelikun begulai enggau panggan diri, baka butang-betumbang, ngachau anak dara urang, ngerusak pendam enggau penyalah bukai ke besai baka nya. Reti “Ulit”, nya (i) basa tauka adat maya ngintu penti-pemali ke bekaul enggau pemarai mensia. (ii) keresa enggau benda adat pemati ke disimpan dalam sarang lalu ditanggam sereta ditaruh tauka dikebat ba endur ke likun. Reti “Utai Redak”, nya benda adat ke mit-mit, baka chapak, mangkuk tauka kebuk nyukup ka nyawa tunggu. Y Reti “Yang”, nya penyuruh petara ke ngemata sereta nulung manang.

19 ___________________________________________________________________________

BAGI II ADAT BERUMAH ENGGAU ADAT PINDAH NGAGAI RUMAH BARU TAUKA NGAGAI MENUA BUKAI SERETA ENGGAU PEMALI RUMAH (Pekara Kuasa Tuai Rumah)

2. Apin berumah baru Tuai Rumah enda tau enda mai anembiak baum Tuai Rumah tanggung mai ngambi ka bejural sereta lalu netap anembiak ka: baum (a) tanah endur berumah, (b) penyampau pintu ke deka enggau berumah baru, (c) ripih bilik, enggau (d) sebarang pekara bukai ke bekaul enggau pengawa berumah. (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 21(f), p. 69) (Pekara kuasa Chief’s Court) 3. (1) Sebarang sapa udah sanggup enggau berumah udah nya Mungkir ka mungkir ka semaya, lalu berumah kediri, kena ukum dua pikul sepintu. semaya Sida enda tau enda begulai betampung baru. (2) Tuai Rumah kena ukum empat pikul. (Kuasa Chief's Court) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 21(g), p . 69) (Pekara kuasa Tuai Rumah) 4. Sebarang sapa bula ka semaya deka nampung berumah, lebuh Enda nyadi ramu udah nuntung, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat nampung genselan babi siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 5, p . 56) (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 18, p. 5) 5. Sebarang sapa ngachau taba tauka paung burung ba tanah ke udah dirembang endur berumah, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB , SEC. 1, p . 56)

Pemali ngachau taba tauka paung burung.

20 ___________________________________________________________________________ Pemali ngacahau tanah udah dirembang alai

6. Sebarang sapa ngachau tanah ke udah disedia ka endur berumah, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB. SEC. 2. p. 56)

Pemali ngachau ramu.

7. Sebarang sapa ngachau tiang tauka ramu ti udah nuntung, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 3, p. 56)

Ngentak enda nitih ka ripih.

8. Sebarang sapa ngentak enda nitih ka ripih, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 6 p. 56)

Enda ngentak nitih ka timpuh.

9. Sebarang sapa enda ngentak nitih ka timpuh sempekat aum, kena tunggu Mungkul 16.

(TT IBAN BAGI VI, SEC. 32 p . 14) Nyabut tiang udah di-entak.

10. Sebarang sapa nyabut tiang ke udah di-entak kena tunggu Mungkul 16 lalu genap lubang tiang ditutup ngena pinggai, sereta meri adat genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB. SEC. 7, p. 56)

Ngentak enda dikebat.

11. Sebarang sapa udah ngentak lalu enda dikebat nitih ka semaya, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku, kering semengat enggau kurung semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 8, P. 56)

Ngeragai rumah

12. Sebarang sapa enda ngatap rumah udah kena tangkan tuai enggau jaku, kena tinggang adat pemali ngeragai rumah, tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku, kering semengat enggau kurung semengat. Enti urang dalam rumah nya bisi bebadi tauka sakit ngenyit, iya kena Adat Tungkal tauka Keresan Mata Mungkul 16, genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Enti urang nya parai iya kena tinggang Adat Tungkal Mansau tauka Keresan Mansau Mungkul 32, genselan babi siku sekali sepa, kering semengat enggau kurung semengat. (TT IBAN BAGI IIB. SEC. 13, p. 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 9, P. 56)

21 ___________________________________________________________________________ 13. Sebarang sapa enda ngentak tauka enda nembu ka rumah Nitih Enda nembu ka ke timpuh sempekat aum, kena tunggu Mungkul 16. Urang nya kena rumah nitih ka tangkan enggau jaku lalu diberi timpuh baru. Enti iya enda ngasi ka timpuh. jaku tangkan Tuai Rumah, iya kena tunggu Mungkul 5 ka tiap-tiap kali Tuai Rumah nangkan iya enggau jaku. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 32(h), p. 14) 14. Tiap-tiap rumah Iban enda tau enda bisi payung rumah. Pemesai Payung Rumah payung enda tau kurang ari 20 depa ngelingi rumah panjai. Semua Panjai macham buah tauka getah enda tau ditanam dalam kandang payung rumah. (Sukat belabuh ari tiang jempayan rumah besai). Enti bisi buah tauka utai ditanam enda ditebang, ninggang rumah, lalu urang bisi bebadi, urang ke empu buah nya tanggung mayar utai ke rusak sereta ngeluar ka belanja kena urang ti bebadi nya berubat tauka mayar Pati Nyawa, enti urang ke bebadi nya parai. (TT IBAN BAGI IV SEC. 32(j), p . 14) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 2(i). p . 70) 15. Enti nadai tanah puang alai berumah tau mega berumah ba Pampas tanah temuda tauka tanah pangan, amat ga urang ke empu tanah nya diberi alai berumah chukup pampas. Pemesai pampas tanah tauka buah ke rusak nya nitih ka pekat. (ADAT LAMA NADAl DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) PEMALI RUMAH (Pekara kuasa Tuai Rumah) 16. Nitih ka adat Iban, apin pindah ngagai rumah baru entilang dapur Ngaga dapur ba tau digaga dulu, tang apin tau di- isi enggau tanah enti apin pindah. rumah baru Sebarang sapa ngelanggar adat tu kena tunggu Mungkul 8 sereta ngeluar ka adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 27. p. 57) 17. Sebarang sapa ngachau pemali urang pindah ngagai rumah baru, Ngachau pemali kena tunggu Mungkul 8 sereta kena tinggang adat genselan manuk urang pindah ngagai rumah siku, kering semengat enggau kurung semengat. baru.

(DAL RICHARDS-BAGI IIIB, SEC. 14, p. 57)

22 ___________________________________________________________________________ Mindah ka keresa enti apin nyua genselan.

18. Sebarang sapa pindah lalu ngangkut keresa, apin nyua ka adat genselan kena tunggu Mungkul 8. Enti urang dalam rumah ke ditinggal nya bisi bebadi tauka sakit ngenyit, iya kena Adat Tungkal tauka Keresan baka ti diletak ba section 12. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 15, p . 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 36, p. 58)

Mai perengka keresa tang enda nyadi pindah.

19. Sebarang sapa udah mai perengka baka rakup, tempaut enggau kibung tauka barang keresa bukai, laban deka pindah nampung rumah urang bukai, tang enda nyadi kena tunggu Mungkul 16 sereta kena tinggang adat genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Enti urang dalam rumah nya bisi bebadi tauka sakit ngenyit lalu parai, iya kena tinggang adat Tungkal tauka Keresan baka ti diletak ba section 12. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 9 & 10, p. 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 38, p. 58)

Ngangus ka dapur tauka para.

20. Sebarang sapa ngangus ka dapur tauka para, tikai sekalika kibung ari tegal kurang jaga enggau api, kena tunggu enda ngelui Mungkul 16 sereta ngeluar ka adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 9, p . 9) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 26, p . 57)

Chelap dapur.

21. Sebarang sapa enda nungkun ka api ba dapur, tauka manduk ka dapur sekali dalam 30 hari, kena tunggu Mungkul 4 sereta ngeluar ka adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 5, p . 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 25, p. 57)

Nyangkai gawai.

22. Sebarang sapa nyangkai gawai ngagai rumah urang sebuahsebuah lalu nyemilik urang ba rumah nya ngintu gawai, enda tau enda beterang ba Tuai Gawai lalu meri adat. Sebarang sapa enda beterang tauka enda meri adat kena tunggu Mungkul 4. Enti urang dalam rumah nay bisi bebadi tauka sakit ngenyit lalu parai, iya ke nyangkai Gawai nya kena tinggang Adat Tungkal tauka Keresan baka ke diletak ba section 12. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 6, p. 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIB , SEC. 28 & 29, p . 58)

23 ___________________________________________________________________________ 23. Nitih ka adat Iban enda tau berumah tauka belangkau mampul Berumah tauka rumah panjai. Reti nya perabung rumah tauka langkau nya melintang belangkau mampul rumah perabung rumah panjai. panjai.

Sebarang sapa berumah tauka belangkau ngelanggar adat tu, kena tunggu Mungkul 16. Rumah tauka langkau nya enda tau enda direrak dalam kandang 30 hari. Enti enda direrak, tunggu ditambah ka Mungkul 5 tiap-tiap bulan se-empai langkau tauka rumah nya dirubuh. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 24. Sebarang sapa mantap tauka narit sekalika muai tangga ari Mantap tangga. rumah tauka ari langkau urang, kena tunggu Mungkul 4, genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 22, p . 57) 25. Sebarang sapa mantap tauka matak lalau ari rumah tauka ari Mantap tauka langkau urang, kena tunggu Mungkul 4, genselan manuk siku matak lalau. enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB , SEC. 21, p. 57) 26. Sebarang sapa niki ka bangkai tauka sentubung ka rumah meri adat genselan babi siku.

Niki ka bangkai tauka sentubung.

Note: Enti bangkai enggau sentubung niki sereta, genselan babi siku aja. Enti sentubung dudi niki ari bangkai, entara ka malam, genselan manuk dua (babi tuduh). (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 45, p. 58) 27. Enti temuai tauka kampar parai ba rumah Iban, sekalika bangkai iya disenggai ba rumah nya tauka di-ambi kaban-belayan iya pulai, sida meri adat pemali Mungkul 16, genselan babi siku, kering semengat besi sebujur enggau kurung semengat.

Pemati temuai tauka kampar (Tinggang Bangkai).

(TT IBAN BAGI IIB, 14 & 17, p. 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 46, p. 58) 28. Enti ruai kepit bangkai, bilik urang ti empu pemati ari sepiak- Kepit Bangkai. sepiak meri adat genselan manuk siku, kering semengat enggau kurung semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB , SEC. I, p . 56)

24 ___________________________________________________________________________ Pandang Bangkai.

29. Enti ruai pandang bangkai, bilik urang ti empu pemati ari setaksetak meri adat genselan manuk siku, kering semengat (unjur ka ba tempuan), kurung semengat enggau chapak dua singkap kebat ka ba tiang tengah ruai urang ke empu pemati. Mua chapak di-atur napak ngagai pangan. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Betampung padah mati.

30. Urang ke bepadah mati ari rumah urang ke parai enda tau niki ba rumah urang ke dipadah. Sebarang sapa ngelanggar adat tu, kena tunggu Mungkul 2. Tang enti urang rumah bukai nampung padah nadai pemali niki. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 50, p. 59)

Berapi di pendai urang lebuh nganjung antu.

31. Sebarang sapa, lebuh ngajung antu berapi di pendai urang kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 7, p . 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 24, p . 60)

Mali naruh antu pala ba rumah urang

32. Sebarang sapa naruh tauka mai antu pala ngagai rumah urang, enda dulu meri genselan, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 4, p . 4)

Mali nyengkubang bilik urang.

33. Sebarang sapa nyenkubang tauka tama ngagai bilik urang lebuh urang empu bilik nadai dia, kena tunggu Mungkul 8. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 12, p . 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 44, p. 58)

Mali ngambi keresa di bilik urang.

34. Sebarang sapa ngambi keresa diri empu dalambilik urang, enti enda dulu madah ngagai urang empu bilik, kena tunggu Mungkul 4. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. II, p. 4)

Niki sadau urang enda madah.

35. Sebarang sapa niki sadau urang enda madah ngagai urang empu bilik, kena tunggu Mungkul 4. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 19, p. 57)

25 ___________________________________________________________________________ 36. Sebarang sapa mai kibung mengkang begulung enggau Mali mai kibung sengkar tauka mai rakup meraka ruai urang ti dulu ngentak tauka engggau sengkar ruai Tuai Rumah tauka Tuai Burung ba rumah nya, kena tunggu tauka rakup. Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. Enti rakup labuh ka baruh rumah enda tau enda genselan manuk siku kena ngambi iya pulai. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 10, p. 57) 37. Sebarang sapa nginjau rakup ari rumah urang, enti enda dulu Nginjau meri adat genselan, kena tunggu Mungkul 8, genselan manuk siku rakup. enggau kering semangat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. II, p. 57) 38. Sebarang sapa mumbus ka pantang manang belian, kena tunggu Mungkul 4, genselan manuk siku, kering semengat enggau kurung semengat.

Pemali mumbus ka pantang manang belian.

(TT IBAN BAGI IIB, SEC. 2 & 3, p. 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 55, p. 59) 39. Sebarang sapa niki rumah urang lebuh indu beranak apin ada temuni, kena tunggu Mungkul 4, genselan manuk siku enggau Kering Semengat.

Mali niki rumah lebuh indu beranak apin ada temuni.

(TT IBAN BAGI IIB, SEC. 20, p. 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 41, p . 58) 40. (1) Enti urang terap tauka tepuruk ba ruai tauka bilik ketegal enda manah intu, urang ke empu ruai tauka bilik nya kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

Terap tauka tepuruk ba ruai tauka bilik urang.

(2) Enti urang ti terap tauka tepuruk nya lalu ngeransi Urang ti terap sereta ngerusak utai urang empu ruai tauka bilik ke endur iya bebadi, tauka tepuruk ngeransi. iya kena tunggu Mungkul 8. Nambah ka nya iya nganti semua utai ke rusak lalu meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB , SEC. 13, p. 57) 41. (1) Sebarang sapa belaya besapa tauka meraka ruai urang, Mali belaya entara ruai urang. iya ke tanah salah kena tunggu Mungkul 8. (2) Sebarang sapa belaya tauka ngamuk diri sebilik tauka diri serumah, iya ke tanah salah kena tunggu Mungkul 16. (DAL RICHARDS BAGI IIIB , SEC. 17, p. 57)

Belaya enggau diri sebilik tauka diri serumah.

26 ___________________________________________________________________________ Tangkin duku enda dibuka.

42. Lebuh temuai niki rumah panjai, tangkin duku enda tau enda dibuka ari punggung dulu baru duduk di ruai tauka tama ka bilik. Sebarang sapa ngelanggar adat tu, kena tunggu Mungkul 4. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 18, p. 57)

Mali ngirit utai niti rumah tauka jalai pendai.

43. Sebarang sapa ngirit utai, baka rutan tauka kayu niti rumah tauka niti jalai pendai, kena tunggu Mungkul 4 sereta kena tinggang adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 32, p. 58)

Mali malu tekabung ba rumah baru.

44. (1) Sebarang sapa malu tekalung ba rumah baru (apin chukup dua taun tauka apin runggut kaki atap), kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

Mali malu tekabung ba rumah lemai hari.

(2) Sebarang sapa malu tekalung ba rumah lebuh lemai hari kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

(DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 33, p. 58) Mali nan perengka kena ngulih ka ikan ba tegeran tauka garis rumah urang.

45. Sebarang sapa nan perengka kena ngulih ka ikan ari ulu tauka ari ili pengkalan, kandang tegeran tauka garis rumah urang, nadai bulih pemendar ari Tuai Rumah menua nya, kena tunggu Mungkul 8. (TT IBAN BAGI IIIB, SEC. 19, p. 5)

Mantap sabang, pisang ayu, buluh ayu.

46. Sebarang sapa mantap sabang tauka pisang ayu sekalika buluh ayu, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku, kering semengat enggau kurung semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 16, p. 57)

Ngena utai urang enda nginjau. Niki buah semak rumah orang

47. Sebarang sapa ngena utai urang enda nginjau, kena tunggu Mungkul 4. 48. Sebarang sapa enda madah, niki buah diri empu semak rumah tauka umai urang, kena tunggu Mungkul 4. (TT IBAN BAGI 1A, SEC. 3, P.3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 8, P. 55)

27 ___________________________________________________________________________ 49. Sebarang sapa enggai ngereja pengawa kunsi rumah panjai Enggai ngereja pengawa kunsi. nitih ka sempekat tauka aum kena tunggu Mungkul 16. (TT IBAN BAGI I, SEC. 13, p. 2) 50. Sebarang sapa enggai di-asuh bepadah lebuh maya bisi penusah sekalika maya pengawa berat, kena tunggu Mungkul 8.

Enggai bepadah lebuh bisi penusah.

(ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 51. Sebarang sapa naban ka perau tauka kereban kena merau, baka sengayuh, suar tauka penimba, kena tunggu Mungkul 4.

Naban ka perau tauka kereban dalam perau.

(DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 1. p. 59) 52. (1) Sebarang sapa tetemu ka perau anyut lalu ngapung Tetamu tauka iya, enda tau enda madah ngagai Tuai Rumah, awak ka mesan ka ngapung perau. urang ti empu ngasuh iya ngambi. Urang ti empu perau patut meri pampas ngagai urang ti ngapung iya, enda kurang ari RM5 tauka lebih agi ari nya, enti perau nya bisi injin. (2) Enti perau nya nadai temu urang empu, lalu nadai urang ngiga tauka ngambi dalam kandang dua bulan, perau nya tau dikena urang ti ngapung. (3) Enti urang ti empu perau nya, lebuh udah kena pesan, lalu enda ngambi dalam kandang sebulan, nadai enggau kebuah ti patut, perau nya tau lalu di-empu urang ti ngapung. (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 1, p. 59) 53. Sebarang sapa ngelalai ka perau urang anyut, kena tunggu Ngelalai ka perau anyut. Mungkul 8. Perau nya dipulai ngagai urang empu.

(ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 54. Sebarang sapa ngerampas lalu naban ka utai urang tegal deka empu tauka tegal ngeransi, kena tunggu Mungkul 8. Utai ti dirampas dipulai ngagai urang empu tauka diganti enggau duit nitih ke rega iya. (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 19, p. 57, IIIC, SEC. 3, p.59)

Ngerampas utai urang.

28 ___________________________________________________________________________ Mali nyumpah urang.

55. (1) Sebarang sapa belaya nyumpah pangan kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

Adat Selabat.

(2) Enti iya ti disumpah nya bebadi tauka sakit ngenyit dalam kandang tujuh hari, iya ti nyumpah nya kena tinggang Adat Selabat Mungkul 16, genselan babi siku enggau kering semengat. (3) Enti urang nya mati, tunggu Mungkul 32 lalu genselan babi siku sekali sepa enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI III, SEC. 5, p. 6 & BAGI IV, SEC. 8, p. 9) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. II. p. 59 & BAGI V, SEC. 23, p. 70)

Belaya maya gawai.

56. Sebarang sapa belaya maya gawai kena tunggu nitih ka pemesai adat ke diletak maya begeliga tauka adat bukai dalam rumah panjai, nitih ke pemesai penyalah. (DAL RICHARDS, BAGI IIIC, SEC. 22, p. 60)

Meransang ukui ngigit urang.

57. Sebarang sapa meransang (ngechih) ukui ngagai tauka ngigit urang nadai enggau kebuah ti patut, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. Nambah ka nya mayar ungkus berubat. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Mali nyakap (Mepat utai).

58. Sebarang sapa ngeransi mepat utai urang tauka enggi diri empu, kena tunggu Mungkul 4, lalu mayar utai ti dipepat iya enti utai nya enggi urang bukai. (DAL RICHARDS, BAGI IIIC, SEC. 13, p. 59)

Adat Pendai tauka pengkalan.

59. Nitih ka adat Iban, enda tau nebang tauka najar kayu, tauka mungga batang, sekalika ngelancham suar ba pengkalan tauka pendai urang; lebih agi enti lacham suar nya ditunga ka ngagai rumah. Sebarang sapa ngelanggar adat tu kena tunggu Mungkul 4. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Mali najar kayu semak pendai urang.

60. Sebarang sapa ngeransi najar kayu semak pendai tauka seberai pendai sekalika di jalai umai tauka semak rumah urang, kena tunggu Mungkul 4. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 6, p. 59)

29 ___________________________________________________________________________ 61. Sebarang sapa nyadap sikat pisang lebuh batang pisang apin Mali nyadap sikat ditebang tauka tubu lalu ditambun tauka tubu. enggau rau laban pisang tauka tubu. deka ngelalai ke bekau, kena tunggu Mungkul 4. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

62. Sebarang sapa nyelai tangkai pisang kena tunggu Mungkul 4.

Mali nyelai pisang.

(ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 63. Sebarang sapa ngachau piring lebuh maya gawai tauka Mali nganchau barang maya bukai, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat piring urang. genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 3, p . 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 21, p . 60) 64. Sebarang sapa ngerusak tauka ngachau pandung sekalika Nyerusak pandung perengka bukai ti di-engkah ba pandung lebuh maya gawai, kena enggau perengka Gawai. tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku, lalu ngadu tauka nganti semua pengerusak. (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 19, p. 60) 65. Sebarang sapa ngerusak tauka ngachau rugan, sungkup, garung tauka perengka bukai ti dikena Gawai Antu, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku, lalu ngadu tauka nganti semua pengerusak.

Ngerusak tauka ngachau rugan, sungkup, garung enggau perengka Gawai Antu.

(DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 20, p. 60) 66. Sebarang sapa enda nginjau ngena perau urang bukai mai Ngena Perau nginjau mai bangkai, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk enda bangkai. siku enggau kering semengat. Enti nginjau semina meri genselan. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 2, p . 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 23, p . 60). ADAT PINDAH NGAGAI RUMAH BARU TAUKA NGAGAI MENUA BUKAI (Pekara kuasa Chief's Court) 67. (1) Enda tau berumah panjai kurang ari 10 pintu enti nadai Enda tau berumah bulih pemendar ari Tuan District Officer. Sebarang sapa ngelanggar panjai kurang ari 10 pintu. genteran adat tu kena ukum dua pikul sepintu-sepintu.

30 ___________________________________________________________________________ (2) Urang ke ngiring berumah nya kena ukum empat pikul lalu enda dikemendar ka nyadi Tuai Rumah. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 32(f), p. 14) Pindah

68. Sebarang sapa pindah ninggal ka rumah panjai nadai pemendar ari District Officer tauka Penghulu sekali ka Tuai Rumah, kena ukum dua pikul sepintu-sepintu, tunggu Mungkul 200 sepintu, genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Tang enti urang nya pindah ari atur perintah tauka ari pekat enggau diri serumah, iya semina dipinta meri adat genselan. Enti Tuai Rumah pindah nadai pemendar ari District Officer tauka PenghuIu, kena ukum tiga pikul lalu kena tunggu Mungkul 300 sereta meri adat genselan baka atur di atas. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 32(a)(b), p. 13) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 21(b), p. 69)

Mali ngelumpung Perabung

69. Sebarang sapa pindah ari rumah panjai enda tau ngelumpung perabung sereta enda tau mai tauka ngambi pekekas rumah diriempu enti rumah panjai nya apin direrak. Sebarang sapa ngelanggar adat tu kena ukum dua pikul, lalu kena tunggu Mungkul 200, genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 32(c) & (d), p. 13) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 21(c), p. 69)

Mungkang ka bilik.

70. Sebarang sapa mungkang ka bilik kena tinggang adat genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Iya enda tau enda ngintu bilik nya tauka ngiga urang diau dia. Enti iya enda tejaga tauka tegiga ka urang nguan bilik nya, kena ukum tengah dua pikul, lalu ngisi tunggu Mungkul 150. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Mupur ka rumah.

71. Sebarang sapa mupur ka rumah kena ukum sepikuI, laiu kena tunggu Mungkul 100, sereta kena tinggang adat genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Lalu genap lubang tiang ditutup ngena pinggai. (TT IBAN BAGI, SEC. 32(d), p. 13) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 21(c), p. 69)

Muru urang pindah.

72. (1) Sebarang sapa muru urang pindah ari rumah panjai kena tunggu Mungkul 4. (Kuasa Tuai Rumah).

31 ___________________________________________________________________________ (2) Enti iya ti diburu nya laiu pindah, iya ti muru kena ukum sepikul lalu ngisi tunggu Mungkul 100, sereta ngeluar ka adat genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Iya ke muru tanggung ngintu sereta mayar ungkus bilik ti di-tinggal ka urang nya (bilik nya enda tau direrak). (TT IBAN BAGI IV, SEC. 32(g), p. 14) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 2I(e), p. 69) 73. Sebarang sapa pindah ngagai Bagi Menua (Division) siti tauka Pindah ngagai Pelilih Menua (District) siti sekalika ngagai menua pegai Penghulu pegai Penghulu bukai tauka ngagai rumah panjai bukai ti sarna dalam pegai bukai. Penghulu siku nya, nadai pemendar ari District Officer tauka Tuai Rumah sekalika Penghulu ti megai sida, kena tunggu baka ti diletak ba section 68. Semua temuda enggau tanah puang ti apin bepala enda tau dijual sekalika ditan ka iya ti pindah, tang pulai ka tanah pemakai urang ti agi tinggal. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 32(k), p . 14) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 2I(j), p. 70)

BAGI III PEMALI UMAI, PEMALI BUKAI, PEMALI ADAT ASAL TANG KENA PEGAI UNDANG-UNDANG PERINTAH PEMALI UMAI (Pekara kuasa Tuai Rumah) 74. Sebarang sapa ngachau tauka ngambi paung burung ba umai Mali nganchau urang, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk paung burung ba siku enggau kering semengat. umai urang.

(DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 4, p. 54) 75. Sebarang sapa ngerusak tauka ngangus ka batu umai urang, Mali ngerusak kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku enggau tauka ngangus ka batu umai. kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA , SEC. 5 & 6, p . 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 5, p. 54) 76. Temuda ke udah endur urang nemu pengaruh enda tau dipumai urang bukai dalam kandang tiga taun. Sebarang sapa ngelanggar adat tu kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering Semengat. (TT IBAN BAGI IIA , SEC. 13, p. 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 35, p. 56)

Temuda ke endur nemu pengaruh enda tau di pumai urang.

32 ___________________________________________________________________________ Mali najar kayu lebuh belaya ka entara.

77. Sebarang sapa najar kayu lebuh belaya ka entara umai, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 17, p. 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 2, p . 54)

Mali gali ba tegalan lebuh maya nugal.

78. Sebarang sapa gali ba tegalan urang ti ngembuan pemali tu, lebuh maya nugal, rena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 7, p. 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 12, p . 55)

Mali mantap tunggul ba tegalan.

79. Sebarang sapa mantap tunggul ba tegalan urang ti ngembuan pemali tu, lebuh maya nugal, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 8, p. 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA , SEC. 14, p . 55)

Mali makai pinang benung nugal.

80. Sebarang sapa makai pinang ba tegalan urang ti ngembuan pemali tu, lebuh maya nugal, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 10, p . 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. /3, p. 55)

Mali ngambi dambar.

81. Sebarang sapa ngambi dambar (kelasau) ba tegalan urang ti ngembuan pemali tu, lebuh maya nugal, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA , SEC. 11, p. 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 27, p. 55)

Nganchau sengkenyang tauka padi patah sekalika padi paut.

82. Sebarang sapa ngachau sengkenyang tauka padi patah sekalika padi paut ba umai urang, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 1, p . 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 7, p. 55)

Ngerusak chemai, samai tauka belayan padi.

83. Sebarang sapa ngerusak chemai tauka samai anak padi urang, tauka belayan padi ba umai urang, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. Nambah ka nya mayar pengerusak. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 2, p. 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 6, p. 54)

33 ___________________________________________________________________________ 84. Sebarang sapa belaya ba umai urang kena tunggu Mungkul 4 Mali belaya ba umai urang. sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA , SEC. 10, p. 55) 85. Sebarang sapa enda madah niki buah diri-empu ba tisi umai Mali niki buah diri urang kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku empu tisi umai urang. enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 3, p . 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 8, p. 55) 86. Sebarang sapa nite tauka nengkalung kayu sekalika ngambi upa, matak rutan tauka randau, ngambi kayu tauka beramu ba tisi umai, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

Mali nitie tauka nengkalung kayu, beramu, ngambi rutan enggau randau ba tisi umai.

(TT IBAN BAGI IIA, SEC. 14, p. 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 9 & 18, p. 55) 87. Sebarang sapa ngambi utai ditanam ba umai urang, nadai Mali ngambi utai pemendar ari urang empu, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat ditanam ba umai urang. genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 22, p. 55) 88. Sebarang sapa nengah umai urang lalu mantap utai ditanam, Mali mantap utai kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku ditanam ba umai urang. enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 17, p. 55) 89. Sebarang sapa nan perengka kena ngulih ka ikan ba kandang Nan perengka tauka tisi umai urang, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat kena ngulih, ka ikan ba tisi umai genselan manuk siku enggau kering semengat. urang.

(ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 90. Sebarang sapa ngachau tambai umai tauka nengah umai. urang benung mali, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

Mumbus ka pemali umai tauka ngachau tambai.

(TT IBAN BAGI IIA, SEC. 16, p . 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 34, p. 56) Mali neresa 91. Sebarang sapa neresa belayan padi urang nadai bulih pemendar, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk belayan padi. siku enggau kering semengat.

(DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 33, p. 56)

34 ___________________________________________________________________________ Mali mantap nyeli di umai benung ngetau.

92. Sebarang sapa mantap nyeli di umai benung ngetau, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 22, p . 55)

Mali manggum utai bejalai nengah umai.

93. Sebarang sapa manggum utai di-empa lebuh bejalai nengah umai, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 23, p. 55)

Mali mai bangkai, rangkah tauka antu pala nengah umai urang.

94. Sebarang sapa mai bangkai mensia tauka rangkah mensia sekalika antu pala nujah tauka ngerenchah umai urang enda madah, kena tunggu enda ngelui Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 24, 30 & 31, p. 55 & 56)

Mali mai bangkai jeli enda dibungkus.

95. Sebarang sapa mai bangkai jelu enda dibungkus nujah tauka ngerenchah umai urang, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 28, p. 55)

Mali nebang kayu ninggang umai.

96. Sebarang sapa nebang kayu ninggang umai tauka tisi umai, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 12, p. 3)

Mali beban lungun tisi umai.

97. Sebarang sapa ngaga tauka beban lungun (sentubung) ba tisi umai, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

(TT IBAN BAGI IIA, SEC. 4, p . 3) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 21, p. 55) Mali ngambi kayu kena berapi ba umai urang lebuh nganjung antu.

98. Sebarang sapa ngambi kayu kena berapi di umai tauka di rapi umai urang lebuh nganjung antu, kena tunggu Mungkul 4 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA , SEC. 25, p. 55)

Mali nebang kayu ngempang jalai umai.

99. Sebarang sapa nebang kayu lalu ngempang jalai umai urang kena tunggu Mungkul 4. (TT IBAN BAGI IIA, SEC. 15, p. 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 19, p . 55)

35 ___________________________________________________________________________ 100. Sebarang sapa bira ba umai urang, kena tunggu Mungkul 4 Mali bira ba umai urang. sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 38, p. 56) 101. Sebarang sapa ngerusak tibang padi urang, kena tunggu Mali ngerusak Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering tibang. semengat, lalu ngadu tauka nganti tibang ti rusak. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 8, p . 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 16, p. 60) 102. Sebarang sapa nginjau Tuai Rumah tauka Penghulu bedua Adat bedua umai umai, sepiak-sepiak sama besaup ngeluar ka genselan dikumbai (Basu Kaki). “Basu Kaki”, manuk siku, kering semengat, kurung semengat enggau benda adat Mungkul 4. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 1, p. 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 36, p. 56) 103. Sebarang sapa nginjau Tuai Rumah tauka Penghulu bedua Adat bedua padi, padi, ubat padi paung burung, sepiak-sepiak sama besaup ngeluar ubat padi tauka ka genselan dikumbai “Basu Kaki”, manuk siku, kering semengat, paung burung. kurung semengat enggau benda adat Mungkul 4. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 1, p. 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIA, SEC. 37, p. 56) PEMALI UMAI (Pekara kuasa Chief's Court) 104. Sereta abis pengawa ngatur piring bebuling ka menua, pantang Ngelanggar penti enggau pemali lalu beduduk. Sebarang sapa ngelanggar tauka tauka pantang bebuling menua. ngachau pantang tu, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan babi siku enggau kering semengat. Nambah ka nya, iya ti salah nya mega mayar semua ungkus ke dikena bebuling ka menua. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 105. Sebarang sapa ngelanggar adat Abi Besi, kena tunggu Mungkul 8 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (Enti manggul ba temuda urang semina kena tunggu aja lalu panggul enda tau dipenyadi. Ngerengkap panggul urang, panggul enda tau dipenyadi, kena tunggu Mungkul 8 sereta

Adat Abi Besi.

36 ___________________________________________________________________________ meri adat genselan, kering semengat enggau kurung semengat. Ngachau entara kena tunggu Mungkul 8 lalu meri adat genselan, kering semengat enggau kurung semengat).

(TT IBAN BAGI IIA. SEC. 17. p. 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIA. SEC. 3. p. 54) Nunu enda chukup jaga enggau api.

106. Sebarang sapa nunu umai tauka redas sekalika nunu utai bukai enda chukup aum sereta kurang jaga enggau api (enda chukup las) lalu nyerarai sereta ngerusak kebun tauka keresa urang, kena tunggu Mungkul 8. Nambah ka nya iya mayar semua pengerusak. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) ADAT BUKAI (Pekara kuasa Tuai Rumah)

Mali ngambi jelu tauka burung ti ulih urang.

107. Sebarang sapa ngambi jelu tauka burung ti ulih bubung tauka panjuk urang, nadai pemendar ari urang empu, kena tunggu Mungkul 16. Jelu tauka burung nya dipulai ngagai urang empu tauka diganti enggau duit nitih ka rega ba menua nya. (TT IBAN BAGI IIC. SEC. 12. p. 6) (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 4. p. 59)

Mali ngambi ikan ti ulih urang.

108. Sebarang sapa ngambi ikan ulih ginti tauka ulih sebarang perengka bukai ke dikena berikan, nadai pemendar ari urang empu, kena tunggu Mungkul 16. Ikan nya dipulai ngagai urang empu tauka diganti enggau duit nitih ke rega ba menua nya. (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 4. p. 59)

Ngambi manyi tauka renyuan urang.

109. Sebarang sapa niki manyi ba tapang urang tauka renyuan dalam tikung urang, nadai pemendar ari urang empu, kena tunggu Mungkul 16. Ai manyi tauka ai renyuan nya dipulai ngagai urang empu tauka diganti enggau duit nitih ke rega ba menua nya. (TT IBAN BAGI IIIC. SEC. 13. p. 6) (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 5. p. 59)

Mali ketawa ka urang.

110. Sebarang sapa ketawa ka urang laban deka ngelese tauka ngemalu ka iya, kena tunggu Mungkul 4. (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 10. p. 59)

37 ___________________________________________________________________________ 111. Sebarang sapa mungga tauka mebas tampun bubu, tampun ensenga sekalika perengka berikan bukai, enti iya enda ngempang jalai merau, kena tunggu Mungkul 16 sereta meri adat genselan manuk siku enggau kering semengat.

Mali mebas tampun bubu tauka tampun ensenga urang.

(TT IBAN BAGI IIC. SEC. 4. p. 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 12. p. 59) 112. Sebarang sapa nan perengka berikan, baka pukat, selambau, empang tauka nampun ka bubu, ensenga tauka abau ngempang jalai merau, kena tunggu Mungkul 16. Tampun tauka perengka berikan nya enda tau enda direrak.

Nan perengka di kena ngulilh ka ikan ngempang jalai merau.

(ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 113. Sebarang sapa nyakap urang ngena jaku tauka ulah semak Mali nyakap rumah sekalika di jalai pendai, kena tunggu Mungkul 4. Enti urang ba urang. rumah nya bisi bebadi, sakit ngenyit tauka mati, iya ke salah nya kena tinggang Adat Tungkal baka ke diletak ba section 12.

(TT IBAN BAGI IIC. SEC. 5. p . 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 2. p. 59) 114. Sebarang sapa munuh tua urang ti udah dipegawai, kena tunggu Mungkul 8.

Mali munuh tua urang.

(TT IBAN BAGI IIC. SEC. 10. p. 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 8. p. 59) 115. Sebarang sapa munuh ular sawa ngena duku tauka perengka Mali munuh ular urang ti mali sawa, kena tunggu Mungkul 8. Perengka ti kena munuh sawa ngena perengka urang. ular sawa nya enda tau enda diganti; enti urang nya enggai empu agi. (TT IBAN BAGI IIIC. SEC. 9. p . 5) (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 9, p . 59) 116. Sebarang sapa ngambi tauka nyual antu pala, kena tunggu Ngambi tauka Mungkul 16 sereta kena tinggang adat genselan manuk siku enggau nyual antu pala. kering semengat. Antu pala, entl enggi urang, dipulai ngagai urang empu. (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 6. p. 59) ADAT BUKAI (Pekara kuasa Chief’s Court) 117. Sebarang sapa ngaga tugung bula, kena ukum setengah pikul Mali ngaga tugung bula. lalu kena tunggu Mungkul 100. Iya di- asuh ngerumpang tugung nya. (TT IBAN BAGI IV. SEC. 28. p. 12) (DAL RICHARDS BAGI IIIC. SEC. 17. p. 60)

38 ___________________________________________________________________________ Nebang buah tauka kayu galau urang.

118. Sebarang sapa nebang buah urang tauka kayu galau enti batang kayu nya tau diguna ka perau, ka ramu tauka dijual, kena tunggu Mungkul 50. Nambah ka nya lalu mayar rega kayu ke ditebang tauka mulai ka ramu nya ngagai urang empu. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Ngumpul engkabang

119. (1) Sebarang sapa ngumpul sekalika niki tauka ngambi tugung buah engkabang urang, kelimpah ari buah engkabang ti rarat ba sungai, kena tunggu Mungkul 50. Semua buah engkabang ti udah digumpul, ditiki tauka udah di-ambi nya diberi pulai ngagai urang empu tauka dibayar nitih ka rega buah engkabang maya nya, enti udah dijual. (2) Enti urang ti empu engkabang nya enda ulih ngumpuI, iya tau ngaga surat pemendar ngasuh urang ngumpul. Surat tu enda tau enda diterang ngagai Tuai Rumah. Rega buah engkabang nya dibagi nitih ka pekat sida. (3) Enti urang empu engkabang nya enda ulih ngumpul lalu enggai meri pemendar ngasuh urang ngumpul buah engkabang nya, sebarang urang dalam rumah nya tau ngumpul tauka ngambi buah engkabang nya. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) ADAT BUKAI (Pekara kuasa Chief’s Court)

Mali nusui tauka nyadung berita bula.

120. Sebarang sapa ngaga petenah tauka nyadung berita bula lalu ngasuh urang mayuh begau tauka teguran, kena ukurn sepikul. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 7, p . 15) (DAL RICHARDS BAGI VI, SEC. 5(i), p . 71)

Mali ngumbai urang bula.

121. Sebarang sapa ngumbai urang bula tauka bepurih ka urang bula, kena ukum setengah pikul lalu meri tunggu Mungkul 100. (DAL RICHARDS BAGI IV, SEC. 5(ii), p . 71)

Mai antu pa ari Pelilih Menua siti.

122. Sebarang sapa mai antu pala pindah ari Pelilih Menua (District siti ngagai Pelilih Menua siti sama dalam Bagi Menua (Division) nya, nadai surat pemendar ari District Officer, kena ukum sepikul. (TT IBAN BAGI V, SEC. 9(1), p. 15) (DAL RICHARDS BAGI VI, SEC. 7, p. 71)

39 ___________________________________________________________________________ 123. Sebarang sapa mai antu pala pindah ari Bagi Menua (Division) Mai antu pala ari siti ngagai Bagi Menua siti, nadai surat pemendar ari Tuan Residen, Bagi Menua siti. kena ukum sepikul. (TT IBAN BAGI V, SEC. 9(iii), p. 15) 124. Sebarang sapa mai antu pala ari menua bukai nadai surat Mai antu pala masuk ngagai pemendar ari District Officer kena ukum sepikul. menua tu.

(TT IBAN BAGI V, SEC. 9(ii), p. 15) PENYALAH NGELANGGAR ADAT IBAN KENA PEGAI UNDANGUNDANG PERINTAH (Pekara kuasa Chief's Court) 125. Peti dikena ngulih ka jelu enda tau sekali-kali ditan. Sebarang Enda tau nan peti. sapa ngelanggar adat tu kena ukum sepikul. (DAL RICHARDS p. 113, RAJAH'S ORDER 27.10.1884) 126. Enti urang mati pangka peti, urang ke empu kereban nya kena Pati Nyawa. ukum tiga pikul lalu mayar pati nyawa RM2,000 sereta meri Adat Pelasi Menua Mungkul 100, babi siku enggau kering semengat. (TT IBAN BAGI V, SEC. 3, p. 14) (DAL RICHARDS BAGI VI, SEC. 3, p. 71) 127. Enti urang semina bakal kena pangka peti, urang ke empu kereban nya kena ukum dua pikul lalu mayar pengerusak tubuh RM1,000. Nambah ka nya iya mega mayar ungkus berubat sereta kena tinggang Adat Pelasi Menua Mungkul 100, babi siku enggau kering semengat.

Bayar pengerusak tubuh.

(TT IBAN BAGI V, SEC. 3, p . 14) (DAL RICHARDS BAGI VI, SEC. 3, p. 71) (Pekara kuasa District Native Court) 128. Sebarang sapa ngangus ka rumah ari tegal kurang jaga Ngangus ka enggau api tauka endang ati nunu, kena pechara nitih ka Undang- rumah. Undang Perintah. Taja pia urang ke empu bilik penatai api enda tau enda tekala nya ngeluar ka adat genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 21(k), p. 70)

40 ___________________________________________________________________________ Ngudi hari enggau jelu.

129. Enti lelaki tauka indu ngudi hari enggau jelu, kena pechara nitih ka Undang-Undang Perintah. Taja pia urang ke salah nya enda tau enda tekala nya ngeluar ka Adat Pelasi Menua Mungkul 100, babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Ngudi hari.

130. (1) Enti lelaki ngudi hari enggau diri sama lelaki, kena pechara nitih ka Undang-Undang Perintah. Taja pia urang ke salah nya enda tau enda tekala nya ngeluar ka Adat Pelasi menua Mungkul 100, babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (ADAT LAMA NADAl DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Betapik.

(2) Enti indu ngudi hari enggau diri sarna indu dikumbai "Betapik", kena pechara nitih ka Undang-Undang Perintah. Taja pia urang ke salah nya enda tau enda tekala nya ngeluar ka Adat Pelasi Menua Mungkul 100, babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (TT IBAN BAGI V, SEC. 4, p . 14)

Enda tau bebini lebih ari siku.

131. Bansa Iban enda tau bebini lebih ari siku. Sebarang sapa agi bisi bini, apin sarak, lalu bebini baru nya ngelanggar adat. Bini iya tau bedawa ka iya ngagai District Officer awak ka iya tau kena pechara dalam court ke patut. (TT IBAN BAGI V, SEC. 5, p . 15)

BAGI IV ADAT BELAKI-BEBINI

(Pekara kuasa Tuai Rumah) Ngayap.

132. Ngayap sigi adat asal Iban. Enti urang bujang bejarit ngayap ngagai indu dara, apai-indai indu nya bisi kuasa nagang lelaki nya ngayap. Enti urang bujang nya agi matang ngayap, apai-indai indu tau bedawa ngagai Tuai Rumah. Sebarang sapa enda ngasi ka jaku tangkan Tuai Rumah, kena tunggu Mungkul 50. (DAL RICHARD BAGI IV, SEC. 4, p. 61)

Adat nyayap semina dipegai Iban sama Iban.

133. Adat begayap semina dipegai bansa Iban aja. Sebarang sapa bansa bukai ngelanggar adat tu, kena tunggu Mungkul 100. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

41 ___________________________________________________________________________ 134. Sebarang sapa apai-indai indu, nyalam ka bansa bukai bisi udah Nyalam ka bansa bukai ngelanggar adat tu, kena tunggu Mungkul 50. ngayap. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 135. Enti apai-indai tauka anembiak-redak udah bedawa ka bansa bukai Tuai Rumah bisi udah ngelanggar adat tu ngagai Tuai Rumah, lalu Tuai Rumah enda enda beduli ka dawa. beduli ka dawa nya, iya kena tunggu Mungkul 50. (Kuasa Chiefs Court). (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 136. Sebarang sapa nganjung tauka ngulu ka bansa bukai. ngelanggar Nganjung tauka ngulu adat tu, kena tunggu Mungkul 50. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

ka bansa bukai ngayap.

137. Sebarang sapa ngayap ngerusak pintu tauka kunchi, jenila sekalika Ngerusak dinding tauka utai bukai dalam bilik nya, lebuh ngiga jalai ngayap, kena utai lebuh ngayap. tunggu Mungkul 50. Nambah ka nya nganti semua pengerusak. . (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 138. Sebarang sapa naban ka indu ngena jalai bujuk tauka pejal, Naban ka melakang ka apai-indai indu kena ukum sepikul lalu ngisi tunggu Mungkul indu ngena jalai pejal. 150. (DAL RICHARDS BAGI IV, SEC. 5, p. 61) 139. Indu dara majak tauka nama ka diri ngagai lelaki, kena ukum Indu dara majak tauka sepikul ngisi tunggu Mungkul 150. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

nama ka diri.

140. Sebarang sapa mungkir tunang lalu enggai jadi udah chukup Mungkir timpuh, nadai enggau kebuah ke patut, enda tau enda mulai ka tinchin tunang. tauka keresa bukai ke udah diberi ka tanda tunang, sereta meri adat Pemalu Mungkul 50. (TT IBAN BAGI III, SEC. 7, p. 6) (DAL RICHARPS BAGI IV, SEC. 7, p . 61) 141. Enti seduai ke betunang sarna enggai agi ka pangan, nadai kena Tunang tinggang adat. Tinchin tauka keresa tanda tunang tau disimpan sekalika enda nyadi enti sama dipulai ka ngagai pangan diri. enggai.

(ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 142. Sebarang sapa ninding laki tauka bini iya nadai penerang, dikumbai Ninding Nyapa. Ninding Ngapa, lalu kena tunggu Mungkul 50.

(TT IBAN BAGI III, SEC. 6, p. 6) (DAL RICHARDS BAGI IV, SEC. 8, p . 61 )

42 ___________________________________________________________________________ (Pekara kuasa Chief’s Court) Naban ka anak dara.

143. Urang bujang naban ka indu dara ngelaban tagang apai indai, kena ukum sepikul enggau tunggu Mungkul 150. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 6, p. 9) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 10. p. 64)

Mali jadi. (Ngudi Menua tauka Nujah Menua)

144. Lelaki enggau indu ke ngereja pemali ngudi menua enda tau jadi rnelaki-bini. Seduai sama kena ukum lalu enda tau enda sama ngisi Adat Pelasi Menua babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Babi dibunuh ba kaki tangga lalu darah iya disadung ngagai semua buah rumah ke semakai enggau sida. Nyadi ripih sida ke ngudi menua lalu mali jadi melaki-bini, pemesai ukum enggau Adat Pelasi Menua baka ke di rintai di baruh tu:-

(1)

Apai enggau anak indu, Indai enggau anak lelaki, Menyadi lelaki enggau menyadi indu (tampung pala) ..........

(2)

Aya enggau anak indu menyadi iya, Ibu enggau anak lelaki menyadi iya

(3) Menyadi lelaki enggau menyadi indu (menyadi uduk - saum indai tang kediri apai tauka saum apai tang kediri indai)

Pemesai Ukum Enggau Adat Pelasi Menua

Ukum: Empat pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 400 siku-siku

Ukum: Tiga pikul siku-siku Pelasi Menua: Mungkul 300 siku-siku.

Ukum Dua pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 200 siku-siku.

43 ___________________________________________________________________________ Pemesai Ukum Enggau Adat Pelasi Menua (4) Indai enggau anak iru lelaki, Menyadi iru lelaki enggau iru indu

(5) Aya enggau anak menyadi bini, Ibu enggau anak menyadi laki,

(6) Apai tiri enggau anak tiri indu, Indai tiri enggau anak tiri lelaki, Menyadi tiri lelaki enggau menyadi

Ukum Dua pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 200 siku-siku.

Ukum Dua pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 200 siku-siku.

Ukum Dua pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 200 siku-siku.

(7) Laki enggau indai bini iya (mentua) Indu enggau apai laki iya (mentua)

Ukum Dua pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 200 siku-siku.

(8) Laki enggau ibu bini iya (mentua mata hari), bini enggau aya laki iya (mentua mata hari)

Ukum Dua pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 200 siku-siku.

(9) Aki enggau uchu indu iya, Ini enggau uchu lelaki iya,

(TT IBAN BAGI IV, SEC. 30(i) - (ix), p. 12) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 19, p. 67)

Ukum Dua pikul siku-siku. Pelasi Menua: Mungkul 200 siku-siku.

44 ___________________________________________________________________________ Diri petunggal sama serak tau jadi.

145.

Jadi salah serak.

146. Salah serak tau begulai melaki-bini tang ngisi Adat baka ke dibaruh tu:-

Besapat di ai (dua nangga tiga)

(1) Enti B jadi enggau R tauka Q enggau e (dua nangga tiga). Pelasi Menua Mungkul 16 sepiak-sepiak, babi dua iku. Siku bunuh ba kaki tangga kena melasi menua, lalu siku bunuh di ai lalu darah kena seduai mandi. Nyadi perengka bukai ke dikena Besapat nya baka tu:

Diri petunggal sarna serak nadai penyalah jadi melaki-bini.

(a)

Sumpit tapang kena ngerejang lubang kilat;

(b)

Kain beragi kena miau mua hari ke nyadi sarat bebuat;

(c)

Kumbu rayung kena nyerayung tekuyung dalam ungkap;

(d)

Pedang panjang kena ngerandang remang rarat;

(e)

Beliung lajung kena mungga urat lensat;

45 ___________________________________________________________________________ (f)

Pinggai besai alai kaki betakat;

(g)

Rangki siti dikena nasih ai ngambika enda beriap;

(h)

Kebuk - ka kurung semengat;

(i)

Kelam sigi;

(J)

Tanggui seraung, enggau

(k)

Piring (turun tiga) - siti engkah di kaki tangga, siti tebing ai lalu siti di babas (alai urang ke ngangau ngelulu ka diri nyadi Petara)

(2) Enti C jadi enggau S tauka R enggau D (tiga nangga Bekalih di darat empat). Pelasi Menua Mungkul 8 sepiak-sepiak, babi siku bunuh ba (tiga nangga empat) kaki tangga. Darah babi di-indik seduai ke bekalih, lalu disadung ngagai rumah bukai ke semakai enggau sida. Nambah ka nya ngada ka kering semengat enggau kurung semengat. (3) Enti D jadi enggau T tauka S enggau E (empat nangga lima). Adat: Mungkul 4 sepiak-sepiak. (4) Enti E jadi enggau U tauka T enggau F (lima nangga enam). Nadai kena tinggang benda adat semina beketup garam aja kena muai pemali.

Betebang buah.

Beketup garam.

(TT IBAN BAGI IV, SEC. 29, p. 12) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 18, p. 66) 147. Jadi enggau isan mali, tang tau begulai melaki-bini .enti ngisi Jadi enggau isan adat Pelasi Menua Mungkul 16 siku-siku, babi siku enggau kering bisi adat. semengat. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS) 148. Jadi melaki-bini nitih ka adat Iban enda tau enda beterang ba Melah pinang urang mayuh ba pengerami dikumbai Melah Pinang tauka Bebiau ba tauka Bebiau. mua Tuai Rumah. Penghulu tau ngeluar ka surat tikah ngagai seduai ke baru jadi melaki-bini. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

46 ___________________________________________________________________________ Jadi ngapa.

149. Kelimpah ari jadi melaki-bini nitih ka atur ba genteran 148, lelaki enggau indu tau mega udah dikumbai jadi melaki-bini enti seduai udah begulai tinduk enam (6) malam beturut, amat ga beterang ba Tuai Rumah lalu bebiau. Enti nadai beterang ba Tuai Rumah udah lepas enam malam, apai-indai kena tunggu Mungkul 50 (tunggu pulai ka pemali rumah).

(TT IBAN BAGI IV. SEC. 27(a). p. 11) Belaki bansa bukai.

150. Sebarang sapa indu Iban jadi enggau bansa bukai enda nitih ka Adat Iban, nadai kuasa agi enggau bempu tanah, buah tauka perengka bukai ke di-empu rumah panjai nya begulai, kelimpah ari buah, kebun enggau tanah ti bepala tauka enda bepala ti endang enggi apai-indai iya empu. (TT IBAN BAGI IV. SEC. 27(b). p. 11) SARAK (Pekara kuasa Chief's Court)

Sarak.

151. Court Penghulu tau ngemendar ka urang sarak ketegal siti ari kebuah ke disebut di baruh tu:(1) Sarak Manis. (2) Kena tinggal ka laki tauka bini. (3) Gila tauka sakit lan. (4) Tegal kena jel. (5) Tegal bini tauka laki ngidap ka penyakit. (6) Tegal butang. (7) Sebarang kebuah bukai ti patut dalam runding Court dikena mutar ka penusah urang begulai melaki-bini. (TT IBAN BAGI IV. SEC. 2(a). p. 7) (DAL RICHARDS BAGI V. SEC. 7. p. 64)

47 ___________________________________________________________________________ (1) Enti urang melaki-bini sama enggai agi jadi enggau Sarak Manis. pangan, nya dikumbai Sarak Manis lalu nadai pulai ka tunggu. Tang taja pia seduai enda tau enda nyua ka entara ba mua Tuai Rumah tauka Penghulu. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 2(a). p. 7) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 6. p. 63 (2) Urang tau dikemendar ka sarak enti iya ditinggal ka laki Kena tinggal ka tauka bini pegi nadai temu endur diau tauka nadai meri belanja lebih laki tauka bini. ari kandang dua taun. (TT IBAN BAGI IV , SEC. 2(c). p. 7) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 7(i)(ii). p . 64) (3) Urang tau dikemendar ka sarak enti laki tauka bini kena Tegal gila tauka sakit gila tauka lan, enti pengelama iya ngidap ka penyakit nya lebih sakit lan. ari dua taun, lalu bisi penerang ari Rumah Sakit. (TT IBAN BAGI IV,. SEC. 2(c)(ii). p. 7) (4) Urang tau dikemendar ka sarak enti laki tauka bini kena Tegal kena jel. ukum jel lebih ari dua taun. (TT IBAN BAGI IV. SEC. 2(c)(ii). p. 7) (DAL RICHARDS BAGI V. SEC. 7(iii). p. 64) (5) Urang tau dikemendar ka sarak enti laki tauka bini kena Tegal ngidap ka laban penyakit ti enda ulih suman. Tang iya ti muai mayar Tunggu penyakit. Tinggal Mungkul 120. Nambah ka nya meri pemai anak ngagai genap iku anak ke tinggal sereta meri belanja anak nitih ka atur ba section 159 dalam Adat Iban. (TT IBAN BAGI IV , SEC. 2(a). p. 7) (6) Urang tau dikemendar ka sarak enti laki tauka bini iya Sarak tegal butang, amat ga penyalah nya udah chukup terang. Iya ti minta butang. sarak enda kena tunggu; tang deka mayar belanja anak ngagai genap iku anak ke enda nitih ka iya, nitih ka atur ba section 159. (TT IBAN BAGI IV. SEC. II (e). p. 9) (DAL RICHARDS BAGI V. SEC. 2(e). p. 65)

48 ___________________________________________________________________________ Sarak tegal kebuah bukai.

(7) Urang tau dikemendar ka sarak enti dalam runding Court nadai jalai bukai tau dikena mutar ka penyarut entara seduai melakibini, sekalika pekara nya ketegal pengarap tauka penanggul bukai ti patut dalam runding Court. Laki tauka bini ti minta sarak mayar Tunggu Tinggal Mungkul 120. Nambah ka nya meri pemai anak enggau belanja anak ngagai genap iku anak ke enda nitih ka iya, nitih ka atur ba section 159 dalam Adat Iban.

Indu ngandung muai laki.

152. Indu benung ngandung muai laki, kena ukum tengah dua pikul lalu ngisi Tunggu Tinggal Mungkul 120, sereta meri pemalu Mungkul 50 lalu nadai bulih belanja kandung. Nambah ka nya iya meri pemai anak lalu mayar belanja anak nitih ka atur ba section 159 dalam Adat Iban. (TT IBAN BAGI IV, SEC. I(e), p.7) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 5(e), p. 63)

Anak ti dikandung enda bulih pemai.

153. Enti anak ke dikandung nya ada lalu idup iya enda bulih pemai, tang iya bulih sebagi ari barang ke ulih apai enggau indai iya begulai sekumbang ti ngandung ka iya. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 1(e), p. 7) (DAL R1CHARDS BAGI V, SEC. 5(c), p. 63)

Laki muai bini benung ngandung.

154. Enti laki muai bini benung ngandung kena ukum tengah dua pikul lalu ngisi tunggu tinggal Mungkul 120. Nambah ka nya iya meri pemai anak enggau belanja anak ka genap iku anak ke enda begulai enggau iya, nitih ka atur ba section 159 dalam Adat Iban. Nambah ka nya iya mega deka ngeluar ka belanja kandung Mungkul 120. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 1(b), p. 7)

Tunggu Luya.

155. Enti laki muai bini lalu seduai udah beranak, tang anak seduai nadai nyadi siku, kena ukum tengah dua pikul lalu ngisi Tunggu Luya Mungkul 150. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 3, p. 7) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 8, p. 64)

49 ___________________________________________________________________________ 156. Sebarang sapa enggai agi jadi enggau pangan lebuh timpuh Sarak Belega belega udah abis, nadai enggau kebuah ti patut, kena ukum tengah dua pikul lalu ngisi Tunggu Tinggal Mungkul 120 sereta mayar belanja melah pinang enda ngelui RM300. (TT IBAN p. 18 & 19)

157. (1) Enti laki muai bini tauka bini muai laki Tangga Pulai. Tangga Pulai. ari tegal laya ke mit, tang udah nya deka jadi baru, iya ti ngambi pulai ngeluar ke adat Tangga Pulai Mungkul 20. TT 1BAN BAGI IV, SEC. 12, p. 9) (DAL RICHARDS BAG1 V, SEC. 2, p. 62) (2) Enti urang melaki-bini sarak ari tegal butang tauka berangkat, tang udah nya deka jadi baru, iya ti ngambi pulai ngeluar ka adat Tangga Pulai Mungkul 50. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 13, p. 9) 158. Udah pemutus sarak ditetap ka ba Chief's Court, surat lalu dikeluar ka ngagai seduai ke kena pechara. (Adat Baru)

Surat Sarak.

159. Jalai kena ngatur bagi seduai ti sarak mayar Belanja Anak. belanja anak:(1) Laki muai bini tauka bini muai laki dipinta mayar belanja Belanja Anak. ngagai semua anak ti enda begulai enggau iya, tiap bulan, datai ngagai umur anak nya udah manggai 18 taun tauka datai ngagai maya anak nya udah bebini tauka belaki, sekalika datai ka iya ti kena buai nya udah belaki tauka bebini baru. (2) Enti urang sarak ari tegal baka ti disebut ba section 151 (2), (5), (6) enggau (7) dalam Adat Iban tu, iya ti salah patut mayar belanja anak ngagai genap iku anak ke enda begulai enggau iya. Pemesai belanja anak, enti apai tauka indai ukai urang makai gaji lalu nadai penatai belanja ti tetap, enda ngelui RMl00 sebulan;

50 ___________________________________________________________________________ (3) Enti apai tauka indai anak nya urang makai gaji sekalika bisi penatai belanja tetap, patut mayar belanja enda ngelui RM200 sebulan. (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 5(d)ii), p. 63)

Bebagi anak enggau Pemai Anak.

160. Enti urang sarak udah bisi anak siku, anak nya empu iya ti menang bechara. Enti anak dua iku, iya ke tuai pulai ngagai iya ti menang, lalu siku empu iya ti alah. Enti anak agi nusu, anak nya empu indai tang nadai bulih pemai anak, enti indai iya tanah salah. Enti anak tiga, siku pulai ngagai apai, siku pulai ngagai indai. Iya ke tuai tau milih, sekalika nitih ka apai tauka indai. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 4, p . 8) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 4, p. 62)

Pemai Anak.

161. Nambah ka Tunggu Tinggal enggau belanja anak, iya ti alah bechara patut meri pemai anak ngagai genap iku sida ke enda nitih ka iya setawak selebuan (2 jengkal papan) tauka wang enda ngelui RM200. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 4, p . 8)

Anak ti ulih pemai enda bulih keresa lama.

162. Anak ti udah diberi pemai nadai agi bulih barang lama ke ulih apai, tauka indai iya apin seduai jadi. Taja pia, anak nya bulih bagi bela ari semua barang ke ulih sekumbang apai enggau indai iya begulai. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 4, p. 8) BUTANG (Pekara kuasa Chiefs Court)

Butang

163. Sebarang sapa butang enggau bini tauka laki urang, kena ukum tengah dua pikul sepiak-sepiak sereta meri pemalu Mungkul 100. (TT IBAN BAGI IV, SEC. ii(a), p . 9) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. II(a), p. 64)

Berurut Butang.

164. Sebarang sapa beturut butang enggau urang siku nya lebih ari dua kali, kena ukum tengah dua pikul sepiak-sepiak serta meri pemalu Mungkul 150. (TT IBAN BAGI IV, SEC. II(d), p . 9) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. II(c), p. 65)

51 ___________________________________________________________________________ 165. Sebarang lelaki bisi bini sekalika indu bisi laki nyalam ka diri Butang bisi bini tauka laki, lalu butang, dikumbai Butang Besangkung, kena Besangkung. ukum baka ti diletak di baruh tu:(a) ukum iya empu tengah dua pikul. (b) mayar ukum ngari ka urang ti enggau iya butang tengah dua pikul, enggau (c) adat Pemalu Mungkul 100. (TT IBAN BAGI IV, SEC. II(C)), p. 9) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. II(b), p. 64) 166. Sebarang sapa ngumbai diri bisi buya tubuh bini tauka laki Butang Ngambu. urang, tang nadai chukup penerang, kena ukum sepikul enggau Adat Pemalu Mungkul 50. (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. II(d), p. 65) 167. Sebarang sapa kampar tauka temuai butang enggau bini Butang tauka laki urang ti endur iya diau dikumbai Butang Ngeladang lalu Ngeladang. kena ukum tengah dua pikul sepiak-sepiak lalu meri pemalu Mungkul 150. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 19, p. 10) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 13, p. 65) 168. Sebarang sapa lelaki tauka indu ke udah bisi bini tauka laki, Butang sekalika bujang enggau bini urang tauka dara enggau laki urang Rangkai. ditemu betundi enggau pangan diri, tang apin bulih tubuh pangan dikumbai Butang Rangkai lalu kena ukum setengah pikul siku-siku sereta meri adat Pemalu Mungkul 50. (TT IBAN BAGI IIIC, SEC. 9, p. 6) (DAL RICHARDS BAGI IV, SEC. 11, p. 61)

169. Sebarang sapa bisi buya enggau indu tauka lelaki ti agi balu, Ngemulu Antu. dikumbai Ngemulu Antu lalu deka ngisi Adat Tebalu Mungkul 50 sepiak-sepiak. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 26, p. 11) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 14, p. 65) 170. Sebarang sapa bisi buya enggau indu tauka lelaki ti udah bisi Butang Tinchin. tunang, dikumbai Butang Tinchin kena ukum sepikul sepiak-sepiak lalu meri pemalu Mungkul 50. (TT IBAN BAGI IIIC, SEC. 26, p. 11) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 14, P. 65)

52 ___________________________________________________________________________ BERANGKAT (Pekara kuasa Chief's Court) Berangkat.

171. Sebarang sapa jadi tauka begulai baka melaki-bini enggau bini tauka laki urang, kena ukum Berangkat tengah dua pikul sepiaksepiak, Tunggu Tinggal Mungkul 120 enggau Pemalu Mungkul 50. Nambah ka nya iya ti salah deka meri pemai anak sereta mayar belanja anak baka ti diletak ba section 159 dalam Adat Iban. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 17(a), p. 10) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 15(a), p. 65)

Berangkat Uduk.

172. Sebarang sapa sarak, apin nyua ka tunggu lalu bebini baru, udah nya jadi begulai melaki-bini enggau bini tauka laki dulu dikumbai Barangkat Uduk lalu kena ukum dua pikul sepiak-sepiak lalu meri Pemalu Mungkul 100. Chuntu: A muai B, apin nyua ka timbang, A lalu jadi enggau C. Udah nya A enggau B begulai baru. A seduai C kena tunggu. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 18, p. 10) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 15(b), p . 65)

Berangkat Ngeladang.

173. Sebarang sapa kampar tauka temuai jadi tauka begulai baka melaki-bini enggau bini tauka laki urang ti endur iya diau dikumbai Berangkat Ngeladang lalu kena ukum empat pikul sepiak-sepiak lalu meri Adat Pemalu Mungkul 150. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 20, P. 10) (DAL RICHARDS BAG1 V, SEC. 15(c), p . 65)

Berangkat Tinchin.

174. Sebarang sapa jadi tauka begulai baka melakibini enggau tunang urang dikumbai Berangkat Tinchin lalu kena ukum sepikul sepiak-sepiak lalu meri Adat Pemalu Mungkul 50.

(TT IBAN BAGI IV, SEC. 21, p . 10) (DAL RICHARDS BAGI IV, SEC. 10, p . 61) Berangkat Kandung.

175. Enti indu ngandung udah ngambu lelaki ka apai anak iya lalu lelaki ke di-ambu nya pen ngaku deka jadi enggau iya ba mua Tuai Rumah enggau urang mayuh, tang apin seduai jadi melaki-bini, indu nya lalu jadi enggau lelaki bukai, dikumbai Berangkat Kandung lalu kena ukum sepikul sepika-sepiak lalu meri Adat Pemalu Mungkul 50. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 24, p. 11) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 15(d), p . 66)

53 ___________________________________________________________________________ 176. Sebarang sapa jadi tauka begulai baka melaki-bini enggau Berangkat Antu. lelaki tauka indu ti agi balu dikumbai Berangkat Antu lalu ngisi adat tunggu Mungkul 100 sepiak-sepiak. (Dua bagi pulai ka kaban-belayan, sebagi pulai ka genselan).

(TT IBAN BAGI IV, SEC. 26, p. 11) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 15(e), p . 66) KANDUNG (Pekara kuasa Chief's Court) 177. Indu ngandung apin ngambu mali niki rumah urang. Sebarang Indu Ngandung sapa ngelanggar adat tu, kena tunggu Mungkul 30 lalu meri adat apin ngambu niki genselan babi siku enggau kering semengat. Enti urang dalam rumah urang. rumah ke ditiki iya nya bisi bebadi tauka sakit ngenyit sekalika parai mungkal dalam kandang 7 hari, iya kena tinggang adat Tungkal tauka Keresan, baka atur ba section 12 dalam Adat Iban. (TT IBAN BAGI IIB, SEC. 7 & 8, p . 4) (DAL RICHARDS BAGI IIIB, SEC. 48, p. 58) 178. Sebarang sapa indu dara ngandung nadai laki, ngambu lelaki Ngandung enda ka apai anak iya, tang enda bulih, kena ukum setengah pikul lalu bulih ngambu. mayar Pemalu lelaki Mungkul 50 sereta meri adat Pelasi Menua babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (TT IBAN BAGI IIIC, SEC. 4, p. 6) 179. (1) Sebarang sapa lelaki ngandung ka indu dara tang enggai Kandung. jadi enggau indu nya, kena ukum tengah dua Pikul. Nambah ka nya iya deka ngisi timbang kandung 120 Mungkul enggau belanja anak nitih ka atur ba section 159. Belanja anak dibayar apin anak nya ada.

(TT IBAN BAGI IV, SEC. 22(a), p. JO) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 17(a), p. 66) 179. (2) Sebarang sapa indu nadai laki, ngandung lebih ari tiga Suah kali , iya nadai bulih adat baka ti di letak ba section 179 (1) di atas, Ngandung tang semina bulih setengah tunggu kandung, reti nya Mungkul 60. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 22 (b), p, 11) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 17 (b), p. 66)

54 ___________________________________________________________________________ Ngandung enda ngambu.

180. Sebarang sapa indu nadai laki ngandung lalu enda ngambu dalam kandang tiga bulan udah iya betubuh bisi, kena ukum sepikul, Pelasi Menua Mungkul 50, babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 22(c), p. 11) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 17(d), p . 66)

Ngandung enggai ngambu.

181. Sebarang sapa indu nadai laki ngandung enggai ngambu lelaki ka apai anak iya, kena ukum sepikul, Pelasi Menua Mungkul 50, babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 23, p. 11) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 17(c), p . 66)

BAGI V ADAT BEBAGI BARANG URANG SARAK ENGGAU LANTING Bebagi reta urang sarak.

182. Barang urang ti sarak enda tau enda dibagi ba mua Tuai Rumah tauka Penghulu, nitih ka atur tu:(a)

Barang lama ke ulih apin seduai iya jadi enda kena bagi.

(b) Barang ke ulih sekumbang seduai begulai dibagi bela ka genap tubuh sida sebilik, lalu anak dalam kandung bulih setengah ungkup. (c) Barang ti enda ulih pindah, baka tanah ke udah endur ngereja pengawa pemansang sereta enggau asil ari pengawa nya deka mega dibagi bela tauka dikira ngena jalai betunsung. Enti tanah nya apin bisi pala lebuh seduai iya begulai tang udah nya diberi pala alai nuduk ka pengawa pemansang, nama ba pala tanah nya tau ditukar ngagai iya ke endang empu tanah.

(TT IBAN BAGI IV, SEC. 4, p. 8) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 4, p. 63) Lanting.

183. Kejang deka bebagi barang, apai enggau indai ti empu bilik nya patut dulu milih, ba mua Tuai rumah, sebarang utai ti berega dalam bilik nya ka lanting seduai, baka: tajau lama tauka setawak tauka kebun

55 ___________________________________________________________________________ sekalika tanah tauka barang utai bukai ti aruh ati seduai. Lanting nya di-empu sebarang urang ti nanggam-mejam, nupi-nengkani lalu ngintu seduai sampai ka parai. (TT IBAN BAGI IV, SEC. 4, p. 8) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 3. p. 62) 184. Atur magi barang orang balu. Enti urang ti balu nya urang Barang urang nguai ngagai bilik nya, seduai nadai anak, iya enda tau bempu balu. barang lama ba bilik nya, semadi meh iya: (a)

Semaya deka ngiru ari kaban laki tauka ari kaban bini iya ke parai.

(b)

Semaya diau lalu enda ninggal ka bilik nya.

(c)

Semaya merantu iya ke parai. Lalu enti iya ke balu nya angkat ari bilik nya, iya enda tau mai barang lama, semina mai sebagi ari barang ke ulih seduai begulai.

(ADAT LAMA DIPASUK DALAM APPENDIX “A” TT IBAN, p. 21) (ADAT LAMA DIPASUK DALAM APPENDIX “A” DAL RICHARDS, p. 79) 185. Enti urang ti balu nya parai apin beganti lalu nadai ngiru, bilik Barang Punas. nya dikumbai “Bilik Punas”. Semua barang lama tauka barang ulih seduai begulai dibagi dua. Reti nya sebagi pulai ka kaban ari laki lalu sebagi pulai ka kaban ari bini. Enti seduai bisi ngiru apin seduai parai, semua barang lama tauka barang baru pulai ngagai anak iru ke nampung bilik nya. Enti anak iru nya apin manggai 18 taun umur, tauka apin ngatur diri, semua barang ba bilik nya kena jaga apai-indai bendar tauka kabanbelayan iya ke semak. (ADAT LAMA DIPASUK DALAM APPENDIX “A” TT IBAN, p . 21) (ADAT LAMA D1PASUK DALAM APPENDIX “A” DAL RICHARDS, p. 79) 186. Enti urang parai nadai laki tauka nadai bini lalu enda ngiru, Punas enda ngiru. semua barang iya dibagi kaban-belayan ke semak, reti nya, bala menyadi iya. (ADAT LAMA DIPASUK DALAM APPENDIX “A” TT IBAN, p.21) (ADAT LAMA DIPASUK DALAM APPENDIX “A” DAL RICHARDS, p. 79)

56 ___________________________________________________________________________

BAGI VI ADAT PEMATI ENGGAU PEMALI PENDAM (Pekara kuasa Chief’s Court) Tanah Pendam.

187. Bangkai urang ti parai enda tau dikubur ba tuchung bukit tauka kebun sekalika ba ternuda diri-empu. Enda tau enda dikubur ba pendam ti dikemendar di menua nya. Sebarang sapa ngelanggar atur tu kena ukum tiga pikul, Pelasi Menua Mungkul 200, babi siku, kering semengat enggau kurung semengat. Nambah ka nya bangkai urang ke parai nya enda tau enda dikali baru lalu di-anjung ngagai pendam ke bendar. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 12, p. 6) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 30, p . 60)

Nebang kayu di pendam.

188. Sebarang sapa nebang kayu ninggang pendam tauka dalam kandang tanah pendam, kena ukum tengah dua pikul. Nambah ka nya iya ke salah deka kena tunggu Mungkul 150, genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat, lalu nganti tauka mayar ungkus kubur ti rusak. (TT IBAN BAGI IV , SEC. 10, p. 9) (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 25, p. 60 & BAGI V, SEC. 20(c), p . 69)

Ngangus ka pendam.

189. Sebarang sapa ngangus ka pendam, kena ukum tengah dua pikul. Nambah ka nya iya ke salah deka ngisi tunggu Mungkul 150, genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat, lalu nganti tauka mayar ungkus kubur ti rusak. (DAL RICHARDS BAGI IIIC, SEC. 26, p. 60)

Ngachau perengka sebayan.

190. Sebarang sapa ngachau kubur tauka ngerusak perengka sebayan ba pendam kena tunggu Mungkul 150, genselan manuk siku enggau kering semengat. (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 20, p. 68)

Nyengkubang bangkai.

191. Sebarang sapa ngali tauka nyengkubang bangkai ari pendam, deka kena tinggang adat baka ke dibaruh tu:(a) Nyengkubang tauka ngali bangkai, kena ukum tiga pikul lalu ngisi tunggu Mungkul 250 ka tiap-tiap bangkai. Pelasi Menua babi siku,

57 ___________________________________________________________________________ kering semengat enggau kurung sernengat. Nambah ka nya iya ti salah deka mayar ungkus ngadu ka kubur nya baru tauka bayar pengerusak kubur. (b) Enti pengawa ngali bangkai nya ari atur Court, nadai kena ukum, tang Opis Perintah ke ngereja pengawa nya, deka ngisi Adat Pelasi Menua babi siku, kering semengat enggau kurung semengat, lalu mayar ungkus ngadu ka Kubur nya baru sereta lalu nganti pengerugi bukai. (c) Enti pengawa ngali bangkai nya ketegal deka ngambi baiya urang ti mati, urang ke ngereja penyalah nya kena tinggang adat baka ba section 191(a) dalam Adat Iban. (DAL RICHARDS BAGI IIIC , SEC. 27, p. 60) 192. Sebarang sapa ngachau tauka ngambi baiya urang ba Ngachau tauka baiya ari pendam, kena ukum dua pikul lalu ngisi tunggu Mungkul 200, ngambi pendam. genselan babi siku, kering semengat enggau kurung semengat, lalu baiya nya dianjung pulai ngagai kubur nya baru tauka diganti, enti udah rusak. (TT IBAN BAGI IIC, SEC. 11, p. 6) (DAL RICHARDS BAGI V, SEC. 20(b), p. 68)

BAGI VII ATUR NGIRU ANAK SERETA ENGGAU BEBAGI BARANG ENGGAU ANAK IRU 193. Tu atur ngiru anak ke be-umur ari baruh 18 taun, nitih ka Adat Iban:(a)

“Beterang”. Apai-indai enggau kaban-belayan ari sepiaksepiak sama-sama beterang ba Tuai Rumah; tauka

(b)

“Gawai Be-iru Anak.

Ngiru nitih ka Adat Iban.

(TT IBAN BAGI VI, SEC. 6(a), p. 71) (DAL RICHARDS BAGI VI, SEC, 4, p . 71) 194. (1) Apai-indai enda tau enda ngambi surat ari Penghulu Surat Iru. dalam kandang enam (6) bulan udah be-iri-iru. (2) Sebarang sapa pun penanggul alai surat penerang enda diambi dalam kandang timpuh nya, meri pemalu Mungkul 50. (TT IBAN BAGI V, SEC. 6(c), p. 15)

58 ___________________________________________________________________________ Enda tau muru anak iru.

195. Apai-indai anak iru enda tau muru tauka enggai beranak ka anak nya agi enti nadai kebuah ke patut. Baka nya mega anak iru enda tau ninggal ka apai-indai iru iya ngapa lalu pulai ngagai apaiindai bendar. Sebarang sapa enda nitih ka atur tu, meri Pemalu Mungkul 50. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Bebagi barang enggau anak iru.

196. Lebuh munuh surat iru nitih ka Adat Iban, tu jalai bebagi barang:(a)

Barang lama enda dibagi tang pulai ngagai iya ke asal empu.

(b)

Barang ulih begulai dibagi bela tiap tubuh diri sebilik.

(c)

Barang ti enda ulih pindah, baka tanah ke udah endur ngereja pengawa pemansang sereta enggau asil ari pengawa nya deka mega dibagi bela tauka dikira ngena jalai betunsung. Enti tanah nya apin bisi pala lebuh anak iru nya datai ba bilik nya, udah nya diberi ngagai nama iya alai nuduk ka pemansang, nama ba pala nya tau ditukar ngagai iya ke endang empu tanah.

(d)

Enti apai-indai iru muru anak iru seduai nadai enggau kebuah ke patut, anak iru nya bulih bagi ba barang lama enggau barang ke ulih sida begulai. Baka nya mega, enti anak iru nya ninggal ka apai-indai iru iya nadai enggau kebuah ke patut, iya nadai bulih bagi ba barang lama semina bulih bagi ari barang ke ulih sida begulai. (ADAT LAMA NADAI DALAM TT IBAN TAUKA DAL RICHARDS)

Munuh Surat Iru.

197. Pengawa be-iru-iru nitih ka Adat Iban tau direrak dalam Court Penghulu ke lalu ngeluar ka surat penerang kena munuh Surat lru. (TT IBAN BAGI V, SEC. 6(d), p. 15)

BAGI VIII PEKARA BUKAI ADAT ASAL TUAI TI NADAI DIPASUK DALAM ADA T IBAN 1993 Pekara Bukai.

198. Sebarang penyalah tauka pekara ke ngelanggar pemali tauka ngelaban adat Iban, enti adat pemali nya endang

59 ___________________________________________________________________________ adat lama ke udah dikena Iban tang nadai dipasuk ka dalam Adat Iban tu, tau dibai ngagai Native Court ke bisi kuasa nerima dawa nya lalu tau ngukum tauka nunggu sekalika ngeletak bayar pengerusak ti patut nitih ka penyalah nya. APPENDIX

Bansa Form ke tau dikena bejalai ka Adat Iban di rintai di baruh tu, dichelak lalu disadung ngagai semua Pelilih Menua awak ka dikena Ketua-Ketua Masyarakat di menua nya.

60 ___________________________________________________________________________ No.

FORM A

ADAT IBAN 1993 SURAT TIKAH (Seksyen 148) TU DIKENA NGEMENDARKA pengawa Jadi belaki bebini: ENTARA— Nama:............................................................................... Nombor Kad Pengelala: .................................................. Umur: .............................................................................. Pengawa dikereja: ........................................................... Tempat endur diau: .........................................................

........................................... Tanda Jari Laki

ENGGAU— Nama: ............................................................................. Nombor Kad Pengelala: ................................................. Umur: ............................................................................. Pengawa dikereja: .......................................................... Tempat endur diau: .........................................................

........................................... Tanda Jari Bini

udah dipenyadi nitihka atur Adat Iban 1993 ba .................................. kena ...................................haribulan ................................ ba mua— (Nama penuh enggau tempat endur diau dua orang saksi ke bisi enggau ba pengerami nikah nya, Siku ari seduai mesti Tuai Rumah.) Nama

Tempat endur diau

Enti kaban, ni penyauh

Tanda jari

1. ...........................

........................................... ................................ .................................

2. ...........................

........................................... ................................ .................................

Ba mua aku,

Haribulan: ............................

............................................................. Nama Penuh, Tanda Jari enggau Chop, Ketua Masyarakat

61 ___________________________________________________________________________ No.

FORM B

ADAT IBAN 1993 SURAT SARAK (Seksyen 158) TU DIKENA NGEMENDARKA pengawa Sarak belaki bebini: ENTARA— Nama:............................................................................... Nombor Kad Pengelala: .................................................. Umur: .............................................................................. Pengawa dikereja: ........................................................... Tempat endur diau: ......................................................... ENGGAU— Nama: ............................................................................. Nombor Kad Pengelala: ................................................. Umur: ............................................................................. Pengawa dikereja: .......................................................... Tempat endur diau: ......................................................... udah dipenyadi nitihka atur Adat Iban 1993 ba ...................................................... kena ...................................haribulan ................. ............... Ba mua aku,

................................................................... Nama Penuh, Tanda Jari enggau Chop, Ketua Masyarakat

Haribulan: ............................

62 ___________________________________________________________________________ No. ............................

FORM C

ADAT IBAN 1993 SURAT IRU (Seksyen 194) TU DIKENA NERANGKA : ........................................................................................ LELAKI/INDU, UMUR: ................................................anak lelaki/ anak indu (1) .......................................................... Lumur Kad Pengelala ......................... (Apai bendar) (2) ............................................................Lumur Kad Pengelala ........................ (Indai bendar) ari (tempat endur diau) ..................................................................................................... ............ ....................................................................................................................................................... nitika atur Adat Iban 1993 KENA NGEMENDARKA PENGAWA tu Apai Indai bendar enggau Apai Indai iru udah ngengkahka tanda jari sida ba ...................................................................................................... kena ........................ haribulan ..................................................................................... ............... (1) Nama penuh enggau tanda jari Apai bendar iya .................................................................. ( ) (1) Nama penuh enggau tanda jari Indai bendar iya .................................................................. ( ) (1) Nama penuh enggau tanda jari Apai iru iya ......................................................................... ( ) (1) Nama penuh enggau tanda jari Indai iru iya ......................................................................... ( ) DI MUA dua iku orang saksi ti bisi enggau begulu lebuh ngiru anak tu: Nama

Tempat endur diau

Tanda Jari

(1) .........................................

................................................ .................................................

(2) .........................................

................................................ ................................................

Ba mua aku, Tanda Jari: ...............................................................

Nama Penuh Penghulu ( .........................................) Haribulan: ............................

63 ___________________________________________________________________________ No. ...........................

FORM D

ADAT IBAN 1993 MUNUH SURAT IRU (Seksyen 197) TU DIKENA NGEMENDARKA pengawa ngiru— Nama: .......................................................................................................................................... Lelaki/ Indu: .............................................................................................................. ................. Umur: ....................................................taun......................................bulan ................... ............ di mua ...............................................kena ...............................haribulan ......................... .........

ba......................................................ke sehari tu udah dibunuh nitihka atur Adat Iban 1993.

KENA NGEMENDARKA PENGAWA tu Apai Indai bendar enggau Apai Indai iru udah ngengkahka tanda jari sida ba ............................................................................................... ....... kena ........................ haribulan ..................................................................................... ...............

Ba mua aku,

Tanda Jari: .............................................................. Nama Penuh Penghulu ( .........................................)

Haribulan: ............................

64 ___________________________________________________________________________ Digaga Yang di-Pertua Negeri ari tuduh Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri kena 18 haribulan Tiga 1993.

KIT SU LEN,

Kerani Mesyuarat Kerajaan Negeri Clerk to Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri

___________________________________________________________________________ DICETAK OLEH PERCETAKAN NASIONAL MALAYSIA BERHAD, KUCHING, SARAWAK BAGI PIHAK DAN DENGAN KUASA PERINTAH KERAJAAN

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF