87633772 Sir James Frazer Ο Χρυσός Κλώνος Τόμος 1

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΚΛΩΝΟΣ

Οι εκδόσεις ΕΚΑΤΗ ευχαριστούν τον κ. Τάκη Καρματζό, που δίχως την πολύτιμη συμβολή του, (Ια ήταν αδύνατη η έκδοση του βιβλίου

© /990 Εκδόσεις

ΕΚΑΤΗ , Χρίστος Κ. Νικολάκης

© δημιουργία djvu (με OCR και συνδέσμους περιεχομένων) vivlio2ebook.blogspot.com - Η ΓΝΩΣΗ ΕΙΝ ΑΙ ΔΥΝΑΜΗ

Sir JAMBS GEORGE FRAZER F.R.S , F.B.A.

Ο ΧΡΥΣΟΣ ΚΛΩΝΟΣ Μελέτη για τη Μαγεία και τη Θρησκεία Τόμος Α' ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΜΠΟΝΙΤΑ ΜΠΙΚΑΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ - ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΡΜΑΤΖΟΣ

Εκδόσεις Εκάτη 1990

Μεγαλύτερη εργασία του ενδέκατου και δέκατου βιβλίου έχει συντομευτεί από εμάς και έχει γίνει βραχύ έργο. Πιο πολλά ας διαβάσουν όσοι διαθέτουν χρόνο. ΜΑΡΤΙΑΛΙΟΣ, XII. 5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ 1. Ντιάνα και Βίρμπιος 2. Άρτεμη και Ιππόλυτος 3. Ανακεφαλαίωση II. ΙΕΡΑΤΙΚΟΙ ΒΑΣΙΛΙΑΔΕΣ III. ΣΥΜΠΑΘΗΤΙΚΗ ΜΑΓΕΙΑ 1. Οι Αρχές της Μαγείας 2. Ομοιοπαθητική ή Μιμητική Μαγεία 3. Μαγεία εξ Επαγωγής 4. Η Εξέλιξη του Μάγου IV. ΜΑΓΕΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ V. Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΚΑΙΡΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΔΙΑ ΤΗΣ ΜΑΓΕΙΑΣ 1. Ο Δημόσιος Μάγος 2. Ο Έλεγχος της Βροχής δια της Μαγείας 3. Ο Έλεγχος του Ήλιου δια της Μαγείας 4. Ο Έλεγχος του Ανέμου δια της Μαγείας VI. ΟΙ ΜΑΓΟΙ ΩΣ ΒΑΣΙΛΙΑΔΕΣ VII. ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΘΕΩΝ VIII. ΒΑΣΙΛΙΑΔΕΣ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ

IX. Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΩΝ ΔΕΝΤΡΩΝ 1. Τα Πνεύματα των Δέντρων 2. Ευεργετικές Δυνάμεις των Πνευμάτων των Δέντρων X. ΛΕΙΨΑΝΑ ΤΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΔΕΝΤΡΩΝ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΥΡΩΠΗ XI. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΦΥΛΛΩΝ ΣΤΗ ΒΛΑΣΤΗΣΗ XII. Ο ΙΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ 1. Η Ντιάνα ως Θεά της Γονιμότητας 2. Ο Γάμος των Θεών XIII. ΟΙ ΒΑΣΙΛΙΑΔΕΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΛΒΑΣ 1. Νουμάς και Ηγερία 2. Ο Βασιλιάς ως Γιούπιτερ - Δίας

Για τις μυθολογικές, ιστορικές και θρησκευτικές πληροφορίες και από­ ψεις είναι αποκλειστικά υπεύθυνος ο συγγραφέας Π .Κ .

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο κύριος σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να δώσει μια εξή­ γηση για τον αξιοσημείωτο κανονισμό που ρύθμιζε τη διαδοχή στο ιερατείο της Ντιάνα στην Αρικία. Όταν ξεκίνησα για πρώτη φορά να λύσω αυτό το πρόβλημα, πριν από τριάντα και πλέον χρόνια, πίστευα ότι η λύση θα μπορούσε να προβληθεί πολύ σύν­ τομα, αλλά γρήγορα ανακάλυψα ότι για να παραδώσω αυτήν όσο το δυνατό πιο πιθανή και κατανοητή, ήταν απαραίτητο να μελε­ τήσω ορισμένα πιο γενικά θέματα, μερικά από τα οποία με δυ­ σκολία, προηγουμένως, είχαν απλά και μόνο προσεγγιστεί. Στις προηγούμενες εκδόσεις η μελέτη αυτών και άλλων ανάλογων θε­ μάτων έπιανε όλο και περισσότερο χώρο, η έρευνα διακλαδιζόταν προς όλο και περισσότερες κατευθύνσεις και τελικά οι δύο τόμοι της αρχικής δουλειάς απλώθηκαν σε δώδεκα. Στο διάστημα αυτό εκφράστηκε συχνά η επιθυβία, αυτό το βιβλίο να εκδοθεί σε πιο συνοπτική μορφή. Η σύντμηση λοιπόν αυτή είναι αποτέ­ λεσμα μιας προσπάθειας ν’ ανταποκριθώ στην επιθυμία κι έτσι η εργασία να γίνει προσιτή σ ’ έναν πιο πλατύ κύκλο αναγνω­ στών. Ενώ λοιπόν ο όγκος του βιβλίου μειώθηκε πολύ, προσπά­ θησα να κρατήσω τις βασικές του αρχές μαζί μ ’ έναν αριθμό αποδείξεων, ικανό να διευκρινίσουν αυτές καθαρά. Η γλώσσα του πρωτότυπου διατηρήθηκε επίσης στο μεγαλύτερο μέρος, αν και η ερμηνεία, εδώ κι εκεί, συμπυκνώθηκε κάπως. Για να διατηρή­ σω όσο περισσότερο μπορούσα από το κείμενο, θυσίασα όλες τις σημειώσεις και μαζί με αυτές όλες τις ακριβείς αναφορές των πηγών μου. Οι αναγνώστες που επιθυμούν να επιβεβαιώσουν την πηγή κάποιου συγκεκριμένου θέματος, πρέπει να συμβουλευτούν την εκτενή εργασία, η οποία είναι πλήρως τεκμηριωμένη και εφοδιασμένη με άρτια βιβλιογραφία. Κατά τη σύντμηση, ούτε έχω προσθέσει καινούργια θέματα ουτε έχω αλλάξει τις απόψεις που εκφράστηκαν στην τελευταία έκδοση' γιατί το συμπέρασμα που διαμόρφωσα στο μεταξύ χρο­ νικό διάστημα βοηθούσε πολύ, και για να επιβεβαιώσω τα προη­ γούμενα συμπεράσματα και για να ανανεώσω τις παλιές αρχές. Ίίτσι, για παράδειγμα, στο κρίσιμο ζήτημα της θανάτωσης βασιλιάδίον είτε κατά το τέλος μιας ορισμένης περιόδου ή όποτε η υγεία τους και η δύναμή τους εξασθενούσε, η κύρια απόδειξη

που οδηγεί στην πλατιά επικράτηση ενός τέτοιου εθίμου ενισχύθηκε σημαντικά στο ενδιάμεσο διάστημα. Ένα καταπληκτικό πα­ ράδειγμα περιορισμένης μοναρχίας τέτοιου είδους παρέχει το ισχυρό μεσαιωνικό βασίλειο των Χαζάρων στη Νότια Ρωσία, όπου οι βασιλιάδες θανατώνονταν είτε με τη λήξη ενός ορισμέ­ νου χρόνου είτε όποτε κάποια δημόσια συμφορά, όπως ξηρασία, λιμός ή πολεμική ήττα φαινόταν να δείχνει κάποια εξασθένηση των φυσικών τους δυνάμεων. Η απόδειξη για τη συστηματική θανάτωση των Χαζάρων βασιλιάδων, που βγαίνει από τις αφηγή­ σεις παλαιών Αράβων ταξιδιωτών, παρουσιάστηκε από εμένα άλ­ λοτε1. Η Αφρική επίσης έχει δώσει αρκετά νέα παραδείγματα μιας παρόμοιας πρακτικής βασιλοκτονίας. Α π ’ αυτά το πιο αξιο­ σημείωτο είναι ίσως το έθιμο που παρατηρήθηκε παλιότερα στο Μπανιόρο, όπου κάθε χρόνο εκλεγόταν από μια ορισμένη φυλή ένας πλαστός βασιλιάς, ο οποίος θεωρούνταν ότι ενσαρκώνει τον προηγούμενο βασιλιά, κατοικούσε με τις χήρες τού προκατόχου του στον ταφικό του ναό και στραγγαλιζόταν μετά από βασιλεία μιας εβδομάδας2. Το έθιμο παρουσιάζει ένα στενό παραλληλισμό με την αρχαία Βαβυλωνιακή γιορτή της Sacaea, όπου παρουσια­ ζόταν ένας πλαστός βασιλιάς, ο οποίος ντυμένος με τα βασιλικά ρούχα είχε το δικαίωμα να διασκεδάζει με τις παλλακίδες του πραγματικού βασιλιά και τον οποίο μετά από βασιλεία πέντε ημε­ ρών γύμνωναν, χλεύαζαν και θανάτωναν. Αυτή η γιορτή με τη σειρά της φωτίστηκε πρόσφατα από ορισμένες Ασσυριακές επι­ γραφές3, που φαίνεται να επιβεβαιώνουν την ερμηνεία, την οποία έδωσα αρχικά για τον εορτασμό του Νέου Χρόνου και την πηγή της Ιουδαϊκής γιορτής Πουρίμ4. Α λλοι παραλληλισμοί, που ανακαλύφτηκαν πρόσφατα, με τους ιερατικούς βασιλιάδες της Αρικίας, είναι Αφρικανοί ιερείς και βασιλιάδες που θανατώνονταν έπειτα από εφτά ή δύο χρόνια, αφού στο ενδιάμεσο διάστημα μπορούσαν να δεχτούν επίθεση και να φονευτούν από κάποιο δυνατό άντρα, που τους διαδεχόταν αμέσως μετά στο ιερατείο ή στη βασιλεία. Μ ε αυτά και άλλα παραδείγματα παρόμοιων εθίμων μπρο­ στά μας δεν είναι πια δυνατό να θεωρήσουμε τον κανονισμό της διαδοχής στο ιερατείο της Ντιάνα στην Αρικία σαν εξαιρετικό. Αυτός δείχνει πολύ καθαρά έναν πλατιά διαδομένο θεσμό, του οποίου οι πιο πολλές και οι πιο όμοιες περιπτώσεις έχουν βρεθεί μέχρι εκεί στην Αφρική. Όμως δεν μπορώ να υποθέσω, με βάση τα γεγονότα, το μέγεθος μιας παλιάς επιρροής της Αφρικής πάνω στην Ιταλία ή ακόμη την ύπαρξη ενός Αφρικανικού πληθυσμού στη Νότια Ευρώπη. Η προϊστορική σχέση ανάμεσα στις δύο ηπείρους εξακολουθεί να είναι σκοτεινή και κάτω από έρευνα.

Ιίάν η ερμηνεία που δίνω για το Οι.σμό είναι σωστή, ή όχι, αντό θα κριθεί στο μέλλον και (hi είμαι πάντα έτοιμος να την εγκαταλείψω, εάν προταΰεί κάποια καλύτερη. Στο μΐ'.ταξν παραόίνοντας αντό το βιβλίο μι: τη νέα του μορφή στην κρίση του κοινού επιθυμώ να διευκρινίσω μια παρεξήγηση του σκοπού του, που φαίνεται ότι εξακολουθεί να επικρατεί, αν και έχω ζητήσει από παλιότερα να διορθωθεί. Εάν λοιπόν σ ’ αυτή τη δουλειά μου έχω επιμείνει περισσότερο στη λατρεία των δέντρων, δεν είναι, ελπίζω, γιατί μεγαλοποιώ τη σπουδαιότητά της στην ιστορία της θρησκείας, ούτε, ακόμη λιγότερο, γιατί θα έβγαζα απ’ αυτήν ένα ολόκληρο σύστημα μυθολογίας ’ είναι απλά γιατί δε θα μπορούσα ν’ αγνοήσω το θέμα στην προσπάθειά μου να εξηγήσω τη σπουδαιότητα ενός ιερέα, ο οποίος είχε τον τίτλο του Βασιλιά του Δάσους και του οποίου ένας από τους τίτλους στο αξίωμα ήταν το κόψιμο ενός κλώνου — του Χρυσού Κλώνου —από ένα δέντρο του ιερού άλσους. Αλλά απέχω πολύ από το σημείο να θεωρήσω ότι ο σεβασμός για τα δέντρα είχε τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα στην εξέλιξη της θρησκείας' νομίζω ότι αυτός πηγάζει ολοκλη­ ρωτικά από άλλους παράγοντες και ιδιαίτερα από το φόβο του ανθρώπινου θανάτου, που πιστεύω ότι αποτέλεσε προφανώς τη μεγαλύτερη δύναμη για τη διαμόρφωση της πρωτόγονης θρη­ σκείας. Ελπίζω λοιπόν ότι μετά απ’ αυτή τη σαφή άρνηση δε θα μου καταλογίζεται πια το αγκάλιασμα ενός συστήματος μυθολο­ γίας, που θεωρώ όχι μόνο ψεύτικο αλλά και τερατώδες και παρά­ λογο. Είμαι όμως τόσο εξοικειωμένος με τη Λερναία Ύδρα του λάθους, ώστε να περιμένω ότι κόβοντας ένα από τα κεφάλια του τέρατος δεν μπορώ να εμποδίσω ένα άλλο ή ακόμα και το ίδιο να φυτρώσει. Το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να βασιστώ στην ειλικρίνεια και εξυπνάδα των αναγνωστών μου για την επανόρ­ θωση της σοβαρής αυτής παρανόησης των απόψεών μου σε σύ­ γκριση με τη ρητή μου δήλωση.

L J. G. Frazer, «Η Θανάτωση των Χαζάρων Βασιλιάδων», Λαογραφία, XXVIII (1917) σσ. 382-407. 2. Αιδ. J. Roscoe, Η ψυχή της Κεντρικής Αφρικής (Λονδίνο, 1922), σ. 200. Βλ. J. G. Frazer, «Η Εθνολογική Εκστρατεία των Mackie στην Κεντρική Αφρική», Ανθρωπος, XX (1920) σ. 181. 3. Η. Zimmern, Zum babylonischen Neujahrsfest (Λειψία, 1918). Βλ, A. Η. Sayce, στην Εφημερίδα της Βασιλικής Ασιατικής Εταιρείας, Ιούλιος 1921, σσ. 440-442. 4. Ο Χρυσός Κλώνος, Μέρος VI. Ο Αποδιοπομπαίος Τράγος, σσ. 354 κ.ε., 412 κ.κ. 5. I\ Aniaury Talbot, στην Εφημερίδα της Αφρικανικής Εταιρείας, Ιούλιος 1916, σσ. 309 κλ:. του ίδιου, στη Ααογραφία, XXVI (1916) σσ. 79 κ.ε. Η. R. Palmer, στην Εφημερίδα της Αφρικανικής Εταιρείας, Ιούλιος 1912, σσ. 403, 407 κ.ε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΟΥ ΔΑΣΟΥΣ

I. Ντιάνα και Βίρμπιος. Ποιος δεν ξέρει το Χρυσό Κλώνο τον πίνακα του Τάρνερ; Η σκηνή, που φωτίστηκε από τη χρυσή λάμψη της φαντασίας, με την οποία ο θεϊκός νους του Τάρνερ επηρέασε και μεταμόρφωσε ακόμη και το πολύ ωραίο φυσικό το­ πίο, είναι μια φανταστική απεικόνιση της μικρής λίμνης στη δα­ σώδη περιοχή του Νέμους - «Καθρέφτη της Ντιάνα» την ονό­ μαζαν οι αρχαίοι. Κανείς από όσους έχουν δει αυτό το ήρεμο νερό να κυλάει σε μια πράσινη κοιλότητα των λόφων του Αλβα­ νού, δεν μπορεί να το ξεχάσει. Τα δύο χαρακτηριστικά Ιταλικά χωριά, που κοιμούνται στις όχθες της λίμνης και το μέγαρο με τους κήπους, που κατηφορίζουν απότομα προς αυτή, δεν ταράζουν τη γαλήνη και τη μοναξιά της σκηνής. Θα μπορούσε ακόμη και σήμερα η Ντιάνα να πλανιέται σ’ αυτό το ερημικό μέρος και να στοιχειώνει το δάσος. Στην αρχαιότητα αυτό το πυκνό σε βλάστηση τοπίο ήταν το σκηνικό μιας παράξενης κι επαναληπτικής τραγωδίας. Στο βο­ ρειότερο μέρος της λίμνης, κάτω ακριβώς από τους απόκρημνους βράχους, όπου κουρνιάζει η σύγχρονη κωμόπολη της Νέμη, υπήρχε το ιερό άλσος και ο ναός της Ντιάνα Νεμορένσις ή Ντιάνα του Δάσους. Η λίμνη και το άλσος ήταν γνωστά και ως λίμνη και άλσος της Αρικίας. Η ομώνυμη όμως πόλη (η σημε­ ρινή Λα Ριτσία) ήταν χτισμένη τρία περίπου μίλια μακριά, στους πρόποδες του 'Ορους Αλβανού, και χωριζόταν με μια απότομη κατηφοριά από τη λίμνη, που βρίσκεται στη ρίζα του βουνού σε μια μικρή κοιλότητα σαν ηφαιστειακού κρατήρα.

II

Σ’ αυτό το ιερό άλσος βλάσταινε ένα συγκεκριμένο δέντρο, που γύρω του μπορούσε κανείς να δει, οποιαδήποτε ώρα της ημέ­ ρας και ίσως ακόμη κι όλη τη νύχτα, μια άγρια μορφή να παρα­ μονεύει. Στο χέρι κρατούσε ένα γυμνό σπαθί κι επαγρυπνούσε, σαν να περίμενε κάθε στιγμή μια ξαφνική επίθεση. Ο άνθρωπος αυτός ήταν ταυτόχρονα ιερέας και δολοφόνος κι εκείνος από τον οποίο προφυλαγόταν με τόση προσοχή, αργά ή γρήγορα θα τον δολοφονούσε, για να πάρει τη θέση του στο ιερατείο, όπως ήταν ο κανονισμός του ναού. Ο υποψήφιος δηλαδή για το ιερατείο μπο­ ρούσε να πάρει το αξίωμα αυτό μόνο φονεύοντας τον ιερέα και κρατούσε το αξίωμα, μέχρι να φονευτεί κι ο ίδιος από κάποιον πιο δυνατό ή πιο πανούργο. Ο κάτοχος της αβέβαιης αυτής θέσης είχε τον τίτλο του βα­ σιλιά. Σίγουρα όμως κανένας εστεμμένος δεν είχε ποτέ τόσο ανή­ συχο ύπνο, με τόσους εφιάλτες, όσο ο ιερέας αυτός. Τα χρόνια περνούσαν κι εκείνος ήταν αναγκασμένος, σε χειμώνες και καλο­ καίρια, με βροχή ή με λιακάδα, να συνεχίζει τη μοναχική του σκοπιά, γιατί, αν τον έπιανε ο ύπνος, κινδύνευε να χάσει τη ζωή του. Και η ελάχιστη ακόμη ανάπαυση ή η παραμικρή ελάττωση της δύναμης και της επιδεξιότητάς του στην ξιφομαχία τον έβαζε σε κίνδυνο, ενώ τα γκρίζα μαλλιά του μπορεί ν’ αποτελούσαν προμήνυμα θανάτου. Για τους ευγενείς κι ευσεβείς προσκυνητές του ιερού η όψη του ίσως σκίαζε το ωραίο τοπίο, όπως ένα σύννεφο σκεπάζει ξαφνικά τον ήλιο. Το ονειρεμένο γαλάζιο χρώμα του Ιταλικού ουρανού, η εναλλαγή φωτός και σκιάς του δάσους το καλοκαίρι και το λαμπύρισμα του ήλιου στα κύματα δε συμφω­ νούσαν με αυτή τη βλοσυρή και δυσοίωνη μορφή. Ας φαντα­ στούμε την εικόνα, όπως θα την έβλεπε ένας αργοπορημένος δια­ βάτης μια από εκείνες τις άγριες φθινοπωρινές νύχτες, όταν πέ­ φτουν τα νεκρά φύλλα κι ο αέρας ακούγεται σαν να τραγουδάει ένα μοιρολόι για το χρόνο που πεθαίνει, ενώ τα δέντρα του δά­ σους φαντάζουν μαύρα με φόντο το συννεφιασμένο ουρανό. Είναι μια εικόνα μουντή, που ταιριάζει σε μελαγχολική μουσική. Θα μπορούσαμε ν’ ακούσουμε το στεναγμό του ανέμου μέσα από τους θάμνους, το θρόισμα των ξερών φύλλων στο χώμα και τον παφλα­ σμό των κυμάτων πέρα στην παγωμένη ακτή και σε πρώτο πλάνο τη σκοτεινή μορφή να βηματίζει πέρα δώθε μέσα στο λυκόφως και στο σκοτάδι, φωτισμένη μόνο από το ψυχρό φως του χλωμού φεγγαριού. Ο παράξενος κανονισμός αυτού του ιερατείου δεν έχει 12

όμοιό του στην κλασική αρχαιότητα και ούτε μπορι:ί να ερμηνευτι:( μέσα από αυτή. Ι 'ια να βρούμε κάποια εξήγηση, πρέπει να προχωρήσουμε πιο μακριά. Κανείς φυσικά δεν αρνιέται ότι ένα τέτοιο έθιμο έχει γεύση από κάποια βάρβαρη εποχή, που επιβίωσε βέβαια κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, φαίνεται όμως ξένο στη σημερινή εξευγενισμένη κοινωνία της Ιταλίας. Μοιάζει σαν πρωτόγονος βράχος στη μέση ενός περιποιημένου κήπου. Η με­ γάλη ακριβώς αγριότητα και βαρβαρότητα αυτού του εθίμου μας δίνει ελπίδες για την ερμηνεία του. Πρόσφατες έρευνες στην προϊστορία του ανθρώπου αποκάλυψαν ότι το ανθρώπινο μυαλό επεξεργάστηκε την πρωτόγονη φιλοσοφία της ζωής, με τον ίδιο πάντοτε τρόπο, παρά τις πολλές επιφανειακές διαφορές. Επομένς δίκαια συμπεράνουμε ότι σε κάποια μακρινή εποχή αυτά τα ίδια κίνητρα δημιούργησαν το ιερατείο του Νέμους. Αλλά ένα τέτοιο συμπέρασμα, χωρίς άμεση απόδειξη για την πραγματική δημιουργία του ιερατείου, δεν μπορεί να σταθεί, θα είναι όμως πιθανό με βάση τις υποθέσεις που έκανα. Ο σκοπός λοιπόν αυτού ίου βιβλίου είναι να προσφέρει μια αρκετά πιθανή εξήγηση για το ιερατείο του Νέμους σε συνάρτηση με τις συνθήκες που ανέ­ φερα. Αρχίζω παραθέτοντας λίγα γεγονότα και μύθους που γνωρί­ ζουμε για το θέμα. Σύμφωνα με μια εκδοχή, τη λατρεία της Ντιάνα στο Νέμος την έφερε ο Ορέστης, ο οποίος, αφού σκότωσε το βασιλιά της Ταυρικής Χερσονήσου (Κριμαίας) Θόα, έφυγε με την αδελφή του στην Ιταλία μεταφέροντας κρυμμένο σ’ ένα δεμάτι ξύλα το ομοίωμα της Ταυρικής Άρτεμης. Μετά το θάνατο του Ορέστη τα οστά του μεταφέρθηκαν από την Αρικία στη Ρώμη και ενταφιάστηκαν μπροστά στο ναό του Κρόνου και δίπλα στο ναό της Ομόνοιας στην κατηφοριά του Καπιτώλιου. Η αιματηρή τελε­ τή, σύμφωνα μι: την οποία κάθε ξένος που πατούσε το πόδι του οτη χώρα των Ταύρων θυσιαζόταν στο βιομό της θεάς και την 13

οποί» ο μύθος αποδίνει στην Άρτεμη της Ύαυρίδας, Γ.ίναι γνω­ στή στους αν«γνώστες των κλασικών συγγραφέων. Όταν όμως η ιεροτελεστία μεταφέρθηκε στην Ιταλία, έγινε πιο ήπια. Μέσα στο ιερό του Νέμους υπήρχε ένα συγκεκριμένο δέντρο, που απαγο­ ρευόταν να κόψουν τους κλώνους του. Μόνο ένας δραπέτης σκλάβος επιτρεπόταν να κόψει ένα μονάχα κλωνάρι, αν βέβαια μπορούσε. Αν δεν πετύχαινε στην προσπάθειά του αυτή, τότε είχε το δικαίωμα να παλέψει με τον ιερέα για μια όμως μόνο φορά κι αν φόνευε τον αντίπαλό του, τότε βασίλευε αυτός στη θέση του με τον τίτλο του Βασιλιά του Δάσους (Rex Nemorensis). Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, το μοιραίο κλωνάρι ήταν ο ίδιος αυτός Χρυσός Κλώνος που με εντολή της Σίβυλλας απέσπασε ο Αινείας, πριν φύγει για το επικίνδυνο ταξίδι του στον κάτω κόσμο. Για τη φυγή του σκλάβου επικρατούσε η πεποίθηση ότι αντιπροσώ­ πευε τη φυγή του Ορέστη και η μάχη αυτού με τον ιερέα αποτελούσε ανάμνηση των ανθρωποθυσιών, που προσφέρονταν κάποτε στην Άρτεμη της Ταυρίδας. Αυτός ο τρόπος διαδοχής με το σπαθί παρατηρείται και στους αυτοκρατορικούς χρόνους. Λένε πως ο ιδιότροπος Καλιγούλας, επειδή αναλογιζόταν ότι ο ιερέας του Νέμους είχε παραμείνει στο αξίωμα πολύ χρόνο, πήρε στην υπηρεσία του έναν κακούργο πιο ρωμαλέο απ’ αυτόν, για να τον φονεύσει. Κάποιος Έλληνας επίσης ταξιδιώτης, που επισκέφθηκε την Ιταλία κατά την εποχή των Αντωνίνων, αναφέρει ότι ακόμη και μέχρι τότε το ιερατείο εξακολουθούσε να είναι το βραβείο της νίκης σε μια μονομαχία. Μπορούμε όμως ν’ ανακαλύψουμε και σημαντικά ακόμη χα­ ρακτηριστικά για τη λατρεία της Ντιάνα του Νέμους. Έτσι από τ’ αφιερώματα, που έχουν βρεθεί στην τοποθεσία αυτή, φαίνεται καθαρά ότι η Ντιάνα του Νέμους θεωρούνταν κυρίως κυνηγός. Παράλληλα όμως πιστευόταν ότι ευλογούσε άντρες και γυναίκες, για να κάνουν απογόνους, και χάριζε στις εγκύους ανώνυδο τοκε­ τό. Βλέπουμε επίσης ότι η φωτιά έπαιζε πρωταρχικό ρόλο κατά τις θρησκευτικές τελετές της θεάς, γιατί στον ετήσιο εορτασμό της, στις δεκατρείς Αυγούστου, την πιο ζεστή περίοδο του χρό­ νου, το δάσος της έλαμπε από χιλιάδες δαυλούς που η κόκκινη λάμψη τους αντανακλούσε στη λίμνη. Αυτή την ημέρα, γίνονταν και ιεροτελεστίες σε ολόκληρη την Ιταλία. Τα μπρούντζινα μι­ κρά αγάλματα, που βρέθηκαν στην περιοχή, παρουσιάζουν τη θεά να κρατάει δαυλό στο δεξί της υψωμένο χέρι. Και οι γυναίκες επίσης εκείνες που οι προσευχές τους είχαν εισακουστεί, έρχο14

ντιιν σιο ναό μι: στεφάνια στο κεφάλι και κρατούντας αναμμένους δαυλούς, ι(.νι:ιξΐ| πο>ς η παράκλησή τους ι:ίχι: εκπληρωθεί. Κά­ ποιος μάλιστα άγνστος είχε αφιεριόσει ένα δαυλό που έκαιγε αδιάκοπα σ’ ένα μικρό β0ούν γρήγορα ή 4.S

να τρίξουν μακριά απ’ τον εχθρό. Για να είναι λοιπόν οι αρθρώ­ σεις τους ευλύγιστες, οι γυναίκες αλλάζουν συχνά θέση στον αρ­ γαλειό και περπατάνε πέρα-δώθε στη βεράντα. Δεν πρέπει ακόμη οι γυναίκες να καλύπτουν το πρόσωπό τους, γιατί τότε οι άντρες θα χάσουν το δρόμο τους μέσα στη ζούγκλα, ούτε πρέπει να ρά­ βουν με βελόνα, γιατί οι σύζυγοι πιθανώς να πατήσουν μυτερά, μεγάλα καρφιά τοποθετημένα στο μονοπάτι από τον εχθρό, ενώ αν μία γυναίκα είναι άπιστη, ο άντρας της θα σκοτωθεί στην εχθρική χώρα. Αυτοί οι κανονισμοί εφαρμόζονταν από τις γυναί­ κες των Banting μέχρι πρόσφατα, όσο οι άντρες τους πολεμούσαν στο πλευρό των Άγγλων εναντίον των ανταρτών. Αλίμονο όμως! Αυτές οι προφυλάξεις είχαν μικρή αξία, γιατί παρόλο που οι γυ­ ναίκες ήταν πιστές και φύλαγαν το σπίτι, οι άντρες σκοτώνονταν. Στο νησί Τιμόρ, όταν γίνεται πόλεμος, ο αρχιερέας δεν εγκα­ ταλείπει ποτέ το ναό, αλλά εκεί μέσα του μαγειρεύουν ή του φέρ­ νουν φαγητό, γιατί αυτός πρέπει να διατηρεί μέρα νύχτα τη φλόγα αναμμένη, διαφορετικά οι πολεμιστές θα παθαίνουν καταστροφές που θα διαρκούν μέχρι να κρυώσει η εστία. Επίσης αυτός πρέπει να πίνει μόνο ζεστό νερό όσο ο στρατός θ’ απουσιάζει, γιατί το κρύο νερό θα μείωνε την πολεμική διάθεση των στρατιωτών απέ­ ναντι στον εχθρό. Στα Νησιά Κέι, όταν οι πολεμιστές αναχωρούν, οι γυναίκες βγάζουν έξω από τα σπίτια καλάθια με φρούτα και πέτρες, που αλείφουν με λάδι και τοποθετούν πάνω σε μια σανίδα, μουρμου­ ρίζοντας τα εξής: «Αφέντη ήλιε, φεγγάρι, κάνε τις σφαίρες ν’ απο­ μακρυνθούν από τους συζύγους, αδερφούς, αρραβωνιαστικούς κι άλλους συγγενείς, όπως ακριβώς αναπηδούν και φεύγουν οι στα­ γόνες της βροχής από τ’ αντικείμενα που είναι αλειμμένα με λά­ δι». Μόλις ακουστεί ο πρώτος πυροβολισμός, οι γυναίκες αφή­ νουν τα καλάθια στην άκρη κι αρπάζοντας τις βεντάγιες τους ορμούν έξω από τα σπίτια. Μετά κυματίζοντάς τες προς την κατεύ­ θυνση του εχθρού, διασχίζουν τρέχοντας το χωριό και τραγου­ δούν «Χρυσές βεντάγιες! Κάντε τις σφαίρες μας να χτυπήσουν το στόχο τους κι εκείνες των εχθρών να χαθούν». Το έθιμο ν’ αλεί­ φουν τις πέτρες για ν’ απομακρύνουν τις σφαίρες από τους άντρες τους, όπως απομακρύνονται οι σταγόνες της βροχής από τις πέ­ τρες, είναι καθαρή ομοιοπαθητική ή μιμητική μαγεία, ενώ η προ­ σευχή στον ήλιο αποτελεί θρησκευτική πράξη, που μπορεί να προστέθηκε αργότερα. Το κυμάτισμα επίσης της βεντάγιας είναι ένας μαγικός τρόπος για να κατευθύνουν τις σφαίρες στο στόχο τους ή να τις απομακρύνουν απ’ αυτόν, ανάλογα. 46

Ένας παλιός ιστορικός της Μαδαγασκάρης μας πληροφο­ ρεί ότι «κατά το διάστημα που βρίσκονται οι άντρες στον πόλεμο και μέχρι να επιστρέφουν, οι γυναίκες και τα κορίτσια δε σταμα­ τούν να χορεύουν νύχτα μέρα κι ούτε ξαπλώνουν ούτε παίρνουν φαγητό μες στα σπίτια τους. Και παρόλο που θεωρούνται πολύ φιλήδονες, για τίποτε στον κόσμο δε σχετίζονται με άλλον άντρα, όσο ο δικός τους είναι στον πόλεμο, γιατί έχουν την πεποίθηση ότι ο άντρας τους θα σκοτωθεί ή θα τραυματιστεί. Πιστεύουν μά­ λιστα ότι χορεύοντας μεταδίνουν στους συζύγους τους δύναμη, κουράγιο και καλή τύχη. Έτσι χορεύουν συνέχεια, θεωρώντας αυτό το έθιμο ιδιαίτερα θρησκευτικό». Στους Τσι της Χρυσής Ακτής, όταν οι άντρες λείπουν σε πόλεμο, οι γυναίκες βάφονται άσπρες και στολίζουν το πρόσωπό τους με χάντρες και φυλαχτά, ενώ την ημέρα της μάχης τρέχουν γύρω γύρω, κρατώντας όπλα ή ραβδιά που μοιάζουν με όπλα και παίρνοντας πράσινα πόου-πόου (φρούτα σε σχήμα πεπονιού), τα κομματιάζουν μ’ ένα μαχαίρι σαν ν’ αποκεφαλίζουν τον εχθρό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η παντομίμα αυτή είναι μιμητική μα­ γεία, για να μπορέσουν και οι άντρες να κάνουν στον εχθρό ό,τι οι γυναίκες στα πόου-πόου. Στην πόλη Φράμιν της Δυτικής Αφρι­ κής, όταν πριν μερικά χρόνια γινόταν ο πόλεμος των Ashantee, ο κος Φιτζέραλντ Μάρριοτ παρακολούθησε ένα χορό γυναικών, ενώ οι άντρες τους έλειπαν σε πόλεμο. Ήταν βαμμένες άσπρες kui φορούσαν μόνο ένα κοντό μεσοφόρι. Στο κεφάλι τους είχαν τυλίξει ένα παλιό, κοντό, άσπρο και ζαρωμένο μεσοφόρι και τα μαλλιά τους ήταν χτενισμένα σχηματίζοντας ένα κέρατο, ενώ το μαύρο τους πρόσωπο, τα στήθια, τα μπράτσα και τα πόδια ήταν στολισμένα με άσπρους κύκλους και μισοφέγγαρα. Όλες κρα­ τούσαν μακριές, άσπρες βούρτσες από ουρά βουβαλιού ή αλόγου και καθώς χόρευαν, τραγουδούσαν: «Οι άντρες μας έχουν πάει στη χώρα των Ashantee' είθε να σαρώσουν τους εχθρούς και να τους εξαφανίσουν από το πρόσωπο της γης!» Όταν οι Ινδιάνοι Τόμσον της Βρετανικής Κολομβίας πήγαι­ ναν να πολεμήσουν, οι γυναίκες τους χόρευαν σε συχνά διαστή­ ματα, γιατί πίστευαν ότι με αυτό τον τρόπο εξασφάλιζαν την επι­ τυχία της εκστρατείας. Οι χορεύτριες έσειαν απειλητικά τα μα­ χαίρια τους και πετούσαν μακριά, μπροστά και πίσω, μυτερά ακόντια ή ξύλα που είχαν στην άκρη τους ένα γάντζο. Όταν έρι­ χναν τ’ ακόντια μπροστά, σήμαινε ότι διαπερνούσαν ή απέκρουαν τον εχθρό κι όταν τα έριχναν πίσω, σήμαινε ότι τραβούσαν τους 47

άντρες τους μακριά από τον κίνδυνο, ενώ ο γάντζος, εφαρμοσμέ­ νος γερά στην άκρη του ξύλου, έλεγαν ότι έσωζε ζωές. Οι γυναί­ κες έδειχναν πάντοτε με τα όπλα τους προς την εχθρική χώρα. Έβαφαν το πρόσωπο κόκκινο, τραγουδούσαν καθώς χόρευαν και προσεύχονταν στα όπλα για να προστατεύουν τους συζύγους τους και να τους βοηθούν να σκοτώνουν εχθρούς. Μερικές απ’ αυτές κολλούσαν φτερά αετών στην άκρη του ακόντιου. Μόλις τελείωνε ο χορός, έκρυβαν τα όπλα. Αν μία γυναίκα, της οποίας ο άντρας έλειπε στον πόλεμο, νόμιζε ότι είδε μαλλιά ή δέρμα κεφαλής πάνω στο όπλο της, όταν το έβγαζε, πίστευε ότι ο σύζυγός της είχε σκοτώσει έναν εχθρό. Αλλά, αν έβλεπε σταγόνα αίμα σ’ αυτό, πίστευε ότι ο άντρας της ήταν πληγωμένος ή νεκρός. Όταν οι άντρες της φυλής Γιούκι στην Καλιφόρνια πολεμούσαν, οι γυ­ ναίκες στο σπίτι δεν κοιμόνταν' χόρευαν συνέχεια σε κύκλο, τρα­ γουδούσαν και κυμάτιζαν ραβδιά από φύλλα, γιατί έλεγαν ότι με αυτό τον τρόπο οι άντρες τους δε θα κουράζονταν. Στα νησιά Βασίλισσα Καρλόττα, όταν οι Ινδιάνοι Χάιντα πήγαιναν στον πόλεμο, οι γυναίκες στο σπίτι ξυπνούσαν πολύ νωρίς το πρωί και, κάνοντας ότι πολεμούσαν, έπεφταν πάνω στα παιδιά τους, τα οποία υποτίθεται ότι αιχμαλώτιζαν. Έτσι πίστευαν ότι βοηθού­ σαν τους συζύγους τους να κάνουν το ίδιο. Αν πάλι μια γυναίκα ήταν άπιστη, ο άντρας της σκοτωνόταν. Για δέκα νύχτες οι γυ­ ναίκες ξάπλωναν με το κεφάλι προς τη διεύθυνση που έδειχνε η πυξίδα ότι κωπηλατούσαν τα πολεμικά κανό και μετά άλλαζαν θέση, γιατί υποτίθεται ότι οι πολεμιστές τους επέστρεφαν στην πατρίδα. Στο Μάσσετ, οι γυναίκες Χάιντα χόρευαν και τραγου­ δούσαν πολεμικά τραγούδια, όσο καιρό πολεμούσαν οι άντρες τους, κι έπρεπε γύρω τους να επικρατεί τάξη. Αν μία σύζυγος δεν τηρούσε τα έθιμα αυτά, πίστευαν ότι ο άντρας της κινδύνευε να σκοτωθεί. Όταν μια ομάδα Ινδιάνοι Κάριμπ του Ορινόκο είχαν φύγει για πόλεμο, οι φίλοι τους στην πατρίδα υπολόγιζαν, όσο μπορούσαν καλύτερα, την ακριβή ώρα της επίθεσης. 'Επαιρναν τότε δύο εφήβους, τους κάθιζαν σ’ έναν πάγκο κι άρχιζαν να τους μαστιγώνουν άγρια. Οι νεαροί υπέμεναν το μαστίγωμα χωρίς να μουρμουρίζουν, γιατί είχαν μεγαλώσει με την πίστη, ότι όσο πιο γενναία αντιμετώπιζαν τη σκληρή δοκιμασία, τόσο μεγαλύτερη ανδρεία θα έδειχναν οι σύντροφοί τους κατά τη μάχη. Μία από τις πολλές ευεργετικές χρήσεις των αρχών της ομοιοπαθητικής ή μιμητικής μαγείας είναι η καρποφορία των δέ­ ντρων και των φυτών στην κατάλληλη εποχή. Στη Θουριγγία αυ­ 48

τός που σπέρνει λινάρι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV ΜΑΓΕΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ Τα παραδείγματα που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο είναι αρκετά για να παρουσιάσουν τις γενικές αρχές της συμπαθη­ τικής μαγείας με τους δύο κλάδους της, την Ομοιοπαθητική και την Εξ Επαγωγής. Σε μερικές περιπτώσεις μαγείας είδαμε ότι οι άνθρωποι προσπαθούσαν να κερδίσουν την εύνοια των πνευμάτων με προσευχές και θυσίες, αλλά αυτές είναι εξαιρετικές περιπτώ­ σεις, στις οποίες η μαγεία παίρνει θρησκευτική απόχρωση. Η συ­ μπαθητική μαγεία στην πιο ανόθευτη μορφή της βασίζεται στην αρχή ότι στη φύση ένα γεγονός ακολουθεί απαραίτητα και στα­ θερά ένα άλλο, χωρίς κάποια άυλη ή προσωπική επέμβαση. Έτσι, η θεμελιώδης αντίληψή της, που είναι η σταθερή πίστη στην τάξη και στην ομοιομορφία της φύσης, είναι ίδια με αυτή της μοντέρνας επιστήμης. Ο μάγος δεν έχει καμιά αμφιβολία ότι οι ίδιες αιτίες παράγουν πάντα τα ίδια αποτελέσματα, ότι δηλαδή μια τελετή που συνοδεύεται από τις κατάλληλες λέξεις θα φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα, εκτός εάν τα μαγικά του ματαιωθούν κι εξουδετερωθούν από τα μαγικά ενός πιο ισχυρού μάγου, ο οποίος δεν ταπεινώνεται ούτε ικετεύει ούτε ζητάει την εύνοια κάποιας μεγαλύτερης δύναμης ή θεότητας. Όμως η δύναμή του, όσο μεγάλη κι αν πιστεύει αυτός ότι είναι, με κανένα τρόπο δεν είναι αυθαίρετη και απεριόριστη. Μπορεί να την εξασκήσει, όσο αυτή περιορίζεται στους κανόνες της τέχνης του ή σ’ αυτούς που μπο­ ρούν να πάρουν το όνομα νόμοι της φύσης σύμφωνα με την αντί­ ληψή του. Εάν αδιαφορήσει για τους κανόνες ή παραβεί αυτούς τους νόμους, έστω και στο ελάχιστο, θ’ αποτύχει κι αυτό ίσως 77

τον βάλει σε μεγάλο κίνδυνο. Εάν θελήσει να επιβάλει κυριαρχία στη φύση, αυτό είναι μια θεμιτή πράξη, αυστηρά όμως περιορι­ σμένη στο σκοπό του και ακριβώς προσαρμοσμένη στην αρχαία συνήθεια. Έτσι λοιπόν βλέπουμε ότι η αναλογία της μαγικής και της επιστημονικής αντίληψης είναι στενά δεμένες. Η διαδοχή των γεγονότων και στις δύο γίνεται μ’ έναν τελείως κανονικό ρυθμό και καθορίζεται από αμετάβλητους νόμους, που τη λειτουργία τους μπορούμε να προβλέψουμε και να υπολογίσουμε ακριβώς. Τα στοιχεία του καπρίτσιου, της τύχης και του συμπτωματικού δεν υπάρχουν στη φύση. Επομένως και οι δύο αντιλήψεις ανοίγουν ένα απέραντο πεδίο πιθανοτήτων σ’ εκείνον που γνωρίζει τις αι­ τίες των πραγμάτων και μπορεί ν’ αγγίξει τα μυστικά ελατήρια που βάζουν σε κίνηση τον τεράστιο και πολύπλοκο μηχανισμό του κόσμου. Εδώ ανήκει η μεγάλη επιρροή της μαγείας και της επιστήμης πάνω στον ανθρώπινο νου κι εδώ το ισχυρό κίνητρο που έδωσαν και οι δύο για το κυνηγητό της γνώσης. Αυτές προσ­ φέρουν την ελπίδα στον κατάκοπο ερευνητή, στον κουρασμένο οδοιπόρο και μέσα από τις απογοητεύσεις του παρόντος του δί­ νουν υποσχέσεις για το μέλλον' τον πηγαίνουν στην κορυφή ενός πανύψηλου βουνού και μέσα από τα σύννεφα και την ομίχλη του παρουσιάζουν το όραμα της ουράνιας πόλης λουσμένης μέσα στο φως του ονείρου. Το μοιραίο λάθος της μαγείας είναι η κακή αντίληψη για τη φύση και για ορισμένους νόμους, που καθορίζουν την ακολου­ θία των γεγονότων. Αν αναλύσουμε τις διάφορες περιπτώσεις της συμπαθητικής μαγείας, τις οποίες έχουμε συναντήσει στις προη­ γούμενες σελίδες, θα δούμε ότι όλες αποτελούν εφαρμογές των δύο βασικών νόμων της σκέψης, που είναι η σύνδεση των ιδεών με βάση την ομοιότητα και η σύνδεση των ιδεών με βάση τη σχέση τους στο χώρο και στο χρόνο. Μια εσφαλμένη σύνδεση όμοιων ιδεών παράγει την ομοιοπαθητική ή μιμητική μαγεία και μια εσφαλμένη σύνδεση σχετικών ιδεών παράγει τη μαγεία εξ επαγωγής. Οι αρχές της σύνδεσης είναι εξαιρετικές και ουσιώδεις στη λειτουργία του ανθρώπινου νου. Η επιστήμη είναι το αποτέ­ λεσμα της νόμιμης εφαρμογής τους, ενώ η μαγεία είναι το αποτέ­ λεσμα της παράνομης εφαρμογής τους, γι’ αυτό και θεωρείται η νόθη αδελφή της επιστήμης. Είναι λοιπόν μια παλιά αλήθεια, σχεδόν μια ταυτολογία, να πούμε ότι όλη η μαγεία είναι ένα ψέμα, μια απάτη' γιατί, αν ποτέ γινόταν αλήθεια, δε θα ήταν πια μαγεία, (ίλλά επιστήμη. Από την αρχαιότητα ο άνθρωπος προσπαθούσε 7Κ

να βρει τις γενικές αρχές που Οα τον βοηθούσαν ν’ αλλάξει τη διάταξη των φυσικών φαινομένων προς όφελός του και στη διάρ­ κεια αυτής της μακροχρόνιας έρευνας έχει απορρίψει ένα μεγάλο αριθμό κανόνων, από τους οποίους άλλοι άξιζαν και άλλοι όχι. Οι καλοί ή χρυσοί κανόνες αποτελούν τον κορμό της εφαρμο­ σμένης επιστήμης, που αποκαλούμε τέχνες, ενώ οι λαθεμένοι τη μαγεία. Αφού λοιπόν βρήκαμε ότι η μαγεία είναι συγγενής της επι­ στήμης, θα εξετάσουμε τώρα τη σχέση της με τη θρησκεία. Αλλά, για να προχωρήσουμε στην έρευνα της σχέσης αυτής, πρέπει πρώτα να δώσουμε τον ορισμό της θρησκείας. Είναι όμως αδύ­ νατο να δοθεί ένας ορισμός που να ικανοποιεί όλους' κι αυτό, γιατί υπάρχουν αμέτρητες γνώμες στην οικουμένη σχετικά με τη φύση της θρησκείας. Έτσι, το μόνο που μπορεί να κάνει ένας συγγραφέας είναι να ορίσει τι εννοεί με τη λέξη θρησκεία και την έννοια αυτή να την τηρήσει μέχρι το τέλος του έργου του. Θρησκεία λοιπόν, εγώ εννοώ την εξιλέωση του ανθρώπου από δυνάμεις ανώτερές του, οι οποίες πιστεύεται ότι κατευθύνουν και ελέγχουν τόσο τη φύση, όσο και την ανθρώπινη ζωή. Η θρησκεία αποτελείται από δύο στοιχεία, τη θεωρία και την πρακτική, κι απ’ αυτές η πρώτη εκφράζεται με την πίστη σε δυνάμεις ανώτερες του ανθρώπου, ενώ η δεύτερη είναι η προσπάθεια να εξευμενί­ σουμε ή να ευχαριστήσουμε τις δυνάμεις αυτές. Από τις δύο η πίστη έρχεται καθαρά πρώτη, αφού πρέπει πρώτα να πιστέψουμε στην ύπαρξη ενός θείου όντος και μετά ν’ αποπειραθούμε να το ευχαριστήσουμε. Αν όμως μια πίστη δεν οδηγεί σε μια αντίστοιχη πρακτική, δεν είναι μια θρησκεία, αλλά απλά μια θεολογία. Σύμ­ φωνα με τον Άγιο Ιάκωβο «η πίστη μόνη της, χωρίς την πρα­ κτική της, είναι νεκρή». Με άλλα λόγια κανένας άνθρωπος δεν είναι θρήσκος, αν η συμπεριφορά του δε χαρακτηρίζεται από το φόβο ή την αγάπη του στο θεό. Από την άλλη μεριά πάλι, απλή πρακτική απογυμνωμένη από κάθε θρησκευτική πίστη δεν είναι θρησκεία. Δύο άνθρωποι λοιπόν μπορεί να συμπεριφέρονται το ίδιο κι ο ένας να είναι θρήσκος, ενώ ο άλλος όχι. Αν δηλαδή ο ένας ενεργεί από αγάπη ή φόβο για το θεό, είναι θρήσκος, αν πάλι ο άλλος ενεργεί από αγάπη ή φόβο για τον άνθρωπο, είναι ηθικός ή ανήθικος, ανάλογα με το αν η διαγωγή του συμφωνεί ή συγκρούεται με το γενικό όφελος. Επομένως, βλέπουμε ότι η πί­ στη και η πρακτική είναι απαραίτητες στη θρησκεία, γιατί χωρίς αυτές τις δύο θρησκεία δεν μπορεί να υπάρξει. Δεν είναι όμως Ή

απαραίτητο η θρησκευτική πρακτική να είναι τελετουργική' δεν είναι δηλαδή ανάγκη ν’ αποτελείται από προσφορές Ουσιών, προ­ σευχές και άλλες εξωτερικές τελετές. Σκοπός της είναι να ευχαρι­ στήσει τη θεότητα' κι αν η θεότητα αυτή ευχαριστιέται με φιλαν­ θρωπία, ευσπλαχνία και αγνότητα και όχι με αιματηρές προσφο­ ρές, ψαλμωδίες ύμνων και καπνούς λιβανιών, οι πιστοί της θα την ευχαριστήσουν καλύτερα όχι ξαπλώνοντας μπροστά της, απαγ­ γέλλοντας προσευχές και γεμίζοντας το ναό με ακριβά δώρα, αλλά όντας αγνοί, φιλεύσπλαχνοι και ελεήμονες προς τους συναν­ θρώπους τους' γιατί μ’ αυτό τον τρόπο προσπαθούν να φτάσουν, όσο βέβαια τους επιτρέπει η ανθρώπινη αδυναμία, την τελειότητα της θεότητας. Αυτό το ηθικό κεφάλαιο της θρησκείας επέδρασε στους Εβραίους προφήτες, ώστε να εμπνευστούν τη θεϊκή καλο­ σύνη και αγιότητα. Έτσι ο Μιχαίας λέει: «Σου έχει δείξει, άνθρω­ πε, ο θεός τι είναι καλό' και τι άλλο απαιτεί από εσένα ο Κύριος, παρά να πράττεις το δίκαιο, ν’ αγαπάς το έλεος και ν’ ακολουθείς ταπεινά το θεό;». Και αργότερα βλέπουμε ότι η κυριότερη αιτία που συνετέλεσε στην εξάπλωση της Χριστιανοσύνης ήταν η ίδια υψηλή αντίληψη για την ηθική φύση του θεού και το καθήκον των ανθρώπων να συμμορφωθούν σ’ αυτή την ηθική. Ο Άγιος Ιάκωβος λέει: «Αγνή και άμωμη θρησκεία είναι για το θεό και πατέρα να επισκεφτείς τα ορφανά και τις χήρες στη λύπη τους και να παραμείνεις αγνός μέσα στον κόσμο». Αλλά, εάν η θρησκεία είναι πρώτον η πίστη σε ανώτερα όντα που κυβερνούν τον κόσμο και δεύτερον η προσπάθεια να κερδίσουμε την εύνοιά τους, τότε και τα φυσικά φαινόμενα δεν είναι σταθερά και αμετάβλητα και μπορούμε εξευμενίζοντας αυτά τα ισχυρά όντα να στρέψουμε τη ροή των πραγμάτων προς όφελός μας. Τώρα αυτή η υποθετική ελαστικότητα ή αστάθεια της φύσης έρχεται σε αντίθεση με τις αρχές της μαγείας και της επιστήμης, που θεωρούν και οι δύο ότι η πορεία των φυσικών φαινομένων είναι άκαμπτη και σταθερή και ότι πολύ λίγο μπορεί ν’ αλλάξει με την πειθώ και τις ικεσίες ή τις απειλές και τον εκφοβισμό. Η διάκριση ανάμεσα στις δύο αντίθετες απόψεις δίνει την απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα, αν οι δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο είναι συνειδητές και προσωπικές ή ασυνείδητες και απρόσωπες. Η θρησκεία ως συμβιβασμός των ανωτέρων δυνάμεων υποστηρί­ ζει το πρώτο μέρος της διάζευξης. Γιατί ο συμβιβασμός σημαίνει ότι το ον που συμβιβάζεται είναι ένας συνειδητός ή προσωπικός μεσάζοντας που η διαγωγή του σε κάποιο μέτρο είναι απρόβλεΧΟ

πτη, μπορεί όμο>ς να πάρει την επιθυμητή κατεύθυνση, εάν ελέγ­ χονται τα ενδιαφέροντα, οι ορέξεις και οι συγκινήσεις. I Ιοτέ δεν υπάρχει συμβιβασμός στα άψυχα ούτε σε άτομα που η συμπερι­ φορά τους κάτω από ορισμένες περιστάσεις είναι καθορισμένη με απόλυτη βεβαιότητα. Όσο λοιπόν η θρησκεία θεωρεί ότι ο κό­ σμος διευθύνεται από συνειδητούς μεσάζοντες που αλλάζουν συ­ μπεριφορά εάν πειστούν, είναι εντελώς αντίθετη από τη μαγεία και την επιστήμη, οι οποίες πιστεύουν ότι η ροή της φύσης είναι σταθερή και δεν μπορεί ν’ αλλάξει από τα πάθη και τα καπρίτσια ορισμένων όντων, παρά μόνο εάν αυτοί οι αμετάβλητοι νόμοι μπουν σε μηχανική λειτουργία. Αυτό στη μαγεία είναι απλά υπο­ θετικό, ενώ στην επιστήμη είναι κατηγορηματικό. Είναι επίσης γεγονός ότι η μαγεία ασχολείται με τα πνεύματα, που είναι προ­ σωπικοί μεσάζοντες κατά τη θρησκεία. Η μαγεία όμως συμπεριφέρεται σ’ αυτούς όπως στα άψυχα όντα, γι’ αυτό τους εξαναγκά­ ζει ή τους πιέζει, αντί να συμβιβάζεται και να προσπαθεί να τους εξευμενίσει, όπως συμβαίνει στη θρησκεία. Η μαγεία θεωρεί ότι οι απρόσωπες δυνάμεις που ελέγχουν τον κόσμο εξουσιάζουν όλα τα ανθρώπινα ή θεϊκά όντα και είναι δυνατό να ευνοήσουν κά­ ποιον, αν αυτός κάνει τις κατάλληλες τελετές προφέροντας τις ανάλογες λέξεις. Στην αρχαία Αίγυπτο, για παράδειγμα, οι μάγοι είχαν τη δύναμη να επιβάλλουν τις επιθυμίες τους ακόμη και στους θεούς, και αν αυτοί δεν υπάκουαν, οι μάγοι μπορούσαν να τους καταστρέψουν. Μερικές φορές μάλιστα, ο μάγος απειλούσε ότι θα σκόρπιζε τα κόκαλα του Όσιρη ή θα αποκάλυπτε τον ιερό του θρύλο, αν ο θεός δεν υπάκουε. Στην Ινδία επίσης του σήμερα, η μεγάλη Ινδική τριάδα του Βράχμα, του Βισνού και του Σίβα, βρίσκεται κάτω από τη θέληση των μάγων, οι οποίοι ασκούν τέ­ τοια επίδραση πάνω στις ισχυρές θεότητες, ώστε αυτές να υπα­ κούνε πειθήνια στους μάγους και να εκτελούν τις εντολές τους στη γη και στον ουρανό. Πάλι στην Ινδία λένε το εξής: «Ολό­ κληρο το σύμπαν υπακούει στους θεούς' οι θεοί υπακούν στα μά­ για (mantras)' τα μάγια στους Βραχμάνες' οι Βραχμάνες λοιπόν είναι οι θεοί μας». Αυτή η ριζική διαφορά αρχής μεταξύ της μαγείας και της θρησκείας εξηγεί ικανοποιητικά την αδυσώπητη εχθρότητα, με την οποία, από παλιά ο ιερέας κυνήγησε το μάγο. Η υπεροπτική αυτάρκεια του μάγου, η αλαζονική συμπεριφορά του στις ανώτε­ ρες δυνάμεις και η αδιάντροπη απαίτησή του να ασκεί εξουσία πάνω σ’ αυτές, οδήγησε στην επανάσταση του ιερέα, ο οποίος, XI

μ*: τη φοβερή αντίληψη που είχε για τη θεϊκή δύναμη και τη σε­ μνή στάση του απέναντι της, θεωρούσε αυτού του είδους τις απαι­ τήσεις και τη διαγωγή ασέβεια και βλάσφημο σφετερισμό των προνομίων που ανήκουν μόνο στο θεό. Και μερικές φορές, υπο­ ψιαζόμαστε την ύπαρξη ταπεινών κινήτρων που υποδαυλίζουν αυτή την εχθρότητα. Ο ιερέας ισχυριζόταν ότι ήταν ο πραγματι­ κός μεσάζοντας, ο αληθινός μεσολαβητής ανάμεσα στο θεό και στον άνθρωπο και αναμφίβολα τα ενδιαφέροντα και οι ευαισθη­ σίες του βλάπτονταν συχνά από έναν πρακτικό αντίπαλο, ο οποίος κήρυττε ένα δρόμο πολύ πιο σίγουρο και εύκολο για την απόχτηση της ευτυχίας, από το ανώμαλο και γλιστερό μονοπάτι της θεϊκής εύνοιας. Αυτός ο ανταγωνισμός, που γνωρίζουμε πολύ καλά, εμφανί­ ζεται κάπως αργά στην ιστορία της θρησκείας. Αρχικά το λει­ τούργημα του ιερέα και του μάγου ήταν ένα και το αυτό ή, για να μιλήσουμε καλύτερα, δεν είχε ξεχωρίσει το ένα από το άλλο. Ο άνθρωπος τότε, για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς του, επεδίωκε την εύνοια των θεών ή των πνευμάτων με προσευχές και Ουσίες, παράλληλα όμως έκανε μαγικές τελετές και πρόφερε λέ­ ξεις με την ελπίδα ότι θα έφερνε το ποθητό αποτέλεσμα χωρίς τη βοήθεια του θεού ή του διαβόλου. Δηλαδή έκανε θρησκευτικές και μαγικές τελετές ταυτόχρονα' ψέλλιζε προσευχές και μαγικούς ύμνους μαζί και δεν έδινε ιδιαίτερη σημασία σ’ αυτή του τη θεω­ ρητική ασυνέπεια, αφού με το μαγικό ραβδί μπορούσε να έχει αυτό που επιθυμούσε. Περιπτώσεις συγχώνευσης ή σύγχυσης της μαγείας με τη θρησκεία συναντήσαμε ήδη στην πρακτική των Μελανησιών και άλλων λαών. Αυτή η σύγχυση μαγείας και θρησκείας παρατηρήθηκε ακόμη και σε λαούς που είχαν φτάσει σε υψηλό επίπεδο πολιτι­ σμού και επικρατούσε στην αρχαία Ινδία και στην αρχαία Αίγυ­ πτο' απλώνεται επίσης και μεταξύ των Ευρωπαίων χωρικών ακόμη και σήμερα. Από έναν εξαίρετο λόγιο της Σανσκριτικής μαθαίνουμε ότι στην αρχαία Ινδία «η τελετή προσφοράς θυσιών σε πολύ παλιά εποχή, για την οποία έχουμε λεπτομερή πληροφό­ ρηση, είχε το πνεύμα της πιο πρωτόγονης μαγείας». Μιλώντας για τη σημασία της μαγικής στην Ανατολή, και ιδιαίτερα στην Αίγυπτο, ο Καθηγητής Μασπερό σημειώνει ότι: «η λέξη μαγεία δεν πρέπει να παίρνει την ταπεινωτική έννοια, η οποία έρχεται σχεδόν αναπόφευκτα στο μυαλό του σημερινού ανθρώπου. Η αρ­ χαία μαγεία ήταν ο θεμέλιος λίθος της θρησκείας. Ο πιστός που

επιθυμούσε την εύνοια του θεού δεν είχε άλλο τρόπο επιτυχίας, παρά μόνο να εκβιάσει τη θεότητα κι αυτό μπορούσε αποκλει­ στικά να επιτευχθεί με ορισμένες τελετές, θυσίες, προσευχές και ψαλμωδίες, που ο ίδιος ο θεός τού είχε υποδείξει και ο οποίος, με αυτόν τον τρόπο, ήταν αναγκασμένος να κάνει ό,τι του ζητούσε ο πιστός». Την ίδια σύγχυση ιδεών, το ίδιο ανακάτεμα θρησκείας και μαγείας, συναντούμε και στους αμαθείς της σύγχρονης Ευρώπης. Έτσι, στη Γαλλία λέγεται ότι: «η πλειονότητα των χωρικών εξα­ κολουθεί να πιστεύει ότι ο ιερέας ασκεί μια μυστική και ακατα­ μάχητη δύναμη πάνω στα στοιχεία της φύσης. Απαγγέλλοντας ορισμένες προσευχές, που μόνο αυτός γνωρίζει και έχει το δι­ καίωμα να πει, μετά την απαγγελία των οποίων όμως πρέπει να ζητήσει άφεση αμαρτιών, μπορεί, σε περίπτωση κινδύνου, να στα­ ματήσει ή ν’ αλλάξει για μια στιγμή τους αιώνιους νόμους του φυσικού κόσμου. Οι άνεμοι, οι καταιγίδες, το χαλάζι και η βροχή υπακούουν στην προσταγή και θέλησή του. Η φωτιά επί­ σης εξαρτιέται απ’ αυτό και οι φλόγες της πυρκαγιάς σταματούν μπροστά στα λόγια του». Για παράδειγμα, οι Γάλλοι χωρικοί πί­ στευαν, ίσως και μέχρι σήμερα πιστεύουν, ότι οι ιερείς μπορού­ σαν να κάνουν ειδικές ιεροτελεστίες, όπως τη Λειτουργία του Αγίου Πνεύματος, τόσο αποτελεσματικές και θαυματουργές, που δεν τις σταματούσε ούτε η θεία θέληση' έτσι, ο Θεός ήταν ανα­ γκασμένος να ικανοποιήσει αυτό το αίτημα, έστω κι αν ήταν απε­ ρίσκεπτο κι ενοχλητικό. Δεν υπήρχε ιδέα ασέβειας ή ανευλάβειας στο μυαλό αυτών που ζητούσαν να πάρουν τη βασιλεία των ουρα­ νών με αυτές τις ασυνήθιστες ιεροτελεστίες. Οι κοσμικοί ιερείς, γενικά, αρνούνταν να κάνουν τη Λειτουργία του Αγίου Πνεύμα­ τος, αλλά οι καλόγηροι, και ιδιαίτερα οι μοναχοί Καπουτσίνοι, δεν είχαν κανέναν ενδοιασμό μπροστά στις παρακλήσεις των ανήσυχων και ταλαιπωρημένων χωρικών. Ο εξαναγκασμός που οι Καθολικοί χωρικοί πιστεύουν ότι ασκεί ο ιερέας πάνω στη θεό­ τητα, φαίνεται να είναι μια ακριβής αντιστοιχία της δύναμης που οι αρχαίοι Αιγύπτιοι απέδιναν στους μάγους τους. Επίσης, για να πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα, σε μερικά χωριά της Προβηγκίας ο ιερέας θεωρείται ότι κατέχει την ικανότητα ν’ απομακρύνει τις καταιγίδες. Αυτό βέβαια δεν μπορεί να το κάνει κάθε ιερέας και σε μερικά χωριά, όταν αλλάζει ο πάστορας, οι ενορίτες ανυπομονούν να μάθουν αν ο καινούργιος έχει αυτή τη δύναμη (pouder), όπως τη λένε. Έτσι, με το πρώτο σημάδι μιας βαριάς καταιγίδας. 83

τον καλούν να το αποδείξει εξορκίζοντας τα απειλητικά σύννεφα, κι αν το αποτέλεσμα ανταποκρίνεται στις ελπίδες τους, ο νέος ποιμένας κερδίζει τη συμπάθεια και την εκτίμηση του ποιμνίου του. Σε μερικές ενορίες, όπου η δύναμη του βοηθού είναι μεγαλύ­ τερη, σ’ αυτό το θέμα, από του εφημέριου, δημιουργείται ένταση στις σχέσεις τους, με αποτέλεσμα ο επίσκοπος ν’ αναγκαστεί να μεταθέσει τον εφημέριο σε άλλη εκκλησία. Οι χωρικοί πάλι της Γασκωνίας πιστεύουν ότι για να εκδικηθούν τους εχθρούς τους οι κακοί άνθρωποι, παρακινούν έναν ιερέα να κάνει μια λειτουρ­ γία που ονομάζεται Λειτουργία του Αγίου Σεκαίρ. Πολλοί λίγοι ιερείς γνωρίζουν αυτή τη λειτουργία, αλλά κι απ’ αυτούς που τη γνωρίζουν, τα τρία τέταρτα δεν τη λένε για τίποτα στον κόσμο' μόνο οι πραγματικά κακοί ιερείς τολμούν να κάνουν αυτή τη φρι­ χτή τελετή και να είστε βέβαιοι ότι αυτή θα τους βαρύνει πολύ κατά την τελευταία τους μέρα. Κανένας εφημέριος ή επίσκοπος ούτε ακόμη κι ο αρχιεπίσκοπος του Auch μπορεί να τους συγχω­ ρήσει' αυτό το δικαίωμα ανήκει μόνο στον Πάπα της Ρώμης. Η Λειτουργία του Αγίου Σεκαίρ γίνεται μόνο μέσα σε μια καταστραμμένη ή εγκαταλειμμένη εκκλησία, όπου κουκουβάγιες αθυμούν και κρώζουν και νυχτερίδες πετούν στο λυκόφως, όπου κοι­ μούνται οι τσιγγάνοι τη νύχτα και χερσαίοι βάτραχοι κάθονται κάτω απ’ το βεβηλωμένο βωμό. Εκεί έρχεται τη νύχτα ο κακός ιερέας με το φως της αγάπης και μόλις γίνει έντεκα η ώρα, αυτός αρχίζει να μουρμουρίζει τη λειτουργία ανάποδα και σταματάει, όταν τα ρολόγια σημάνουν μεσάνυχτα. Η αγάπη του επιδρά όπως του ιερέα. Η όστια, που αυτός ευλογεί, είναι μαύρη κι έχει τρία σημάδια. Ο ιερέας δεν πίνει κρασί, αλλά αντί γι’ αυτό πίνει νερό από ένα πηγάδι, όπου έχουν ρίξει το σώμα ενός αβάπτιστου νη­ πίου. Κάνει επίσης το σημείο του σταυρού στο έδαφος με το αρι­ στερό του πόδι, καθώς και πολλά άλλα πράγματα, που δεν μπορεί να τα δει ένας καλός Χριστιανός χωρίς να τυφλωθεί, να κουφαθεί και να βουβαθεί για όλη του τη ζωή. Αλλά ο άνθρωπος για τον οποίο έγινε η λειτουργία σβήνει σιγά σιγά και κανένας δεν μπο­ ρεί να πει τι συμβαίνει με αυτόν' ακόμη και οι γιατροί δεν μπο­ ρούν να κάνουν τίποτε, γιατί δεν ξέρουν ότι αυτός αργοπεθαίνει εξαιτίας της Λειτουργίας του Αγίου. Αν και η φύση της μαγείας είναι τέτοια που ν’ ανακατεύεται και να συγχωνεύεται με τη θρησκεία σε πολλές χώρες και για πολλά χρόνια, υπάρχουν μερικοί λόγοι που μας κάνουν να σκεφτούμε ότι αυτό δεν είναι κάτι πρωτόγονο και ότι υπήρξε εποχή, 84

όπου ο άνθρωπος χρησιμοποιούσε μόνο τη μ1

ρούμι: λοιπόν να συγχωρήσουμε τον πρωτόγονο άνθρωπο για την πίστη του στη σύμπτωση ως άμεσο αποτέλεσμα και ως την καλύ­ τερη δυνατή απόδειξη της επίδρασης της τελετής. Οι τελετουρ­ γίες επίσης που γίνονταν το πρωί για να βοηθήσουν στην ανα­ τολή του ήλιου, κι αυτές που γίνονταν την άνοιξη, για να ξυπνή­ σει η γη από το χειμωνιάτικο ύπνο, φαίνεται ότι πετύχαιναν, του­ λάχιστον στις εύκρατες ζώνες, γιατί σ’ αυτές τις περιοχές ο ήλιος ανατέλλει κάθε πρωί από την ανατολή και κάθε χρόνο η ανοιξιά­ τικη γη στολίζεται μ’ έναν καταπράσινο μανδύα. Ο πρακτικός λοιπόν βάρβαρος με τα συντηρητικά του ένστικτα έκανε πως δεν άκουγε τις πανουργίες του θεωρητικού αμφισβητία, του ριζοσπα­ στικού φιλοσόφου, ο οποίος ισχυριζόταν ότι η ανατολή του ήλιου καθώς και η άνοιξη δεν μπορούσαν να επηρεάζονται από συγκε­ κριμένες τελετές, ημερήσιες ή ετήσιες, και ότι ο ήλιος θα συνέ­ χιζε να βγαίνει καθώς και τα δέντρα ν’ ανθίζουν, έστω κι αν οι τελετές έπαυαν για λίγο ή σταματούσαν τελείως. Αυτές τις σκεπτικιστικές αμφιβολίες τις απέκρουε ο άλλος με αγανάκτηση και πε­ ριφρόνηση, γιατί τις θεωρούσε σαν αέρινες ονειροφαντασίες, ανατρεπτικές της πίστης και διαψευσμένες από την πείρα. «Υπάρ­ χει τίποτα πιο απλό, έλεγε, απ’ το ν’ ανάψω ένα φτηνό κερί στη γη και τότε ο ήλιος ν’ ανάψει τη μεγάλη του φωτιά στον ουρανό; Θα ήμουν ευχαριστημένος να ξέρω, αν εγώ ντυνόμουν στα πρά­ σινα την άνοιξη, θα έκαναν και τα δέντρα μετά το ίδιο; Αυτά τα γεγονότα είναι γνωστά στον καθένα και σ’ αυτά εγώ στηρίζομαι. Είμαι ένας απλός πρακτικός, όχι ένας από τους θεωρητικούς σας, που ψιλολογούν και κομματιάζουν τη λογική. Οι θεωρίες και το θεωρητικό συμπέρασμα είναι καλά και μπορείτε να έχετε όσες αντιρρήσεις θέλετε, αρκεί να τις κρατάτε για τον εαυτό σας και να μην τις μεταφέρετε βέβαια στην καθημερινή πρακτική. Αλλά, για να ξέρω πού βρίσκομαι, πρέπει να μένω προσκολλημένος στα γεγονότα». Η πλάνη αυτής της αιτιολόγησης είναι για μας προφα­ νής, γιατί συμβαίνει να ασχολούμαστε με γεγονότα που εδώ και πολύ καιρό έχουμε ξεκαθαρίσει στο μυαλό μας. Αλλά σε μια δια­ φωνία της ίδιας διαμέτρου πάνω σε γεγονότα που είναι ακόμη υπό συζήτηση, ένα Βρετανικό ακροατήριο θα έδινε δίκιο σ’ αυτόν που τα επιχειρήματά του θα φαίνονταν πιο σίγουρα, όχι, ίσως, ιδιαίτερα φωτεινά ή σκοτεινά, αλλά εντελώς κατανοητά και πρα­ κτικά. Αν λοιπόν τέτοιου είδους επιχειρηματολογία μπορεί να περάσει ανάμεσά μας, χρειάζεται ν’ αναρωτηθούμε πώς έπειθε τον πρωτόγονο άνθρωπο; ι)2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΚΑΙΡΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΔΙΑ ΤΗΣ ΜΑΓΕΙΑΣ

1. Ο Δημόσιος Μάγος. Ο αναγνώστης μπορεί να θυμάται ότ βυθιστήκαμε στο λαβύρινθο της μαγείας από τη θεωρία των δύο διαφορετικών τύπων ημίθεου. Αυτό είναι το νήμα που οδήγησε τα δισταχτικά βήματά μας μέσω του λαβύρινθου προς τα έξω και μας έφερε τελικά σ’ ένα πιο υψηλό επίπεδο από όπου, αφού στα­ ματήσαμε για λίγο, μπορούμε να δούμε πίσω μας το μονοπάτι που έχουμε κιόλας περάσει και μπροστά μας έναν πιο μεγάλο και δύ­ σκολο δρόμο που έχουμε ακόμη να διαβούμε. Συμπερασματικά λοιπόν οι δύο τύποι των ημίθεων μπορούν εύκολα να χωριστούν στους θρησκευτικούς και στους μαγικούς, αντίστοιχα. Στον πρώτο τύπο, ένα ον, διαφορετικό και ανώτερο από τον άνθρωπο, υποτίθεται ότι μπαίνει για κάποιο μεγαλύτερο ή μικρότερο χρονικό διάστημα σ’ ένα ανθρώπινο σώμα εκδηλώ­ νοντας την υπερφυσική του δύναμη και γνώση με θαύματα και προφητείες δια μέσου του σώματος, στο οποίο καταδέχτηκε να κατοικήσει προσωρινά. Αυτός ο τύπος μπορεί με σιγουριά να ονο­ μαστεί εμπνευσμένος ή ενσαρκωμένος ημίθεος και σ’ αυτή την περίπτωση το ανθρώπινο σώμα είναι απλά ένα εύθραυστο, γήινο δοχείο, γεμάτο με θεϊκό και αθάνατο πνεύμα. Από την άλλη μεριά, ένας ημίθεος του μαγικού είδους δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ένας άνθρωπος, που διαθέτει σε ασυνήθιστα υψηλό βαθμό δυνάμεις, τις οποίες τα περισσότερα άτομα νομίζουν ότι έχουν, αλλά σε πιο μικρό βαθμό' γιατί στις πρωτόγονες κοινωνίες δεν υπάρχει σχε­ δόν κανείς που να μην ανακατεύεται με τη μαγεία. Επομένως, ‘>3

επειδή ένας ημίθεος του πρώτου ή του εμπνευσμένου τύπο») αντλεί τις θεϊκές του δυνάμεις από μια θεότητα, που διάλεξε να κρύψει την ουράνια ακτινοβολία της πίσω από ένα σκοτεινό προ­ σωπείο γήινης λάσπης, ένας ημίθεος του δεύτερου τύπου αντλεί τις εξαιρετικές του δυνάμεις από μιαν ορισμένη σωματική συγγέ­ νεια με τη φύση. Δεν είναι απλά ο αποδέκτης ενός θείου πνεύμα­ τος. Όλη του η ύπαρξη, με την ψυχή και το σώμα, είναι τόσο τέλεια συγχρονισμένη με την αρμονία του κόσμου, ώστε ένα άγ­ γιγμα του χεριού του ή μια στροφή του κεφαλιού του μπορούν να στείλουν κραδασμούς σε ολόκληρο το σύμπαν, ενώ, αντίθετα, ο θεϊκός οργανισμός του είναι πολύ ευαίσθητος σε τέτοιες λεπτές αλλαγές του περιβάλλοντος, οι οποίες θα άφηναν τους κοινούς θνητούς τελείως ανεπηρέαστους. Αλλά η γραμμή ανάμεσα στους δύο αυτούς τύπους του ημίθεου, την οποία μπορούμε να τραβή­ ξουμε καθαρά στη θεωρία, είναι δύσκολο να χαραχτεί στην πράξη κι έτσι, σε ό,τι ακολουθήσει δε θα επιμείνω πάνω σ’ αυτό το θέμα. Παρατηρήσαμε ότι η τέχνη της μαγείας στην πρακτική μπο­ ρεί να εφαρμοστεί για το καλό είτε μονωμένων ατόμων είτε ολό­ κληρης της κοινότητας και σύμφωνα με την κατεύθυνσή της στο ένα ή στο άλλο απ’ αυτά τα δύο αντικείμενα μπορεί να πάρει το όνομα ιδιωτική ή δημόσια μαγεία. Έχω επίσης επισημάνει ότι ο δημόσιος μάγος κατέχει μία θέση μεγάλης επιρροής, από την οποία, αν είναι συνετός και ικανός άνθρωπος, μπορεί να προχω­ ρήσει βήμα με βήμα στο αξίωμα του αρχηγού ή βασιλιά. Έτσι, μια μελέτη της δημόσιας μαγείας οδηγεί σε μια εξήγηση της βα­ σιλείας κατά τους παλιούς χρόνους, αφού στην άγρια και βάρ­ βαρη κοινωνία πολλοί αρχηγοί και βασιλιάδες φαίνεται να χρεωστούν, σε μεγάλο βαθμό, την εξουσία τους στην εκτίμηση που είχαν ως μάγοι. Μεταξύ των αντικειμένων δημόσιας χρήσης, που η μαγεία με την εφαρμογή της προσπαθεί να εξασφαλίσει, το πιο βασικό είναι η επάρκεια τροφής. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν στις προηγούμενες σελίδες φανερώνουν ότι οι προμηθευτές τροφής - ο κυνηγός, ο ψαράς, ο αγρότης- όλοι καταφεύγουν σε μαγικά, για να επιτύχουν τους ποικίλους σκοπούς τους' αλλά ενεργούν μόνο (ος μονωμένα άτομα για το καλό το δικό τους και των οικογενειών τους, παρά ως δημόσιοι λειτουργοί για το καλό όλης της κοινό­ τητας. Είναι λοιπόν διαφορετικά, όταν οι ιεροτελεστίες γίνονται όχι από τους κυνηγούς, τους ψαράδες, τους αγρότες, αλλά από επαγγελματίες μάγους για το γενικό συμφέρον. Στην πρωτόγονη 94

κοινωνία όμως, όπου η ομοιομορφία της απασχόλησης είναι κα­ νόνας και ο διαχωρισμός σε ποικίλες τάξεις εργατών δεν έχει γί­ νει ακόμη αισθητός, κάθε άντρας, λίγο πολύ, είναι μάγος για τον εαυτό του' κάνει μαγικά για το καλό το δικό του και για το κακό των εχθρών του. Ένα μεγάλο βήμα όμως προς τα εμπρός σημειώ­ θηκε, όταν δημιουργήθηκε η ιδιαίτερη τάξη των μάγων' όταν δη­ λαδή ξεχώρισε ένας αριθμός αντρών με ξεκάθαρο σκοπό να χρη­ σιμοποιούν τις ικανότητές τους για όφελος όλης της κοινότητας, εφόσον αυτές απέβλεπαν στη θεραπεία ασθενειών, στην πρό­ γνωση του μέλλοντος, στη ρύθμιση του καιρού ή σε κάθε αντι­ κείμενο γενικής χρησιμότητας. Η αδυναμία των μέσων, που χρη­ σιμοποιούσαν οι περισσότεροι από αυτούς τους πρακτικούς για να ολοκληρώσουν το σκοπό τους, δεν πρέπει να μας εμποδίσει να δούμε την τεράστια σπουδαιότητα του θεσμού. Εδώ υπάρχει ένα σώμα ανθρώπων, που έφτασε τελικά στις ανώτερες βαθμίδες της κοινωνίας των αγρίων από τη σκληρή ανάγκη να κερδίσει την τροφή του. Σ’ αυτή τη μερίδα ανθρώπων, οι άλλοι όχι μόνο επέτρεψαν, αλλά κι έδωσαν θάρρος να ερευνήσει τους μυστικούς δρόμους της φύσης περιμένοντας τ’ αποτελέσματα. Ήταν λοιπόν καθήκον και συμφέρον αυτών των αντρών να γνωρίζουν περισσό­ τερα από τους συνανθρώπους τους, να γνωρίζουν οτιδήποτε θα μπορούσε να βοηθήσει τον άνθρωπο στη δύσκολη πάλη του με τη φύση, οτιδήποτε θα μπορούσε να καταπραΰνει τους πόνους του και να παρατείνει τη ζωή του. Οι ιδιότητες των φαρμάκων και των ορυκτών, τα αίτια της βροχής και της ξηρασίας, του κεραυ­ νού και της αστραπής, η αλλαγή των εποχών, οι φάσεις του φεγ­ γαριού, τα ημερήσια και ετήσια ταξίδια του ήλιου, οι κινήσεις των άστρων, το μυστήριο της ζωής και του θανάτου, όλα αυτά πρέπει να διέγειραν το θαυμασμό των πρώτων αυτών φιλοσόφων και να τους ώθησαν να βρουν λύσεις σε προβλήματα, που, αναμ­ φίβολα, συχνά απασχολούσαν την προσοχή τους εξαιτίας των ενοχλητικών απαιτήσεων των πελατών τους, οι οποίοι περίμεναν απ’ αυτούς όχι απλά να καταλάβουν, αλλά και να ρυθμίσουν τη μεγάλη πορεία της φύσης για το καλό του ανθρώπου. Το γεγονός ότι οι πρώτες τους διώξεις απέτυχαν δεν μπόρεσε να βοηθή­ σει. Η αργή και ατέλειωτη προσέγγιση στην αλήθεια αποτελείται από υποθέσεις που σχηματίζονται και εξετάζονται συνεχώς κι απ’ αυτές άλλες γίνονται δεκτές, γιατί ταιριάζουν τη στιγμή εκείνη, κι άλλες απορρίπτονται. Οι απόψεις για τα φυσικά αίτια που υπο­ στήριζαν οι μάγοι φαίνονται οπωσδήποτε σ’ εμάς ψεύτικες και

παράλογες, για την εποχή τους όμως ήταν σωστές υποθέσεις, αν και δεν είχαν ακόμη περάσει από τον έλεγχο της πείρας. Το έπα­ θλο βέβαια της γελοιότητας και της κατηγορίας ανήκει όχι σ’ εκείνους που επινόησαν αυτές τις πρωτόγονες θεωρίες, αλλά σ’ εκείνους που παρέμειναν πεισματικά προσκολλημένοι σ’ αυτές, ενώ είχαν βρεθεί άλλες καλύτερες. Είναι σίγουρο ότι ποτέ άλλοτε άνθρωποι δεν είχαν πιο δυνατά κίνητρα για την επιδίωξη της αλήθειας παρά αυτοί οι μάγοι. Κάποια επίδειξη των γνώσεών τους ήταν απόλυτα απαραίτητη για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους' ένα μοναδικό λάθος που θα φανερωνόταν, ίσως να τους στοίχιζε τη ζωή. Αυτό, χωρίς αμφιβολία, τους οδήγησε να εξαπατούν, για να καλύπτουν την άγνοιά τους' αλλά αυτό το ίδιο πάλι τους έδωσε το πιο δυνατό κίνητρο, για ν’ αντικαταστήσουν την ψεύτικη γνώση με την αληθινή, γιατί, αν θέλει κανείς να φαίνεται ότι γνω­ ρίζει κάτι, ο καλύτερος τρόπος είναι να το γνωρίσει πραγματικά. Ενώ όμως δίκαια μπορούμε ν’ απορρίψουμε τις υπερβολικές φιλο­ δοξίες των μάγων και να καταδικάσουμε την απάτη που διέπραξαν στο ανθρώπινο γένος, από την άλλη διαπιστώνουμε ότι ο αρχικός θεσμός αυτής της τάξης των ανθρώπων προκάλεσε ένα ανυπολό­ γιστο καλό στην ανθρωπότητα. Αυτοί ήταν οι άμεσοι πρόγονοι όχι μόνο των γιατρών και των χειρούργων μας, αλλά και των ερευνητών και εξερευνητών μας σε κάθε κλάδο της φυσικής επι­ στήμης. Αυτοί άρχισαν το έργο, που οι διάδοχοί τους ολοκλήρω­ σαν ένδοξα και ευεργετικά, μετά από αιώνες' και αν λοιπόν το ξεκίνημα εκείνο ήταν φτωχό και αδύνατο, αυτό πρέπει να καταλο­ γιστεί στις αναπόφευκτες δυσκολίες που περιστοίχιζαν το μονο­ πάτι της γνώσης παρά στη φυσική ανικανότητα ή στην εκούσια απάτη των αντρών εκείνων. 2. Ο Έλεγχος της Βροχής δια της Μαγείας. Το σπουδαιό­ τερο από τα πράγματα που κάνει ο δημόσιος μάγος για το καλό της φυλής είναι να ελέγχει τον καιρό και ιδιαίτερα να εξασφαλί­ ζει επαρκή πτώση βροχής. Το νερό είναι πολύ βασικό στοιχείο για τη ζωή και στις περισσότερες χώρες η παροχή του ρυθμίζεται από τις βροχοπτώσεις. Χωρίς βροχή η βλάστηση μαραίνεται, τα ζ(όα και οι άνθρωποι φθίνουν και πεθαίνουν. Γι’ αυτό στις πρωτό­ γονες κοινωνίες ο βροχοποιός είναι μία σπουδαία προσωπικότη­ τα' συχνά μάλιστα υπάρχει ιδιαίτερη τάξη μάγων, για να κανονί­ ζει την παροχή ουράνιου νερού και οι μέθοδοι που χρησιμοποι­ ούν, για ν’ ασκήσουν τα καθήκοντά τους, βασίζονται συνήθως στην αρχή της ομοιοπαθητικής ή μιμητικής μαγείας. Κάν θέλουν %

να προκαλέσουν βροχή, μιμούνται αυτή ραντίζοντας μι: νερό ή παρασταίνοντας τα σύννεφα, ενώ, αν θέλουν να σταματήσουν τη βροχή και να φέρουν ξηρασία, αποφεύγουν το νερό και καταφεύ­ γουν στη θερμότητα και στη φωτιά για να στεγνώσουν την υγρα­ σία. Παρόμοιες προσπάθειες δεν περιορίζονται, όπως ίσως φα­ ντάζεται ο καλλιεργημένος αναγνώστης, μόνο στους γυμνούς ιθα­ γενείς των θερμών χωρών, όπως είναι η Κεντρική Αυστραλία και μερικά μέρη της Ανατολικής και Νότιας Αφρικής, όπου συχνά για ολόκληρους μήνες ο ανελέητος ήλιος χτυπάει από ένα γαλά­ ζιο και ασυννέφιαστο ουρανό πάνω στην καψαλισμένη και σχι­ σμένη γη, αλλά είναι ή τείνουν να είναι και στους πολιτισμένους λαούς της Ευρώπης με το υγρό κλίμα. Έτσι τώρα θ’ απεικονίσω αυτά με παραδείγματα από τη δημόσια και ιδιωτική μαγεία. Σ’ ένα χωριό λοιπόν, κοντά στην πόλη Ντόρπατ της Ρωσίας, όταν ήθελαν πολύ να βρέξει, τρεις άντρες συνήθιζαν να σκαρφα­ λώνουν στα έλατα ενός παλιού ιερού άλσους. Ο ένας απ’ αυτούς χτυπούσε έναν κάδο ή ένα μικρό βαρέλι με σφυρί, για να μιμηθεί τον κεραυνό' ο δεύτερος χτυπούσε δύο δαδιά μεταξύ τους κι έκανε τις φλόγες να πετούν για να μιμηθεί την αστραπή, ενώ ο τρίτος, τον οποίο ονόμαζαν «βροχοποιό», είχε μια δέσμη κλωνάρια, που τα βουτούσε σ’ ένα δοχείο με νερό και ράντιζε τριγύρω. Για να βάλουν επίσης τέλος στην ξηρασία και να φέρουν βροχή, γυναί­ κες και κορίτσια του χωριού Πλόσκα συνήθιζαν να πηγαίνουν τη νύχτα γυμνές στα σύνορα του χωριού κι εκεί να χύνουν στο έδα­ φος νερό. Στο μεγάλο νησί Αλμαχέρα ή Τζιλόλο, δυτικά της Νέας Γουινέας, ένας μάγος προκαλεί βροχή βυθίζοντας το κλαδί ενός συγκεκριμένου δέντρου σε νερό και σκορπίζοντας την υγρασία απο το βρεγμένο κλωνάρι πάνω στη γη. Στη Νέα Βρετανία ο βροχοποιός τυλίγει μερικά φύλλα ερπυστικού φυτού με κόκκινες και πράσινες ραβδώσεις σε μια μπανανόφλουδα, νοτίζει το δέμα με νερό και το θάβει' μετά μιμείται με το στόμα του το πιτσίλισμα της βροχής. Στους Ινδιάνους Ομάχα της Βόρειας Αμερικής, όταν το σιτάρι αρχίζει να μαραίνεται από την έλλειψη βροχής, τα μέλη της ιερής Κοινωνίας Μπούφαλο γεμίζουν ένα μεγάλο δοχείο με νερό και χορεύουν τέσσερις φορές γύρω του. Μετά ένας απ’ αυ­ τούς πίνει λίγο νερό και το φτύνει στον αέρα σχηματίζοντας λε­ πτό αφρό σε απομίμηση ομίχλης ή ψιχάλας. Έπειτα αναποδογυ­ ρίζει το δοχείο χύνοντας έτσι το νερό στο έδαφος' τότε οι χορευ­ τές πέφτουν κάτω και πίνουν νερό λασπώνοντας συνάμα τα πρό­ σωπά τους. Ί'κλικιί ραντίζουν στον αέρα σχηματίζοντας μια λκ‘ >7

πτή ομίχλη. Με αυτό τον τρόπο σώζεται το σιτάρι. Την άνοιξη οι Natchez της Βόρειας Αμερικής συνήθιζαν να συγκεντρώνονται, για να ζητήσουν από τους μάγους ευνοϊκό καιρό για τη σοδειά τους. Εάν είχαν ανάγκη από βροχή, οι μάγοι νήστευαν και χό­ ρευαν έχοντας στο στόμα τους πίπες γεμάτες νερό. Οι πίπες αυτές ήταν διάτρητες, όπως είναι το στόμιο σ’ ένα ποτιστήρι και μέσα από τις τρύπες ο βροχοποιός φύσαγε νερό προς το μέρος εκείνο του ουρανού, όπου είχαν μαζευτεί τα πιο βαριά σύννεφα. Αν όμως ζητούσαν καλοκαιρία, ο μάγος σκαρφάλωνε στη στέγη της καλύ­ βας του και με απλωμένα χέρια φυσούσε με όλη του τη δύναμη κάνοντας νόημα στα σύννεφα ν’ απομακρυνθούν. Στην Κεντρική Angoniland πάλι, όταν δε βρέχει την κατάλληλη εποχή, οι άνθρω­ ποι επισκευάζουν αυτό που λέγεται ναός της βροχής. Καθαρίζουν τον τόπο από τα χορτάρια και ο αρχηγός χύνει μπύρα σ’ ένα δο­ χείο, που θάβεται στη γη, ενώ λέει: «Chauta, Κύριέ μας, έχεις οκληρύνει την καρδιά σου απέναντι μας, τι θέλεις να κάνουμε; Πραγματικά πρέπει να χαθούμε. Στείλε στα τέκνα σου βροχή, εκεί είναι η μπύρα που σου δώσαμε». Τότε όλοι πίνουν από την μπύρα που έμεινε, ακόμη και τα παιδιά. Μετά παίρνουν κλαδιά από τα δέντρα και χορεύουν τραγουδώντας, για να βρέξει. Όταν επιστρέφουν στο χωριό, βρίσκουν στο κατώφλι ενός σπιτιού ένα δοχείο με νερό, το οποίο έχει αφήσει μια γριά’ βυθίζουν σ’ αυτό τα κλαδιά τους, τα σηκώνουν ψηλά και κουνώντας τα σκορπίζουν τις σταγόνες στον αέρα. Μετά απ’ αυτό είναι βέβαιο ότι η βροχή θα έλθει μέσα σε βαριά σύννεφα. Σ’ αυτές τις πρακτικές βλέπουμε ένα συνδυασμό θρησκείας και μαγείας' γιατί το ράντισμα με τα κλαδιά είναι μια καθαρά μαγική τελετή, αλλά η προσευχή για τη βροχή και η προσφορά της μπύρας είναι καθαρά θρησκευτικές ιεροτελεστίες. Στη φυλή Mara της Βόρειας Αυστραλίας ο βροχο­ ποιός πηγαίνει σε μια μικρή λίμνη και τραγουδάει πάνω απ’ αυτή το μαγικό του τραγούδι. Μετά παίρνει λίγο νερό στις χούφτες του, το ρουφάει και στη συνέχεια το φτύνει σε διάφορες κατευθύν­ σεις. Έπειτα ρίχνει νερό σε όλο του το σώμα, τινάζεται και επι­ στρέφει ήσυχος πια στον καταυλισμό, πιστεύοντας ότι σε λίγο θα βρέξει. Οι Άραβας ιστορικός Makrizi περιγράφει μια μέθοδο για να σταματήσει η βροχή, η οποία, όπως αναφέρουν, σώζεται στους νομάδες Alqamar στο Hadramaut. Έκοβαν δηλαδή το κλαδί ενός ορισμένου δέντρου της ερήμου, το άναβαν και μετά ράντιζαν μι: νερό το κλαδί που καιγόταν. Ύστερα απ’ αυτό η ορμή της βροχής μετριαζόταν, όπως ακριβώς το νερό, το οποίο 9Χ

έπεφτε πάνο) στον πυραχτωμένο δαυλό. Μερικές φυλές των Ανα­ τολικών Angamis του Μάνιπουρ λένε ότι κάνουν μια παρόμοια τελετή με σκοπό να φέρουν το αντίθετο αποτέλεσμα. Εδώ ο αρχη­ γός τοποθετεί έναν αναμμένο δαυλό στον τάφο κάποιου που κάηκε και σβήνει το δαυλό με νερό, ενώ προσεύχεται να βρέξει. Σ’ αυτή την περίπτωση το σβήσιμο της φωτιάς με νερό, που είναι μια μί­ μηση βροχής, δυναμώνει από την επίδραση του πεθαμένου, ο οποίος, επειδή κάηκε, είναι φυσικό να περιμένει τη βροχή, για να δροσίσει το καψαλισμένο του κορμί και να καταπραΰνει τους πόνους του. Εκτός όμως από τους Άραβες και άλλοι λαοί έχουν χρησι­ μοποιήσει τη φωτιά ως μέσο, για να σταματήσουν τη βροχή. Έ ­ τσι, οι Sulka της Νέας Βρετανίας πυραχτώνουν πέτρες και μετά τις βάζουν κάτω από τη βροχή ή πετάνε στον αέρα καυτή στάχτη. Με αυτό τον τρόπο πιστεύουν ότι σύντομα θα σταματήσει να βρέχει, γιατί στη βροχή δεν αρέσει να καίγεται από καυτές πέτρες ή στάχτες. Οι Telugus στέλνουν ένα μικρό κορίτσι γυμνό έξω στη βροχή μ’ ένα πυραχτωμένο ξύλο στο χέρι, το οποίο δείχνει στη βροχή’ κι αυτό υποτίθεται ότι είναι ένας τρόπος για να σταματή­ σει να βρέχει. Στο Port Stephens της Νέας Νότιας Ουαλίας οι μάγοι συνήθιζαν ν’ απομακρύνουν τη βροχή πετώντας στον αέρα πυραχτωμένα ραβδιά, ενώ συγχρόνως φύσαγαν και φώναζαν. Κάθε μέλος της φυλής Anula στη Βόρεια Αυστραλία μπορεί να σταμα­ τήσει τη βροχή θερμαίνοντας απλά μια πράσινη βέργα και μαστι­ γώνοντας με αυτή τον αέρα. Σε καιρό μεγάλης ξηρασίας οι Dieri της Κεντρικής Αυστρα­ λίας θρηνούν δυνατά τη φτώχεια και την πείνα τους καλώντας τα πνεύματα των μακρινών προγόνων τους, που ονομάζουν Muramuras, να τους δώσουν τη δύναμη να φέρουν βροχοπτώσεις, γιατί πιστεύουν ότι τα σύννεφα είναι σώματα, όπου μέσα τους μαζεύεται η βροχή με τις τελετές τις δικές τους ή των γειτονικών φυλών δια μέσου όμως των Mura-muras. Ο τρόπος που χρησιμοποιούν, για να πάρουν τη βροχή από τα σύννεφα, είναι ο ακόλουθος: σκάβουν ένα λάκκο δώδεκα πόδια βάθος και οχτώ με δέκα πόδια φάρδος και πάνω του κατασκευάζουν από κορμούς και κλαδιά δέντρων μια καλύβα σε σχήμα κώνου. Στη συνέχεια ένας γέρος με υψηλό αξίωμα τρυπά μ’ ένα μυτερό πυρόλιθο και ματώνει δύο μάγους, οι οποίοι υποτίθεται ότι έχουν πάρει κάποια ειδική έμπνευση από τους Muras-muras και το αίμα τους στάζοντας κάτω από τους αγκώνες τους πέφτει πάνω στους άντρες που είναι συνω-

σχισμένοι μέσα στην καλύβα. Συγχρόνως οι δύο άντρες που αιμορραγούν πετάνε χούφτες χώμα τριγύρω, από το οποίο άλλο κολλάει πάνω στο σώμα των συντρόφων τους, εκεί που υπάρχουν πιτσίλες από αίμα, και άλλο πλανιέται στον αέρα πιστεύοντας ότι το αίμα αντιπροσωπεύει τη βροχή, ενώ το χώμα τα σύννεφα. Στη διάρκεια της τελετής τοποθετούνται δύο μεγάλες πέτρες στη μέση της καλύβας, για να συγκεντρώσουν τα σύννεφα και να προαναγ­ γείλουν τη βροχή. Τότε οι ματωμένοι μάγοι μεταφέρουν τις δύο πέτρες δέκα με δεκαπέντε μίλια μακριά και τις βάζουν όσο μπο­ ρούν πιο ψηλά, στο πιο ψηλό δέντρο, ενώ οι υπόλοιποι μαζεύουν γύψο, τον τρίβουν καλά και τον πετάνε μέσα σ’ ένα λάκκο με νε­ ρό. Αυτό το βλέπουν οι Mura-muras και αμέσως ο ουρανός γεμίζει σύννεφα. Τελικά οι άντρες, μικροί και μεγάλοι, περικυκλώνουν την καλύβα και σκύβοντας τη χτυπούν με τα κεφάλια τους, που τα χρησιμοποιούν σαν έμβολα. Έτσι πιέζοντας διαπερνούν την καλύβα και βγαίνουν από την άλλη μεριά επαναλαμβάνοντας αυτή τη διαδικασία μέχρι να κατεδαφιστεί η καλύβα. Σ’ αυτό τους το έργο απαγορεύεται να χρησιμοποιήσουν τα χέρια τους, αλλά όταν παραμείνουν χοντροί κορμοί, επιτρέπεται να τους τραβήξουν με τα χέρια. «Όταν διαπερνούν την καλύβα με τα κεφάλια τους, σημαίνει ότι διαπερνούν τα σύννεφα, ενώ η πτώση της καλύβας συμβολίζει τις βροχοπτώσεις». Είναι επίσης φανερό ότι η τοπο­ θέτηση πολύ ψηλά στα δέντρα των δύο μεγάλων λίθων, που αντι­ προσωπεύουν τα σύννεφα, είναι ένας τρόπος για να κάνουν τα πραγματικά σύννεφα ν’ ανεβούν ψηλά στον ουρανό. Οι Dieri, πά­ λι, πιστεύουν ότι η μεμβράνη από την περιτομή των νεαρών δια­ θέτει μεγάλη δύναμη για να φέρει βροχή. Γι’ αυτό το Μεγάλο Συμβούλιο της φυλής έχει πάντοτε στη διάθεσή του ένα μικρό αριθμό από μεμβράνες έτοιμες για χρήση, που φυλάγονται προσε­ χτικά, τυλιγμένες σε φτερά, μαζί με το λίπος άγριου σκύλου και τοπικού φιδιού. Η γυναίκα σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται να δει ν’ ανοίγεται αυτό το δέμα. Με το τέλος της τελετής η μεμ­ βράνη θάβεται, γιατί η δύναμή της έχει εξαντληθεί. Αφού πέσει βροχή, μερικοί άντρες της φυλής υποβάλλονται σε χειρουργική επέμβαση, κατά την οποία κόβεται δέρμα από το στήθος και τα μπράτσα τους μ’ ένα μυτερό πυρόλιθο. Τότε χτυπάνε ελαφρά την πληγή μ’ ένα πλατύ ξύλο, για ν’ αυξήσουν τη ροή του αίματος και στη συνέχεια τρίβουν πάνω της κόκκινη ώχρα. Έτσι δημιουργούνται πληγές. Ο λόγος που προβάλλουν οι ιθαγενείς γι’ αυτή την πρακτική είναι ότι με τον τρόπο αυτό εκφράζουν τις ευχαρι­ 100

στίες τους στη βροχή και ότι υπάρχει σχέση μεταξύ της βροχής και των πληγών. Η εγχείρηση, προφανώς, δεν είναι οδυνηρή, γιατί κατά τη διάρκειά της ο ασθενής γελάει και αστειεύεται, ενώ τα μικρά παιδιά συνωστίζονται γύρω του και περιμένουν υπομονε­ τικά τη σειρά τους. Μετά την επέμβαση τρέχουν μακριά και τρα­ γουδώντας προβάλλουν τα μικρά τους στήθη για να πέσει πάνω τους. η βροχή. Την επόμενη όμως μέρα δε φαίνονται και τόσο ευ­ χαριστημένοι, γιατί οι πληγές τους έχουν σκληρύνει και πονούν. Στην Ιάβα όταν ζητάνε να βρέξει, μερικές φορές, δυο άντρες χτυ­ πιούνται μ’ ευλύγιστα ραβδιά, μέχρι ν’ αρχίσει το αίμα να κυλάει στην πλάτη τους. Το αίμα αυτό που ρέει αντιπροσωπεύει τη βροχή και, χωρίς αμφιβολία, πιστεύουν ότι με αυτό τον τρόπο θα την κάνουν να πέσει στη γη. Οι άνθρωποι του Egghiou, μιας πε­ ριοχής της Αβησσυνίας, συνήθιζαν να δίνουν αιματηρές μάχες ο ένας με τον άλλο, χωριό με χωριό, για μια βδομάδα κάθε Γενάρη, για να προκαλέσουν βροχοπτώσεις. Πριν όμως από μερικά χρόνια ο αυτοκράτορας Μενελίκ απαγόρευσε το έθιμο' αλλά τον επόμενο χρόνο η βροχή ήταν ανεπαρκής και η λαϊκή κατακραυγή τόσο μεγάλη, που ανάγκασε τον αυτοκράτορα να υποχωρήσει. Επέ­ τρεψε λοιπόν να ξαναρχίσουν οι αιματηρές μάχες, αλλά να γίνο­ νται μόνο δύο μέρες το χρόνο. Ο συγγραφέας, που μας αναφέρει αυτό το έθιμο, θεωρεί ότι σ’ αυτές τις περιπτώσεις το αίμα που χύνεται αποτελεί ένα είδυς εξευμενιστικής θυσίας προς τα πνεύ­ ματα που ελέγχουν τη βροχή' ίσως όμως, όπως στην Αυστραλία και στην Ιάβα, αυτές οι τελετές να είναι μια μίμηση της βροχής. Οι προφήτες επίσης του Βάαλ, όταν ήθελαν να προξενήσουν βρο­ χή, κόβονταν με μαχαίρι, μέχρι ν’ αρχίσει να τρέχει αίμα και εί­ ναι πιθανό η πράξη αυτή να βασίζεται στην ίδια αρχή. Υπάρχει μια πλατιά πίστη, ότι τα δίδυμα παιδιά ασκούν μα­ γική δύναμη πάνω στη φύση και ιδιαίτερα στη βροχή και στον καιρό. Αυτή η περίεργη πρόληψη επικρατεί κυρίως ανάμεσα στους Ινδιάνους της Βρετανικής Κολομβίας και συχνά τους έχει οδηγήσει να επιβάλουν ορισμένους ασυνήθιστους περιορισμούς ή ταμπού στους γονείς των διδύμων, αν και η ακριβής έννοια αυ­ τών των περιορισμών είναι γενικά σκοτεινή. Οι Ινδιάνοι λοιπόν Tsimshian της Βρετανικής Κολομβίας πιστεύουν ότι οι δίδυμοι ελέγχουν τον καιρό, γι’ αυτό προσεύχονται στον άνεμο και στη βροχή λέγοντας τα εξής: «Ηρέμησε, ανάπνευσε από τους διδύ­ μους». Πιστεύουν επίσης ότι πάντοτε εκπληρώνονται οι επιθυμίες των διδύμων κι όλοι τους φοβούνται, γιατί μπορούν να βλάψουν

ΙΟΙ

τον άνθρωπο που μισούν και ακόμη να προσελκύσουν το σολομό και το ψάρι olachen ή candle-fish κι έτσι είναι γνωστοί με το όνομα που σημαίνει «δημιουργοί αφθονίας». Κατά τη γνώμη των Ινδιάνων Kwakintl της Βρετανικής Κολομβίας, οι δίδυμοι αποτελούν μεταμόρφωση του σολομού, γι’ αυτόν το λόγο ίσως δεν πλη­ σιάζουν το νερό από φόβο μήπως ξαναγίνουν ψάρια. Στην παι­ δική τους ηλικία μπορούν να καλέσουν τον άνεμο με κινήσεις των χεριών τους και μπορούν να φέρουν καλό ή κακό καιρό, ενώ κουνώντας ένα μεγάλο ξύλινο κρόταλο μπορούν να θεραπεύσουν ασθένειες. Οι Ινδιάνοι Nootka, επίσης της Βρετανικής Κολομ­ βίας, πιστεύουν ότι οι δίδυμοι έχουν κάποια σχέση με τους σολο­ μούς, γι’ αυτό ίσως οι δίδυμοί τους δεν πιάνουν σολομό και δεν τρώνε ή δεν αγγίζουν το φρέσκο ψάρι. Αυτοί έχουν τη δύναμη να προκαλέσουν καλοκαιρία ή κακοκαιρία, καθώς και βροχή, βά­ φοντας τα πρόσωπά τους μαύρα και ξεπλένοντάς τα’ αυτό αντι­ προσωπεύει ίσως τη βροχή που πέφτει από τα μαύρα σύννεφα. Οι Ινδιάνοι Shuswap, όπως και οι Τόμσον, συνδέουν τους διδύ­ μους με την γκρίζα αρκούδα και τους ονομάζουν «νεαρές γκρίζες αρκούδες». Σύμφωνα με αυτούς, οι δίδυμοι είναι προικισμένοι με υπερφυσικές δυνάμεις σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Ιδιαί­ τερα μάλιστα μπορούν να φέρουν καλοκαιρία ή κακοκαιρία. Πα­ ράγουν βροχή ρίχνοντας νερό από ένα κοφίνι στον αέρα, φέρνουν καλοκαιρία κουνώντας ένα μικρό πλατύ κομμάτι ξύλου, που είναι δεμένο με σπάγγο σ’ ένα μπαστούνι, και σηκώνουν καταιγίδα στρώνοντας κάτω κλαδιά από έλατα. Οι Baronga, μια φυλή των νέγρων Μπαντού που ζουν στις ακτές Delagoa Bay της Νοτιο-ανατολικής Αφρικής, αποδίνουν στους διδύμους τις ίδιες δυνάμεις επιρροής στις καιρικές συνθή­ κες. Έτσι, ονομάζουν Tilo, που σημαίνει ουρανός, τη μητέρα των διδύμων και τα δίδυμα, παιδιά του ουρανού. Όταν το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο, που θεωρούνται βροχεροί μήνες, δε βρέξει και αυτοί απειλούνται από την ξηρασία και την πείνα, ενώ όλη η φύ­ ση, που επί έξι μήνες καιγόταν και καψαλιζόταν από έναν καυτό ήλιο πάνω σ’ έναν ξάστερο ουρανό, περιμένει διψασμένη την πο­ θητή ανοιξιάτικη βροχή της Νότιας Αφρικής, οι γυναίκες κάνουν τελετές, για να φέρουν τη μακρινή βροχή στην ξεραμένη γη. Έ­ τσι γυμνώνονται εντελώς και φοράνε ζώνες και καλύμματα κεφα­ λιού από χόρτα ή κοντά μισοφόρια από τα φύλλα ενός ιδιαίτερου είδους ερπυστικού φυτού. Ντυμένες με τον τρόπο αυτό βγάζουν παράξενες κραυγές και τραγουδούν άσεμνα τραγούδια, ενώ τριγυ102

ρίζυυν από τη μία πηγή στην άλλη, τις οποίες και καθαρίζουν από τις λάσπες και τις ακαθαρσίες, που έχουν μαζευτεί σ’ αυτές. Οι πηγές μπορεί να ειπωθεί ότι είναι απλά τρύπες στην άμμο, όπου υπάρχει λίγο στάσιμο, θολό και ανθυγιεινό νερό. Οι γυναί­ κες πρέπει επίσης να επισκευάσουν το σπίτι μιας από τις κουμπά­ ρες τους που γέννησε δίδυμα και να καταβρέξουν την ίδια με νε­ ρό, το οποίο φέρνουν μέσα σε μικρές κανάτες. Στη συνέχεια προ­ χωρούν τραγουδώντας με διαπεραστικές φωνές τα αυτοσχέδια τραγούδια τους και χορεύοντας άσεμνα. Κανένας άντρας δεν επι­ τρέπεται να δει τις γυναίκες αυτές κατά τη διάρκεια της τελετής κι αν κατά τύχη συναντήσουν κάποιον, τον ξυλοκοπούν και τον σπρώχνουν στο πλάι. Αφού καθαρίσουν τις πηγές, πρέπει να πάνε στο ιερό άλσος και να ρίξουν νερό στους τάφους των προγόνων τους, ενώ πολλές φορές συμβαίνει έπειτα από διαταγή του μάγου να πάνε και να ρίξουν νερό στους τάφους των διδύμων, γιατί πι­ στεύεται ότι ο τάφος ενός διδύμου πρέπει να είναι πάντα υγρός' γι’ αυτό και κανονικά θάβουν τους διδύμους κοντά σε λίμνη. Εάν όλες τους οι προσπάθειες να φέρουν βροχή αποδειχτούν μάταιες, θα θυμηθούν ότι κάποιος δίδυμος είναι θαμμένος σε ξηρό μέρος, στην πλαγιά ενός λόφου. Σ’ αυτή την περίπτωση ο μάγος λέει: «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ουρανός είναι πύρινος. Πάρτε το σώμα του και σκάψτε έναν τάφο στην όχθη της λίμνης». Αυτές υπακούνε αμέσως στις διαταγές του, γιατί πιστεύουν ότι είναι ο μόνος τρόπος να φέρουν τη βροχή. Μερικά από τα προηγούμενα γεγονότα υποστηρίζουν δυ­ νατά μια ερμηνεία, την οποία έδωσε ο Καθηγητής Όλντεμπεργκ για τους κανόνες που πρέπει να τηρεί ένας Βραχμάνας, όταν μα­ θαίνει ένα συγκεκριμένο ύμνο από την αρχαία Ινδική συλλογή, γνωστή ως Σαμαβέντα. Ο ύμνος, που φέρνει το όνομα Σακβάρι, πίστευαν ότι έχει μέσα του τη δύναμη του όπλου του Ίντρα, τον κεραυνό- εξαιτίας λοιπόν της τρομερής κι επικίνδυνης δύναμής του, ο τολμηρός μαθητής που δοκίμαζε να τον μάθει έπρεπε ν’ απομονωθεί από τους συντρόφους του και ν’ αποτραβηχτεί από το χωριό στο δάσος. Εκεί παρέμενε από ένα μέχρι δώδεκα χρόνια, ανάλογα με τους διάφορους νομομαθείς κι έπρεπε να τηρήσει ορι­ σμένους κανόνες ζωής ανάμεσα στους οποίους ήταν οι ακόλουθοι: Έπρεπε να έρχεται σ’ επαφή με το νερό τρεις φορές την ημέρα, να φοράει μαύρα ρούχα και να τρώει μαύρη τροφή, ενώ, όταν έβρεχε, δεν έπρεπε ν’ αναζητάει καταφύγιο, αλλά να κάθεται στη βροχή και να λέει: «Το νερό είναι το τραγούδι Σακβάρι». Όταν 103

πάλι άστραφτε, έλεγε: «Ο Μεγάλος Μοναδικός κάνει μεγάλο θό­ ρυβο». Δεν έπρεπε να διασχίσει ένα ποτάμι χωρίς να βραχεί' απα­ γορευόταν επίσης ν’ ανεβεί σε πλοίο, εκτός εάν η ζωή του βρι­ σκόταν σε κίνδυνο, αλλά ακόμη και τότε έπρεπε πρώτα να βραχεί και μετά ν’ ανεβεί στο πλοίο, «γιατί στο νερό», έλεγε το ρητό, «βρίσκεται η δύναμη του τραγουδιού Sakvari». Όταν τελικά του δινόταν η άδεια να μάθει το τραγούδι, έπρεπε πρώτα να βουτήξει τα χέρια του σ’ ένα δοχείο με νερό, μέσα στο οποίο ήταν τοποθε­ τημένα όλων των ειδών τα λουλούδια. Εάν λοιπόν κάποιος εκτελούσε όλες αυτές τις εντολές, έλεγαν ότι ο θεός της βροχής Parjanya θα έστελνε βροχή όποτε αυτός ο άνθρωπος επιθυμούσε. Εί­ ναι επομένως φανερό, όπως σωστά μας αποδείχνει ο Καθηγητής Όλντεμπεργκ, ότι «όλοι αυτοί οι κανόνες έχουν σκοπό να φέρουν το Βραχμάνα σ’ επαφή με το νερό, να τον κάνουν σύμμαχο των δυνάμεων του νερού και συγχρόνως να τον προστατέψουν απ’ αυ­ τές τις δυνάμεις. Τα μαύρα ενδύματα και η μαύρη τροφή έχουν επίσης την ίδια σημασία. Κανείς δεν αμφιβάλλει ότι αυτά συνδέο­ νται με τα σύννεφα της βροχής, όταν κυρίως θυμάται πως για να προκαλεσουν βροχή θυσίαζαν ένα μαύρο θύμα λέγοντας: «είναι μαύρο, γιατί τέτοια είναι η φύση της βροχής». Ένα άλλο πάλι μαγικό για τη βροχή είναι η ακόλουθη φράση: «Αυτός φοράει ένα μαύρο ένδυμα, με ρέλι επίσης μαύρο, γιατί τέτοια είναι η φύση της βροχής». Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε ότι στον κύκλο των ιδεών και των θεσμών της Βεδικής σχολής διατηρήθηκαν ορισμένες μαγικές εφαρμογές τής πολύ μακρινής αρ­ χαιότητας, οι οποίες είχαν σκοπό να προετοιμάσουν το βροχοποιό για το αξίωμά του και να τον αφιερώσουν σ’ αυτό». Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι, όπου είναι επιθυ­ μητό ένα αντίθετο αποτέλεσμα, η πρωτόγονη λογική επιβάλλει στον ειδικό μάγο του καιρού ν’ ακολουθήσει ακριβώς τους αντί­ θετους κανονισμούς. Στο τροπικό νησί Ιάβα, στο οποίο η πλούσια βλάστηση δηλώνει αφθονία βροχοπτώσεων, οι τελετές για την πτώση βροχής είναι σπάνιες, είναι όμως συνηθισμένες οι τελετές για την κατάπαυσή της. Όταν κάποιος πρόκειται να κάνει μια μεγάλη γιορτή κατά την περίοδο των βροχών κι έχει καλέσει πολ­ λούς ανθρώπους, πηγαίνει σ’ ένα μάγο ειδικό του καιρού και του ζητάει να «κρατήσει τα σύννεφα, ώστε αυτά να μην κατέβουν χα­ μηλά». Εάν ο μάγος συμφωνήσει να εξασκήσει τις επαγγελματι­ κές του δυνάμεις, αρχίζει να ρυθμίζει τη συμπεριφορά του με βάση ορισμένους κανόνες, μόλις φύγει ο πελάτης του. Πρέπει δη­ 104

λαδή να νηστέψρ και να μην πια ούτε να λουστεί' το ελάχιστο που 0(χ φάα πρέπα να ιιίναι στεγνό και σι: καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται να έλθει σ’ επαφή με νερό. Ο οικοδεσπότης απ’ την πλευρά του και οι υπηρέτες του, άντρες και γυναίκες, δεν πρέπει να πλύνουν ρούχα ούτε να λουστούν οι ίδιοι, όσο θα διαρκεί η γιορτή' πρέπει επίσης όλοι να τηρούν μια αυστηρή αγνότητα. Ο μάγος πάλι, λίγο πριν αρχίσει η γιορτή, κάθεται στην κρεβατο­ κάμαρά του πάνω σε μια καινούργια ψάθα και μπροστά σ’ ένα μικρό λυχνάρι ψιθυρίζει την ακόλουθη προσευχή ή μαγική ρήση: «Παππού και Γιαγιά Sroekoel» (το όνομα είναι εντελώς τυχαίοσυνήθως χρησιμοποιούν άλλα), «γυρίστε πίσω στη χώρα σας. Η Akkemat είναι η πατρίδα σας. Αφήστε κάτω τον κάδο σας με το νερό και κλείστε τον προσεχτικά, για να μη χυθεί έξω ούτε στα­ γόνα». Συγχρόνως ο μάγος, ενώ προφέρει αυτή την προσευχή, κοιτάζει προς τα πάνω καίγοντας θυμίαμα. Έτσι ο βροχοποιός των Τοράντζας, που ειδικότητά του είναι η απομάκρυνση της βρο­ χής, προσέχει, ώστε να μη βραχεί με νερό πριν, κατά τη διάρκεια ή μετά το τέλος των επαγγελματικών του καθηκόντων. Επίσης δε λούζεται, τρώει με άπλυτα ρούχα, δεν πίνει τίποτα παρά μόνο κρασί από φοίνικα και, αν πρέπει να διασχίσει ποτάμι, προσέχει να μην πατήσει στο νερό. Έχοντας έτσι προετοιμάσει τον εαυτό του για το έργο του έχει χτίσει σ’ έναν ορυζώνα, έξω απ’ το χω­ ριό, μια μικρή καλύβα, όπου συντηρεί μια μικρή φωτιά, η οποία με κανένα τρόπο δεν πρέπει να σβήσει και στην οποία καίει διά­ φορα ξύλα, που υποτίθεται ότι έχουν την ιδιότητα να διώχνουν μακριά τη βροχή. Όσες φορές φαίνεται ότι θα βρέξει, ο μάγος φυσάει προς την κατεύθυνση της βροχής κρατώντας μια δέσμη από φύλλα κι ένα φλοιό δέντρου που έχουν τη δύναμη να διώ­ χνουν τα σύννεφα, όχι από τη χημική τους σύνθεση, αλλά από το όνομά τους, το οποίο τυχαίνει να σημαίνει κάτι ξηρό ή κάτι που εξατμίζεται. Εάν λοιπόν φανούν σύννεφα στον ουρανό, όταν αυτός δουλεύει, παίρνει ασβέστη στις χούφτες του και τον φυσάει προς την κατεύθυνσή τους, γιατί ο ασβέστης, επειδή είναι πολύ ξηρός, μπορεί να διασκορπίσει τα υγρά σύννεφα. Εάν πάλι θέλουν βροχή, το μόνο που έχει να κάνει ο μάγος είναι να ρίξει νερό στη φωτιά του κι αμέσως θ’ αρχίσει να βρέχει ραγδαία. Ο αναγνώστης θα παρατηρεί βέβαια πόσο οι κανόνες στην Ιάβα και Τοράντζα, που έχουν σκοπό να εμποδίσουν τη βροχή, διαφέρουν από τους κανόνες των Ινδιάνων, που έχουν σκοπό να την προκαλέσουν. Ο Ινδιάνος σοφός πρέπει να έρθει σ’ επαφή με 105

το νερό τρεις φορές την ημέρα κανονικά, καθώς επίσης και σε διάφορες εξαιρετικές περιπτώσεις, ενώ ο μάγος της Ιάβα και Τοράντζα δεν πρέπει να τ’ αγγίξει σε καμιά περίπτωση. Ο Ινδιάνος, επίσης, ζει έξω στο δάσος και δε ζητάει καταφύγιο, ακόμα κι όταν βρέχει, ενώ ο μάγος της Ιάβα και Τοράντζα μένει σε σπίτι ή σε καλύβα. Ο ένας δηλώνει τη συμπάθειά του στο νερό αφήνοντας να τον χτυπάει η βροχή στο πρόσωπο και μιλώντας μ’ εκτίμηση γι’ αυτήν, ενώ ο άλλος ανάβει λάμπα ή φωτιά και κάνει ό,τι μπορεί για να διώξει μακριά τη βροχή. Η αρχή επίσης με βάση την οποία ενεργούν και οι τρεις είναι ίδια' καθένας δηλαδή απ’ αυτούς διαθέτοντας ένα είδος παιδικής αφέλειας, ταυτίζει τον εαυτό του με το φαινόμενο που επιθυμεί να προξενήσει. Αυτό είναι η παλιά αυταπάτη ότι το αποτέλεσμα μοιάζει με την αιτία του: εάν θέ­ λουμε υγρό καιρό, πρέπει να είμαστε κι εμείς υγροί' εάν πάλι θέ­ λουμε ξηρασία, πρέπει να είμαστε στεγνοί. Στη Νοτιο-ανατολική Ευρώπη σήμερα γίνονται τελετές με σκοπό τη βροχόπτωση, οι οποίες δεν παραμένουν μόνο στις ίδιες αρχές της σκέψης με τις προηγούμενες, αλλά ακόμα και στις λε­ πτομέρειες μοιάζουν με τις τελετές που γίνονται για τον ίδιο σκοπό από τους Baronga του Delagoa Bay. Οι Έλληνες της Θεσ­ σαλίας και της Μακεδονίας, όταν η ξηρασία διαρκούσε πολύ, συ­ νήθιζαν να στέλνουν μια πομπή παιδιών στα πηγάδια και στις γύρω πηγές. Επικεφαλής της πομπής βάδιζε ένα κορίτσι στολι­ σμένο με λουλούδια, το οποίο, σε κάθε του σταμάτημα, οι σύντρο­ φοί του έραιναν με νερό, ενώ έψελναν μία προσευχή, που απόσπασμά της είναι το ακόλουθο: «Περπερία, ποτισμένη με δροσιά Δρόσισε όλη τη γειτονιά: Από τα δάση ως τη δημοσιά, 'Οπως πηγαίνεις, παρακάλεσε τώρα το Θεό: Θεέ μου, πάνω στην πεδιάδα, Στείλε μας ποτιστική βροχή Για να καρποφορήσουν τα χωράφια Και ν' ανθίσουν τ’ αμπέλια, Για να μεστώσει το σιτάρι Και να πλουτίσουν οι άνθρωποι.»

Σε περίοδο ξηρασίας οι Σέρβοι γυμνώνουν ένα κορίτσι και το ντύνουν από την κορφή μέχρι τα νύχια με χλόη, βότανα και λουλούδια' ακόμη και το πρόσο>πό του σκεπάζεται πίσο> από ένα 106

πράσινο πέπλο. Έτσι μεταμφιεσμένη η νέα με το όνομα Dodola τριγυρίζει στο χωριό μαζί με μια ομάδα κοριτσιών, που σταμα­ τούν μπροστά σε κάθε σπίτι και ενώ η σπιτονοικοκυρά ρίχνει ένα κουβά νερό πάνω στη Dodola που στροβιλίζεται και χορεύει, τα άλλα κορίτσια σχηματίζουν κύκλο γύρω της και τραγουδούν ένα από τα τραγούδια της, όπως είναι το εξής: «Τριγυρίζουμε στο χωριό Τα σύννεφα είναι στον ουρανό' Περπατάμε πιο γρήγορα, Τα σύννεφα κινούνται πιο γρήγορα' Μας προσπεράσανε Κ ι έβρεξαν το σιτάρι και τ’ αμπέλια.»

Στην Πούνα της Ινδίας, όταν θέλουν να βρέξει, τα αγόρια ντύνουν ένα απ’ όλα μόνο με φύλλα και το ονομάζουν Βασιλιά της Βροχής. Έπειτα γυρίζουν το χωριό, από σπίτι σε σπίτι, όπου ο νοικοκύρης ή η γυναίκα του ραντίζει με νερό το Βασιλιά της Βροχής και προσφέρει στην ομάδα διάφορα φαγητά. Όταν έχουν επισκεφτεί όλα τα σπίτια, γυμνώνουν το Βασιλιά της Βροχής από τη στολή των φύλλων και τρώνε ό,τι έχουν μαζέψει. Σε μερικά μέρη της Νότιας και Δυτικής Ρωσίας, το πλύσιμο θεωρείται μαγικό φίλτρο της βροχής. Έτσι συχνά μετά τη λει­ τουργία οι ενορίτες ρίχνουν κάτω τον παπά και τον ραντίζουν με νερό. Άλλες φορές πάλι, κατά τη γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, οι γυναίκες πλένονται όλες μαζί χωρίς να βγάλουν τα ρούχα τους, ενώ συγχρόνως βουτάνε στο νερό μια φιγούρα από κλαδιά, χλόη και βότανα, που υποτίθεται ότι αντιπροσωπεύουν τον άγιο. Στην Κούρσκ, μια επαρχία στη Νότια Ρωσία, όταν θέ­ λουν πολύ τη βροχή, οι γυναίκες πιάνουν έναν ξένο περαστικό και τον πετάνε στο ποτάμι ή τον βρέχουν από την κορφή ως τα νύχια. Αργότερα θα δούμε ότι ένας περαστικός συχνά ταυτίζεται με μια θεότητα ή με κάποια φυσική δύναμη. Έχει γραφτεί επί­ σημα ότι στη διάρκεια της ξηρασίας του 1790 οι χωρικοί του Scheroutz και του Werboutz συγκέντρωσαν όλες τις γυναίκες και τις ανάγκασαν να πλυθούν, για να βρέξει. Μια μαγική ενέργεια των Αρμενίων είναι να ρίχνουν στο νερό τη γυναίκα ενός παπά και να τη ραντίζουν. Οι Άραβες πάλι της Βόρειας Αφρικής ρί­ χνουν έναν ευσεβή, θέλοντας και μη, μέσα σε μια πηγή σαν θερα­ πεία για την ξηρασία και στη Minahassa, μια επαρχία της Βόρειας 107

Κελέβης, ο ιερέας λούζεται σαν γητειά για τη βροχή. Στην Κε­ ντρική Κελέβη, όταν δεν έχει βρέξει για πολύ καιρό και τα κο­ τσάνια του ρυζιού αρχίζουν να ζαρώνουν, πολλοί χωρικοί, ιδιαί­ τερα οι νέοι, πηγαίνουν σ’ ένα κοντινό ρυάκι, όπου, φωνάζοντας δυνατά, βρέχει ο ένας τον άλλο ή τον ραντίζει με καλάμια μπα­ μπού, ενώ πότε πότε μιμούνται την πτώση της βροχής χτυπώντας με τα χέρια τους την επιφάνεια του νερού ή τοποθετώντας σ’ αυτό μια αναποδογυρισμένη κολοκύθα που τη χτυπούν με τα δάχτυλά τους. Οι γυναίκες πάλι, υποτίθεται ότι μερικές φορές μπορούν να προκαλέσουν βροχή οργώνοντας τη γη ή κάνοντας ότι την οργώ­ νουν. Έτσι, οι Pshaws και οι Chewsurs του Καυκάσου έχουν μια τελετή, που την ονομάζουν «οργώνοντας τη βροχή» και την τη­ ρούν σε περιόδους ξηρασίας. Τότε τα κορίτσια μπαίνουν κάτω από το ζυγό ενός άροτρου που το σέρνουν στο ποτάμι και προχω­ ρούν μέσα στο νερό μέχρι τη μέση. Στην Αρμενία επίσης, κορί­ τσια και γυναίκες σε παρόμοιες περιπτώσεις κάνουν το ίδιο. Η πιο μεγάλη από τις γυναίκες ή η γυναίκα του παπά φοράει το ράσο του, ενώ οι υπόλοιπες ντυμένες αντρικά σέρνουν το άροτρο δια μέσου του νερού, αντίθετα στο ρεύμα. Στη Γεωργία, επαρχία του Καυκάσου, όταν η ξηρασία διαρκέσει αρκετά, τα κορίτσια, τα οποία είναι σε ηλικία γάμου, μπαίνουν ανά δύο στο ζυγό ενός βοδιού, που τα ηνία κρατάει ένας ιερέας, κι έτσι ζεμένες περπα­ τούν μέσα σε ποτάμια, λάσπες και έλη, ενώ προσεύχονται, ξεφω­ νίζουν, κλαίνε και γελάνε. Σε μια περιοχή της Τρανσυλβανίας, όταν η γη είναι καψαλιασμένη από την ξηρασία, μερικά κορίτσια βγάζουν τα ρούχα τους και οδηγημένα απο μια μεγάλη γυναίκα, επίσης γυμνή, κλέβουν ένα βολοκόπο και τον μεταφέρουν σ’ ένα ρυάκι διασχίζοντας τα χωράφια, όπου τον ρίχνουν και τον αφή­ νουν να επιπλέει. Στη συνέχεια κάθονται πάνω στο βολοκόπο και ανάβουν σε κάθε γωνιά του μια μικροσκοπική φλόγα για μια ώρα. Τέλος τον αφήνουν στο νερό και γυρίζουν στα σπίτια τους. Μια παρόμοια γητειά βροχής συνηθίζεται σε μερικά μέρη της Ινδίας, όπου γυμνές γυναίκες σέρνουν τη νύχτα μέσα απ’ τα χωράφια ένα άροτρο, ενώ οι άντρες πρέπει να μείνουν μακριά, γιατί η παρου­ σία τους θα χαλάσει τη μαγική ενέργεια. Μερικές φορές τα ξόρκια της βροχής ενεργούν μέσω του νε­ κρού. Ετσι, στη Νέα Καληδονία οι βροχοποιοί, αφού βάφονταν μαύροι, ξέθαβαν έναν πεθαμένο κι έβαζαν τα κόκαλά του σε μια σπηλιά, όπου τα συναρμολογούσαν και κρέμαγαν το σκελετό ΙΟΚ

πάνω στα φύλλα ενός τροπικού δέντρου. Μετά έριχναν νερό πάνω στο σκελετό, το οποίο βέβαια κυλούσε και πάνω στα φύλλα. Μ»; τον τρόπο αυτό πίστευαν ότι η ψυχή του νεκρού έπαιρνε το νερό, το μετέτρεπε σε βροχή και τους την έδινε πάλι. Στη Ρωσία, σύμ­ φωνα με πληροφορία, δεν πάει πολύς καιρός από τότε, οι χωρικοί που βασανίζονταν από την ξηρασία συνήθιζαν να ξεθάβουν το πτώμα κάποιου πνιγμένου και να το βυθίζουν στον πιο κοντινό βάλτο ή λίμνη με την πεποίθηση ότι αυτό θα τους εξασφάλιζε την πτώση της ποθητής βροχής. Το 1868 η προοπτική μιας κακής συγκομιδής εξαιτίας παρατεταμένης ξηρασίας ώθησε τους κατοί­ κους ενός χωριού στην περιφέρεια Tarashchansk να ξεθάψουν το σώμα κάποιου Ρασκόλνικου ή Dissenter, που είχε πεθάνει τον προηγούμενο Δεκέμβριο' και ενώ μερικοί χτυπούσαν το κεφάλι του πτώματος ή ό,τι είχε απομείνει απ’ αυτό, φωνάζοντας «Δώσε μας βροχή!», άλλοι του έριχναν νερό μέσα από ένα κόσκινο. Η ροή του νερού μέσα από το κόσκινο είναι προφανώς μίμηση μιας μπόρας και μας θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο ο Στρεψιάδης του Αριστοφάνη φανταζόταν ότι η βροχή ερχόταν από το Δία. Οι Τοράντζας πάλι μερικές φορές, στην προσπάθειά τους να προκαλέσουν βροχή, κάνουν έκκληση στην ευσπλαχνία του νεκρού. Έτσι στο χωριό Kalingooa υπάρχει ο τάφος ενός διάσημου αρχηγού, παππού του σημερινού, κι όταν η γη υποφέρει από άκαιρη ξηρα­ σία, πηγαίνουν σ’ αυτό τον τάφο και χύνοντας νερό λένε τα εξής: «Παππού, ελέησέ μας' εάν θέλεις να φάμε αυτό το χρόνο, τότε στείλε βροχή». Μετά παίρνουν ένα μπαμπού, τρυπημένο στην κάτω άκρη, το γεμίζουν νερό, το κρεμάνε πάνω απ’ τον τάφο, και, για να στάζει συνέχεια, το ξαναγεμίζουν μέχρι που η βροχή μου­ σκεύει τη γη. Εδώ λοιπόν, όπως και στη Νέα Καληδονία, βρί­ σκουμε τη θρησκεία ανάμεικτη με τη μαγεία, γιατί η προσευχή στο νεκρό αρχηγό, η οποία είναι καθαρά θρησκευτική, αποτελεί και μαγική μίμηση της βροχής στον τάφο του. Είδαμε ακόμη, ότι οι Baronga του Delagoa Bay βρέχουν τους τάφους των προγόνων τους και ιδιαίτερα τους τάφους των διδύμων σαν ξόρκι, για να προκαλέσουν βροχή. Σε μερικές φυλές πάλι Ινδιάνων της περιο­ χής Ορινόκο ήταν έθιμο οι συγγενείς του νεκρού να ξεθάβουν τα κόκαλά του ένα χρόνο μετά την ταφή, να τα καίνε και να σκορ­ πούν τις στάχτες στους ανέμους, γιατί πίστευαν ότι αυτές θα γί­ νονταν βροχή, την οποία θα έστελνε ο πεθαμένος σε αντάλλαγμα της κηδείας του. Οι Κινέζοι επίσης πιστεύουν ότι, εάν μένουν άθαφτα νεκρά σώματα, οι ψυχές των τελευταίων κατόχων τους δεν KW

αισθάνονται άνετα, όταν βρέχει, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τους ζωντανούς ανθρώπους, όταν είναι εκτεθειμένοι χωρίς κατα­ φύγιο στην αγριότητα του καιρού. Αυτές λοιπόν οι δυστυχισμένες ψυχές κάνουν ό,τι μπορούν, για να εμποδίσουν τη βροχή και συ­ χνά το πετυχαίνουν. Μετά επακολουθεί ξηρασία, η πιο φοβερή απ’ όλες τις συμφορές στην Κίνα, γιατί το αποτέλεσμά της είναι κακή σοδειά, έλλειψη τροφής και πείνα. Γι’ αυτό οι Κινέζοι σε περιόδους ξηρασίας συνηθίζουν να θάβουν τα κόκαλα των άταφων νεκρών, με σκοπό να σταματήσουν το κακό και να φέρουν βροχή. Τα ζώα επίσης παίζουν συχνά ένα σημαντικό ρόλο σ’ αυτές τις γητειές του καιρού. Η φυλή Anula της Βόρειας Αυστραλίας συνδέει το πουλί dollar-bird με τη βροχή και το ονομάζουν πουλί της βροχής. Όταν κάποιος έχει το πουλί ως τοτέμ, μπορεί να προκαλέσει βροχή σ’ ένα ορισμένο νερόλακκο με τον εξής τρόπο: πιάνει ένα φίδι, το βάζει ζωντανό μέσα στο νερόλακκο και αφού το κρατήσει μέσα στο νερό αρκετή ώρα, το βγάζει, το σκοτώνει και το βάζει δίπλα στο ρυάκι. Μετά κατασκευάζει μια αψίδα από πράσινα κοτσάνια φυτών, σε μίμηση του ουράνιου τόξου, και τη βάζει πάνω από το φίδι. Ύστερα απ’ όλα αυτά που έχει κάνει, τραγουδάει πάνω από το φίδι και τη μίμηση του ουράνιου τόξου' αργά ή γρήγορα η βροχή θα πέσει. Εξηγούν αυτή τη διαδικασία λέγοντας ότι πολύ παλιά το πουλί dollar-bird είχε για ταίρι του σ’ αυτό το σημείο ένα φίδι, που ζούσε στο νερόλακκο κι έφερνε βροχή φτύνοντας προς τον ουρανό, μέχρι να φανούν τα σύννεφα και το ουράνιο τόξο και να πέσει βροχή. Ένας συνηθισμένος τρόπος για να προκαλέσουν βροχή σε πολλά μέρη της Ιάβας, εί­ ναι να κάνουν μπάνιο σε μία ή σε δύο γάτες, αρσενική και θηλυ­ κή' μερικές φορές τα ζώα μεταφέρονται με συνοδεία μουσικής. Ακόμη και στη Βαταβία μπορείς από καιρό σε καιρό να δεις παι­ διά να τριγυρίζουν για τον ίδιο σκοπό με μία γάτα, την οποία, αφού βουτήξουν σ’ ένα νερόλακκο, την αφήνουν να φύγει. Όταν ένας μάγος Wambugwe στην Ανατολική Αφρική θέλει να φέρει βροχή, παίρνει ένα μαύρο πρόβατο και ένα μαύρο μο­ σχάρι και τα βάζει, όταν λάμπει ο ήλιος, στη στέγη της κοινής καλύβας, όπου οι άνθρωποι μένουν μαζί. Μετά σχίζει τα στομάχια των ζώων, σκορπίζει το περιεχόμενο προς όλες τις κατευθύνσεις και στη συνέχεια χύνει νερό και φάρμακο μέσα σ’ ένα δοχείο' εάν η μαγική ενέργεια πετύχει, το νερό βράζει και η βροχή πέ­ φτει. Αν όμως ο μάγος θέλει να εμποδίσει τη βροχόπτωση, αποτραβιέται στο εσοπερικό της καλύβας κι εκεί χτυπάει έναν 110

ορεινό κρύσταλλο σι: μια νεροκολοκυθιά. Οι Wagogo επίσης, όταν θέλουν να βρέξα, θυσιάζουν μαύρα πουλιά, μαύρο πρόβατο και μαύρη αγελάδα στους τάφους των νεκρών προγόνων τους και ο βροχοποιός φοράει μαύρα ρούχα κατά τη διάρκεια της εποχής των βροχών. Οι μάγοι πάλι της φυλής Matabele, για να προκαλέ-. σουν βροχή, χρησιμοποιούσαν το αίμα και τη χολή ενός μαύρου βοδιού, ενώ σε μια περιφέρεια της Σουμάτρας για τον ίδιο σκοπό όλες οι γυναίκες του χωριού, ελαφριά ντυμένες, πηγαίνουν στο ποτάμι και βαδίζοντας μέσα σ’ αυτό πιτσιλίζουν η μία την άλλη. Ρίχνουν επίσης στο ποτάμι μια μαύρη γάτα, την οποία αφήνουν για λίγο μέσα στο νερό και μετά της επιτρέπουν να βγει στην όχθη κυνηγημένη από τα πιτσιλίσματά της. Κατά την περίοδο της ξηρασίας και οι Garos του Ασσάμ θυσιάζουν μια μαύρη κατσίκα στην κορφή ενός πολύ ψηλού βουνού. Σε όλες αυτές τις περιπτώ­ σεις το χρώμα του ζώου αποτελεί μέρος της μαγείας, γιατί, όταν το ζώο είναι μαύρο, θα μαυρίσει ο ουρανός από τα σύννεφα της βροχής. Έτσι οι Bechuanas καίνε κατά τη νύχτα το στομάχι ενός βοδιού, γιατί λένε ότι: «Ο μαύρος καπνός θα μαζέψει τα σύννεφα και αυτά θα φέρουν βροχή». Οι Timorese πάλι, όταν θέλουν να βρέξει, θυσιάζουν ένα μαύρο γουρούνι στη θεά Γη και, όταν θέ­ λουν καλοκαιρία, θυσιάζουν ένα άσπρο ή κόκκινο στο θεό Ήλιο, ενώ οι Angoni θυσιάζουν ένα μαύρο βόδι, για να βρέξει, κι ένα άσπρο, για να κάνει καλό καιρό. Ανάμεσα στα ψηλά βουνά της Ιαπωνίας είναι μια περιοχή, στην οποία, εάν έχει πολύ καιρό να βρέξει, μια ομάδα χωρικών πηγαίνει με πομπή προς την κοίτη ενός χείμαρρου έχοντας επικεφαλής έναν ιερέα που σέρνει ένα μαύρο σκύλο. Μόλις φτάσουν στο συγκεκριμένο σημείο, δένουν το ζώο σε μια πέτρα και το κάνουν στόχο για τις σφαίρες και τα βέλη τους. Όταν το αίμα του βάψει τα βράχια, οι χωρικοί πετάνε κάτω τα όπλα τους και υψώνουν τις φωνές τους ικετεύοντας τη θεότητα δράκοντα του ποταμού να ρίξει αμέσως ραγδαία βροχή, για να ξεπλύνει το μέρος από το μόλυσμα. Το έθιμο επιβάλλει, σ’ αυτές τις περιστάσεις, να είναι μαύρο το χρώμα του θύματος, για να συμβολίζει τα βροχερά σύννεφα, που οι άνθρωποι αυτοί επιθυμούν' αλλά, αν θέλουν καλοκαιρία, το θύμα πρέπει να είναι άσπρο χωρίς ούτε μια κηλίδα. Η στενή σχέση των βατράχων με το νερό απέδωσε σ’ αυτούς την ιδιότητα των ρυθμιστών της βροχής' συχνά λοιπόν παίζουν το ρόλο τους στα μαγικά που στοχεύουν να φέρουν ραγδαία βροχή από τον ουρανό. Μερικοί Ινδιάνοι του Ορινόκο θεωρούσαν

III

το βάτραχο θεό ή κύριο των νερών, γι’ αυτό και φοβόνταν να τον σκοτώσουν. Είναι μάλιστα γνωστό ότι φύλαγαν βατράχους κάτω από ένα δοχείο και σε περιόδους ξηρασίας τους χτυπούσαν με ραβδιά' αναφέρουν επίσης ότι οι Ινδιάνοι Aymara κατασκευάζουν συχνά ομοιώματα βατράχων και άλλων υδρόβιων ζώων, τα οποία τοποθετούν στις κορυφές των λόφων ως μέσο, για να έρθει βροχή. Οι Ινδιάνοι πάλι Τόμσον της Βρετανικής Κολομβίας, καθώς και μερικοί Ευρωπαίοι, πιστεύουν ότι, αν σκοτώσουν ένα βάτραχο, θα βρέξει. Για τον ίδιο λόγο, στις Κεντρικές Επαρχίες της Ινδίας, οι άνθρωποι της κατώτερης κοινωνικής τάξης δένουν ένα βά­ τραχο σ’ ένα ραβδί, σκεπασμένο από πράσινα φύλλα και κλαδιά του δέντρου nim (Azadirachta Indica) και τον μεταφέρουν από πόρτα σε πόρτα τραγουδώντας: «Βάτραχε, στείλε μας γρήγορα το στολίδι του νερού! Και ωρίμασε το σιτάρι και το κεχρί στα χωράφια.»

Οι Kapus ή Reddis είναι μια μεγάλη κοινωνική τάξη καλ­ λιεργητών και κτηματιών στην Προεδρία του Μαντράς. Όταν λοιπόν δε βρέχει, οι γυναίκες αυτής της κοινωνικής τάξης πιά­ νουν ένα βάτραχο και τον δένουν ζωντανό σ’ ένα καινούργιο λι­ χνιστήρι από μπαμπού. Πάνω σ’ αυτό το λιχνιστήρι ρίχνουν με­ ρικά φύλλα margosa και πηγαίνουν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώ­ ντας: «Η Κυρία βάτραχος πρέπει να κάνει το μπάνιο της. Θεέ της βροχής, δώσε της λίγο νερό». Ενώ λοιπόν οι γυναίκες Kapu τρα­ γουδούν αυτό το τραγούδι, η νοικοκυρά ρίχνει νερό στο βάτραχο και δίνει μια ελεημοσύνη πιστεύοντας ότι έτσι θα βρέξει γρήγορα και θα γεμίσουν οι χείμαρροι. Μερικές φορές, όταν μια ξηρασία διαρκέσει πολύ, οι άνθρω­ ποι, αφού κάνουν πρώτα τη συνηθισμένη αγυρτεία της μιμητικής μαγείας χωρίς αποτέλεσμα, θυμώνουν τόσο πολύ για το χρόνο που έχασαν στ;ς προσευχές, ώστε με απειλές πια και κατάρες ή ακόμη και με εντελώς φυσική δύναμη αποσπούν με τη βία τα νερά του ουρανού από το υπερφυσικό ον που τους τα στέρησε. Σ’ ένα Ιαπω­ νικό χωριό, όταν η τοπική θεότητα έμεινε για πολύ καιρό κουφή στις προσευχές των χωρικών για να βρέξει, αυτοί στο τέλος πέταξαν κάτω το ομοίωμά της και με δυνατές κατάρες το εκσφενδό­ νισαν σ’ ένα δύσοσμο ορυζώνα, λέγοντας: «Εκεί θα μείνεις για ένα διάστημα, για να δούμε πώς θα νιώθεις εσύ, όταν βρεθείς για λίγες μέρες καψαλισμένος κάτω απ’ τον καυτό ήλιο, που καίει τη 112

ζωή σκι σκασμένο χωράφια μ«ς». I»; π»ρόμοιι:ς πι:ριπτ(όσι:ις, οι Fcloupcs της Senogamhia ρίχνουν κάτω τα φι:τ(χ τους k u i, σέρνοντάς τα βίαια στ» χωράφι», τ» βλ»στημούν μέχρι να βρέξει. Οι Κινέζοι r.ivm έμπειροι στην τέχνη της απόκτησης της ουράνιας β»σιλ»:ί»ς ιιιφνιδιαστικά. Έτσι, όταν θέλουν βροχή, κα­ τασκευάζουν έναν πελώριο δράκοντα από χαρτί ή ξύλο, που αντι­ προσωπεύει το θεό της βροχής, και τον περιφέρουν σε πομπή' εάν όμως δε βρέξει, αναθεματίζουν τον ψευτοδράκο και τον σχί­ ζουν σε κομμάτια. Άλλες φορές πάλι, εάν ο θεός δεν τους δώσει βροχή, τον απειλούν και τον χτυπούν ή τον απολύουν δημόσια από το αξίωμα της θεότητας. Από την άλλη μεριά όμως, αν πραγ­ ματοποιηθεί η επιθυμία τους για βροχόπτωση, προάγουν το θεό σε υψηλότερο αξίωμα, με αυτοκρατορικό διάταγμα. Τον Απρίλιο του 1888 οι μανδαρίνοι της Καντώνας προσεύχονταν στο θεό Lung-wong να σταματήσει η αδιάκοπη πτώση της βροχής κι όταν αυτός δεν άκουσε τις παρακλήσεις τους, τον έβαλαν σ’ ένα κρατητήριο για πέντε μέρες. Αυτό είχε ένα σωτήριο αποτέλεσμα. Η βροχή σταμάτησε κι ο θεός ξαναβρήκε την ελευθερία του. Πριν μερικά χρόνια επίσης, κατά τη διάρκεια της ξηρασίας, αυτή την ίδια θεότητα την έδεσαν με αλυσίδες και την εξέθεσαν για μέρες στον ήλιο μέσα στον περίβολο του ναού της, για να μπορέσει να νιώσει και η ίδια την επιτακτική ανάγκη της βροχής. Οι Σιαμαίοι πάλι, όταν θέλουν βροχή, βάζουν τα είδωλά τους κάτω απ’ τον καυτό ήλιο, ενώ, όταν θέλουν ξηρασία, βγάζουν τη στέγη των ναών κι αφήνουν τη βροχή να πέφτει πάνω στα είδωλα, γιατί πιστεύουν ότι η δύσκολη αυτή κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι θεοί θα τους παρακινήσει ν’ ακούσουν τις επιθυμίες των πιστών τους. Ο αναγνώστης ίσως χαμογελάσει με τη μετεωρολογία της Άπω Ανατολής' αλλά και στη σημερινή Χριστιανική Ευρώπη υπάρχουν παρόμοιοι τρόποι για την πρόκληση βροχοπτώσεων. Κατά τα τέλη Απριλίου του 1893, η Σικελία πέρασε μια μεγάλη δοκιμασία από έλλειψη νερού. Η ξηρασία κράτησε έξι μήνες. Ο ήλιος ανάτελλε και βασίλευε καθημερινά μέσα σ’ ένα γαλάζιο και ασυννέφιαστο ουρανό. Οι κήποι Conca d’ Oro, που περιζώνουν το Παλέρμο με μια θαυμάσια ζώνη πράσινου, μαραίνονταν. Η τροφή είχε αρχίσει να λιγοστεύει. Ο κόσμος ανησυχούσε πολύ. Όλες οι δοκιμασμένες μέθοδοι για την πρόκληση βροχής είχαν εφαρμοστεί χωρίς αποτέλεσμα. Πομπές διέσχιζαν τους δρόμους κ»ι τους αγρούς. Άντρες, γυναίκες και παιδιά λέγοντας προσευ­ 113

χές έμεναν ξαπλωμένοι ολόκληρες νύχτες μπροστά στα άγια εί­ δωλά τους. Τ’ αγιασμένα κεριά έκαιγαν μέρα και νύχτα στις εκ­ κλησίες. Στα δέντρα κρέμονταν κλαδιά από βάγια, που είχαν ευλογηθεί την Κυριακή των Βαΐων. Στη Solaparuta, σύμφωνα μ’ ένα πολύ παλιό έθιμο, σκούπιζαν τις εκκλησίες την Κυριακή των Βαΐων και μετά έριχναν τη σκόνη στα χωράφια. Στα συνηθισμένα χρόνια, αυτή η άγια σκόνη φύλαγε τη σοδειά' αλλά εκείνη τη χρονιά, ό,τι κι αν έκαναν δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα. Στο νησί Λευκωσία οι κάτοικοι με γυμνά κεφάλια και ξυπόλυτοι, κουβα­ λούσαν σταυρωμένους μέσα από όλες τις συνοικίες της πόλης και μαστίγωναν ο ένας τον άλλο με σιδερένια μαστίγια. Όλα όμως αποδείχτηκαν μάταια. Ακόμη κι ο μεγάλος Άγιος Φραγκίσκος της Πάολας, ο οποίος κάθε χρόνο έκανε το θαύμα της βροχής και μεταφερόταν κάθε άνοιξη μέσα από τη λαχαναγορά, δεν μπο­ ρούσε ή δεν έκανε τίποτα για να βοηθήσει. Λειτουργίες, εσπερι­ νοί, συναυλίες, φωταψίες, πυροτεχνήματα -τίποτα δεν τον έπειθε. Τελικά οι χωρικοί άρχισαν να χάνουν την υπομονή τους. Οι πε­ ρισσότεροι άγιοι εξορίστηκαν. Στο Παλέρμο, ξεφόρτωσαν τον Άγιο Ιωσήφ σ’ έναν κήπο, για να δει ο ίδιος πώς είχαν τα πράγ­ ματα, κι ορκίστηκαν να τον αφήσουν εκεί, μέσα στον ήλιο, μέχρι να βρέξει! Άλλους αγίους τούς γύριζαν με το πρόσωπο στον τοί­ χο, όπως τα άταχτα παιδιά, ενώ άλλους τους ξέντυναν από τα ωραία τους ρούχα, τους εξόριζαν μακριά από τις ενορίες τους, τους απειλούσαν, τους πρόσβελναν άσχημα και τους βουτούσαν εκεί που έπιναν τα άλογα νερό. Στην Καλτανιζέττα αφαίρεσαν τα χρυσά φτερά από τους ώμους του Αγίου Μιχαήλ του Αρχάγγελου και τα αντικατάστησαν με χάρτινα' του έβγαλαν επίσης τον πορ­ φυρό μανδύα και του φόρεσαν έναν μπαλωμένο. Στη Λικάτα ο προστάτης άγιος, ο Άγιος Άντζελο, πέρασε ακόμα χειρότερα, γιατί τον άφησαν χωρίς κανένα ρούχο' τον έβριζαν, τον φυλάκι­ σαν και τον απειλούσαν με πνιγμό ή κρεμάλα. «Βροχή ή κρεμά­ λα!» του φώναζαν οι οργισμένοι άνθρωποι, καθώς κουνούσαν τις γροθιές τους μπροστά στο πρόσωπό του. Μερικές φορές όμως οι άνθρωποι προσπαθούν να προκαλέσουν την ευσπλαχνία των θεών. Έτσι οι Ζουλού, όταν το σιτάρι τους καίγεται από τον ήλιο, ψάχνουν να βρουν ένα «ουράνιο που­ λί», που το φονεύουν και το ρίχνουν σε μια μικρή λίμνη. Τότε ο ουρανός λιώνει από τρυφερότητα για το θάνατο του πουλιού' «η βροχή είναι ο θρήνος του ουρανού, ένας επικήδειος θρήνος». Στη Ζουλουλάνδη, οι γυναίκες θάβουν μερικές φορές τα παιδιά τους 114

μέχρι το λαιμό μιι, αφού αποτραβηχτούν σ>: κάποια απόσταση, ουρλιάζουν ()λι|1ι:ρρη212

τική πίστη για τη συμπαθητική επίδραση των φύλων πάνω στη βλάστηση, η οποία οδήγησε μερικούς λαούς να παραδοθούν στα πάθη τους σαν ένα μέσο γονιμοποίησης της γης, οδήγησε άλλους να επιτύχουν τον ίδιο σκοπό με τελείως διαφορετικούς τρόπους. Έτσι, από τη στιγμή που έσπερναν τον αραβόσιτο, μέχρι την ώρα που τον θέριζαν, οι Ινδιάνοι της Νικαράγουα ζούσαν αγνά, μένο­ ντας μακριά από τις γυναίκες τους και μάλιστα ακόμα και την ώρα του ύπνου. Δεν έτρωγαν καθόλου αλάτι και δεν έπιναν ούτε κακάο ούτε chicha, το βρασμένο ποτό που γίνεται από αραβόσιτο. Με λίγα λόγια, η εποχή ήταν γι’ αυτούς, όπως παρατηρεί Ισπανός ιστορικός, περίοδος εγκράτειας. Μέχρι και σήμερα, μερικές φυ­ λές Ινδιάνων της Κεντρικής Αμερικής είναι εγκρατείς, γιατί πι­ στεύουν ότι η εγκράτεια αυτή θ’ αυξήσει τη σοδειά τους. Μας πληροφορούν σχετικά ότι οι Ινδιάνοι Κέκτσι, πριν σπείρουν τον αραβόσιτο, κοιμούνται χωριστά από τις γυναίκες τους και δεν τρώνε κρέας για πέντε ημέρες, ενώ οι Λανκουινέρος και Κατζαμπονέρος παρατείνουν την περίοδο αποχής από τις σαρκικές απο­ λαύσεις σε δεκατρείς ημέρες. Για μερικούς Γερμανούς της Τραν­ συλβανίας είναι νόμος, κανένας άντρας να μην κοιμάται με τη γυναίκα του σε όλο το χρονικό διάστημα που θα σπέρνει τα χω­ ράφια του. Ο ίδιος νόμος παρατηρείται και στο Kalotaszeg της Ουγγαρίας' οι άνθρωποι νομίζουν ότι, αν δε διατηρούσαν αυτό το έθιμο, τα σιτηρά θα μούχλιαζαν. Επίσης ένας αρχηγός της φυ­ λής Kekchi της Κεντρικής Αυστραλίας απέχει αυστηρά από τις συζυγικές του σχέσεις όλο το διάστημα που κάνει μαγικές τελετές για την ανάπτυξη των φυτών, γιατί πιστεύει ότι μια παράβαση αυτού του κανονισμού θα εμπόδιζε το σπόρο να βλαστήσει κανο­ νικά. Σε μερικά πάλι νησιά της Μελανησίας, όταν καλλιεργούν αμπέλια διοσκουρίας (yam), οι άντρες κοιμούνται κοντά στους κήπους και δεν πλησιάζουν ποτέ τις γυναίκες τους' εάν μπουν στον κήπο παραβαίνοντας αυτό τον κανονισμό της εγκράτειας, οι καρποί του κήπου θα καταστραφούν. Εάν αναρωτηθούμε γιατί αυτά τα όμοια πιστεύω έπρεπε λο­ γικά να οδηγούν, μεταξύ διαφορετικών λαών, σε τόσο αντίθετους τρόπους διαγωγής, όπως η αυστηρή αγνότητα και η, κατά κάποιο τρόπο, ανοιχτή ασωτία, δε θα χρειαστεί να ψάξουμε μακριά για την αιτία, όπως αυτή παρουσιάζεται στον πρωτόγονο νου. Εάν ο πρωτόγονος άνθρωπος ταυτίζει κάπως τον εαυτό του με τη φύση, εάν αποτυχαίνει να διακρίνει τις παρορμήσεις και τις εξελίξεις μέσα του από τις μεθόδους που υιοθετεί η φύση, για να εξασφα213

λίσα την αναπαραγωγή των φυτών και των ζώων, μπορεί να καταλήξει σ’ ένα από τα δύο συμπεράσματα. Ή λοιπόν αυτός θα συμπεράνει ότι υποχωρώντας στις ορέξεις του θα βοηθήσει στον πολλαπλασιασμό των φυτών και των ζώων ή ίσως φανταστεί ότι η δύναμη με την οποία αρνείται να ξοδέψει ενέργεια στην αναπα­ ραγωγή του είδους του θα σχηματίσει ένα είδος αποθηκευμένης ενέργειας, με την οποία άλλα όντα, είτε φυτά είτε ζώα, θα ωφελη­ θούν, κατά κάποιο τρόπο, στον πολλαπλασιασμό του είδους τους. Έτσι, από την ίδια ωμή φιλοσοφία, από τις ίδιες πρωτόγονες αντιλήψεις για τη φύση και τη ζωή, ο πρωτόγονος ίσως βγάζει, από διαφορετικούς δρόμους, έναν κανονισμό περί ακολασίας ή ασκητισμού. Για τους αναγνώστες που ανατράφηκαν με μια θρησκεία πο­ τισμένη από τον ασκητικό ιδεαλισμό της Ανατολής, η ερμηνεία την οποία έχω δώσει για το νόμο της εγκράτειας, που παρατηρήΟηκε κάτω από ορισμένες συνθήκες στους πρωτόγονους ή άγριους λαούς, ίσως να φαίνεται μακρινή και απίθανη. Ίσως σκεφτούν ότι η ηθική καθαρότητα, που συνδέεται τόσο στενά στο μυαλό τους με την τήρηση ενός τέτοιου νόμου, προσφέρει μια αρκετά ικανοποιητική εξήγηση γι’ αυτήν' ίσως πιστεύουν, μαζί με τον Μίλτωνα, ότι η ίδια η αγνότητα είναι μία ευγενική αρετή και ότι το εμπόδιο που βάζει σε μια από τις πιο δυνατές ορμές της ζωώ­ δους φύσης μας κάνει να ξεχωρίσουν εκείνοι οι οποίοι μπορούν να υπακούσουν σ’ αυτήν ως άνθρωποι που ξεχώρισαν από την αγέλη και τους αξίζει να πάρουν τη σφραγίδα της θεϊκής επιδοκι­ μασίας. Όσο όμως κι αν φαίνεται σ’ εμάς φυσικός αυτός ο τρόπος σκέψης, για τον άγριο είναι τελείως ξένος και πραγματικά ακατα­ νόητος. Εάν σε κάποια ευκαιρία αντισταθεί στο σεξουαλικό έν­ στικτο, αυτό δε γίνεται ούτε από υψηλό ιδεαλισμό ούτε από αιθέ­ ρια φιλοδοξία που πηγάζει από την ηθική καθαρότητα, αλλά προς χάρη κάποιου μακρινού, τέλεια όμως ορισμένου και συγκεκριμέ­ νου σκοπού, για τον οποίο είναι έτοιμος να θυσιάσει την πρόσ­ καιρη ευχαρίστηση των αισθήσεών του. Αν λοιπόν τα πράγματα είναι έτσι ή κάπως έτσι, τα παραδείγματα που έχω παραθέσει είναι αρκετά για να το αποδείξουν. Αυτά δείχνουν ότι, όπου υπάρχει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, το οποίο εκδηλώνεται κυρίως στην ανεύρεση τροφής, συγκρούεται ή φαίνεται να συγκρούεται με το ένστικτο που οδηγεί στον πολλαπλασιασμό του είδους και το πρώτο, ως αρχικό και πιο θεμελιακό, είναι ικανό να κυριαρχή­ σει στο δεύτερο. Mr. λίγα λόγια, ο πρωτόγονος είναι πρόθυμος 214

να περιορίσει τη σεξουαλική του τάση εξαιτίας της τροφής. Ίίνα άλλο θέμα, προς χάρη του οποίου αυτός συγκατανεύει να δείξει την ίδια εγκράτεια, είναι η νίκη σε πόλεμο. Ό χι μόνο ο πολεμι­ στής στο πεδίο της μάχης, αλλά και οι φίλοι του στην πατρίδα συχνά θα χαλιναγωγήσουν τις ορέξεις των αισθήσεών τους από ένα πιστεύω ότι κάνοντας αυτό θα καταβάλουν πιο εύκολα τους εχθρούς τους. Η πλάνη ενός τέτοιου πιστέυω, όπως είναι το πι­ στεύω ότι η αγνότητα του σπορέα οδηγεί στην αύξηση του σπό­ ρου, είναι για εμάς αρκετά σαφής. Ακόμα ίσως, η εγκράτεια και άλλα παρόμοια πιστεύω, μάταια και ψεύτικα, που έχουν επικρα­ τήσει στο ανθρώπινο είδος, δεν είναι άχρηστα για τη στήριξη και ενίσχυση του γένους. Γιατί η δύναμη χαρακτήρα του ατόμου στον αγώνα έγκειται κυρίως στο κουράγιο να θυσιάζει το παρόν για το μέλλον, να παρακάμπτει τους άμεσους πειρασμούς της εφήμερης ευχαρίστησης για πιο μακρινές και διαρκείς πηγές ικα­ νοποίησης. Όσο πιο πολύ εξασκείται αυτή η δύναμη, τόσο πιο τέλειος και πιο δυνατός γίνεται ο χαρακτήρας, μέχρι που οι άν­ θρωποι φτάνουν σ’ έναν τόσο μεγάλο βαθμό ηρωισμού, ώστε απαρνιούνται τις απολαύσεις της ζωής και ακόμα και την ίδια τη ζωή, για να κρατήσουν ή να κερδίσουν άλλες, ίσως ακόμα πιο μελλοντικά, .τις ευλογίες της ελευθερίας και της αλήθειας.

215

ΚΕΦΑΛΑΙΟ XII Ο ΙΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ

I. Η Ντιάνα ως Θεά της Γονιμότητας. Έχουμε δει ότι, σύμ φωνα με μια πλατιά διαδομένη πίστη που δεν είναι χωρίς βάση, τα φυτά αναπαράγουν το είδος τους μέσω της σεξουαλικής ένω­ σης του αρσενικού με το θηλυκό στοιχείο και ότι σύμφωνα με την αρχή της ομοιοπαθητικής ή μιμητικής μαγείας αυτή η αναπα­ ραγωγή υποτίθεται ότι προωθείται από τον πραγματικό ή ψεύτικο γάμο αντρών και γυναικών, που εκείνη την ώρα μεταμφιέζονται σε πνεύματα της βλάστησης. Τέτοια μαγικά δρώμενα, που έχουν παίξει μεγάλο ρόλο στις λαϊκές γιορτές της Ευρώπης και βασί­ ζονται, όπως τελούνται, πάνω σε μια πολύ ακατέργαστη αντίληψη του φυσικού νόμου, είναι σαφές ότι πρέπει να προέρχονται από μία μακρινή αρχαιότητα. Δύσκολα λοιπόν θα κάνουμε λάθος, αν παραδεχτούμε ότι αυτά χρονολογούνται από μια εποχή, κατά την οποία οι πρόγονοι των πολιτισμένων εθνών της Ευρώπης ήταν ακόμα βάρβαροι και ζούσαν βόσκοντας τα κοπάδια τους και καλ­ λιεργώντας σιτηρά σε λωρίδες γης μέσα στα ξέφωτα των μεγάλων δασών, που τότε κάλυπταν το μεγαλύτερο μέρος της ηπείρου από τη Μεσόγειο μέχρι τον Αρκτικό ωκεανό. Αλλά, αν αυτά τα παλιά ξόρκια για την αύξηση των φύλλων και του πράσινου, των λουλουδιών και των καρπών έχουν διατηρηθεί μέχρι τις ημέρες μας με τη μορφή ποιμενικών έργων και διασκεδάσεων, δεν είναι λο­ γικό να υποθέσουμε ότι αυτά λειτούργησαν, σε πιο απλές μορφές, κάπου δύο χιλιάδες χρόνια πριν, στους πολιτισμένους λαούς της αρχαιότητας; Ή, για να το τοποθετήσουμε διαφορετικά, δεν είναι πιθανό οι: ορισμένες γιορτές των αρχαίων ν’ ανακαλύψουμε ίσως 216

αντίστοιχους μι: τους δικούς μας εορτασμούς της Πρωτομαγιάς, της εβδομάδας μετά την Πεντηκοστή και του Μεσοκαλόκαιρου, με τη διαφορά ότι σ’ εκείνα τα χρόνια οι γιορτές δεν είχαν ακόμη καταλήξει σε απλές επιδείξεις και θεάματα, αλλά εξακολουθού­ σαν να είναι μαγικές ή θρησκευτικές ιεροτελεστίες, στις οποίες οι ηθοποιοί συνειδητά έπαιζαν τους υψηλούς ρόλους των αρσενι­ κών και θηλυκών θεών; Στο πρώτο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου βρήκαμε λόγο να πιστέψουμε ότι ο ιερέας που είχε τον τίτλο του Βασιλιά του Δάσους του Νέμους είχε για σύντροφό του τη θεά του Άλσους, την ίδια την Ντιάνα. Ίσως ούτε αυτός ούτε αυτή, ως Βασιλιάς και Βασίλισσα του Δάσους, να μην ήταν τα πιστά πανομοιότυπα των εύθυμων μεταμφιεσμένων που παίζουν το Βασι­ λιά και τη Βασίλισσα της Πρωτομαγιάς, το Γαμπρό και τη Νύφη της εβδομάδας μετά την Πεντηκοστή στην Ευρώπη του σήμερα. Και ίσως η ένωσή τους να μη γιορταζόταν κάθε χρόνο με μία θεογαμία. Τέτοιοι γάμοι θεών με θεές, καθώς θα δούμε αμέσως, γίνονταν ως επίσημες θρησκευτικές τελετές σε πολλά μέρη του αρχαίου κόσμου κι έτσι πραγματικά δεν είναι απίθανη η υπόθεση ότι το ιερό άλσος του Νέμους ήταν ίσως το σκηνικό μιας ετήσιας τελετής αυτού του είδους. Δεν υπάρχει καμία θετική απόδειξη γι’ αυτό, αλλά η αναλογία συνηγορεί σ’ αυτή την κατεύθυνση, όπως θα προσπαθήσω τώρα ν’ αποδείξω. Η Ντιάνα ήταν κυρίως μια θεά των δασών, όπως η Δήμητρα ήταν θεά των δημητριακών και ο Βάκχος θεός των αμπελιών. Τα ιερά της ήταν συνήθως στα άλση και πραγματικά κάθε άλσος ήταν αφιερωμένο σ’ αυτήν' συχνά μάλιστα, στ’ αφιερώματα, την ταύτιζαν με το θεό του δάσους Σιλβάνο. Αλλά οποιαδήποτε κι αν ήταν η προέλευσή της, η Ντιάνα δεν ήταν πάντοτε μια απλή θεά των δέντρων. 'Οπως η Ελληνίδα αδελφή της Άρτεμη, αυτή φαί­ νεται να έχει εξελιχτεί σε μια προσωποποίηση της ζωντανής φύ­ σης ζώων και φυτών. Ως κυρία του δάσους ήταν φυσικό να θεω­ ρείται ότι εξούσιαζε τα κτήνη, ήμερα ή άγρια, που ζούσαν μέσα σ’ αυτό και που κρύβονταν για τη λεία τους στα σκοτεινά του βάθη, μασώντας δροσερά φύλλα και βλαστούς ανάμεσα στους κλώνους ή δρέποντας το χορτάρι στα ξέφωτα και στις μικρές πράσινες κοιλάδες. Έτσι, αυτή έφτασε να γίνει η προστάτιδα θεά των κυνηγών και των βοσκών, όπως ακριβώς ο Σιλβάνος ήταν θεός όχι μόνο των δασών, αλλά και των ζώων. Το ίδιο στη Φιν­ λανδία, τα άγρια ζώα του δάσους θεωρούνταν κοπάδια του δασι­ κού θεού Τάπιο και της επιβλητικής και όμορφης γυναίκας του. 217

Κανένας δεν μπορούσε να σκότωσα ένα από αυτά τα ζώα χωρίς τη φιλανθρωπική άδεια των θεϊκών κατόχων τους. Γι’ αυτό ο κυ­ νηγός προσευχόταν στις θεότητες του δάσους και τους έταζε πλούσιες προσφορές, εάν αυτές οδηγούσαν το θήραμα στο δρόμο του. Και τα ζώα επίσης φαίνεται ότι απολάβαιναν την προστασία αυτο>ν των πνευμάτων του δάσους, κι όταν ήταν στους στάβλους τους κι όταν τριγύριζαν στο δάσος. Πριν οι Γκάγιος της Σουμάτρας κυνηγήσουν στα δάση ελάφια, άγριους τράγους ή αγριογού­ ρουνα με κυνηγετικά σκυλιά, κρίνουν απαραίτητο να πάρουν την άδεια του αόρατου Κυρίου του δάσους κι αυτό γίνεται σύμφωνα μ’ έναν ορισμένο τρόπο από κάποιον άντρα που διαθέτει ιδιαίτερη εμπειρία στους νόμους του δάσους. Αυτός αφήνει κάτω ένα φύλλο μασητού καπνού, μπέτελ, μπροστά σ’ έναν πάσσαλο, που είναι κομμένος μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο, ώστε να παρασταίνει τον Κύ­ ριο του Δάσους, και μετά προσεύχεται στο πνεύμα για να του αποκαλύψει τη συγκατάθεση ή την άρνησή του. Στην πραγματεία του για το κυνήγι ο Αρριανός μας λέει ότι οι Κέλτες συνήθιζαν να προσφέρουν ετήσια θυσία στην Άρτεμη την ημέρα των γενεθλίων της, αγοράζοντας το θύμα για τη θυσία με τα πρόστιμα τα οποία είχαν πληρώσει στο ταμείο της για κάθε αλεπού, λαγό και ζαρ­ κάδι που είχαν σκοτώσει στη διάρκεια του έτους. Το έθιμο αυτό φανέρωνε καθαρά ότι τα άγρια ζώα ανήκαν στη θεά και ότι αυτή έπρεπε ν’ αποζημιωθεί για τη σφαγή τους. Αλλά η Ντιάνα δεν ήταν απλά προστάτιδα των άγριων θη­ ρίων, κυρία των δασών και των λόφων, των ερημικών ξέφωτών και των ηχηρών ποταμών' θεωρούνταν ότι ήταν το φεγγάρι και ιδιαίτερα το κίτρινο φεγγάρι της εποχής του θερισμού' αυτή γέ­ μιζε τα αγροκτήματα με νόστιμους καρπούς και άκουγε τις προ­ σευχές των γυναικών κατά τον τοκετό. Στο ιερό της άλσος στο Νέμος, όπως είδαμε, λατρευόταν κυρίως ως θεά της γέννας, που έδινε στους ανθρώπους απογόνους. Έτσι η Ντιάνα, όπως η Ελληνίδα Άρτεμη, με την οποία βρισκόταν σε διαρκή ταύτιση, μπο­ ρεί να χαρακτηριστεί γενικά ως θεά της φύσης και ειδικά της γο­ νιμότητας. Δε χρειάζεται λοιπόν ν’ αναρωτηθούμε γιατί στο ιερό της, στον Αβεντίνο λόφο, παρασταινόταν μ’ ένα είδωλο, αντί­ γραφο του ειδώλου της Άρτεμης στην Έφεσο, που είχε πλούσια στήθη, με όλα τα σύμβολα της άφθονης γονιμότητας. Τώρα μπο­ ρούμε να κατανοήσουμε γιατί ένας αρχαίος Ρωμαϊκός νόμος, που τον απέδιναν στο Βασιλιά Τύλλο Οστίλιο, διέταζε, σε περίπτωση αιμομιξίας, να προσφέρουν οι αρχιερείς μια εξαγνιστική Ουσία 2 18

στο άλσος της Ντιάνα. Γιατί ξέρουμε ότι υπάρχει δοξασία πως το έγκλημα της αιμομιξίας προκαλεί λιμό, που, για ν’ αντιμετωπι­ στεί, έπρεπε να γίνει εξιλέωση γι’ αυτό το αμάρτημα στη θεά της γονιμότητας. Τώρα με βάση την αρχή ότι η θεά της γονιμότητας έπρεπε να είναι και η ίδια γόνιμη, έπρεπε και η Ντιάνα να έχει έναν αρσενικό σύντροφο. Εάν λοιπόν μπορούμε να εμπιστευτούμε τη μαρτυρία του Σέρβιου, το ταίρι της ήταν ο Βίρμπιος, που ο αντι­ πρόσωπός του ή καλύτερα η ενσάρκωσή του ήταν ο Βασιλιάς του Δάσους του Νέμους. Σκοπός της ένωσής τους ήταν ν’ αυξήσουν την καρποφορία της γης, των ζώων και του ανθρώπινου γένους κι ήταν φυσικό να πιστεύουν οι άνθρωποι ότι αυτός ο σκοπός θα πετύχαινε πιο σίγουρα, αν γιόρταζαν κάθε χρόνο τους ιερούς γάμους. Τους ρόλους της θεϊκής νύφης και του θεϊκού γαμπρού έπαι­ ζαν είτε τα είδωλά τους είτε ζωντανοί άνθρωποι. Βέβαια κανένας αρχαίος συγγραφέας δεν αναφέρει ότι κάτι τέτοιο γινόταν στο άλ­ σος του Νέμους, αλλά οι γνώσεις μας για τις ιεροτελεστίες στην Αρικία είναι τόσο ανεπαρκείς, ώστε οι πληροφορίες πάνω σ’ αυτό το θέμα δεν μπορούν να λογαριαστούν σαν μοιραία ένσταση γι’ αυτή τη θεωρία, η οποία από έλλειψη επαρκών στοιχείων πρέ­ πει αναγκαστικά να βασιστεί στην αναλογία παρόμοιων εθίμων που επικρατούσαν αλλού. Μερικά νεότερα παραδείγματα τέτοιων εθίμων, εκφυλισμένων λίγο ή πολύ, περιγράφτηκαν στο τελευταίο κεφάλαιο. Εδώ θα μελετήσουμε τα αρχαία τους πανομοιότυπα. 2. Ο Γάμος των Θεών. Στη Βαβυλώνα, ο επιβλητικός ναός του Βελ υψωνόταν σαν μια πυραμίδα πάνω από την πόλη, σε μια σειρά από οκτώ πύργους ή πατώματα, τοποθετημένα το ένα στην κορφή του άλλου. Στον υψηλότερο πύργο, όπου έφτανε κανείς από μια ανάβαση η οποία τύλιγε όλους τους υπόλοιπους, βρισκό­ ταν ένας ευρύχωρος ναός' μέσα σ’ αυτόν ήταν ένα μεγάλο κρεβά­ τι, σκεπασμένο με εξαιρετικά υφάσματα και μαξιλάρια και δίπλα του ένα χρυσό τραπέζι. Στο ναό δεν υπήρχε κανένα είδωλο και κανένας άνθρωπος δεν μπορούσε να περάσει εκεί μέσα τη νύχτα του, παρά μόνο μια γυναίκα την οποία, σύμφωνα με τους Χαλδαίους ιερείς, διάλεγε ο θεός ανάμεσα στις γυναίκες της Βαβυλώνας. Έλεγαν μάλιστα ότι ο θεός ερχόταν στο ναό τη νύχτα και κοιμό­ ταν στο μεγάλο κρεβάτι και η γυναίκα ως σύζυγος του θεού δεν έπρεπε να έχει καμία σχέση με θνητό.άντρα. Στη Θήβα της Αιγύπτου, μια γυναίκα κοιμόταν στο ναό του Άμμωνα ως σύντροφος του θεού και, όπως η ανθρώπινη σύζυγος 219

του Βελ της Βαβυλώνας, έλεγαν ότι δεν είχε καμιά επαφή με άντρα. Στα Αιγυπτιακά κείμενα, αυτή παρουσιάζεται συχνά ως «η θεϊκή σύζυγος» και συνήθως δεν ήταν άλλο πρόσωπο παρά η ίδια η Βασίλισσα της Αιγύπτου. Γιατί, σύμφωνα με τους Αιγύπτιους, οι μονάρχες τους έχουν την προέλευση από το θεό Άμμωνα, ο οποίος έπαιρνε για την περίπτωση τη μορφή του βασιλιά που βα­ σίλευε και κάτω απ’ αυτή τη μεταμφίεση είχε σεξουαλική επαφή με τη βασίλισσα. Η θεϊκή παραγωγή είναι σκαλισμένη και ζωγρα­ φισμένη με μεγάλες λεπτομέρειες στους τοίχους δύο από τους πιο παλιούς ναούς της Αιγύπτου, του Ντέιρ ελ Μπάχαρι και του Αούξορ και οι επιγραφές αυτών των εικόνων δεν αφήνουν περι­ θώρια αμφιβολίας σχετικά με την έννοια των σκηνών. Στην Αθήνα, ο θεός των αμπελιών Διόνυσος ζευγάρωνε κάθε χρόνο με τη Βασίλισσα και φαίνεται ότι η ολοκλήρωση της θεϊ­ κής ένωσης καθώς επίσης και ο γάμος πραγματώνονταν κατά τη διάρκεια της γιορτής' αλλά δε γνωρίζουμε αν το ρόλο του θεού έπαιζε άνθρωπος ή είδωλο. Από τον Αριστοτέλη μαθαίνουμε ότι η τελετή γινόταν στην παλιά επίσημη κατοικία του Βασιλιά, η οποία βρισκόταν κοντά στο Πρυτανείο ή Δημαρχείο, στη βορειο­ ανατολική πλαγιά της Ακρόπολης. Ο σκοπός του γάμου δεν μπο­ ρούσε να είναι άλλος παρά η εξασφάλιση της ευφορίας των αμπε­ λιών και άλλων καρποφόρων δέντρων, των οποίων ήταν θεός ο Διόνυσος. Έτσι, και στον τύπο και στην ουσία, η γιορτή αυτή αποτελεί απάντηση στους γάμους του Βασιλιά και της Βασίλισ­ σας του Μάη. Στα μεγάλα Ελευσίνια μυστήρια γιορταζόταν το μήνα Σε­ πτέμβριο η ένωση του ουράνιου θεού Δία με τη θεά των δημητρια­ κών Δήμητρα και φαίνεται ότι αυτό εικονιζόταν στην ένωση του ιεροφάντη με την ιέρεια της Δήμητρας, που έπαιζαν τους ρόλους του θεού και της θεάς. Αλλά η ένωσή τους ήταν δραματική ή συμβολική, γιατί ο ιεροφάντης αφαιρούσε προσωρινά την αντρική του ικανότητα παίρνοντας κώνειο. Μετά το σβήσιμο των δαυλών, το ζευγάρι κατέβαινε σ’ ένα σκοτεινό μέρος, ενώ το πλή­ θος των πιστών περίμενε με αγωνία το αποτέλεσμα της μυστικής συνάντησης, από την οποία πίστευαν ότι εξαρτιόταν η δική τους σωτηρία. Έπειτα από λίγο παρουσιαζόταν ο ιεροφάντης και κάτω από το φως μιας φλόγας έδειχνε σιωπηλά στη συγκέντρωση ένα θερισμένο στάχυ, τον καρπό του θεϊκού γάμου, λέγοντας δυνατά ότι «η Βασίλισσα Βριμώ έφερε στον κόσμο ένα ιερό αγόρι, τον Ηριμώ», που σήμαινε ότι «η Ισχυρή έφερε στον κόσμο τον Ισχυ­ 22»

ρό». Στην πραγματικότητα η μητέρα των σιτηρών είχε γεννήσει το παιδί της, το σίτο, και οι ωδίνες του τοκετού παρασταίνονταν κατά το ιερό δράμα. Αυτή η αποκάλυψη του θερισμένου σταχυού φαίνεται ότι ήταν το αποκορύφωμα των μυστηρίων. Έτσι, μέσα από την αίγλη που είχε δημιουργηθεί γύρω απ’ αυτές τις τελετές με την ποίηση και τη φιλοσοφία των μετέπειτα αιώνων, φαίνεται η εικόνα μιας απλής αγροτικής γιορτής, σαν ένα μακρινό τοπίο μέσα από την ηλιοφώτιστη ομίχλη, προορισμένο να καλύψει την πλατιά πεδιάδα της Ελευσίνας, με μια άφθονη σοδειά μέσω του γάμου της θεάς των σιτηρών με τον ουράνιο θεό, που γονιμοποιούσε την άγονη γη, στέλνοντας ζωογόνες ραγδαίες βροχές. Κατά καιρούς, οι άνθρωποι στις Πλαταιές της Βοιωτίας έκαναν μια γιορτή, τα Μικρά Δαίδαλα, όπου έκοβαν μια βαλανιδιά από ένα αρχαίο δάσος με βαλανιδιές. Στο δέντρο σκάλιζαν ένα είδωλο και ντύνοντας αυτό σαν νύφη το τοποθετούσαν πάνω σ’ ένα κάρο, που το έσερναν ταύροι, ενώ δίπλα έβαζαν μια παράνυφη. Το είδωλο φαίνεται ότι σερνόταν μέχρι την όχθη του ποταμού Ασωπού και πάλι πίσω στην πόλη, ενώ ακολουθούσε ένα πλήθος ανθρώπων, που έπαιζαν αυλούς και χόρευαν. Κάθε εξήντα χρόνια όλοι οι κά­ τοικοι της Βοιωτίας γιόρταζαν τα Μεγάλα Δαίδαλα' σ’ αυτή τη γιορτή όλα τα είδωλα, δεκατέσσερα τον αριθμό, που είχαν συγκε­ ντρωθεί από μικρότερες γιορτές, μεταφέρονταν πάνω σε κάρα και σε παρέλαση στον ποταμό Ασωπό κι από εκεί στην κορφή του βουνού Κιθαιρώνα, όπου καίγονταν σε μια μεγάλη φωτιά. Η ιστο­ ρία που επινοήθηκε, για να εξηγήσει τις γιορτές, υποδηλώνει ότι αυτοί γιόρταζαν το γάμο του Δία και της Ήρας, που παρασταί­ νονταν από το είδωλο της βαλανιδιάς, ντυμένο νυφικά. Στη Σουη­ δία, κάθε χρόνο, το είδωλο -σ ε φυσικό μέγεθος- του θεού Φρέι, θεού της γονιμότητας των ζώων και των φυτών, σερνόταν στη χώρα μέσα σε μια άμαξα, την οποία ακολουθούσε ένα όμορφο κο­ ρίτσι, που το ονόμαζαν σύζυγο του θεού. Αυτό ήταν επίσης και ιέρειά του στο μεγάλο ναό της Ουψάλα. Κάθε φορά που ερχόταν η άμαξα με το είδωλο του θεού και τη δροσερή νύφη, οι άνθρωποι συνωστίζονταν, για να τους συναντήσουν, και πρόσφεραν θυσίες για μια εύφορη χρονιά. Επομένως, το έθιμο των θεϊκών γάμων με είδωλα ή με αν­ θρώπινα όντα ήταν πλατιά διαδομένο ανάμεσα στους λαούς της αρχαιότητας. Οι ιδέες πάνω στις οποίες βασίζεται ένα τέτοιο έθιμο είναι πολύ ωμές, για να μας επιτρέψουν ν’ αμφιβάλλουμε ότι οι πολιτισμένοι Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι και Έλληνες το κλη221

ρονήμησαν από τους βάρβαρους, ή άγριους προγόνους. Αυτή η υπόθεση ενισχύεται, όταν βρίσκουμε παρόμοιες ιεροτελεστίες, συνηθισμένες στις κατώτερες φυλές. Έτσι, για παράδειγμα, μας πληροφόρησαν ότι κάποτε οι Ουότιανς της Ρωσικής περιοχής Μαλμύζ ήταν στενοχωρημένοι για τις συνεχείς σιτοδείες και δεν ήξεραν τι να κάνουν, αλλά στο τέλος έφτασαν στο συμπέρασμα ότι ο δυνατός αλλά άτακτος θεός τους Κερέμετ θα ήταν θυμωμέ­ νος, γιατί ήταν ανύπαντρος. Τότε μια αντιπροσωπεία από γέρο­ ντες επισκέφτηκε τους Ουότιανς της Κούρα, με τους οποίους ήλ­ θαν σε συνεννόηση για το θέμα. Όταν επέστρεψαν στην πατρίδα τους, συγκέντρωσαν μια μεγάλη ποσότητα αλκοόλ και, αφού στόλισαν χαρούμενα μια άμαξα με άλογα, προχώρησαν με πομπή στο ιερό άλσος της Κούρα, ενώ χτυπούσαν τα κουδούνια, όπως γίνεται, όταν πάνε να φέρουν τη νύφη. Εκεί, έφαγαν και ήπιαν διασκεδάζοντας όλη νύχτα και το άλλο πρωί έκοψαν μια τούφα χλόης από το άλσος και την πήραν μαζί τους στην πατρίδα. Με­ τά απ’ αυτό η τελετή πέτυχε για το λαό της Μαλμύζ, απέτυχε όμως για το λαό της Κούρα, γιατί στην πρώτη περιοχή το ψωμί ήταν καλό, ενώ στη δεύτερη κακό. Οι άντρες λοιπόν της Κούρα που συμφώνισαν για το γάμο κατηγορήθηκαν από τους αγανακτισμένους συγχωριανούς τους, οι οποίοι στη συνέχεια τους κατα­ χέρισαν σκληρά. «Τι νόημα είχε γι’ αυτούς αυτή η γαμήλια τελε­ τή», λέει ο συγγραφέας που μας δίνει την πληροφορία, «δεν είναι εύκολο να το φανταστούμε, Ίσως, όπως ο Bechterew νομίζει, εν­ νοούσαν ότι έκαναν τους γάμους του Κερέμετ με την καλή και καρπερή Μουκύλτσιν, τη σύζυγο Γη, για να επηρεάσει αυτόν θε­ τικά». Στη Βεγγάλη πάλι, όταν σκάβουν πηγάδια, κατασκευάζουν ένα ξύλινο ομοίωμα του θεού και το παντρεύουν με τη θεά του νερού. Συχνά η νύφη που προορίζεται για το θεό δεν είναι κορμός ξύλου ή βώλος γης, αλλά μια ζωντανή γυναίκα με σάρκα και οστά. Είναι γνωστό ότι οι Ινδιάνοι ενός χωριού του Περού πά­ ντρευαν ένα όμορφο κορίτσι, περίπου δεκατεσσάρων ετών, με μια πέτρα που είχε ανθρώπινο σχήμα, την οποία θεωρούσαν ότι ήταν θεός (huaca). Όλοι οι κάτοικοι του χωριού έπαιρναν μέρος στη γαμήλια τελετή, που διαρκούσε τρεις ημέρες, πλαισιωμένη από πολλά όργια. Έπειτα η νεαρή κόρη παρέμενε παρθένα και αφιε­ ρωνόταν στο είδωλο για το καλό του λαού, που της έδειχνε τον πιο μεγάλο σεβασμό και τη θεωρούσε θεϊκή. Κάθε χρόνο, γύρω στα μέσα Μαρτίου, όταν άρχιζε η εποχή για ψάρεμα με δίχτυα.

οι Αλγκόνκιν και οι Χουρόν πάντρευαν τα δίχτυα τους με δύο νεαρά κορίτσια, ηλικίας έξι ή εφτά ετών. Κατά τη γαμήλια τε­ λετή τοποθετούσαν το δίχτυ ανάμεσα στις δύο παρθένες και το παρακινούσαν να πάρει θάρρος και να πιάσει πολλά ψάρια. Ο λό­ γος που διάλεγαν τόσο νεαρές νύφες ήταν για να είναι σίγουροι ότι αυτές ήταν παρθένες. Αναφέρουν ότι το έθιμο έχει την εξής προέλευση: Μια χρονιά, όταν έφτασε η εποχή για ψάρεμα, οι Αλγκόνκιν έριξαν τα δίχτυα τους, όπως συνήθιζαν, αλλά δεν έπιασαν τίποτα. Έκπληκτοι για την αποτυχία τους, δεν ήξεραν τι να κά­ νουν, μέχρι που παρουσιάστηκε σ’ αυτούς η ψυχή ή το δαιμόνιο (oki) του διχτυού, με τη μορφή ενός ψηλού, ρωμαλέου άντρα, ο οποίος τους είπε με μεγάλο πάθος: «Έχασα τη γυναίκα μου και δεν μπορώ να βρω άλλη, που να μην έχει γνωρίσει άλλον άντρα παρά εμένα. Αυτός είναι ο λόγος της αποτυχίας σας και δε θα καταφέρετε τίποτα μέχρι να με ικανοποιήσετε». Έτσι, οι Αλγκόνκιν έκαναν συμβούλιο και αποφάσισαν να κατευνάσουν το πνεύμα του διχτυού παντρεύοντας αυτό με δύο πολύ νεαρά κορίτσια, ώστε να μην έχει περιθώρια να παραπονεθεί γι’ αυτό το θέμα στο μέλ­ λον. Κάνοντας έτσι, το ψάρεμά τους σημείωσε μεγάλη επιτυχία. Η ιστορία διαδόθηκε στους γείτονές τους Χουρόν, που υιοθέτη­ σαν κι αυτοί το έθιμο. Ένα μέρος των ψαριών δινόταν πάντοτε στις οικογένειες των κοριτσιών που γίνονταν νύφες του διχτυού για κάθε χρονιά. Οι Όραονς της Βεγγάλης λατρεύουν τη Γη σαν θεά και κάθε χρόνο γιορτάζουν το γάμο της με το θεό Ήλιο Dharme, την εποχή που ανθίζει το δέντρο sal. Η τελετή γίνεται ως εξής: Αρ­ χικά λούζονται όλοι και μετά οι άντρες πηγαίνουν στο ιερό άλσος (sama), ενώ οι γυναίκες συγκεντρώνονται στο σπίτι του ιερέα του χωριού. Έπειτα, αφού θυσιάσουν μερικά πτηνά στο θεό Ήλιο και στο δαίμονα του άλσους, οι άντρες τρώνε και πίνουν. «Στη συνέ­ χεια μεταφέρεται ο ιερέας πίσω στο χωριό, πάνω στους ώμους ενός δυνατού άντρα' κοντά στο χωριό, τους συναντούν οι γυναί­ κες και τους πλένουν τα πόδια. Ύστερα, χτυπώντας τα τύμπανα, τραγουδώντας, χορεύοντας και πηδώντας, προχωρούν όλοι προς το σπίτι του ιερέα, που έχει στολιστεί με φύλλα και λουλούδια. Εκεί εκτελείται ο συνηθισμένος τύπος του γάμου μεταξύ του ιερέα και της συζύγου του, που συμβολίζει την υποθετική ένωση του Ήλιου με τη Γη. Μετά την τελετή όλοι τρώνε, πίνουν και διασκε­ δάζουν' χορεύουν και τραγουδούν αισχρά τραγούδια και τέλος πα­ ραδίνονται σε αχρεία όργια, με σκοπό να γίνει εύφορη η μητέρα 223

γη». Έτσι λοιπόν ο Ιερός Γάμος του Ήλιου με τη Γη, προσωποποιημένος από τον ιερέα και τη γυναίκα του, γιορτάζεται σαν ξόρ­ κι, για να εξασφαλιστεί η γονιμότητα του εδάφους και για τον ίδιο σκοπό, με βάση την αρχή της ομοιοπαθητικής μαγείας, οι άνθρωποι παραδίνονται σ’ ένα ακόλαστο όργιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι το υπερφυσικό ον που παντρεύονται οι γυναίκες είναι συχνά ένας θεός ή πνεύμα του νερού. Έτσι, στο Μουκάσα, θεό της λίμνης Βικτώρια Νυάνζα, στον οποίο εξιλεώ­ νονταν οι Μπάγκαντα, κάθε φορά που θα έκαναν ένα μακρινό ταξίδι, πρόσφεραν παρθένες να τον εξυπηρετούν ως σύζυγοί του. Όπως οι Εστιάδες, το ίδιο κι αυτές έπρεπε να είναι αγνές, αλλά φαίνεται ότι συχνά ήταν άπιστες, αντίθετα με τις Εστιάδες. Το έθιμο αυτό διατηρήθηκε μέχρι την εποχή που οι Μούανγκα προ­ σηλυτίστηκαν στο Χριστιανισμό. Οι Ακικούγιου της Βρετανικής Ανατολικής Αφρικής λατρεύουν το φίδι ενός συγκεκριμένου πο­ ταμού και σε αραιά χρονικά διαστήματα παντρεύουν το θεό-φίδι με γυναίκες, αλλά ιδιαίτερα με νεαρά κορίτσια. Γι’ αυτό το σκο­ πό, και κατά διαταγή των θεραπευτών, χτίζουν καλύβες, όπου αυ­ τοί οι θεραπευτές ολοκληρώνουν τον ιερό γάμο με τις εύπιστες λάτρισσες. Εάν αρκετά κορίτσια δεν. πάνε στις καλύβες με τη θέ­ λησή τους, συλλαμβάνονται και σέρνονται βίαια στην αγκαλιά της θεότητας. Οι γόνοι αυτών των μυστικών ενώσεων θεωρούνται γιοι του Θεού (Ngai)' και βέβαια υπάρχουν παιδιά ανάμεσα στους Ακικούγιου, που θεωρούνται παιδιά του Θεού. Αναφέρουν ότι κά­ ποτε, όταν οι κάτοικοι στο Καγιέλι του Μπουρού, ενός νησιού της Ανατολικής Ινδίας, κινδύνευαν να καταστραφούν από ένα πλήθος κροκοδείλων, απέδωσαν το κακό στο πάθος του πρίγκιπα των κροκοδείλων για ένα συγκεκριμένο κορίτσι. Έτσι, ανάγκα­ σαν τον πατέρα της νέας να τη ντύσει με νυφικά και να την παραδώσει στα δόντια του ερωτευμένου κροκόδειλου. Μια παρόμοια συνήθεια αναφέρουν ότι επικρατούσε στα Νησιά Μαλδίβες, πριν από τον προσηλυτισμό των κατοίκων τους στον Ισλαμισμό. Ο διάσημος Άραβας ταξιδιώτης Ιμπν Μπατούτα περιέγραψε το έθιμο και τον τρόπο με τον οποίο αυτό σταμάτησε. Αυτός επιβεβαιώθηκε από κάποιους αξιόπιστους ιθαγενείς, των οποίων δίνει τα ονόματα' και γράφει ότι, όταν οι κάτοικοι των νησιών ήταν ειδωλολάτρες, εμφανιζόταν σ’ αυτούς κάθε μήνα ένα κακό πνεύμα από τα τζιν, που ερχόταν μέσα από τη θάλασσα με τη μορφή ενός πλοίου με αναμμένα λυχνάρια. Η συνήθεια των κατοίκίον, μόλις το αντιλαμβάνονταν, ήταν να παίρνουν μια 224

νεαρή παρθένα και στολίζοντάς την να την οδηγούν σ’ έναν ειδωλολατρικό ναό που βρισκόταν στην παραλία, με παράθυρο προς τη θάλασσα. Εκεί άφηναν την κοπέλα τη νύχτα και, όταν γύριζαν πίσω το πρωί, την έβρισκαν νεκρή κι όχι πια παρθένα. Κάθε μήνα τραβούσαν κλήρο και σ’ εκείνον που έπεφτε έδινε την κόρη του στο τζίνι της θάλασσας. Η τελευταία από τις παρθένες, η οποία προσφέρθηκε μ’ αυτό τον τρόπο στο πνεύμα, διασώθηκε απο έναν ευσεβή Βέρβερο, που απαγγέλλοντας το Κοράνι κατάφερε να διώξει το τζίνι πίσω στη θάλασσα. Η αφήγηση του Ιμπν Μπατούτα για τον εραστή-δαίμονα και τις θνητές συζύγους του μοιάζει πολύ μ’ ένα πλατιά διαδομένο τύπο λαϊκών μύθων, των οποίων εκδοχές έχουν βρεθεί από την Ιαπωνία και την Αννάμ στην Ανατολή μέχρι τη Σενεγκάμπια, τη Σκανδιναβία και Σκωτία στη Δύση. Η ιστορία διαφέρει στις λε­ πτομέρειες από λαό σε λαό, αλλά σε γενικές γραμμές είναι κοινή. Μια ορισμένη χώρα τη λυμαίνεται ένα φίδι με πολλά κεφάλια, ένας δράκος ή ένα άλλο τέρας, που θα κατέστρεφε ολόκληρο το λαό, εάν δεν του έδιναν κατά διαστήματα ένα ανθρώπινο θύμα και ιδιαίτερα μία παρθένα. Πολλά θύματα έχουν χαθεί και τελικά ο κλήρος πέφτει στην κόρη του βασιλιά για να θυσιαστεί. Αυτή παραδίνεται στο τέρας, αλλά ο ήρωας του μύθου, συνήθως ένας νέος άντρας ταπεινής καταγωγής, παρεμβαίνει προς χάρη της, σφάζει το τέρας και παίρνει ως ανταμοιβή του το χέρι της πριγκίπισσας. Σε πολλούς μύθους το τέρας, που μερικές φορές περιγράφεται σαν φίδι, κατοικεί στα νερά μια θάλασσας, μιας λίμνης ή μιας πηγής. Άλλοτε πάλι είναι φίδι ή δράκος που έχει στην κα­ τοχή του τις πηγές και επιτρέπει τη ροή του νερού ή τη χρήση του από τους ανθρώπους μόνο με τη συμφωνία να παίρνει ένα αν­ θρώπινο θύμα. Θα ήταν προφανώς λάθος να θεωρήσουμε όλους αυτούς τους μύθους σαν απλά επινοήματα παραμυθάδων. Μπορούμε μάλλον να υποθέσουμε ότι αυτοί οι μύθοι αντανακλούν ένα πραγματικό έθι­ μο, κατά το οποίο κορίτσια ή γυναίκες θυσιάζονταν ως σύζυγοι των πνευμάτων του νερού, τα οποία πολύ συχνά φαντάζονταν οι άνθρωποι σαν μεγάλα φίδια ή δράκους.

225

ΚΕΦΑΛΑΙΟ XIII ΟΙ ΒΑΣΙΛΙΑΔΕΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΛΒΑ

1. Νουμάς και Ηγερία. Από την προηγούμενη έρευνα περ εθίμων και μύθων μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο ιερός γάμος των δυνάμεων της βλάστησης και του νερού γιορταζόταν από πολλούς λαούς προς χάρη της γονιμότητας της γης, από την οποία εξαρτιέται η ζωή ανθρώπων και ζώων, και ότι σε τέτοιες τελετές ο ρόλος του θεϊκού γαμπρού ή της θεϊκής νύφης παιζόταν συχνά από έναν άντρα ή από μια γυναίκα. Πιθανώς λοιπόν το συ­ μπέρασμα να υποστηρίζει κάπως την εικασία ότι στο ιερό άλσος του Νέμους, όπου οι δυνάμεις της βλάστησης και του νερού πα­ ρουσιάζονταν με την ωραία μορφή σκιερών δασών, καταρραχτών που πέφτουν ορμητικά και γυάλινης λίμνης, ένας γάμος, όπως αυ­ τός του Βασιλιά και της Βασίλισσας του Μάη, γιορταζόταν κάθε χρόνο μεταξύ του θνητού Βασιλιά του Δάσους και της αθάνατης Βασίλισσας του Δάσους, της Ντιάνα. Σ’ αυτή τη σχέση μια σημα­ ντική μορφή του άλσους ήταν η νύμφη του νερού Ηγερία, που λατρευόταν από τις εγκύους γυναίκες, γιατί αυτή, όπως και η Ντιάνα, μπορούσε να τους χαρίσει έναν εύκολο τοκετό. Απ’ αυτό φαίνεται σίγουρο να συμπεράνουμε πως επικρατούσε πεποίθηση ότι, όπως πολλές άλλες πηγές, έτσι και το νερό της Ηγερίας είχε τη δύναμη να διευκολύνει τη σύλληψη καθώς και τον τοκετό. Τ’ αφιερώματα, που βρέθηκαν σ’ αυτό το σημείο και τα οποία σχε­ τίζονται ολοκάθαρα με τη γέννηση των παιδιών, πιθανώς να ήταν αφιερωμένα μάλλον στην Ηγερία παρά στην Ντιάνα ή, για να πούμε καλύτερα, η νύμφη του νερού Ηγερία είναι απλά μια άλλη μορφή της μεγάλης θεάς της φύσης, της Ντιάνα, που ήταν η κυ­ 226

ρία των ηχηρών ποταμών και των σκιερών δασών, που είχε το σπίτι της κοντά στη λίμνη και τον καθρέφτη της στα ήσυχα νερά της και της οποίας το Ελληνικό πανομοιότυπο, η Άρτεμη, σύ­ χναζε σε λίμνες και πηγές. Η ταύτιση της Ηγερίας με την Ντιάνα επιβεβαιώνεται από ένα κείμενο του Πλούταρχου, σύμφωνα με το οποίο η Ηγερία ήταν μία από τις νύμφες της βαλανιδιάς, για την οποία πίστευαν οι Ρωμαίοι ότι προεδρεύει σε κάθε πράσινο άλσος με βαλανιδιές' γιατί, ενώ η Ντιάνα ήταν μια θεά των δασών γενι­ κά, φαίνεται ότι ήταν στενά δεμένη με τις βαλανιδιές ιδιαίτερα και κυρίως στο ιερό της άλσος του Νέμους. Ίσως μάλιστα η Ηγε­ ρία ήταν η νεράιδα μιας πηγής, που ανάβλυζε από τις ρίζες μιας ιερής βαλανιδιάς. Μια τέτοια πηγή λένε ότι έτρεχε με ορμή από τις ρίζες της μεγάλης βαλανιδιάς στη Δωδώνη και από την ψιθυ­ ριστή ροή της η ιέρεια χρησμοδοτούσε. Ανάμεσα στους Έλληνες επικρατούσε η αντίληψη ότι ένα ρεύμα νερού από ορισμένες ιερές πηγές ή πηγάδια είχε προφητικές δυνάμεις. Αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει περισσότερο από καθετί άλλο τη θνητή σοφία με την οποία, σύμφωνα με την παράδοση, η Ηγερία ενέπνευσε το βασι­ λικό της σύζυγο ή εραστή Νουμά. Όταν θυμηθούμε πόσο συχνά στις αρχικές κοινωνίες ο βασιλιάς είναι υπεύθυνος για την πτώση της βροχής και την ευφορία της γης, δε φαίνεται απερίσκεπτο να εικάσουμε ότι ο μύθος των γάμων του Νουμά με την Ηγερία είναι ανάμνηση ενός ιερού γάμου που οι παλιοί Ρωμαίοι βασιλιάδες έκαναν σε τακτά διαστήματα με μια θεά της βλάστησης ή του νερού, για να προκαλέσουν τις θεϊκές ή μαγικές του ικανότητες. Σε μια τέτοια ιεροτελεστία το ρόλο της θεάς έπαιζε ή ένα είδωλο ή μία γυναίκα, η οποία προφανώς ήταν η Βασίλισσα. Εάν υπάρχει κάποια αλήθεια σ’ αυτή την εικασία, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα της Ρώμης μασκαρεύονταν κατά το γάμο τους σε θεό και θεά, όπως ακριβώς φαίνεται ότι έκαναν ο Βασιλιάς και η Βασίλισσα της Αιγύπτου. Ο μύθος του Νουμά και της Ηγερίας αναφέρει μάλλον ένα ιερό άλσος, παρά ένα σπίτι, σαν σκηνικό της γαμήλιας ένωσης, η οποία, όπως ο γάμος του Βασιλιά και της Βασίλισσας του Μάη ή του θεού των αμπελιών και της Βασίλισσας της Αθήνας, θα πρέπει να γιορταζόταν κάθε χρόνο σαν ξόρκι, για να εξασφαλίσει τη γονιμότητα όχι μόνο της γης, αλλά και ανθρώπων και ζώων. Σύμφωνα με μερικές πληροφο­ ρίες, το σκηνικό του γάμου δεν ήταν άλλο παρά το ιερό άλσος του Νέμους και, από διαφορετικές σκοπιές, οδηγηθήκαμε στην υπόθεση ότι στο ίδιο αυτό άλσος ο Βασιλάς του Δάσους έκανε 227

τους γάμους του με την Ντιάνα. Η συνάντηση των δύο ξεχωρι­ στών γραμμών έρευνας υποθέτει ότι η μυθική ένωση του Ρωμαίου βασιλιά με την Ηγερία θα ήταν μια αντανάκλαση ή αντίγραφο της ένωσης του Βασιλιά του Δάσους με την Ηγερία ή με το αντί­ στοιχό της, την Ντιάνα. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι οι Ρωμαίοι βασιλιάδες είχαν κάποτε υπηρετήσει ως Βασιλιάδες του Δάσους στο άλσος της Αρικίας, αλλά ότι αρχικά μπορεί να είχαν πάρει μια ιερή ιδιότητα του ίδιου είδους και ότι μπορεί να κατείχαν το αξίωμα κάτω από παρόμοιες συνθήκες. Για να γίνουμε πιο σαφείς, είναι πιθανό να βασίλευαν αυτοί όχι από κληρονομικό δικαίωμα αλλά από τη δύναμη της υποθετικής θεότητάς τους, ως εκπρόσω­ ποι ή ενσαρκώσεις του θεού. Έτσι λοιπόν ζευγάρωναν με μια θεά κι έπρεπε κατά καιρούς να δείχνουν την καλή φυσική τους κατά­ σταση και να φανερώνουν τις θεϊκές τους ικανότητες, μπαίνοντας σε μια σκληρή μάχη, σώμα με σώμα, που μπορούσε συχνά να εί­ ναι γι’ αυτούς θανατηφόρα, αφήνοντας το στέμμα στο νικητή αντίπαλό τους. Οι γνώσεις μας σχετικά με τη Ρωμαϊκή βασιλεία είναι πολύ ανεπαρκείς, για να μας επιτρέψουν να επιβεβαιώσουμε μ’ εμπιστοσύνη οποιαδήποτε απ’ αυτές τις προτάσεις' αλλά του­ λάχιστο υπάρχουν μερικές σκόρπιες νύξεις ή ενδείξεις ομοιότη­ τας σε όλες αυτές τις σχέσεις ανάμεσα στους ιερείς του Νέμους και στους βασιλιάδες της Ρώμης ή καλύτερα, ίσως, ανάμεσα στους μακρινούς προγόνους τους στα σκοτεινά χρόνια που προηγήθηκαν της αυγής του μύθου. 2. Ο Βασιλιάς ως Γιούπιτερ. Αρχικά λοιπόν φαίνεται ότι ο Ρωμαίος βασιλιάς δεν αντιπροσώπευε μια κατώτερη θεότητα, αλλά τον ίδιο τον Γιούπιτερ. Γιατί από τους αυτοκρατορικούς χρόνους, οι νικηφόροι στρατηγοί που γιόρταζαν ένα θρίαμβο και οι άρχοντες που προέδρευαν στους αγώνες του Ιπποδρόμου φο­ ρούσαν τη στολή του Γιούπιτερ, την οποία δανείζονταν για την περίσταση από το μεγάλο ναό του στο Καπιτώλιο' και αυτό τηρήθηκε πιθανώς και από τους αρχαίους και από τους νεότερους, που κάνοντας έτσι αντέγραφαν την παραδοσιακή περιβολή και τα εμβλήματα των Ρωμαίων βασιλιάδων, οι οποίοι ανέβαιναν σ’ ένα άρμα που το έσερναν τέσσερα άλογα στεφανωμένα με δάφνες και περνούσαν μέσα από την πόλη, ενώ κάθε άλλος πήγαινε με τα πόδια. Αυτοί φορούσαν πορφυρούς μανδύες κεντημένους ή στολι­ σμένους με χρυσάφι και στο δεξί χέρι κρατούσαν ένα κλαδί δάφ­ νης, ενώ στο αριστερό ένα σκήπτρο από φίλντισι, που είχε στην κορφή του έναν αετό. Ήταν στεφανωμένοι μ’ ένα δάφνινο στε­

φάνι K'tn τα πρόσωπά τους ήταν κοκκινισμένα από κιννάβαρι, ενώ ένας σκλάβος κρατούσε πάνω από το κεφάλι τους ένα βαρύ χρυσό στέμμα, που έμοιαζε με φύλλα βαλανιδιάς. Σ’ αυτή την αμ­ φίεση η εξομοίωση του ανθρώπου προς το θεό βγαίνει κυρίως από τον αετό της κορφής του σκήπτρου, από το στέμμα σε σχήμα φύλλων βαλανιδιάς και από το κοκκινισμένο πρόσωπο. Γιατί ο αετός ήταν το πουλί του Δία, η βαλανιδιά ήταν το ιερό του δέντρο και το πρόσωπο του ειδώλου του, καθώς στεκόταν πάνω στο άρμα με τα τέσσερα άλογα στο Καπιτώλιο, βαφόταν κόκκινο με τον ίδιο τρόπο στις γιορτές' πραγματικά ήταν τόσο σημαντικό αυτό, ώστε νόμιζαν ότι έπρεπε να κρατούν κυρίως τα θεϊκά χαρακτηρι­ στικά κοκκινισμένα, κι αποτελούσε ένα από τα κυριότερα καθή­ κοντα των κηνσόρων να ελέγχουν αν είχε γίνει έτσι. Καθώς η θριαμβευτική πομπή τελείωνε πάντα στο ναό του Γιούπιτερ στο Καπιτώλιο, είχε ιδιαίτερη σημασία να είναι το κεφάλι του νι­ κητή εστεμμένο από φύλλα βαλανιδιάς' γιατί δεν ήταν μόνο κάθε βαλανιδιά αφιερωμένη στον Γιούπιτερ, αλλά και ο ναός του θεού στο Καπιτώλιο έλεγαν ότι είχε χτιστεί από το Ρωμύλο δίπλα σε μια ιερή βαλανιδιά, την οποία σέβονταν οι βοσκοί και στην οποία ο βασιλιάς κρεμούσε τα λάφυρα που κέρδιζε από το στρατηγό του εχθρού στη μάχη. Αναφέρουν ρητά ότι το στέμμα βαλανιδιάς inav αφιερωμένο στον Γιούπιτερ του Καπιτωλίου' ένα κείμενο μάλιστα του Οβίδιου αποδείχνει ότι αυτό θεωρούνταν σαν το ιδιαίτερο έμβλημα του θεού. Σύμφωνα με μία παράδοση, που δεν έχουμε λόγο να την απορρίψουμε, η Ρώμη ιδρύθηκε από αποίκους της Μακράς Άλβα, μιας πόλης χτισμένης στην πλαγιά των λόφων του Αλβανού, η οποία κοιτάζει από ψηλά τη λίμνη και την Καμπανία. Εάν λοιπόν οι Ρωμαίοι βασιλιάδες ισχυρίζονταν ότι ήταν αντιπρόσωποι ή εν­ σωματώσεις του Γιούπιτερ, του θεού του ουρανού, της βροντής και της βαλανιδιάς, είναι φυσικό να υποθέσουμε ότι οι βασιλιάδες της Άλβα, από τους οποίους καταγόταν ο ιδρυτής της Ρώμης, είναι πιθανό να είχαν προβάλει τον ίδιο ισχυρισμό πριν απ’ αυ­ τούς. Τώρα η δυναστεία των Αλβανών είχε το όνομα Σίλβιοι ή Δάσος και δεν μπορεί να είναι χωρίς σημασία το γεγονός, ότι στο όραμα από τις ιστορικές δόξες της Ρώμης, που αποκαλύφτηκαν στον Αινεία, όταν κατέβηκε στον κάτω κόσμο, ο Βιργίλιος, ένας αρχαιόφιλος και ποιητής, παρουσίαζε όλη τη γενιά των Σιλβίων στεφανωμένη με φύλλα βαλανιδιάς. Φαίνεται λοιπόν ότι ένα στεφάνι από φύλλα βαλανιδιάς αποτελούσε μέρος των εμβλημά­ 229

των των αρχαίων βασιλιάδων της Μακράς Άλβα, καθώς και των διαδόχων τους, των βασιλιάδων της Ρώμης' και στις δύο περι­ πτώσεις το στεφάνι αυτό χαρακτήριζε το μονάρχη ως τον ανθρώ­ πινο αντιπρόσωπο του θεού της βαλανιδιάς. Τα Ρωμαϊκά χρονικά αναφέρουν ότι ένας από τους βασιλιάδες της Άλβα, με το όνομα Ρωμύλος, Ρεμύλος ή Αμούλλιος Σίλβιος, θεώρησε τον εαυτό του ίσο και ανώτερο του Γιούπιτερ. Για να υποστηρίξει τους ισχυρι­ σμούς του και να επιβάλει το σεβασμό στους υπηκόους του, κα­ τασκεύασε μηχανές που μιμούνταν τον ήχο της βροντής και τη λάμψη της αστραπής. Ο Διόδωρος παραδίνει ότι στην εποχή της καρποφορίας, όταν οι βροντές ήταν δυνατές και συχνές, ο βασι­ λιάς διέταζε τους στρατιώτες του να πνίξουν τη βουή του ουρά­ νιου πυροβολικού χτυπώντας τα ξίφη πάνω στις ασπίδες τους' αλλά τελικά τιμωρήθηκε για την ασέβειά του, γιατί χάθηκε και ο ίδιος και το παλάτι του, όταν χτυπήθηκε από έναν κεραυνό στη διάρκεια μιας τρομαχτικής καταιγίδας, κατά την οποία, ξεχυλίζοντας από τη βροχή, η λίμνη του Αλβανού πλημμύρισε και έπνιξε το παλάτι του. Ένας πάλι άλλος αρχαίος ιστορικός μας πληροφο­ ρεί ότι, όταν το νερό είναι χαμηλωμένο και η επιφάνειά του αρυτίδωτη από την αύρα, μπορεί κανείς να δει τα ερείπια του παλα­ τιού στον πυθμένα της καθαρής λίμνης. Παραλληλίζοντας την πα­ ρόμοια παράδοση του Σαλμονέα, βασιλιά της Ήλιδας, αυτός ο μύθος μας οδηγεί σ’ ένα πραγματικό έθιμο που παρατηρήθηκε στους πρώτους βασιλιάδες της Ελλάδας και της Ιταλίας από τους οποίους, όπως οι συνάνθρωποί τους στην Αφρική μέχρι τους νεό­ τερους χρόνους, πρόσμεναν οι υπήκοοί τους να φέρουν βροχή και βροντή για το καλό της σοδειάς. Ο ιερατικός βασιλιάς Νουμάς θεωρήθηκε ειδικός στην τέχνη να προκαλεί την πτώση του κεραυνού από τον ουρανό. Γνωρίζουμε επίσης ότι διάφοροι λαοί χρησιμοποιούσαν την πλαστή βροντή σαν γητειά της βροχής στους νεότερους χρόνους' γιατί λοιπόν να μη γινόταν αυτό και στους βασιλιάδες της αρχαιότητας; Έτσι, εάν οι βασιλιάδες της Άλβα και της Ρώμης μιμούνταν τον Γιούπιτερ ως θεό της βαλανιδιάς φορώντας ένα στέμμα σε σχήμα φύλλων βαλανιδιάς, φαίνεται επίσης ότι είχαν αντιγράψει και τις ιδιότητές του ως θεού των καιρικών συνθηκών προσπαθώ­ ντας να προκαλέσουν βροντές και αστραπές. Και, εάν πετύχαιναν, είναι πιθανό ότι, όπως ο Γιούπιτερ στον ουρανό και πολλοί βασι­ λιάδες στη γη, λειτουργούσαν και αυτοί ως δημόσιοι βροχοποιοί, αποσπώντας με τα μαγικά τους ραγδαίες βροχές από το 230

σκοτιηνό ουρανό, όποτε η ξεραμένη γη φώναζε για τη δροσι­ στική υγρασία. Στη Ρώμη, μια ιερή πέτρα άνοιγε τα αυλάκια του ουρανού και αυτή η τελετή φαίνεται ότι αποτελούσε μέρος της ιεροτελεστίας για τον Γιούπιτερ Ελίκιου (Καταβάτη), το θεό που μπορούσε ν’ αποσπάσει από τα σύννεφα τη λάμψη της αστραπής και τις σταγόνες της βροχής. Και ποιος θα ήταν ο πιο κατάλλη­ λος για την τέλεση αυτής της γιορτής, παρά ο βασιλιάς, ο ζωντα­ νός αντιπρόσωπος του ουράνιου θεού; Εάν οι βασιλιάδες της Ρώμης μιμούνταν το Δία του Καπιτω­ λίου, οι πρόγονοί τους, οι βασιλιάδες της Άλβα, μιμούνταν πιθα­ νώς τον μεγάλο Γιούπιτερ Λάτιαν (Λατιάριο), ο οποίος είχε το θρόνο του πάνω από την πόλη στην κορφή του Όρους Αλβανού. Ο Λατίνος, ο μυθικός πρόγονος της δυναστείας, υπήρχε παρά­ δοση ότι, αφού εξαφανίστηκε από τον κόσμο με τον ανεξήγητο χαρακτηριστικό τρόπο των παλιών Λατίνων βασιλιάδων, έγινε ο Γιούπιτερ Λάτιαν. Το ιερό του θεού στην κορφή του βουνού ήταν το θρησκευτικό κέντρο της Λατινικής Ένωσης, όπως η Άλβα ήταν ή πολιτική της πρωτεύουσα, μέχρι που η Ρώμη πήρε την κυριαρχία από την αρχαία της αντίπαλο. Είναι φανερό ότι κανέ­ νας ναός, με τη δική μας σημασία της λέξης, δεν ιδρύθηκε ποτέ για τον Γιούπιτερ πάνω στο άγιο βουνό του. Ως θεός του ουρανού και της βροντής λατρευόταν κανονικά στο ύπαιθρο. Το στερεό τείχος, του οποίου μερικά υπολείμματα εξακολουθούν να περιβάλ­ λουν τον παλαιό κήπο του μοναστηριού των Πάσιονιστ, φαίνεται ότι ήταν τμήμα του ιερού περιβόλου που ο Ταρκύνιος ο Περή­ φανος, ο τελευταίος βασιλιάς της Ρώμης, είχε ορίσει για το επί­ σημο ετήσιο συνέδριο της Λατινικής Ένωσης. Το παλιότερο ιερό του θεού στην κορφή του βουνού ήταν ένα άλσος' και έχο­ ντας στο μυαλό όχι μόνο την ειδική αφιέρωση της βαλανιδιάς στον Γιούπιτερ, αλλά και το παραδοσιακό στέμμα σε σχήμα φύλ­ λων βαλανιδιάς των Αλβανών βασιλιάδων καθώς και το ανάλογο του Γιούπιτερ στο Καπιτώλιο της Ρώμης, μπορούμε να υποθέ­ σουμε ότι τα δέντρα στο άλσος ήταν βαλανιδιές. Ξέρουμε ότι στην αρχαιότητα το Άλγιδον Όρος, ένα ξεμοναχιασμένο τμήμα των Αλβανών λόφων, ήταν σκεπασμένο με σκοτεινά δάση βαλα­ νιδιάς' και κατά τους πρώτους χρόνους, ανάμεσα στις φυλές που ανήκαν στην Λατινική Ένωση και είχαν δικαίωμα να πάρουν με­ ρίδιο από το κρέας του άσπρου ταύρου, που θυσιαζόταν στο Όρος Αλβανό, υπήρχε μία της οποίας τα μέλη προσαγορεύονταν Ά ν­ θρωποι της Βαλανιδιάς, χωρίς αμφιβολία εξαιτίας των δασών όπου αυτοί κατοικούσαν. 231

Αλλά (Ια κάναμε σφάλμα, αν απεικονίζαμε τη χώρα να καλύ­ πτεται απο συνεχές δάσος με βαλανιδιές κατά τους ιστορικούς χρόνους. Ο Θεόφραστος μας έχει αφήσει μια περιγραφή των δα­ σών του Λατίου, όπως ήταν αυτά τον τέταρτο αιώνα προ Χριστού, στην οποία λέει: «Η χώρα του Λατίου είναι ολόκληρη υγρή. Οι πεδιάδες είναι γεμάτες δάφνες, μυρτιές και θαυμάσιες οξιές, γιατί ρίχνουν δέντρα με τέτοιο μέγεθος, ώστε ένας μόνο κορμός αρκεί για την καρίνα ενός Τυρρηνικού πλοίου, ενώ στα βουνά φυτρώ­ νουν πεύκα και έλατα. Ό,τι ονομάζουν χώρα της Κίρκης είναι ένα υψηλό ακρωτήρι, που καλύπτεται από πυκνά δάση βαλανι­ διάς, μυρτιάς και άφθονες δάφνες. Οι ντόπιοι λένε ότι εκεί κατοι­ κεί η Κίρκη και δείχνουν τον τάφο του Ελπήνορα, από τον οποίο βγαίνουν μυρτιές κι απ’ αυτές κατασκευάζονται στεφάνια, επειδή τα άλλα δέντρα μυρτιάς είναι υψηλά». Έτσι, η θέα από την κο­ ρυφή του Αλβανού Όρους, κατά τους πρώτους Ρωμαϊκούς χρό­ νους, πρέπει, από πολλές απόψεις, να ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι είναι σήμερα. Πραγματικά, τα πορφυρά Απέννινα με την αιώνια ηρεμία τους από τη μια πλευρά και η ηλιόλουστη Μεσό­ γειος με την αιώνια ανησυχία της από την άλλη παρουσίαζαν την ίδια εικόνα με τη σημερινή, είτε τα έλουζε ο ήλιος είτε καλύπτο­ νταν από τα παροδικά σκιερά σύννεφα' αλλά αντί της έρημης καφέ έκτασης της πυρετώδους Καμπανίας, που συνδεόταν με τις μακριές σειρές των ερειπωμένων υδραγωγείων της, όπως οι σπα­ σμένες αψίδες της γέφυρας στο όραμα του Μίθρα, το μάτι πρέπει να περιπλανιόταν πάνω σε τεράστιες δασώδεις εκτάσεις, που απλώνονταν μίλια μακριά απ’ όλες τις πλευρές, μέχρι που οι διά­ φορες αποχρώσεις του πράσινου ή του φθινοπωρινού κόκκινου και χρυσού έλιωναν ανεπαίσθητα μέσα στο γαλάζιο των μακρινών βουνών και της θάλασσας. Αλλά ο Γιούπιτερ δε βασίλευε μόνος του στην κορυφή του άγιου βουνού του. Είχε μαζί του τη σύντροφό του, τη θεά Γιούνο, που λατρευόταν κι εδώ με το ίδιο όνομα, Μονέτα, όπως και στο Καπιτώλιο της Ρώμης. Όπως λοιπόν στο Καπιτώλιο, το στέμμα σε σχήμα φύλλων βαλανιδιάς ήταν αφιερωμένο στον Γιούπιτερ και στη Γιούνο, το ίδιο μπορούμε να υποθέσουμε ότι γινόταν και στο Αλβανό Όρος, από το οποίο ξεκινούσε η λατρεία του Γιού­ πιτερ του Καπιτωλίου. Ο θεός λοιπόν της βαλανιδιάς ήταν μαζί με τη θεά της βαλανιδιάς στο ιερό άλσος της βαλανιδιάς. Έτσι, στη Δωδώνη, ο θεός της βαλανιδιάς, ο Δίας, είχε για ταίρι του τη Διώνη (Dionc), της οποίας το όνομα έχει απλά μια γλωσσική 232

διαφορά από τη I ιούνο (Juno), ι:νώ στην κορυφή του 'Ορους ΚιOuipo>vu, όπ(ι>ς έχουμε δει, αυτός φαίνεται ότι έκανε κατά περιό­ δους τους γόμους του μ’ ένα είδωλο της Ήρας, κατασκευασμένο από βαλανιδιά. Είναι πιθανό, αν και δεν μπορούμε να το αποδεί­ ξουμε με βεβαιότητα, ότι ο ιερός γάμος του Γιούπιτερ με τη Γιούνο γιορταζόταν κάθε χρόνο από όλες τις φυλές που ανήκαν στο γένος των Λατίνων, το μήνα του καλοκαιριού που είχε το όνομα της θεάς, Ιούνιο (June). Εάν σε οποιαδήποτε εποχή του χρόνου οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τον ιερό γάμο του Γιούπιτερ και της Γιούνο, όπως οι Έλληνες γιόρταζαν τον αντίστοιχο γάμο του Δία και της Ήρας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι, επί Δημοκρατίας, η τελετή παρουσιαζόταν με είδωλα του θεϊκού ζευγαριού ή με τον Φλάμεν Ντιάλις και τη σύ­ ζυγό του Φλαμινίκα. Γιατί ο Φλάμεν Ντιάλις ήταν ο ιερέας του Δία. Πραγματικά, αρχαίοι και σύγχρονοι συγγραφείς τον θεο>ρούν, με μεγάλη πιθανότητα, σαν ζωντανό είδωλο του Γιούπιτερ, σαν ανθρώπινη ενσάρκωση του ουράνιου θεού. Κατά τους πρώ­ τους χρόνους ο Ρωμαίος βασιλιάς, ως εκπρόσωπος του Γιούπιτερ, ήταν φυσικό να παίζει το ρόλο του ουράνιου γαμπρού στον ιερό γάμο, ενώ η βασίλισσα έπαιζε το ρόλο της ουράνιας νύφης, όπο>ς ακριβώς στην Αίγυπτο ο βασιλιάς και η βασίλισσα μασκαρεύονταν σε θεότητες και στην Αθήνα η βασίλισσα παντρευόταν κάθε χρόνο το θεό των αμπελιών Διόνυσο. Το ότι ο Ρωμαίος βασιλιάς και η βασίλισσα έπαιζαν τους ρόλους του Γιούπιτερ και τη