αρχαιολογικα μυστηρια στην ελλαδα

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ «^ΜΥΣΤΗΡΙΑ • *

·: JP?. ·

σιην Ελλάδα Η Καταγωνή ίων Ελλήνων Τα Αινίγματα της Κρήτης ν

0 Τάφος του Μ. Αλεξάνδρου \

Η Οολος της Επιδαύρου

Ι '\

^

*

0 Δίσκος της Φαιστού ,

Οι Βραχογραφίες του Παγγαίου

X

Οι Αγνωστοι Μινύες Οι Ελληνικές Πυραμίδες

c>

- . ■ ? } ’λ

\

\ (Τ

£L..

Μ [

.

Τα Δρακοσπιτα της Εύβοιας

,

, V

0 Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων

^

0 Υπολογιστής των Αντικυθήρων Τα Χρυσωρυχεία του Μ. Αλεξάνδρου Η Χαμένη Ατλαντίδα

λ

Το Μυστήριο του Παρθενώνα

Β ΕΚΔΟΣΗ

ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ · ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ · ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ Το μυστήριο ό ε ν λύνεται όταν η α ρχα ιολογική σκ α πά νη φ έρ ει στο φ ω ς έ ν α α ρ χα ιολογικ ό εύρημ α . Αντιθέτως τότε α ρ χίζει. Κι ό σ ο πιο πίσω στο χ ρ ό ν ο καλούμαστε να γυρ ίσ ουμ ε τόσο πιο θολή είναι η κατάσταση, τόσο πιο πολύ το μυστήριο είνα ι πα ντα χού π α ρ όν. Ό σ ο ι α π ό εμ ά ς επιθυμούμε να ασχολη θούμ ε με την Ιστορία μας ξέχ ω ρ α α π ό τα επίσημα αναλυτικά εκπαιδευτικά προγράμματα διαπιστώνουμε ότι υ π ά ρ χει έ ν α ς ολόκ λη ρος κόσ μ ος μυστηρίου που μ α ς καλεί να τον εξερ ευ νή σ ο υ μ ε, έ ν α τεράστιο παζλ α π ό το οπ οίο λείπουν ακόμη πολλά κομμάτια που π ρέπ ει να συμπληρω θούν. Σ το συλλογικό αυτό βιβλίο ο α ναγνώ στη ς θα β ρ ει τα μεγαλύτερα α ρ χα ιολογικ ά και ιστορικά ζητήματα-αινίγματα που υ π ά ρ χο υ ν στον ελληνικό χώ ρο, καθώ ς η έλλειψ η επ α ρ κ ώ ν στοιχείω ν γι’ αυτά μ ό νο υ π ο θ έσ εις μ ά ς επιτρέπει να κ ά νου μ ε ή να καταλήγουμε σ ε επισ φ α λή συμπεράσματα. Το α ποτέλεσ μ α είνα ι είτε να μιλάμε γι' αυτά τα ζητήματα με μια επ ίφ α σ η γνώ ση ς είτε ν α τα «καταψ ύχουμε» π ερ ιμ ένο ντ α ς κά ποια στιγμή που θα α ρ θ εί η ά γνοιά μα ς. Σ τό χο ς του βιβλίου, π έ ρ α α π ό το να πλη ροφ ορ ή σει, είνα ι να τα ρά ξει την επ ιφ α νεια κ ή και στερεότυπη αντίληψη που έ χ ο υ μ ε για το ιστορικό μ α ς π α ρ ελθ όν, να κα ταδείξει τα κ ε ν ά / | β ^ τις α ντιφ ά σεις, τις διχογνω μ ίες μεταξύ των επιστημόνων, να π ρ ο κ α λ έσ ει περαιτέρω το ε ν δ ια φ έ ρ ο ν και τον προβληματισμό, να επισ φ ρα γίσ ει, τέλος, ότι το π α ρ ελ θ ό ν είναι πάντα «ζωντανό» και π ερ ιμ ένει π ρο-σ-καλώ ντας μ α ς να το α να κ α λύ ψ ο υμ ε - π ερ ιέρ γω ς ίσως π ερ ισ σ ό τερ ο α π ό ό,τι το μ έλλον...

ρ Γ. Ί1ΙΜ Ι

Λ |\Η Μ <

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΕΙΡΑ: ΜΥΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚ ΔΟ ΣΗΣ - Δ ΙΟ Ρ Θ Ω Σ Ε ΙΣ Δ ώ ρ α Γιαννιού ΣΧ ΕΔΙΑ ΣΜ Ο Σ Δ ημιουργική Ο μ ά δ α ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Β' ΕΚΔΟΣΗ: Φ ε β ρ ο υ ά ρ ιο ς 2005 © ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ/ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε. Θ ΕΣ Σ Α Λ Ο Ν ΙΚ Η : Λώρη Μαργαρίτη 3

Τ.Κ. 546 22

ΤΗΛ.: 2310.226.166 · FAX: 2310.221.583 ΑΘΗΝΑ: Κωλέττη 11, Τ.Κ. 106 81 ΤΗΛ.: 210.38.10.565, 38.10.428 · FAX: 210.38.10.139 http://www.metaekdotiki.gr · E-mail: [email protected] Απαγορεύεται η με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή μέρους η όλης της έκδοσης χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.

ISBN: 960-421-049-1

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ στην Ελλάδα Η Καταγωγή των Ελλήνων Τα Αινίγματα της Κρήτης 0 Τάφος του Μ. Αλεξάνδρου Η θόλος της Επιδαύρου 0 Δίσκος της Φαιστού Οι Βραχογραφίες του Παγγαίου Οι Αγνωστοι Μινύες Οι Ελληνικές Πυραμίδες 0 Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων Τα Δρακόσπιτα της Εύβοιας Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων Τα Χρυσωρυχεία του Μ. Αλεξάνδρου Η Χαμένη Ατλαντίδα Το Μυστήριο του Παρθενώνα

ΕΚΔΟΣΕΙ Σ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

.......................................................................................................9

ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ: Ινόοευρωπαίοι: Πραγματικότητα ή Μύθος; ................................................... 11 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ Η Αρχαία Κρήτη Χάθηκε Αφήνοντας πίσω της Μ υστήρια.........................

21

ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α' Η Γραφή της Ευρώπης και των Ελλήνων ...................................................

30

ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ

Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ Έ νας «Σκληρός» Δίσκος με Δεόομένα από το Π αρελθόν......................... 40 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

ΔΙΑΣ ΥΨΙΣΤΟΣ Η Μεγάλη Ανακάλυψη στο Δίον .................................................................. 49 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ

ΤΑ «ΧΡΥΣΩΡΥΧΕΙΑ» ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Εκεί που Γεννήθηκε ο... Πληθωρισμός ....................................................... 56 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Η Χίμαιρα των Α ρχαιολόγων..........................................................................63

ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

Ο ΚΟΛΟΣΣΟΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ ..............................................................72 ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑ ..................................... 80 ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ

ΜΙΝΥΕΣ Ο Λαός-Γρίφος της Προϊστορικής Ελλάδας ..................................... 86 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ Κατασκευάστηκαν πριν από τις Αιγυπτιακές!

................................... 95

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ

ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ; ........................................... 107 ΧΡΗΣΤΟΣ Ζ. ΚΩΝΣΤΑΣ

Η ΧΑΜΕΝΗ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ Σε Αναζήτηση της Ουτοπίας .............................................................. 116 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

ΔΙΣΠΗΛΙΟ 6000 Π.Χ. Η Παράξενη Ιστορία των Ανθρώπων της Λίμνης ............................. 123 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

ΚΩΔΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

.......................................................... 130

ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ Η Γλώσσα των Προϊστορικών Χρόνων ............................................. 136 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

Ο ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ Το Ανθρώπινο Γένος Κατάγεται από το Αιγαίο

144

ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

ΔΡΑΚΟΣ ΠΙΤΑ Μεγαλιθικές Κατασκευές στην Εύβοια

152

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Το Τέλειο Οικοδομικό Κατασκεύασμα

........................................... 160

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΚΡΗΣ

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ......................... 168 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

Η ΘΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ Μυστικισμός και Σοφία στην Αρχαία Ελλάδα ................................. 175 ΣΤΕΛΙΝΑ ΜΑΡΓΑΡΙΤΙΔΟΥ

Ο «ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ» ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ Η Άγνωστη Τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων ............................... 184 ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ............................................. 193 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

................................................................................ 195

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το μυστήριο είναι συνυφασμένο με την ανθρώπινη ζωή. Ουσιαστικά, όλη η πορεία της ανθρώπινης Ιστορίας, από την αυγή της μέχρι τη σύγχρονη εποχή, είναι μια πορεία προσπάθειας εκ μέρους του ανθρώπου να διαλευκάνει το μυστήριο που τον περιβάλλει. Το μυστήριο, αν το αναλύσου­ με, έχει πολλές πτυχές, βρίσκεται σε πολλά επίπεδα, καλύπτει όλους τους τομείς της ζωής μας. Εδώ φυσικά σκοπός μας δεν είναι να εμβαθύνουμε στην έννοια του μυστηρίου, αλλά, μέσα από αυτό, να προσδιο­ ρίσουμε και να αποσαφηνίσουμε τον τίτλο του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας, καθώς και το σκοπό του. Το μυστήριο για εμάς, στην προκειμένη περίπτωση, έχει τη διάσταση του αινίγματος, του γρίφου. Με λίγα λόγια, εκφράζει την απορία που μας γεννιέται και τα ερωτηματικά που προκύπτουν όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα ή γενικότερα ιστορικά ζητήματα, τα οποία, στην ουσία, καλύπτει το πέπλο της άγνοιας. Στην προσπάθειά μας να δώσουμε σαφείς, έγκυρες και ακριβείς απαντήσεις σχετικά με αυτά τα κληροδοτήματα του παρελθόντος σκοντάφτουμε στην έλλειψη επαρκών ιστορικών αναφορών που θα μας βοηθούσαν να τα κατατάξουμε, να έχου­ με σαφή εικόνα για το σκοπό για τον οποίο κατασκευάστηκαν, για τη χρησιμότητά τους ή και τη χρονολόγησή τους. Το αποτέλεσμα δεν είναι μόνο ότι μένει μετέωρο το ενδιαφέρον μας, αλλά κυρίως, και το πιο σημαντικό, ότι, κοιτώντας πίσω στο παρελθόν μας ως λαού, υπάρχουν σημεία που πα­ ραμένουν σκοτεινά, αδιευκρίνιστα, με αποτέλεσμα να «διακόπτεται» η ιστορική μας συνέχεια. Το παρελθόν αποτυπώνεται στο παρόν και μέσα από αυτό προδιαγρά­ φεται το μέλλον, οπότε το παρελθόν ενός λαου αποτελεί την «περιουσία» του, που όχι μόνο πρέπει να την προστατεύει και να τη συντηρεί αλλά και να την κατανοεί στην κάθε της λεπτομέρεια. Κάθε φορά που κάτι από αυτή την Ιστορία είναι θολό αποτελεί γεγονός που θα πρέπει να μας ανησυχεί σε σημείο που να επιδιδόμαστε με θέρμη αδιάκοπη για να το ξεδιαλύνουμε. Έτσι «κλείνουμε» τους ανοιχτούς λογαριασμούς μας με το παρελθόν και 9

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

αποκαθιστούμε την ιστορική μας συνέχεια όχι μόνο ως λαού, αλλά και ως ατόμων μεμονωμένα. Όσοι από εμάς επιθυμούμε να ασχοληθούμε με την Ιστορία μας ξέχω­ ρα από τα επίσημα αναλυτικά εκπαιδευτικά προγράμματα διαπιστώνουμε ότι υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος μυστηρίου που μας καλεί να τον εξερευνήσουμε, ένα τεράστιο παζλ από το οποίο λείπουν πολλά κομμάτια που κάποιος πρέπει να τα συμπληρώσει - αφού ασφαλώς πρώτα αντιληφτεί και αποδεχτεί ότι λείπουν. Και πώς μπορούμε να το κάνουμε αυτό; Ο καθένας με το μέσον που διαθέτει. Εμείς για το σκοπό αυτό θελήσαμε να κάνουμε ένα έργο συλλογικό, πυρήνα του οποίου αποτελούν διάφορες θεματικές για τις οποίες οι γνώμες των επιστημόνων διίστανται, άρα υπάρχει ακόμη άγνοια γύρω από αυτές. Καθώς θα διαβάζετε τα κεφάλαια που ακολουθούν, θα δείτε ότι τα θέ­ ματα που πραγματεύεται το καθένα είναι λίγο πολύ γνωστά. Για κάποια από αυτά μαθαίνουμε στο σχολείο, για άλλα κατά καιρούς έχει γίνει «ντόρος» στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, κάποια άλλα έχουν περάσει στο χρονο­ ντούλαπο και ποιος νοιάζεται να τα ανασύρει, τέλος ορισμένα κουβαλούν ένα «ζωντανό» ερωτηματικό μαζί με το όνομά τους. Εμείς προσπαθήσαμε να συλλέξουμε ορισμένους από αυτούς τους γρίφους -αφήνοντας παράλ­ ληλα πολλούς απ' έξω- και να σας τους παρουσιάσουμε. Στόχος του βιβλίου πέρα από τον προφανή, να πληροφορήσει δηλαδή τον αναγνώστη για ορισμένα από αυτά τα αινιγματικά ζητήματα, είναι στο τέ­ λος να ταράξει τη βεβαιότητα του αναγνώστη γύρω από ορισμένα ζητήματα και να τον κάνει να συνειδητοποιήσει όχι μόνο πόσο λίγα γνωρίζουμε από το παρελθόν, αλλά και από όσα έχουν έρθει στην επιφάνεια πόσο λίγα είναι αυτά για τα οποία μπορούμε να απαντήσουμε ανεπιφύλακτα. Το παρελθόν καλά «κρατεί» τα μυστικά του και προκαλεί, συνεχώς μας προκαλεί να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας στην αναμέτρηση μαζί του. Μια αναμέτρηση που φυσικά δεν έχει άλλο νικητή πέρα από την αλήθεια (α+ λήθη= αυτό που δεν λησμονιέται) με μόνο μέσον την ανάκτηση της χαμένης μας μνήμης. Γιατί περί αυτού πρόκειται. Το παρελθόν μάς καλεί να το ξεπεράσουμε με το να το θυμηθούμε, καθώς αμέτρητες φορές η γνώση απλώς επαναλαμβάνεται, ενώ εμείς νομίζουμε κάθε φορά ότι είμαστε πρωτοπόροι. Δώρα Γιαννιού Μάιος 2004 10

Ν

Ι

Κ

Ο

Σ

Τ

Σ

Ι

Γ

Α

Ρ

Ι

Δ

Α

Σ

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Ινδοευρωπαίοι: Πραγματικότητα ή Μύθος;

Η Ευρώπη σαν έννοια πολιτιστική θεωρείται σήμερα τόσο δεδομένη και χρησιμοποιείται με τρόπο τόσο καταχρηστικό, ώστε δεν γίνεται πά­ ντα αντιληπτό πως η καταγωγή των λαών και του πολιτισμού τους κα­ λύπτεται ακόμα από πυκνό σκοτάδι. Το αίνιγμα πάντως δεν έχει στα­ ματήσει να προκαλεί ζωηρό ενδιαφέρον. Από το 19ο αιώνα, όταν κά­ ποιοι συνέλαβαν την έννοια των «Ινδοευρωπαίων» (ΙΕ), η έρευνα επι­ κεντρώθηκε στουςΈλληνες. Πρώτον διότι θεωρήθηκαν ο πρώτος ινδοευρωπαϊκός πολιτισμός σε ευρωπαϊκό έδαφος. Δεύτερον (εφόσον ο πρώτος λόγος ληφθεί ως ιστορικά ισχύων, και μέχρι πρόσφατα δεν εί­ χε αμφισβητηθεί) διότι οιΈλληνες έχουν να παρουσιάσουν το αρχαι­ ότερο σύστημα γραφής και καταγραφής πληροφοριών εθνολογικού και φυλετικού ενδιαφέροντος, με τη βοήθεια του οποίου ευελπιστούν οι ερευνητές να φωτιστούν σκοτεινά σημεία της ινδοευρωπαϊκής θεω­ ρίας. Και τρίτον διότι, ασχέτως της καταγωγής των Ελλήνων, ο πολιτι­ σμός τους θεωρείται βάση του πολιτισμού της μετέπειτα Ευρώπης και χαίρει τέτοιου θαυμασμού από γενεές επιστημόνων, ώστε το ερώτημα της προέλευσης και των αιτίων γένεσης και εξέλιξής του να συνεχίζει να απασχολεί. II

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Μπορεί κανείς να θέσει σειρά ερωτημάτων.Ήταν οιΈλληνες αυτόχθονες ή όχι; Πότε ήρθαν οιΈλληνες στη χώρα που πήρε το όνομά τους; Ποιοι ζού­ σαν εκεί πριν από αυτούς;Ήταν και αυτοί ΙΕ ή ανήκαν στη μυστηριώδη «με­ σογειακή ψυλή»; Υπήρξε μαζική μετανάστευση λαού ποιμενικού ή αιφνίδια ει­ σβολή πολεμικής φυλής; Σε ποιο βαθμό η γλώσσα και ο πολιπσμός ήταν των νεοφερμένων ή των προγενέστερων κατοίκων; Σε πολλά εξ αυτών η απάντη­ ση θεωρήθηκε συχνά αυτονόητη. Επειδή η ινδοευρωπαϊκή καταγωγή θεωρή­ θηκε αξίωμα και αποτέλεσε επί δεκαεπες τη βάση της έρευνας για το ζήτη­ μα, θα αρχίσουμε από εκεί να παρουσιάζουμε πς διάφορες απόψεις. Η ιστορία των ΙΕ «άρχισε» με την παρατήρηση του Σερ William Jones, στα τέλη του 18ου αιώνα, πως η Σανσκριτική, η Ελληνική, η Λατινική, η Κελτική και οι γερμανικές γλώσσες παρουσίαζαν ομοιότητες που εξηγούνταν με την υπόθεση της κοινής τους καταγωγής. Ο όρος Ινόοευρωπαίοι εμφανί­ στηκε το 1813, ενώ είκοσι χρόνια μετά ο Franz Βορρ δημοσίευσε μια Συ­ γκριτική Γραμματική, στην οποία συμπεριλάμβανε, εκτός των προαναφερθεισών γλωσσών, την Αρμενική, την Αβεσπκή και τις σλαβικές γλώσσες. Το ζήτημα των ΙΕ είναι πολύ μεγάλο για να παρουσιαστεί έστω και πε­ ριληπτικά εδώ. Αρκεί να ειπωθεί πως τελικά θεωρήθηκε δεδομένη η προέλευση των περισσότερων ευρωπαϊκών γλωσσών από τη «μητέρα» ινδοευρωπαϊκή, με έμμεσο αποτέλεσμα και λογική (για την εποχή) συνα­ γωγή πως επρόκειτο, πέραν της απλής ομογλωσσίας, και για μια ενιαία ινδοευρωπαϊκή φυλή, βιολογικό πρόγονο των σημερινών λευκών Ευρω­ παίων. Η καταγωγή της φυλής αυτής και τα αρχικά φυσικά της χαρακτη­ ριστικά παρέμειναν αντικείμενο διαφωνιών των επιστημόνων. Παραδόξως, ο καθένας ανακάλυπτε πως έμοιαζαν με τους δικούς του -αληθι­ νούς ή υποθετικούς- προγόνους. Η σύμπτωση της γέννησης της θεωρίας με την αποικιοκρατική περίοδο και την εποχή του εθνικισμού στην Ευ­ ρώπη δεν βοήθησε καθόλου την επιστήμη, αντίθετα ο φυλετικός παρά­ γοντας κατέληξε να θεωρείται ο βασικός ρυθμιστής της ανθρώπινης Ιστορίας. Βάσει λοιπόν αυτού του σχήματος, οι ΙΕ ήταν μια ανώτερη γε­ νετικά -α ν όχι και τεχνολογικά- φυλή, γλωσσολογικά ίχνη της οποίας μπορούσαν να εντοπιστούν από την Ευρώπη μέχρι την Ινδία. Έμενε να ανακαλυφθεί ο βιολογικός πρόγονος, η γεωγραφική προέλευση και ο βαθμός στον οποίο σε κάθε τόπο ανέπτυξαν οι ΙΕ τον πολιτισμό των εντο­ πίων πληθυσμών, για τους οποίους κανείς δεν αρνιόταν ότι προϋπήρχαν.

)

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Σήμερα, η ινδοευρωπαϊκή θεωρία έχει δεχθεί πολλά χτυπήματα και για κάθε νέο υπέρ της επιχείρημα πολλαπλά ενάντια γεννιούνται. Πλέον κανείς όεν ισχυρίζεται σοβαρά πως αποτελούσαν οι ΙΕ μια φυλή. Γίνε­ ται δεκτή μια προϋπάρχουσα ομογλωσσία για την οποία επιβιώνουν φα­ νερά γλωσσικά ίχνη, κυρίως στο συντακτικό και στη δομή και λιγότερο στο λεξιλόγιο. Εξακολουθεί να αποτελεί ερώτημα -που στο παρελθόν θε­ ωρούνταν απαντηθέν- η προέλευσή τους, η κοιτίδα τους, ακόμα και οι υποτιθέμενες κατακτητικές και «εκπολιτιστικές» τους διαδρομές.Έτσι, η ταύτιση των Ελλήνων με τους ΙΕ παραμένει σε δύο επίπεδα: στη γλωσσολογική συγγένεια και στα ίχνη της παράλληλης έλευσης των ΙΕ δυτικά προς την Ευρώπη και των Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο. Το 1867 ολοκληρώθηκε η δημοσίευση της Ελληνικής Ιστορίας του Ernst Curtius, όπου οιΈλληνες, ως ΙΕ, ήταν πιο «ελεύθεροι» νοητικά σε σχέση με άλλες φυλές. Το έργο του είχε μεγάλη διάδοση στα γερμανικά και αγγλοσαξονικά πανεπιστήμια, ενώ δεκαετίες αργότερα ένας άλλος Γερμανός, ο Κ. J. Belloch, ενώ λάμβανε υπ' όψιν τις γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες μιας πλεονεκτικής τοποθεσίας όπως η Ελλά­ δα, τόνιζε πως από μόνες τους δεν αρκούσαν, εάν δεν προστίθετο σε αυ­ τές η ύπαρξη ενός λαού άριας φυλής. Κατά τη γνώμη του, ένας άλλος ινδοευρωπαϊκός λαός στην ίδια χώρα ίσως να επιτύγχανε την ίδια πολιτι­ στική εξέλιξη με τουςΈλληνες. Το 1909 ο φιλόλογος P. Kretschmer, αφού μελέτησε τις διαφορές των ελληνικών διαλέκτων, εντόπισε τρεις βασικές ομάδες, την ιωνική, την αχαϊκή και τη δωρική και παρατήρησε πως κατά τη διάρκεια της Εποχής της Χαλκοκρατίας (2900 με 1100 π.Χ.) πρέπει να είχαν λάβει χώρα τρεις αντίστοιχες εισβολές, εκ των οποίων την πρώτη τοποθε­ τούσε νωρίτερα από το 2000 π.Χ. και την τελευταία, την τότε ταυτιζόμε­ νη με την «Κάθοδο των Δωριέων», το 1200 π.Χ. Όντας βέβαιος για την τελευταία εισβολή (για την οποία πραγματικά είχαν ανακαλυφθεί στρώματα καταστροφής) και θεωρώντας πως οι διαφορές στις διαλέ­ κτους χρειάστηκαν κάποιους αιώνες για να διαμορφωθούν, είδε ως λογική τη χρονολόγηση του πρώτου κύματος περίπου οκτώ αιώνες πα­ λαιότερα του τελευταίου. Ο Belloch έφτασε στο συμπέρασμα πως η διασπορά των ΙΕ συνέβη γύρω στο 2500 π.Χ. Ο Ε. Meyer τοποθέτησε την πρώτη έλευση ΙΕ στην Ελλάδα πριν από το 2000 π.Χ. (όπως ο Kretschmer), εφόσον οι διαφορές 13

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ελληνικής και σανσκριτικής γλώσσας είχαν ήδη διαμορφωθεί, συμφω­ νώντας ουσιαστικά με τον Belloch. Παρατήρησε πως, αντίθετα με τους Ισραηλίτες, οιΈλληνες δεν είχαν μύθους αναφορικά με την είσοδό τους στη χώρα, ενώ η παράδοσή τους επικεντρωνόταν στα Ηρωικά Χρόνια. Ο δε Belloch έφτασε στο οξυδερκές συμπέρασμα πως οι διάλεκτοι της γλώσσας είχαν ήδη διαμορφωθεί στο τέλος της Εποχής της Χαλκοκρατίας και πως το φαινόμενο αυτό δεν μπορούσε παρά να έχει λάβει χώρα μέσα στην ίδια την Ελλάδα. Οι μετακινήσεις των ΙΕ έγιναν αντιληπτές ως μαζική μετανάστευση ποιμενικών λαών. Στη δεκαετία του 1910 ορίστηκε από Βρετανούς και Αμερικανούς αρχαιολόγους ως εποχή εισόδου στη χώρα ενός νέου λαού το 1900 π.Χ/Ηταν η εποχή όταν η πορεία και η εξέλιξη των φύλων της προϊστορικής Ελλάδας ερευνιόταν και καθοριζόταν βάσει των ευ­ ρημάτων της κεραμικής. Με κάθε τύπο αγγείου ταυτιζόταν μια περίο­ δος. Οι Wace και Blegen κατέληξαν πως η έλευση των πρώτων Ελλή­ νων από τη Μικρά Ασία (και μάλιστα με πιθανό πέρασμα από την Τροία) συνδεόταν άμεσα με τα αποκαλούμενα «μινυακά» αγγεία, τα οποία εμφανίστηκαν σε μια περίοδο γενικά ομοιομορφίας στην κερα­ μική (πλέον όμως οι αρχαιολόγοι θεωρούν ριψοκινδυνευμένο να αντι­ στοιχούν έναν τύπο αγγείου σε κάθε λαό, τα δε «μινυακά» αγγεία που ανακαλύφθηκαν αργότερα στη βόρεια Ελλάδα χρονολογήθηκαν πα­ λαιότερα των τρωικών). Ο φιλόλογος J. Β. Haley προσέθεσε μια ισχυρή επιπλέον ένδειξη, ταξινομώντας τα τοπωνύμια που θεωρούνταν προελ­ ληνικό (συχνά με κατάληξη -νθος, -νόος, -σσος), τα οποία εντοπίζο­ νταν, πλην του ελλαδικού χώρου, σε ολόκληρο το Αιγαίο και στη Μικρά Ασία. Έτσι, διαφαινόταν φανερά η αρχέγονη ύπαρξη ενός προελληνικού λαού με κοινή γλώσσα στις δύο πλευρές του Αιγαίου- τον οποίο οι Έλληνες κατέγραψαν αργότερα ως «Πελασγούς», «Λέλεγες», «Μι­ νύες»- ο οποίος ξαφνικά δέχθηκε νέα πολιτιστικά στοιχεία ινδοευρωπαϊκής προέλευσης. Φαινόταν λογικό συμπέρασμα η έλευση των Ελλή­ νων το 1900 π.Χ., δεδομένου ότι η εισβολή των Αρίων στην Ινδία χρο­ νολογούνταν τότε πριν από το 1500 π.Χ. -κάτι που πλέον αμφισβητείταικαι από όλα αυτά συναγόταν η διάσπαση των ΙΕ το 2500 π.Χ. και η ακό­ λουθη περιπλάνηση των κλάδων των λαών αυτών από την Ινδία ως τα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ευρώπη. Αυτή η χρονολόγηση ήταν η πιο δημοφιλής. Όσον καιρό όμως δεν 14

Η ΚΑΤΑΓ2ΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ήταν γνωστό πως η Γραμμική Β' (χρονολογημένη στο 1450 π.Χ. περίπου) ήταν ελληνική, κάποιοι υποστήριζαν πως οιΈλληνες ήλθαν αργότερα, γύρω στο 1200 π.Χ., βασιζόμενοι στις ενδείξεις καταστροφής της εποχής αϋτής. Η άποψη δεν βρήκε απήχηση, διότι, εκτός του ότι η πλειονότητα των επιστημόνων δέχεται από καιρό πως η Γραμμική Β' είναι ελληνική, αφήνοντας έτσι χωρίς έρεισμα τη βάση της θεωρίας αυτής, αφενός το στρώμα καταστροφής του 1200 π.Χ. σε οικισμούς είναι πλέον δεκτό ότι οφείλεται στις ταραχές τις παλιότερα αποκαλούμενες «κάθοδο των Δω­ ριέων» (όποτε οιΈλληνες ήταν με βεβαιότητα ήδη στη χώρα), αφετέρου η μυθολογία των Ελλήνων είχε καταγράψει πολλά συμβάντα της περιό­ δου (μεταξύ άλλων τις πρώτες μετακινήσεις Ελλήνων προς τη Μικρά Ασία), χωρίς όμως να αναφέρεται πουθενά «έλευση» από αλλού ή εισ­ ροή νέων πληθυσμών στον καθαυτό ελλαδικό χώρο. Η θεωρία η οποία φάνηκε πιο ολοκληρωμένη, από την άποψη διασταύ­ ρωσης δεδομένων σε σχέση με μετακινήσεις ΙΕ στην Εγγύς και Μέση Ανατολή, είναι αυτή της έλευσης των Ελλήνων το 1600 π.Χ. Προτάθηκε πρώτα από τους Ο. Perrot, Χρ. Τσούντα και J. I. Manatt στα τέλη του 19ου αιώνα. Στα έργα του που δημοσιεύθηκαν το 1927 και το 1933 ο Μ. Nilson πρόβαλε δύο νέα και πρωτότυπα επιχειρήματα, πολύ χρήσιμα στους με­ τέπειτα ερευνητές: την αιφνίδια εμφάνιση στον ελλαδικό χώρο το 1600 π.Χ. αφενός του ήλεκτρου (ένδειξη ύπαρξης επαφών με χώρες του Βορ­ ρά) και αφετέρου του αλόγου, για το οποίο δεν υπήρχαν ενδείξεις προ­ γενέστερης παρουσίας του γενικά στη Μεσόγειο. Πιο πρόσφατα, τη δε­ καετία 1970, οι W. Wyatt και J. Muhly έφτασαν στο ίδιο συμπέρασμα βα­ σισμένοι στην ερμηνεία των ευρημάτων των Λακκοειδών Τάφων των Μυ­ κηνών. Παρά τις αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν κατά καιρούς (περί μινωικής προέλευσης των κτερισμάτων και άρα προελληνικής καταγωγής των νεκρών βασιλέων), οι εκεί ενταφιασθέντες θεωρούνται Έλληνες. Ο Wyatt σημείωνε πως δεν υπήρχαν μαρτυρίες για ελληνική γλώσσα στην Ελλάδα πριν από το 1600 π.Χ. Ο Muhly τόνιζε πόσο πλούσιοι ήταν οι τά­ φοι αυτοί του 1600 π.Χ. σε σχέση με την προγενέστερη περίοδο. Οι ομοι­ ότητες με τους θησαυρούς των Κουργκάν («τύμβων») της Νότιας Ρωσίας, που θεωρούνται προγενέστεροι και ινδοευρωπαϊκοί, συνηγορούσαν υπέρ της από εκεί μετακίνησης ΙΕ προς τις ακτές του Αιγαίου. Πιο πρόσφατα, το 1988, ο R. Drews, βασιζόμενος στην αρχική ιδέα του Nilson σε σχέση 15

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

με την εμφάνιση του αλόγου, εντοπίζει ως κλειδί της έρευνας όχι το άλο­ γο αλλά το πολεμικό άρμα. Με αρκετά πειστικά επιχειρήματα οδηγεί στην ταύτιση του άρματος με τους ΙΕ, υπόθεση που αν είναι σωστή, οδηγεί στο συσχετισμό ΙΕ Ελλήνων και της μετακίνησης τοΰ 1600 π.Χ. Η κατάληξη των θεωριών περί απότομης εμφάνισης των Ελλήνων το 17ο π.Χ. αιώνα ανατρέπει τον τύπο της μαζικής μετανάστευσης ποιμένων και οδηγεί στην αποδοχή μιας εισβολής πολεμικής κοινωνίας που επι­ βλήθηκε στους προγενέστερους και, κατά τα φαινόμενα, πολυπληθέστε­ ρους κατοίκους. Η πιο πρόσφατη θεωρία (από τη δεκαετία του 1950) βασίζεται στα ίχνη της γενικευμένης καταστροφής που φαίνεται να έπληξε τον πολιτισμό της Μέσης Πρωτοελλαδικής Περιόδου το 2100 π.Χ., δεχόμενη και την ει­ σβολή του 1900 π.Χ. ως ένα δεύτερο κύμα. Ο Caskey μίλησε για ένα λαό «όμοιο» με τον ελληνικό, ακολουθούμενο από έναν δεύτερο, δύο αιώνες μετά, σαφώς ελληνικό αυτή τη φορά. Παρόμοια άποψη υιοθέτησε και ο Σακελαρίου. Είναι προφανές ότι η θεωρία της έλευσης το 2100 π.Χ. έχει το πλεονέκτημα να προσπαθεί να συνδυάσει τις πολλαπλές ενδείξεις καταστροφής, εισβολών και μεταναστεύσεων σε διαφορετικά χρονικά σημεία. Πλέον και αυτή δοκιμάζεται, εφόσον γίνεται αντιληπτό πως η κα­ ταστροφή του 2100 π.Χ. δεν ήταν τόσο ομοιόμορφη σε όλους τους οικι­ σμούς που διερευνήθηκαν όσο φάνηκε αρχικά. Αδιαμφισβήτητο γεγονός αποτελεί η κατοίκηση του ελλαδικού χώρου, από απομνημονεύτων χρόνων από τους πανταχού παρόντες στην ελληνι­ κή παράδοση Πελασγούς και Λέλεγες. Παρόντες, διότι με αυτούς ταυτί­ ζονται πολλοί από τους μυθικούς γενάρχες φυλών και διότι εμπλέκονται σχεδόν σε κάθε μύθο που προηγείται των μύθων των «Ηρώων». Για τους πρώτους Ινδοευρωπάίστές ήταν αναντίρρητο πως επρόκειτο για προελληνικούς λαούς, αλλά οι απόψεις για το ποιοι ήταν ακριβώς απέκλιναν σημαντικά. Ο Η. Kiepert μιλούσε το 1861 για Λέλεγες αυτόχθονες, συγγε­ νείς των Ιλλυριών. Ο Κ. W. Deimling ένα χρόνο μετά τους τοποθετούσε στη νοτιοδυτική Μικρά Ασία (όπως και οι ελληνικοί μύθοι). Την επόμενη χρονιά πάλι, ο G. F. Unger ερμήνευε την παράδοση ως μαρτυρία περί φοινικικής καταγωγής των προελληνικών φύλων, ενώ ο Curtius έβλεπε μια φάση «λελεγιακή» του πελασγικού-αιγιακού πολιτισμικού πλαισίου. 16

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Αίνιγμα αποτελεί το κατά πόσο οι Πελασγοί και οι Λέλεγες αυτοαποκαλούνταν με τα εν λόγω εθνικά ονόματα. Ενώ κάποιοι θεωρούν ότι γλωσσολογικά 6εν είναι ελληνικά, άλλοι υποστηρίζουν πως τις ονομασίες έδωσαν αργότερα οιΈλληνες. Μία μέση άποψη στηρίζεται στον Απολ­ λόδωρο: οι λαοί έγιναν γνωστοί με τα ονόματα των μυθικών γεναρχώνβασιλέων Πελασγού και Λέλεγος. Οι Πελασγοί θεωρούνται (με γενικότητα και ασάφεια) λαός είτε αυτόχθων είτε ξένος που μετακινήθηκε στον ελλαδικό χώρο στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ανάλογα θολή είναι η γλωσσική και η φυλετική τους τα­ ξινόμηση: η συντριπτική πλειονότητα των επιστημόνων τούς κατατάσσει σε μια «μεσογειακή», «προελληνική», «προ-IE» γλωσσική και ίσως και φυλετική ομάδα -εφόσον τα πολλά τοπωνύμια και τα λίγα ονόματα δεν θεωρούνται ινδοευρωπαϊκής ρίζας-, άλλοτε όμως παρουσιάζονται ως «προελληνικός» αλλά ΙΕ πληθυσμός, γεγονός που εγείρει το ερώτημα τι συμβαίνει με τα υποτιθέμενα μη ινδοευρωπάίκά τους ονόματα... Οι κλα­ σικοί Έλληνες τους εντοπίζουν αρχικά στην ορεινή Θεσσαλία (γενικό­ τερα η Θεσσαλία φαίνεται να είναι το κλειδί στο μυστήριο της καταγω­ γής των Ελλήνων) και στην'Ηπειρο. Αργότερα στην Αρκαδία, στην Αργο­ λίδα, στην Αχάία, στη Σικυώνα, στη Φωκίδα, στη Φθιώτιδα, στην Εύβοια, στο Αιγαίο, στην Κρήτη, στη Μικρά Ασία. Οι Λέλεγες εμφανίζονται στην Ιλιάόα ως σύμμαχοι των Τρώων, χωρίς όμως να πληροφορούμαστε την κοιτίδα τους. Ο Αλκαίος συσχετίζει την Άντανδρο της Τρωάδας με τους Λέλεγες, αργότερα όμως ο Ηρόδοτος μιλάει για Πελασγούς. Τους Λέλεγες ανακαλύπτει κανείς στα Μέγαρα, στη Λακεδαίμονα, στην'Ηπειρο κοντά στους Μολοσσούς, στη Θεσσαλία (παράλληλα ή μετά τους Πελασγούς), στα Μέγαρα, στις Κυκλάδες, στη Μικρά Ασία, σε πολλά μέρη της σημερινής Στερεάς Ελλάδας, στη Λευ­ κάδα, στη Μεσσηνία. Αναφέρονται ως και τον 5ο π.Χ. αιώνα μεμονωμέ­ νες κοινότητες στην Κρηστωνία και στην Προποντίδα. Ο Φερεκύδης από τη Λέρο, που θεωρείται αξιόπιστος ιστορικός, τους περιγράφει να κατοι­ κούν την ακτή της Καρίας (νοτιοδυτικά μικρασιατικά παράλια) από την Έφεσο ως τη Φώκαια, ενώ για τους Κάρες λέει πως ζούσαν νοτιότερα, προς τη Μίλητο, ξεχωρίζοντάς τους έτσι από τους Λέλεγες, κάτι που δεν έκαναν όλοι οιΈλληνες ιστορικοί. Συνολικά οι κλασικοίΈλληνες δεν είναι σαφείς ως προς τους προ­ γενέστερους Πελασγούς, Λέλεγες και άλλους λαούς που αναφέρονται 17

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

παράλληλα/ίσως όεν τους ενδιέφερε, διότι θεωρούσαν κάποια πράγμα­ τα δεδομένα. Αλλού εμφανίζονται ως πρόγονοι και αλλού ως πρώιμοι κάτοικοι της χώρας/Ισως να υπήρχαν εθνολογικές διαφορές ή ίσως να ήταν όλοι μέρος του ενιαίου πολιτισμού που γνωρίζουμε πλέον πως άν­ θισε στις δύο πλευρές του Αιγαίου. Οι ινδοευρωπαϊκές θεωρίες δεν θα εγκαταλειφθούν εύκολα. Πρώτον, διότι η βάση τους, η γλωσσολογική συγγένεια, δεν μπορεί να αμφισβη­ τηθεί εύκολα. Δεύτερον, οιΈλληνες -ΙΕ ή όχι- παραμένουν μοναδική περίπτωση λαού με τόσο πολλά στοιχεία διαθέσιμα προς διερεύνηση, με αποτέλεσμα οι ινδοευρωπάίστές να μην επιθυμούν να αποκόψουν τον παράγοντα «Ελληνες» από τη διαρκή τους αναζήτηση. Ταυτόχρονα, ως προς την καταγωγή των Ελλήνων ειδικά, οι ίδιες θε­ ωρίες ενέχουν σοβαρές αδυναμίες: αν οιΈλληνες είναι ΙΕ, δεν είναι μεν αυτόχθονες, κανείς όμως δεν είναι σε θέση να πει από πού ήλθαν, εφόσον το πρόβλημα ποιοι ΙΕ μετακινήθηκαν πού και πότε δεν φαίνεται να έχει λυθεί οριστικά. Επιπλέον, οιΈλληνες, ως ΙΕ, μπορούν να ερευνηθούν στη βάση του ότι η Γραμμική Β' είναι γλώσσα ελληνική. Οι πινακίδες της Γραμμικής Β' εμφανίζονται το 15ο π.Χ. αιώνα, χρονικό σημείο που αποτελεί την πιο πρώιμη γλωσσική εμφάνιση των Ελλήνων, έτσι ώστε η έλευσή τους στην περιοχή μοιραία να τοποθετείται λίγο νωρίτερα, συγκεκριμένα το πολύ έξι αιώνες πριν. Αυτό αποτελεί μεν μια ασφαλή ένδειξη ότι δεν ήλθαν αργότερα, δεν καλύπτει όμως την πιθανότητα να υπάρχει η γλώσσα πολύν καιρό πριν δημιουργηθεί το ανάλογο σύστημα γραπτής έκφρασης. Στην περίπτωσή μας, η εμφάνιση της Γραμμικής Β' ταυτίζεται με την άφι­ ξη ενός νέου λαού, ενώ θα μπορούσε να είναι απλώς μια εξέλιξη. Τα στρώματα καταστροφής, βάσει των οποίων έγινε προσπάθεια εντο­ πισμού και χρονολόγησης εισβολών, ποικίλλουν πολύ περισσότερο από ό,τι φαινόταν αρχικά, οι μετακινήσεις φαίνεται να ήταν διαρκείς από και προς τον ελλαδικό χώρο και η πιο πρόσφατη (και μάλλον πιο ψύχραιμη) ερμη­ νεία έχει να κάνει με την απλή -και άρα μεγάλη πιθανότητα- πολεμικών συγκρούσεων μέσα στη χώρα. Η δε σχετικά δημοφιλής πριν από κάποια χρόνια άποψη περί μετακίνησης από την Ανατολία δεν επιβεβαιώθηκε. Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός πως οιΈλληνες στους μύθους τους δεν διατήρησαν καμία ανάμνηση εισόδου στη χώρα !8

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

που κατοίκησαν, είτε μετανάστευσης είτε εισβολής. Όσοι ισχυρίζονται πως η παράδοση δεν είναι ασφαλής ένδειξη για ιστορικά γεγονότα έχουν μεν δίκιο, δεν υπήρξε όμως ερευνητής που να μη χρησιμοποίησε τους μύθους έστω και ως συμπληρωματική μέθοδο εξαγωγής συμπερα­ σμάτων - συμπεριλαμβανομένων αυτών που εκφράζουν αμφιβολίες. Χωρίς να προστεθεί πως οι παραδόσεις των Ελλήνων διέσωσαν γεγονό­ τα τα οποία επαλήθευσε η αρχαιολογική έρευνα. Οι θεωρίες περί αυτοχθονίας έχουν επίσης τα ελαττώματά τους. Παρα­ βλέπουν τις ενδείξεις ομογλωσσίας σε λαούς τόσο απομακρυσμένους όσο η Ιρλανδία από την Ινδία. Βασίζονται στα κοινά σημεία της θρησκεί­ ας των Πελασγών με αυτή των κλασικών Ελλήνων, ενώ τέτοια υπάρχουν και μεταξύ Ελλήνων και πολλών ινδοευρωπαϊκών λαών. Ταυτόχρονα, δεν έχει διασαφηνιστεί η σχέση πολυθεϊστικών και πατριαρχικών θρη­ σκευτικών συστημάτων που χαρακτήριζαν τους ΙΕ με τη μητριαρχική θρησκεία, η οποία ήταν ίσως γενικευμένη στο χώρο σε αρχαιότερη επο­ χή. Οι κλασικοίΈλληνες έχουν σε κάποια σημεία θολή ανάμνηση του πα­ ρελθόντος τους, συγκεκριμένα διατηρούν συγκρουόμενες παραδόσεις σε σχέση με την ταυτότητα κάποιων λαών όπως οι Πελασγοί, με συνέπεια τις διαφοροποιημένες επιστημονικές ερμηνείες. Λίγα μπορεί κανείς να θεωρήσει ως βεβαιότητα, και πάντα βάσει της προόδου των ανασκαφών σε συνδυασμό με τα γλωσσολογικά δεδομένα. Δεν υπάρχει ενιαία κάλυψη του ελλαδικού χώρου από νέους πληθυ­ σμούς, ούτε ομοιόμορφη εικόνα καταστροφής. Τέτοια φαινόμενα, όπου εντοπίζονται, θεωρούνται πλέον τοπικά. Υπάρχει τουλάχιστον από την 3η π.Χ. χιλιετία μια ομοιόμορφη πολιτιστική βάση με διαφοροποιημένη κα­ τά τόπους πρόοδο. Μεταξύ 2100 και 1900 και στη συνέχεια μεταξύ 1700 και 1600 π.Χ. έγιναν μετακινήσεις ή πολεμικές συγκρούσεις και επιδρο­ μές, με συνέπεια την καταστροφή αρκετών τοποθεσιών. Την ίδια σε γε­ νικά πλαίσια περίοδο τα εδάφη γύρω από το Αιγαίο αλλά και προς την Ανατολική Μεσόγειο φιλοξενούν πληθυσμούς με σημαντικές μεταξύ τους πολιτιστικές ομοιότητες και αλληλεπιδράσεις, σε σημείο που να διαφαίνεται πολιτισμός ενιαίος. Το 1450 π.Χ. κάποιοι μιλούσαν Ελληνι­ κά, ενώ είναι πλέον αποδεκτό πως η διαφοροποίηση των ελληνικών δια­ λέκτων έλαβε χώρα μέσα στα ελληνικά γεωγραφικά πλαίσια και ολο­ κληρώθηκε πιθανότατα μεταξύ 14ου και 11 ου αιώνα π.Χ. Οι πληθυσμοί οι 19

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

οποίοι με βεβαιότητα μιλούσαν τη γλώσσα αυτή φαίνεται ότι είχαν δια­ φορετικές αφετηρίες μέσα στον ελλαδικό χώρο. Όντας πολιτιστικά πολύ κοντά ο ένας στον άλλον, δεν ήταν πολιτικά ενωμένοι, και υπάρχουν ίχνη των μετακινήσεών τους μέσα στον ελλαδικό χώρο τουλάχιστον από το 1 9ο αιώνα. Μετά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι παλαιές θεωρίες, μοιραία θα εμφανιστούν και νέες. Αρχαιολόγοι και γλωσσολόγοι φαίνεται να εξετά­ ζουν πλέον το ζήτημα με πιο ριζοσπαστική διάθεση, και αναμένονται με ενδιαφέρον κάποια τολμηρά βήματα στο χώρο της παλαιάς αναζήτησης για τουςΈλληνες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Drews R., ΗΈλευοτ\ των Ελλήνων, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1997 Hopper R. J., Οι Πρώτοι'Ελληνες, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1989 Burkert W., Creek Religion, Cambridge, Mass., 1985 Kerenyi Κ., Cods of the Greeks, New York, 1988; repr. of 1951 ed. Silver M., The Commodity Composition of Trade in the Argonaut Myth, in Ancient Economy in Mythology, Savage, Maryland, 1991 • Wace, A. J. B. and Thompson M. S. Prehistoric Thessaly, New York, 1976; repr. of 1912 ed. • Wertime T. A. and Muhly J. D., ed. The Coming of the Age of Iron, New Haven, 1980

• • • • •

20

Χ

Ρ

Η

Σ

Τ

Ο

Σ

Ζ.

Κ

Ω

Ν

Σ

Τ

Α

Σ

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΟΝ ΚΡΗΤΩΝ Η Αρχαία Κρήτη Χάθηκε Αφήνοντας πίσω της Μυστήρια

Ο πρώτος ευρωπαϊκός πολιτισμός ξεκίνησε στην Κρήτη. Σε μια εποχή κατά την οποία σε άλλα μέρη του κόσμου οι άνθρωποι ζούσαν δύσκολα, κάτω από καταπίεση των αρχόντων τους, το φόβο για τους εχθρούς τους και το δέος για τους θεούς τους, στην Κρήτη ζούσαν σχεδόν όπως εμείς: σύγχρονα. Είχαν τρεχούμενο νερό σε σπίτια, θέρμανση και πραγματικές τουαλέτες και μπάνια, εμπόριο και επιχειρήσεις, διασκέδαση, θαλάσ­ σιες δραστηριότητες, αθλητισμό, μόδα, ισοτιμία ανδρών και γυναικών, παιχνίδια (ακόμα και επιτραπέζια), νόμους, τυπογραφία, τεχνολογία και τεχνολογική και επιστημονική έρευνα. Δεν φοβούνταν ούτε τους άρχοντές τους ούτε τους εχθρούς τους.Ίσως να φοβούνταν λιγάκι τους θε­ ούς, αλλά δεν το κάνανε θέμα. Τους λάτρευαν ήσυχα και προσωπικά σε απομονωμένες σπηλιές και μικρά ναΐδρια. Ήταν η εποχή του Μίνωα: του Ευτυχισμένου. Πραγματικά, η έννοια της λέξης μίνως φαίνεται πως σημαίνει τον «μακάριο», τον ευτυχισμένο και ανέμελο. Ο θρύλος του Μίνωα έφτασε ως εμάς μέσα από την αρχαιότητα και 21

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

μας τον παρουσιάζει ως άνθρωπο, βασιλιά της Κρήτης στα χρόνια που η Κρήτη ήταν το κέντρο του κόσμου. Έπειτα ο κόσμος αυτός χάθηκε. Δεν ξεχάστηκε. Ο πολιτισμός του Μίνωα ενώθηκε με το μύθο και διατηρήθηκε ως ανάμνηση μιας σχεδόν ιδα­ νικής εποχής.Έτσι, ενωμένος με το μύθο, έφτασε μέχρι το 19 ο αιώνα. Μέχρι τότε οι άνθρωποι άκουγαν τη σχετική μυθολογία και αναρωτιό­ νταν, καθώς δεν ήξεραν αν όλα αυτά είχαν γίνει ή όχι. Το 19ο αιώνα κάτι άλλαξε. Οι άνθρωποι είχαν πια μάθει αρκετά για να αρχίσουν να αμφισβητούν, αλλά όχι αρκετά για να γνωρίζουν. Στον Μίνωα, όπως και σε ένα σωρό άλλους απόηχους από το μακρινό πα­ ρελθόν, τοποθετήθηκε η ταμπέλα «μύθος» -εννοώντας παραμύθι- και οι σχετικές διηγήσεις θεωρήθηκαν αμφίβολες. Μέχρι που μια μέρα γύρω στο 1878 -επί τουρκοκρατίας ακόμα- ένας Κρητικός με το πολύ ταιριαστό όνομα Μίνως Καλοκαιρινός ανακάλυψε τα ερείπια της Κνωσού και άρχισε να φέρνει στο φως το χαμένο, αλλά καθόλου ψεύτικο, κόσμο του Μίνωα. Ακολούθησαν περισσότερα από εκατό χρόνια ανακαλύψεων και ού­ τε μια από αυτές δεν ξεδιάλυνε το «μύθο». Αντίθετα η καθεμία τον έκα­ νε πιο περίπλοκο. Οι διηγήσεις των αρχαίων επιβεβαιώνονταν, αλλά την ίδια στιγμή άρχιζαν και οι προβληματισμοί: Πώς έγιναν όλα αυτά μια εποχή που θεωρούμε «προϊστορική»; Οι ανακαλύψεις του Μίνωα Καλοκαιρινού, του Έβανς και των υπόλοιπων αρχαιολόγων που τους ακολούθησαν έφεραν στο φως αποδείξεις για την ύπαρξη εκείνου του πολιτισμού αλλά όχι εξηγήσεις του μυστηρίου που τον περιβάλλει. Όσο οι διάφοροι «μύθοι» για τη Μινωική Κρήτη επαληθεύονταν τόσο πολλαπλασιάζονταν τα ερωτημαπκά για εκείνους που δεν είχαν ακό­ μα επιβεβαιωθεί: «Αν κάποιοι ήταν αλήθεια, γιατί όχι και οι υπόλοιποι;» Έτσι, λοιπόν, υπήρχε μύθος για ένα σπουδαίο ηγέτη, και πράγματι βρέ­ θηκαν περισσότερα από ένα ανάκτορα αντάξια όχι ενός αλλά πολλών τέ­ τοιων ηγετών. Υπήρχε μύθος για λαβύρινθο, και στο μεγαλύτερο ανάκτορο που βρέ­ θηκε -των 20.000 τετραγωνικών μέτρων και των 1.500 δωματίων- θα μπο­ ρούσε να χαθεί κανείς μια χαρά, όπως σε ένα λαβύρινθο. Υπήρχε μύθος για «Μινώταυρο». Τέτοιο τέρας δεν βρέθηκε, βρέθηκαν 22

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ TQN KPHTSN

όμως αρκετά στοιχεία για ταύρους και σύμβολα ταύρων, ώστε να ξέρου­ με πως πράγματι υπήρχε κάποια σχέση μεταξύ Μίνωα και ταύρων. Υπήρχε μύθος για Κρητική θαλασσοκρατορία, και επιβεβαιώθηκε. Υπήρχε μύθος για μια ανοχύρωτη Κρήτη που όεν φοβόταν κανέναν εχθρό, κι ας μην είχε στρατό. Και αυτό επιβεβαιώθηκε. Όμως, πώς επιβίωσε το εν λόγω κράτος εκείνα τα χρόνια χωρίς στρα­ τό, τείχη και οχυρωματικά έργα; Ο μύθος λέει ότι υπήρχε ένα χάλκινο ρομπότ, ο Τάλως, που φύλαγε την Κρήτη από τους εχθρούς όιατρέχοντας τρεις φορές τη μέρα τα πα­ ράλιά της. Κανονικές οκτάωρες βάρόιες, όηλαόή. Αλλά... ρομποτική πριν από τόσες χιλιάδες χρόνια; Αδύνατον. Από την άλλη, η Κρήτη πραγ­ ματικά δεν είχε τείχη και στρατό. Ο Μύθος της Κρήτης του Μίνωα έγινε πραγματικότητα αφήνοντας ανα­ πάντητα ερωτηματικά: Ποιοι ήταν τέλος πάντων στην πραγματικότητα οι Κρήτες της Μινωικής εποχής; Τι απέγιναν; Πώς έφτασαν στα τεχνικά επιτεύγματά τους; Ποιος ήταν ο σπουδαίος μηχανικός Δαίδαλος που, αφού βοήθησε με τις εφευρέσεις του τον Μίνωα, «πέταξε» στην κυριολεξία από το νησί με φτερά; Υπήρξε άραγε ποτέ; Τελικά πώς έσβησε η Μινωική δύναμη; Γιατί σε πολλά ανάκτορα που βρέθηκαν καμένα και εγκαταλειμμένα από την εποχή που σημαδεύει το τέλος του Μινωικού πολιτισμού δεν ανακαλύφθηκαν ανθρώπινα απομεινάρια, καθώς οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί είχαν προλάβει να φύγουν πριν από την καταστροφή. Η Κρήτη είναι νησί, και όποιοι λαοί την κατοικούσαν ήρθαν από κάπου αλλού. Από την αρχαιότητα ακόμα υπήρχαν διάφοροι λαοί στην Κρήτη που μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες. Ο Όμηρος στην Οδύσσεια μιλά για πέντε λαούς: Αχαιούς, Ετεοκρήτες, Κυδωνιείς, Δωριείς και Πελασγούς. Οι Ετεοκρήτες ήταν μάλλον οι παλαιότεροι κάτοικοι της Κρήτης/Εφτασαν εκεί κατά τη μακρινή Προϊ­ στορία, με τα πόδια, όταν το Αιγαίο ήταν ακόμα στεριά με πεδιάδες/Ηταν οι αυτόχθονες «Αβορίγινες». Υπήρχαν ακόμη Ετεοκρήτες στα χρόνια της 23

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ιστορικής αρχαιότητας. Κάποιοι που τους αποκαλούσαν Ετεοκρήτες, σε κάθε περίπτωση και δεν μιλούσαν Ελληνικά.Έπειτα ήρθαν οι Κυόωνιείς -ίσως Ασιάτες έποικοι- που όεν παρουσιάζονται σημαντικοί. Τέλος, οι Πελασγοί, οι πρώτοι «Ελληνες» της Κρήτης, και ακολούθησαν οι υπόλοι­ ποι, Αχαιοί και Δωριείς. Οι Πελασγοί ήταν οι πρώτοι «πολιτισμένοι» και ήταν εκείνοι που, σύμφωνα με τις περισσότερες ενδείξεις, είναι υπεύ­ θυνοι για τον πολιτισμό που σήμερα ονομάζουμε «Μινωικό».Ήταν λευ­ κοί, αλλά ηλιοκαμένοι και μαυρομάλληδες. Το νησί ονομάστηκε Κρήτη πιθανότατα από το κριθάρι που καλλιερ­ γούσαν εκεί. Το «κρι» του Ομήρου/Αλλοι λαοί γύρω από την Κρήτη, στην Αίγυπτο και στη Συρία, την αποκαλούσαν «Κεφτιού», «Κεφταρά», «Καφθώρ» και τον κυρίαρχο λαό της Κρήτης «Πελεσχέθ της Καφθώρ» - Πε­ λασγούς της Κρήτης. Οι θρησκείες της Κρήτης εκείνης της εποχής -της θαλασσοκρατορ ία ς- κατά αινιγματικό τρόπο δεν περιλαμβάνουν θαλάσσιες θεότητες αλλά βουνίσιες.Ίσως αυτό δείχνει και τη στεριανή καταγωγή των Πε­ λασγών. Για την υψηλή τεχνολογία στην Κρήτη οι αρχαίες διηγήσεις δείχνουν προς τον Δαίδαλο. Υπάρχει η υπόνοια ότι το όνομα Δαίδαλος ήταν κά­ τι σαν γενικό όνομα-τίτλος που σήμαινε τον «Μηχανικό». Παρόμοια θε­ ωρία υπάρχει και για τον Μίνωα. Σύμφωνα με αυτήν, Μίνως (τρισευτυ­ χισμένος) ήταν τίτλος που αποδιδόταν στον εκάστοτε βασιλιά της Κρή­ της, όπως Φαραώ αποκαλούσαν κάθε βασιλιά στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με αυτές τις θεωρίες, ο κάθε «Μίνωας» της Κρήτης είχε στη διάθεσή του κάποιον που αποκαλούσαν «Δαίδαλο», ο οποίος ήταν ο επιστημονικός τους σύμβουλος, σχεδιαστής και αρχιμηχανικός. Μέ­ σα στους αιώνες πολλοί τέτοιοι «Μίνωες» είχαν πολλούς «Δαίδα­ λους», και το αποτέλεσμα ήταν τα τεχνικά επιτεύγματα που έχουν αποκαλυφθεί: τουαλέτες με καζανάκι, μπανιέρες, ζεστό νερό για μπάνιο και θέρμανση, γραφή (εικονογλυφική και Γραμμική Α'), τυπογραφία (Δίσκος Φαιστού) και επιτραπέζια παιχνίδια, όπως οι «λαβύρινθοι» και το «σκάκι» της Κνωσού (που παιζόταν μάλλον όπως το τάβλι ή το «φιδάκι»). Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τον «Κάδμο» ως τον εφευρέτη των 24

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ KPHTQN

γραμμάτων. Όποιος κι αν ήταν αυτός, ο μύθος λέει (σε ορισμένες εκδοχές του) ότι η κόρη του, η Ευρώπη, είχε ανάμεσα στους γιους της και τον Μίνωα. Ξαψνικά γίνεται φανερό ότι οι αρχαίες διηγήσεις κάτι προσπαθούν να μας πουν. Η σχέση των Κρητών με τη γραφή και το αλφάβητο είναι άγνωστη ακόμα στις λεπτομέρειές της, αλλά μπορεί να ανασυσταθεί κάπως. Οι Κρήτες πήραν την παλιά ευρωπαϊκή Γραμμική γραφή που υπήρχε πριν από τη Μινωική εποχή και είχε μια άτακτη μορφή και τη μεταμόρφωσαν σε πραγματικό σύστημα γραφής. Έ να από τα αινίγματα των γραφών της Κρήτης, όπως είναι η Γραμμική Α' και Β', είναι ότι όλα αφορούν λογιστικά κείμενα. Καταλόγους προϊό­ ντων, καταγραφές αποθήκης κτλ. Τίποτα το λογοτεχνικό. Κανένα ποίημα, καμιά άμεση σκέψη των γραφέων. Αυτό είναι από μόνο του πολύ αινιγ­ ματικό. Οι Ομηρικές διηγήσεις μιλούν για την ύπαρξη υψηλά καλλιτεχνι­ κού πολιτισμού στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο. Οι τοιχογραφίες στο Αι­ γαίο του Μινωικού και του Μυκηναϊκού κόσμου επιβεβαιώνουν τον Όμη­ ρο. Ξέρουμε ότι είχαν λογοτεχνία, ποίηση, θρησκευτική ζωή και προσευ­ χές, που θα έπρεπε λογικά να θέλουν να καταγράψουν. Κι όμως, τίποτα. Δεν κατέγραφαν τα τραγούδια τους; Τα έγραφαν μόνο σε πρόχειρα υλι­ κά που χάνονταν; Μοιάζει δευτερεύον, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ σημαντικό. Οι γραφές που βρέθηκαν δεν περιέχουν ούτε μια γραμμούλα με κάποια σκέψη, ένα ποίημα, ένα τραγούδι ή μια προσευχή. Το πιο «λογοτεχνικό» πράγμα που περιέχουν είναι ονόματα! Έτσι την πραγ­ ματική Ιστορία της Κρήτης και του Μίνωα, όπως θα μπορούσαν να τη διη­ γηθούν μονάχα οι ίδιοι, δεν την ξέρουμε και δεν θα τη μάθουμε ποτέ αν δεν ανακαλυφθεί κάποιο συνταρακτικά αποκαλυπτικό κείμενο. Οι Κρήτες ήταν οι πρώτοι που για την άμυνά τους χρησιμοποίησαν τα λε­ γόμενα «ξύλινα τείχη» - τα πλοία. Αυτά τους εξασφάλισαν την ειρήνη από εξωτερικούς εχθρούς και την ευημερία. Τα υπόλοιπα θαύματα της Μινωικής Κρήτης -ο αθλητισμός, η μόδα, η λεπτή όΐΟΚΟψ]0^ και Π ανέ^ελΠ «μακάρια» (δηλαδή «μινωική») ζωή-ήταν αποτέλεσμα αυτής της Η θέση ισοτιμίας μεταξύ ανδρών και γυναικών φαίνεται πως ήταν και αυτή συνέπεια της ειρήνης και της τεχνολογίας. Το όνομα του Μίνωα είναι συνδεδεμένο με την πρώτη αναφορά σε αντισύλληψη με προφυλακτικό. Οι γυναίκες της Κρήτης, αν χάρη στην αντισύλληψη δεν ήταν 25

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

υποχρεωτικά δεσμευμένες από εγκυμοσύνες, θα μπορούσαν να διεκδικούν πιο δραστήριες θέσεις στην κοινωνία τους. Όπως ακριβώς διαπιστώ­ νεται ότι συνέβαινε. Το τέλος της Μινωικής δύναμης ήταν ξαφνικό, αλλά δεν σήμανε το τέ­ λος της Κρήτης. Είναι και αυτό γεμάτο αινίγματα. Καταρχήν υπάρχουν ορισμένα επιβεβαιωμένα γεγονότα: Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας κάπου μεταξύ 1628 και 1456 π.Χ. κατέστρεψε σε μεγάλο βαθμό το Μινωικό κόσμο. Ό χι μόνο με σεισμούς και φωτιές σε παλάτια (ίσως συνέπειες των αναταραχών από τους σεισμούς), αλλά με τα θαλάσσια κύματα που προκάλεσε και σάρωσαν τις βόρειες ακτές της Κρήτης. Όλα τα κύρια λιμάνια χτυπήθηκαν. Όλα τα καράβια βόρεια της Κρήτης καταστράφηκαν. Η Κρήτη έμεινε χωρίς τα «ξύλινα τείχη» της και οι εχθροί της εκμεταλλεύτηκαν αμέσως την αδυναμία της. Ίσως αυτά τα γεγονότα να έδωσαν αφορμή για το θρύλο της Ατλαντί­ δας. Ο Μινωικός κόσμος χάθηκε σε μια μέρα και μια νύχτα, όπως και η Ατλαντίδα. Επιπλέον, οι Αιγύπτιοι μιλούσαν για την Κρήτη ως «τη χώρα των στηλών που συγκροτούν τον ουρανό». Όπως και ο Άτλας του θρύλου ήταν ο Τιτάνας που κρατούσε τον Ουρανό. Ίσως πραγματικά υπήρξε σύγχυση σε όλα αυτά και η Κρήτη έγινε, Ατλαντίδα. Σχεδόν κάθε χαρακτηριστικό των Ατλάντων ταιριάζει και στους Κρήτες: πλούτος, εμπόριο, τέχνες και τεχνολογία, ειρηνική ζωή, θαλασσοκρατεία. ΟΓΑτλαντες είχαν εξωτικά ζώα. Το ίδιο και οι Μινωίτες, όπως φαίνεται στις τοιχογραφίες. Είχαν ακόμα ταύρους στους να­ ούς. Και οι Κρήτες είχαν ταύρους και ταυρομαχίες. Η καταστροφή ήρθε πραγματικά σε μια μέρα και μια νύχτα από ηφαιστειακή έκρηξη. Όπως και στην Ατλαντίδα του Πλάτωνα μόνο κάτι νησάκια μείνανε. Η Ατλαντί­ δα ήταν «πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες», αλλά και στις Κυκλάδες υπήρχαν «Στήλες του Ηρακλή». Ένα ακόμα μυστήριο είναι τι απέγιναν οι Μινωίτες. Οι εισβολείς από την Ελλάδα που κατέλαβαν την Κρήτη μετά την καταστροφή την κατέλαβαν χωρίς μάχη. Δεν υπάρχουν νεκροί. Φυσι­ κά πολλοί απλοί κάτοικοι της Κρήτης έμειναν να ζήσουν κάτω από τους νέους τους αφέντες - οι φτωχότεροι ίσως. Μια αρχαία πηγή που περιγράφει γεγονότα σύγχρονα με τη Μινωική Κρήτη είναι το βιβλίο 26

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ TSN KPHTQN

της Γένεσης, της Αγίας Γραφής. Εκεί υπάρχουν στοιχεία για τη μοίρα των «αγνοούμενων» Μινωιτών. Έ νας λαός, οι Φιλισταίοι της Παλαιστίνης, (Φιλισταίας δηλαδή) παρου­ σιάζεται με διπλό τρόπο. Στην αρχή, σε γεγονότα που τυπικά χρονολογού­ νται κάπου στο 1900 π.Χ., οι «Φιλισταίοι» αποτελούν μια πολύ μικρή ομάδα που ζει κοντά στη θάλασσα και έχει μάλλον στεριανές θεότητες, όπως στη Μινωική Κρήτη (που είχε όντως εμπορικούς σταθμούς, «Μινώα», στη Συ­ ρία).Έτσι τους γνωρίζει ο Αβραάμ και αποκτά φιλικές σχέσεις μαζί τους. Πεντακόσια χρόνια αργότερα οι Φιλισταίοι είναι ολόκληρο έθνος, λα­ τρεύουν θαλάσσιες θεότητες και αποκαλούνται «Πελεσχέθ της Καψθώρ» - Πελασγοί της Κρήτης. Πώς μπορούν αυτά να «συγχρονιστούν» με την «ιστορία» που διηγού­ νται τα ευρήματα στην Κρήτη; Γύρω στο 1900 π.Χ. η Κρητική δύναμη εξαπλώνεται σιγά-σιγά στην Ανατολική Μεσόγειο. Δημιουργούνται «εμπορικοί σταθμοί» - που αργό­ τερα, όταν ο Μινωικός πολιτισμός θα φτάσει στο απόγειό τοΰ, θα συνη­ θίζεται να ονομάζονται «Μινώα». Οι «λίγοι» Φιλισταίοι της εποχής του Αβραάμ είναι πιθανότατα οι «άποικοι» του τοπικού εμπορικού σταθμού. Πεντακόσια χρόνια αργότερα ο Μινωικός πολιτισμός δεν υπάρχει. Υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι -όσο απίθανο κι αν ακούγεται- στο τέλος της Μινωικής (ντόπιας Κρητικής) εξουσίας σημειώθηκε μια «επική» έξο­ δος από το νησί. Τα παλάτια είναι καμένα, αλλά δεν υπάρχουν απομεινάρια από νεκρούς την εποχή κατά την οποία σημειώνεται η «μετάβαση» της εξουσίας από τους «Μινωίτες» στους στεριανούς «Μυκηναίους». Οι εικασίες αναφορικά με το αίνιγμα των Κρητών βρίσκονται σε αδιέξοδο, καθώς τα ευρήματα υπαινίσσονται μαζική αναχώρηση προσφύγων από την Κρήτη. Χιλιάδες άνθρωποι μπήκαν σε πλοία που γλίτωσαν από την καταστροφή που προκάλεσε η έκρηξη του ηφαιστείου, πλοία που ίσως βρίσκονταν νότια της Κρήτης, καθώς υπήρχε κι εκεί ένα λιμάνι. Τα πλοία αυτά αναχώρησαν γεμάτα πρόσφυγες για την Ανατολή γύρω στο 1500 π.Χ., όταν πια, σύμφωνα με τις διηγήσεις, οι Αργοναύτες είχαν ξεκάνει τον Τάλω, ο θησέας είχε σκοτώσει το Μινώταυρο και ο Δαίδαλος είχε στην κυριολεξία πετάξει. Η Κρήτη δεν ήταν πια η ίδια... Διάλεξαν τη νέα τους χώρα σε μέρος κοντά στη θάλασσα όπου είχαν ήδη μικρή εμπορική παρουσία και ονόμασαν τον τόπο τους Πελασγία. Το Πελασγία έγινε Πελεσχέθ, έπειτα Φιλισταία και σήμερα Παλαιστίνη. 27

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Οι θαλασσοκράτορες Κρήτες, που γνωρίζουμε από τα ευρήματα στην Κρήτη, παρουσιάζουν και ένα περίεργο χαρακτηριστικό. Αν και νησιώ­ τες, θαλασσινοί και εξαρτώμενοι με σχέση ζωής και θανάτου από τη θά­ λασσα, φαίνεται να είχαν μια θρησκεία «στεριανή», με ιερούς τόπους σε σπηλιές βουνών και χθόνιες θεότητες. Από την άλλη, ένας στεριανός λαός, οι Φιλισταίοι -για τους οποίους λέ­ γεται ότι είχαν κρητική προέλευση- είχαν θαλάσσιες θεότητες. Τι συνέβη; Όπως ο κάθε απογοητευμένος από την πρόσφατη Ιστορία του λαός, παρά­ τησαν τους θεούς τους. Κι αφού η «ένδοξη» Ιστορία τους είχε να κάνει με τη θάλασσα, η νέα τους θρησκεία ήταν με θαλασσινές θεότητες. Αυτές θε­ ωρούσαν ότι τους είχαν φέρει ασφαλείς μέχρι το νέο τόπο τους, άλλωστε. Οι Φιλισταίοι λάτρευαν κάποιον ονόματι «Δαγών» - όνομα θαλάσσιας βαβυλωνιακής θεότητας που είναι μάλλον ο Ποσείδιον της αρχαίας Ελλάδας. Η παρουσία Πελασγών από την Κρήτη είχε μια ακόμη συνέπεια στην περιοχή εκείνη. Οι Κρήτες άποικοι σύμφωνα με πολλές ενδείξεις μετέ­ φεραν τη γραφή τους, τη Γραμμική Α', στην Κύπρο και στη Μέση Ανατο­ λή δίνοντας έτσι στους Φοίνικες τα «φοινικικά» τους γράμματα - ήταν και φορείς της παράξενης κληρονομιάς των Αργοναυτών και των θα­ λάσσιων πλασμάτων που έκαναν τελικά «θεούς» τους; . Υπάρχει βέβαια και η άλλη πλευρά: η σκοτεινή πλευρά της Μινωικής Κρήτης. Η Μινωική Κρήτη απέκτησε τελικά την εικόνα ενός προϊστορικού «Club Mediterranee». Μια εικόνα που ίσως να είναι πλαστή σε κάποιο βαθμό. Είναι γνωστό ότι ο Έβανς ακολούθησε μια «δημιουργική» αρχαι­ ολογική προσέγγιση στην Κνωσό. Τα ερείπια που έβρισκε τα ανακατα­ σκεύαζε. Αλλά γιατί το παλάτι του Μίνωα μοιάζει με βρετανικό αποικια­ κό ξενοδοχείο του 19 ου αιώνα, όπως πρόσεξε χαρακτηριστικά κάποιος; Πολλές από τις πολύχρωμες τοιχογραφίες που εντυπωσιάζουν δεν έμοι­ αζαν καθόλου με αυτές που βλέπουμε σήμερα. Είναι «διορθωμένες» με αυτοσχεδιασμούς και αρκετή φαντασία. Αυτά, βέβαια, δεν λέγονται στους επισκέπτες σήμερα παρά με πολύ «ψιλά» γράμματα. Ο ρυθμός των ανασκαφών στην αρχή ήταν ταχύτατος και με μεγάλη προχειρότητα. Πολύτιμα ίσως στοιχεία καταστρέφονταν από τη βιασύνη. Επιπλέον, το ελληνικό κράτος που κληρονόμησε την ευθύνη των ερευνών αποδείχθηκε ανεπαρκές. Μέσα στις πολιτικές και πολεμικές περιπέτειες 28

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ TQN KPHTQN

της Ελλάδας κατά το πρώτο μισά του 20ού αιώνα δεν δόθηκε η δέουσα προσοχή στα ευρήματα της Κρήτης. Κιβώτια ολόκληρα με ευρήματα ανοίχτηκαν 50 και παραπάνω χρόνια αργότερα, όταν πια η υγρασία, τα ποντίκια και ο χρόνος είχαν ψάει τις χάρτινες ετικέτες και τα σκίτσα που τα συνόδευαν. Για τα περίφημα ανάκτορα διατυπώθηκε η άποψη ότι ήταν μεγάλα λα­ τρευτικά συγκροτήματα που συνδύαζαν τη θρησκευτική και πολιτική εξουσία. Ναοί-παλάτια δηλαδή. Αυτό ίσως εξηγεί την ύπαρξη νάίδρίων και την απουσία μεγάλων ναών. Ο Μίνωας μπορεί να ήταν «ο Μακάριος», αλλά ο βασιλιάς του μύθου πε­ ριγράφεται μάλλον άτυχος. Η γυναίκα του, η Πασιφάη, τον πρόδωσε πη­ γαίνοντας με έναν ταύρο. Οι γιοι του πέθαναν πρόωρα και η κόρη του, η Αριάδνη, τον πρόδωσε για χάρη ενός στεριανού, του θησέα. Η ζωή του τελείωσε μακριά από την Κρήτη, στη Σικελία. Κάπως έτσι, μέσα από τα οικογενειακά δράματα του τελευταίου Μί­ νωα της Κρήτης, που θυμίζουν σημερινή σαπουνόπερα, αποδίδουν οι αρχαίες διηγήσεις το τέλος της Μινωικής κυριαρχίας. Την πραγματική Ιστορία θα τη μάθουμε μόνο αν ποτέ βρούμε κάποιο λογοτεχνικό κείμε­ νο που να τα εξιστορεί όλα αυτά. Μέχρι τότε, θα περιοριζόμαστε σε ει­ κασίες και απορίες μπροστά στην αινιγματική Μινωική Κρήτη...

29

Χ

Ρ

Η

Σ

Τ

Ο

Σ

Ζ.

Κ

Ω

Ν

Σ

Τ

Α

Σ

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α ' Η Γραφή της Ευρώπης και των Ελλήνων

Στο Βρετανικό Μουσείο βρέθηκα κάποτε μπροστά σε ένα έκθεμα που έφερε επιγραφή λίγων λέξεων σε Γραμμική Α'. «Μινωική γραφή, που όεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί», έλεγε, νομίζω, η ενημερωτική πι­ νακίδα από κάτω. Χα! Σκέφτηκα. Ιόού πεόίον όόξης λαμπρό! Από Γραμμική Β' κάτι ήξερα. Ελληνική ήταν. Ελληνικά ήξερα, όπως είχα μόλις αποδείξει στους γύρω μου διαβάζοντας μεγαλόφωνα το ελ­ ληνικό κείμενο στη στήλη της Ροζέτας. Με την αφέλεια που χαρακτηρίζει την άγνοια, είπα να αντιστοιχήσω τα γνωστά σύμβολα της Γραμμικής Β' στην Α' και να δω τι βγάζουν! Περίμενα να μπορώ να καταλάβω τις λέξεις, αν ήταν στα Ελληνικά, ή να μην μπορώ να τις καταλάβω, αν δεν ήταν στα Ελληνικά. Αυτό που συνέ­ βη δεν το περίμενα. Οι λέξεις σίγουρα δεν έμοιαζαν με Ελληνικά έτσι όπως έβγαιναν. Από την άλλη, καταλάβαινα τι έλεγαν! Θαύμα; Όχι. Απλώς αυτό είναι το μεγάλο «αίνιγμα» της Γραμμικής Α', της γραφής που διαβάζεται χωρίς να είναι γνωστή η γλώσσα που «μιλά»! Γραμμική Α' ονόμασαν το είδος της γραφής που ανακαλύφθηκε στην Κρήτη και στο Αιγαίο. Πρόκειται για τη γραφή που έχει σχετιστεί με το Μινωικό πολιτισμό, καθώς χρησιμοποιήθηκε τον καιρό της ακμής των 30

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α'

Ανακτόρων της Κρήτης. Την έφερε στο φως το 1900 ο Μίνως Καλοκαι­ ρινός και ο γνωστός μας Έ βανς κατά τις ανασκαφές στην Κνωσό. Τότε αποκαλύφθηκαν χιλιάδες πήλινα πινακίδια με χαραγμένα επάνω τους μυστηριώδη σύμβολα. Καθώς ο'Εβανς πίστευε ότι είχε ανακαλύψει το ανάκτορο του Μίνωα, ονόμασε τη γραφή των πινακιδίων «μινωική» και υπέθεσε ότι ήταν η γρα­ φή κάποιας μινωικής γλώσσας. Οι πρώτες εκείνες πινακίδες που ήρθαν στο φως ήταν της λεγάμενης Γραμμικής Β', που σήμερα ξέρουμε ότι ήταν ελληνική γραφή. Τελικά αποδείχτηκε άτι στα πινακίδια υπήρχαν δύο είδη παρόμοιας γραφής. Το ένα είδος έμοιαζε πιο πρωτόγονο από το άλλο. Αυτό ο Έ βανς το ονόμασε Γραμμική Α'. Το άλλο (που ανακαλύφθηκε πρώτο και ήταν και πολυπληθέστερο) το ονόμασε Γραμμική Β'. Οι δύο γραφές ονο­ μάστηκαν «Γραμμικές», γιατί τα σύμβολά τους απαρτίζονταν από χαραγ­ μένες γραμμές. Όταν ανακαλύφθηκαν, δεν υπήρχε κάτι αντίστοιχο στην Ιστορία της γραφής κι έτσι τους δόθηκε ο προσδιορισμός «Α» και «Β», η πρώτη και η δεύτερη δηλαδή. Η Γραμμική Α' θεωρήθηκε «Ετεο-Κρητική», μη ελληνική γραφή που χρη­ σιμοποιήθηκε στην Κρήτη από το 2000-1200 π.Χ. κατά την περίοδο που ταιριάζει με τους θρύλους για την κυριαρχία της Κρήτης και του Μίνωα. Ο Έ βανς αγωνίστηκε σε όλη την υπόλοιπη ζωή του να «αποκρυπτογραφήσει» τις Γραμμικές γραφές που βρήκε στην Κρήτη, χωρίς όμως επιτυχία. Η Γραμμική Α' βρίσκεται κυρίως γραμμένη πάνω σε πήλινες πινακί­ δες, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις βρίσκεται γραμμένη με μελάνι σουπιάς (!) ή σχηματισμένη πάνω σε αντικείμενα, άλλοτε ιερά, άλλοτε για προσωπική χρήση, και χρησιμοποιήθηκε στη «Μινωική» Κρήτη και στο Αιγαίο περισσότερο μεταξύ 1800-1450 π.Χ. Μέχρι πρόσφατα θεωρείτο ότι αποτελούσε το πρώτο σύστημα γραφής της Ευρώπης. Σήμερα μπορεί να αποδειχθεί ότι υπήρχαν στην ηπειρωτι­ κή Ευρώπη, και μάλιστα στην περιοχή της Βόρειας Ελλάδας, πολύ παλιότερες Γραμμικές γραφές. Αρα, έγινε το αντίστροφο - γι' αυτό όμως θα μιλήσω παρακάτω. Η Γραμμική Α' είχε περίπου 90 διαφορετικά σύμβολα από τα οποία κάπου 60 αποδίδουν τη γλώσσα. Είναι τα «γράμματά» της. Επειδή είναι 31

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

πολλά σε σχέση με τα σημερινά αλφάβητα, υπέθεσαν ότι είναι γραφή συλλαβική, όηλαόή το κάθε της σύμβολο αντιπροσωπεύει μια ολόκληρη συλλαβή από σύμψωνο και φωνήεν και όχι έναν απλό ήχο φθόγγου συμ­ φώνου ή φωνήεντος. Πράγματι, έτσι ήταν, η Γραμμική Α' (όπως και η Β' και πιθανότατα κάθε άλλη προϊστορική Γραμμική γραφή) είναι συλλαβι­ κή: κάθε σύμβολο αντιπροσωπεύει μια ξεχωριστή συλλαβή. Επί κάποια χρόνια οι όύο γραφές παρέμεναν μυστήριο, καθώς ήταν οι μοναδικές Γραμμικές γραφές και κανένας δεν μπορούσε να τις δια­ βάσει. Τελικά και τα δύο μέρη του μυστηρίου σχεδόν λύθηκαν. Ανακα­ λύφθηκαν και άλλες Γραμμικές γραφές και τουλάχιστον η Γραμμική Β' «αποκρυπτογραφήθηκε» και βρέθηκε, 50 χρόνια αργότερα, ότι ήταν μια πανάρχαια συλλαβική ελληνική γραφή: η χαμένη και ξεχασμένη γραφή του «Μυκηναϊκού» κόσμου που περιγράφει ο Όμηρος. Ουσιαστικά μοι­ άζει με μια πιο εξελιγμένη μορφή της Γραμμικής Α' που χρησιμοποιού­ σε περίπου τα ίδια σύμβολα. Γι' αυτό υπέθεσαν ότι η Γραμμική Β' των Μυκηναίων προήλθε από την Α' των Κρητών. Ο Έβανς πιθανότατα δεν ήταν ο πρώτος που βρέθηκε μπροστά στο αίνιγμα της προϊστορικής ελληνικής Γραμμικής γραφής. Υπάρχουν ανα­ φορές σε αρχαίους συγγραφείς για την ανακάλυψη πινακίδων με ακα­ τανόητα σε εκείνους σύμβολα, τα οποία απέδιδαν (πολύ σωστά, όπως ξέρουμε σήμερα) στην εποχή των ηρώων και ημίθεων της Αρχαίας Ελλά­ δος. Ακόμα, ήταν γνωστός από την αρχαιότητα ένας αινιγματικός στίχος του Όμηρου στην Ιλιάόα, που μιλά για «σήματα λυγρά» - «θανάσιμα σύμ­ βολα», που μετέδιδαν ένα μήνυμα που ελάχιστοι μπορούσαν να αντιληφθούν, δηλαδή να διαβάσουν (Ιλιάόα, Ζ', 168). Η Γραμμική Α' (όπως και η Β') έφερνε τον αρχαιολογικό κόσμο μπροστά σε αρκετά αινίγματα: Πώς εμφανίστηκε η γραφή αυτή, από πού προήλθαν τα σύμβολα; Ποια γλώσσα αποδίδουν; Γιατί έπαψαν να χρησιμοποιούνται και ξεχάστηκαν; Πώς οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι το αλφάβητό τους είχε «φοινι­ κική» προέλευση, ενώ τόσα σύμβολα της Γραμμικής γραφής μοιάζουν με τα ελληνικά γράμματα; Ακόμα -μοιάζει δευτερεύον- αλλά είναι πολύ σημαντικό: Πώς γίνεται σε πολιτισμούς τόσο πλούσιους σε τέχνες όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, 32

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α'

η αγγειοπλαστική και η αρχιτεκτονική, όπως ήταν ο «Μινωικός» και ο «Μυκηναϊκός», οι γραφές που βρέθηκαν να μην περιέχουν ούτε μια γραμμούλα με κάποια σκέψη, ένα ποίημα, ένα τραγούδι ή μια προσευχή; Γιατί από τα πιο παράξενα με τις Γραμμικές Α' και Β' είναι ό,τι πιο «λογοτεχνι­ κό» περιέχουν είναι ονόματα! Δεν περιέχουν καθόλου πραγματική λογο­ τεχνία. Μόνο βαρετούς καταλόγους με εμπορεύματα, απογραφές αποθή­ κης, αποδείξεις, τιμολόγια και φορολογικά στοιχεία. (Να που ο Όμηρος πολύ επιτυχημένα χαρακτηρίζει τα σύμβολα της γραφής αϋτής «θανατε­ ρά» αφού τη χρησιμοποιούσαν οι εφοριακοί της εποχής!) Επί πολλά χρόνια οι Γραμμικές γραφές θεωρείτο ότι προέρχονται από την Κρήτη ως εξέλιξη της εικονογλυφικής (κρητικά ιερογλυφικά) και από εκεί διαδόθηκαν στη Μυκηναϊκή Ελλάδα. Επίσης, η γραφή θεωρούταν Μεσοποταμιακή επινόηση, που ξεκίνη­ σε για λογιστική χρήση περίπου το 3500 π.Χ. από τους Σουμέριους (ένα μη σημιτικό λαό που έφτιαξε έναν από τους πρώτους πραγματικούς πο­ λιτισμούς και έζησε στην περιοχή του σημερινού Ιράκ). Τελικά, όλα αυτά ανατράπηκαν, αν και δεν θα το διαβάσετε στις εγκυ­ κλοπαίδειες ή στα σχολικά βιβλία παρά μόνο (στην καλύτερη περίπτω­ ση) με πολύ μικρά γράμματα. Τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό τους αναφέρω πιο κάτω. Για τώρα το σημαντικό είναι ότι οι Γραμ­ μικές γραφές έχουν αποδειχθεί πολύ παλαιότερες από κάθε άλλη γρα­ φή και φαίνεται πως είναι «ντόπια» ευρωπαϊκή εφεύρεση που εμφανί­ στηκε κάπου στα Βαλκάνια (στο χώρο της «Παλαιάς Ευρώπης») ή λίγο πιο βορειοανατολικά. Μεταξύ της Βόρειας Ελλάδας (Δυτική Μακεδο­ νία) και της σημερινής Μολδαβίας και Ουκρανίας, ενώ προϊστορικές Γραμμικές γραφές έχουν βρεθεί και στη Γαλλία (Glozel), στην Πορτο­ γαλία και στην Ιταλία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι σχεδόν σε καθεμία από αυτές τις περι­ πτώσεις αρκετά από τα σύμβολα που έχουν αποκαλυφθεί μοιάζουν με κάποια ελληνικά γράμματα. Κι όλα αυτά χιλιάδες χρόνια πριν από την «ανακάλυψη» της γραφής από τους Σουμέριους ή την υιοθέτηση των γραμμάτων από τους Φοίνικες. Το γεγονός ότι βρέθηκαν τόσο μακριά από τα Βαλκάνια και σε τέτοι­ ες ποσότητες σε ένα μόνο μέρος μπερδεύει ακόμα τα πράγματα. Στην Ουκρανία πάλι βρέθηκαν γραμμικά σύμβολα σε ένα γυναικείο 33

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

«ειδώλιο», το οποίο είναι καταπληκτικά όμοιο με τα γυναικεία «ειδώλια» που βρέθηκαν στο Αιγαίο. Μόνο που εκείνο χρονολογήθηκε μεταξύ του 17000-14000 π.Χ. Η Γραμμική Α' έχει την προέλευσή της σε αυτές τις προϊστορικές Γραμμικές γραφές, που ίσως έχουν τις ρίζες τους ακόμα παλαιότερα. Είναι φανερό ότι η πρώτη μορφή συμβολικής απεικόνισης μιας αν­ θρώπινης ιόέας ήταν Γραμμική: η απλή γραμμή. Γραμμές χαραγμένες σε κόκαλα έχουν βρεθεί να προέρχονται από την εποχή των Νεάντερταλ. Ίσως είναι απλές αφηρημένες διακοσμήσεις, αλλά η γενική πε­ ποίθηση είναι ότι -τουλάχιστον όταν οι άνθρωποι σαν και εμάς (λίγο μετά και παράλληλα με τους Νεάντερταλ) άρχισαν να χαράζουν γραμ­ μ ές- χρησίμευαν στο να μετρήσουν κάτι. Πιθανότατα τις ημέρες του Σεληνιακού κύκλου. Η Γραφή μπορεί πραγματικά να θεωρηθεί -όχι μόνον «γένους θηλυ­ κού»· αλλά και γυναικεία εφεύρεση! Η πρώτη εκείνη χρήση απλών γραμ­ μών για τη μέτρηση των ημερών έγινε μάλλον από γυναίκες, τις οποίες ο Σεληνιακός κύκλος απασχολούσε περισσότερο λόγω της περιόδου τους. Οι χρήσεις αυτών των γραμμών κάποια στιγμή άρχισαν να διαχωρίζο­ νται. Αλλες άρχισαν να σχηματίζουν εικόνες και έγιναν ζωγραφιές, ενώ άλλες συνέχισαν να εξυπηρετούν τη μέτρηση αλλά και να γίνονται «σύμ­ βολα» κάποιου προσώπου ή κάποιας έννοιας. Όταν επρόκειτο για έννοια που μπορούσε να ζωγραφιστεί, τότε χρησιμοποιούταν η «ζωγραφική» της μορφή σε απλοποιημένο γραμμικό σκίτσο. Αυτές οι γραφές μοιάζουν να είναι συλλαβικές, ακριβώς όπως η Γραμμική Α'. Μερικά δε από τα σύμ­ βολά τους είναι πολύ όμοια με τα σύμβολα της Γραμμικής Α'.'Ετσι η Κρη­ τική Γραμμική Α' δεν είναι πια μια απομονωμένη γραφή, αλλά φαίνεται να προέρχεται από την Παλιά Ευρωπαϊκή Γραμμική γραφή, που σύμφω­ να με όλες τις ενδείξεις είναι η παλαιότερη του κόσμου. Τι μας λένε όλα αυτά; Τίποτα το σίγουρο. Επιτρέπουν όμως εικασίες για έναν ενιαίο ευρωπαϊκό πολιτισμό από την Ιβηρική χερσόνησο μέχρι την Ουκρανία, με πολιτιστικό «κέντρο» τα Βαλκάνια και πιθανότατα τη Βόρεια Ελλάδα. Τι γλώσσα μιλούσαν όλοι αυτοί; Είναι τόσο λάθος να την αποκαλέσουμε «Ελληνική» όσο λάθος είναι να την πούμε «Ινδο-Ευρωπάίκή». Εί­ ναι η γλώσσα η οποία εξελίχθηκε στα Ελληνικά, αλλά εκείνοι οι άνθρω­ ποι δεν την ονόμαζαν Ελληνική, κι αν την ακούγαμε σήμερα, θα μας 34

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α'

φαινόταν ξένη. Είναι, επίσης, η γλώσσα με την οποία συγγενεύουν οι περισσότερες σημερινές ευρωπαϊκές γλώσσες. «Πρωτο-Ελληνικά» μπορούμε να τα πούμε με λίγη εθνική υπερηφά­ νεια. «Παλαιο-Ευρωπαϊκά», αν θέλουμε να αποφύγουμε εθνικούς όρους και αν προτιμούμε γεωγραφική ακρίβεια. Αυτή είναι κατά πάσα πιθανό­ τητα και η κοντινότερη γλώσσα στη Γραμμική Α'. Το μεγαλύτερο μέρος του επιστημονικού κόσμου εκτός Ελλάόος από την αρχή επέμενε ότι οι Γραμμικές της Κρήτης όεν θα μπορούσε να ήταν ελ­ ληνικές γραφές, γιατί«... οιΈλληνες τότε όεν είχαν γραφή και το ελλη­ νικό αλφάβητο είναι ύστερη εφεύρεση, που βασίστηκε στο φοινικικό αλ­ φάβητο κτλ.». Τελικά οι «ειδικοί» έκαναν κατά το ήμισυ σίγουρα λάθος. Η Γραμμική Β' αποδείχθηκε Ελληνική, αρχαιότερη από την «Ομηρική» αλλά με πολ­ λά κοινά στοιχεία. Όσοι διάβαζαν προσεκτικά τον Όμηρο δεν εξεπλάγησαν. Είχαν επιτέλους αποκαλυφθεί τα «λυγρά σήματα» για τα οποία μι­ λούσε. Είναι φανερό ότι τοΈπος μιλά για κάποια γραφή που ελάχιστοι άνθρωποι της εποχής της μπορούσαν να διαβάσουν. Ακριβώς όπως συ­ νέβαινε με τις δύο Γραμμικές γραφές. Από την άλλη, η υπόθεση της Γραμμικής Α' αποδείχθηκε πιο περίπλο­ κη. Τρεις συν μία γλωσσικές «οικογένειες» τη διεκδικούν σήμερα: η Ευ­ ρωπαϊκή (η λεγόμενη ινδο-ευρωπαϊκή), κάποια που αποκαλείται «Λουβιανή» από τις περιοχές της Μικράς Ασίας και η Σημιτική. Ενώ ως μια τέταρτη γλωσσική «οικογένεια» θεωρείται ότι θα μπορούσε να είναι κά­ ποια που μας είναι εντελώς άγνωστη. Στην τελευταία αυτή περίπτωση η πιθανότητα να βρεθεί ποια είναι είναι σχεδόν μηδενική. Αρχικά, γνωρίζοντας πια τη φωνητική αξία των συμβόλων της ελληνικής Γραμμικής Β', το απλούστερο που μπορούσε να γίνει είναι να τη χρησι­ μοποιήσουν στα παρόμοια σύμβολα της Γραμμικής Α' και να δούνε τι γί­ νεται. Όμως το αποτέλεσμα δεν έμοιαζε πια με Ελληνικά, ούτε με οποι­ αδήποτε άλλη γνωστή γλώσσα. . Προσοχή! Αυτό δεν σημαίνει ότι η Γραμμική Α' δεν μπορούσε (ή όεν μπορεί) να διαβαστεί, αλλά -παραδόξω ς- ενώ μπορεί σε αρκετές περι­ πτώσεις να γίνει κατανοητό το τι λέει, δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια σε ποια γλώσσα το λέει! 35

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Αυτή η περίεργη κατάσταση διατηρείται επισήμως μέχρι σήμερα. Σε γενικές γραμμές γνωρίζουμε τι λένε πολλές από της πινακίδες της Γραμ­ μικής Α', χωρίς να μπορεί να συμφωνηθεί το σε ποια γλώσσα το λένε. Έτσι, η παλιά διένεξη για το αν είναι στα Ελληνικά ή όχι συνεχίζεται όπως και πριν: Οι περισσότεροι ξένοι από τη μια δεν παραδέχονται ούτε καν ότι σχετίζεται η Γραμμική Α' με τα Ελληνικά, ενώ οι περισσότεροιΈλληνες πιστεύουν (και ελπίζουν) ότι είναι κάποια μορφή ελληνικής γλώσσας. Ος οδηγός χρησιμοποιείται πάντα η γνωστή ελληνική Γραμμική Β'. Αραγε τα σύμβολα της Γραμμικής Α' δεν έχουν καμιά αντιστοιχία με εκείνα της Γραμμικής Β';Ή μήπως τα διαβάζουμε λάθος; Το πρόβλημα με τη Γραμμική Α' είναι πρόβλημα όλων των συλλαβι­ κών γραφών. Επειδή το κάθε σύμβολο αποτελεί συλλαβή με σύμφωνο και φωνήεν, οι λέξεις ακούγονται αφύσικες στα δικά μας αυτιά. Η λέξη γραφή, για παράδειγμα, σε συλλαβική Γραμμική γραφή Α' ή Β' θα γρα­ φόταν (και θα διαβαζόταν) «Γα-Ρα-Πι», ίσως και «Γα-Πι». Αντε να κα­ ταλάβεις ότι το «Γα-(Ρα)-Πι» πάει να πει «Γραφή». Επιπλέον, μερικά σύμφωνα δεν υπάρχουν: το «ρ» χρησιμοποιείται και για το «λ» (ή, όπως πιο πάνω, για τη συλλαβή «φη» χρησιμοποιήθηκε το σύμβολο «Πι»). Αυ­ τό κάνει πιο μεγάλη την αβεβαιότητα για τη φωνητική αξία της συλλα­ βής. Αν προσθέσουμε σ' αυτό το γεγονός ότι οι περισσότερες ευρωπαϊ­ κές γλώσσες κάπου μοιάζουν, και βέβαια όλες χρησιμοποιούν σε πάρα πολλούς συνδυασμούς κάθε δυνατή συλλαβή, γίνεται κατανοητό ότι σε μια λέξη συλλαβισμένη με Γραμμική Α' γραφή ο καθένας μπορεί με λί­ γη ή πολλή «δημιουργική φαντασία» και προκατάληψη να δει «ό,τι θέ­ λει» και ό,τι τον συμφέρει. Οι μέχρι τώρα προσπάθειες και ερμηνείες της Γραμμικής Α' που κυ­ κλοφορούν θεωρούνται από την επίσημη επιστήμη «ψευδομεταφρά­ σεις». Μια μετάφραση, για να είναι «έγκυρη» (προσοχή! όχι «σωστή» αλλά «έγκυρη»), πρέπει να ακολουθεί το γνωστό επιστημονικό κανόνα του πειράματος: πρέπει, δηλαδή, και άλλοι, χρησιμοποιώντας τα ίδια δεδομένα, να καταλήξουν στα ίδια συμπεράσματα. Όσο αυτό δεν συμ­ βαίνει, η μετάφραση δεν μπορεί να θεωρηθεί «έγκυρη», ακόμα κι αν εί­ ναι σωστή!!! Έτσι έχουν εμφανιστεί «μεταφράσεις» που με κάθε σοβαρότητα υπο­ στηρίζουν ότι η γλώσσα της Γραμμικής Α' είναι πρωτο-Σλαβονική, Ετρουσκική, Ελληνική, Βασκική κτλ.! 36

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α'

Όπως ήδη είπαμε, ένα αίνιγμα της Γραμμικής Α' είναι η απουσία λο­ γοτεχνικών κειμένων. Αντίθετα, η Γραμμική γραφή της Παλαιάς Ευρώπης -που φαίνεται να είναι πρόγονος της Γραμμικής Α'- μοιάζει να ξεπήδησε από κάποια λιγότερο πρακτική ανάγκη. Αν και κανένα κείμενο των προϊστορικών Γραμμικών γραφών δεν έχει διαβαστεί, είναι φανερό ότι δεν πρόκειται για λογιστικά κείμενα ή λογαριασμούς αλλά για κείμενα με πιθανή θρη­ σκευτική χρήση: ίσως προσευχές, ύμνοι ή ευχές. Θρησκευτική Λογο­ τεχνία δηλαδή. Πώς λοιπόν δεν υπάρχει τίποτα τέτοιο στη Γραμμική Α'; Κανείς δεν ξέρει. Οι κοινές εξηγήσεις είναι τρεις: είτε ότι έγραφαν τη λογοτεχνία τους σε υλικά που φθείρονται (ξύλο, φύλλα), είτε ότι είχαν τη γραφή μονάχα για λογιστική και φορολογική χρήση, είτε ότι η Γραμμική Α' ήταν εντελώς ακατάλληλη για λογοτεχνική χρήση, λόγω του δύσκαμπτου συλλαβικού της συστήματος. Καμιά από αυτές δεν ακούγεται πειστική, αν και η τε­ λευταία είναι η πιο λογική. Θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να γραφτεί ένα ποίημα όπως η Ιλιάόα σε Γραμμική γραφή, εκτός και αν εκείνοι οι άν­ θρωποι είχαν υιοθετήσει πολλούς και σαφείς γραμματικούς και συντα­ κτικούς κανόνες, που εμείς δεν ξέρουμε. Φαίνεται, πάντως, ότι χάρη στη Γραμμική Α' και στους Κρήτες έχουμε σή­ μερα το αλφάβητο. Ταξιδεύοντας προς τις ανατολικές ακτές της Μεσο­ γείου, στην Παλαιστίνη, άφησαν τη Γραμμική γραφή στην Κύπρο. Είναι βέβαιο ότι η Γραμμική Β' (68 σύμβολα και σε χρήση μεταξύ 1500-1200 π.Χ.) σχετίζεται άμεσα με τη Γραμμική Α'. Η Α' θεωρείται πα­ λαιότερη, γιατί έχει βρεθεί σε παλαιότερα αντικείμενα αλλά και γιατί μοιάζει πιο «πρωτόγονη» και ο τρόπος χρήσης της δεν ήταν καλά ορ­ γανωμένος. Το είδος αυτό της γραφής φαίνεται ότι κινήθηκε προς τα ανατολικά. Η Γραμμική Α' δεν χάθηκε. Πήγε στην Κύπρο όπου βρισκόταν σε χρή­ ση μέχρι το 1000 π.Χ. περίπου. Εκεί ήδη από το 1200 π.Χ. υπήρχε η Κυ­ πριακή Ελληνική Γραμμική γραφή (με 55 σύμβολα), προερχόμενη από τη Γραμμική Β' που διατηρήθηκε σε χρήση μέχρι τα χρόνια του Μ. Αλε­ ξάνδρου (ως το 300 π.Χ.). Τότε η αυξημένη ελληνική παρουσία έκανε την παλιά και οπωσδήποτε πιο δύσχρηστη Κυπριακή Γραμμική γραφή να χαθεί. 37

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Αυτή η γραψή όμως, τόσο κοντά στην Παλαιστίνη και στη Φοινίκη, έχει και μια ακόμα σημασία. Σύμφωνα με κάποιες απόψεις, η Γραμμική γραψή (Α', Β' ή Κυπριακή) έφτασε στην Παλαιστίνη, είτε μέσω εμπόρων είτε μέσω της σχέσης Κρητών και Φιλισταίων, και εκεί έπαιξε ουσιαστι­ κό ρόλο στην ανάπτυξη του «φοινικικού» αλφάβητου, που αργότερα θε­ ωρήθηκε πρόγονος του ελληνικού, αφού από τον 9ο π.Χ. αιώνα ένα πο­ λύ όμοιο με αυτό άρχισε να χρησιμοποιείται από τους Έλληνες. Η Κυ­ πριακή Γραμμική έχει σύμβολα που μοιάζουν ολοφάνερα με ελληνικά γράμματα, που αργότερα θεωρήθηκαν «φοινικικά». Μπορεί κανείς να δει το Υ (που έχει μάλιστα τη φωνητική αξία ΟΥ), τα Ο, Τ, X, Θ, Φ, ς, Ε, Π, X, Ψ, F, Ζ, Λ, Ι, το Q και άλλα ακόμα. Μερικά από αυτά έχουν φωνη­ τική αξία κοντινή ή ίδια με τη σημερινή, άλλα όχι. Σε κάθε περίπτωση, η ομοιότητα με τα γνωστά ελληνικά γράμματα και η παλαιότητα της Κυ­ πριακή Γραμμικής διηγούνται μια διαφορετική και πιο περίπλοκη πορεία μέχρι το ελληνικό αλφάβητο. Οι ίδιοι οι αρχαίοιΈλληνες φαίνεται ότι συμφωνούσαν με τη σημερι­ νή διαδεδομένη αντίληψη ότι το αλφάβητο είχε φοινικική προέλευση. Οι γραμμικές γραφές έπαψαν να χρησιμοποιούνται και ξεχάστηκαν; Στην πραγματικότητα, εξελίχθηκαν στο σημερινό φωνητικό αλ­ φάβητο που είναι βέβαια Γραμμικό, αλλά όχι συλλαβικό. Αυτό εξηγεί και το γιατί οι αρχαίοιΈλληνες πίστευαν ότι το αλφάβητό τους είχε «φοινικική» προέλευση, ενώ τόσα σύμβολα της Γραμμικής γραφής μοιάζουν με τα ελληνικά γράμματα. Το πιθανότερο είναι ότι δεν ήξε­ ραν πως οι παλαιότερες Γραμμικές γραφές είχαν δώσει την ιδέα στους Φοίνικες. Μα γιατί, αν είναι έτσι τα πράγματα, δεν το αναφέρουν οι εγκυκλοπαί­ δειες και τα σχολικά βιβλία; Γιατί το ακαδημαϊκό μας σύστημα, και η κοι­ νωνία μας γενικότερα, είναι τόσο «δυσκίνητο»; Γιατί αρνείται -ή στην κα­ λύτερη περίπτωση αργεί- να θυσιάσει λανθασμένα συμπεράσματα του παρελθόντος στο βωμό της αλήθειας; Πάρτε για παράδειγμα, τη φράση «η ανακάλυψη της Αμερικής». Δεν σας φέρνει στο νου τον Κολόμβο; Κι όμως, σήμερα ξέρουμε ότι και άλλοι Ευρωπαίοι πριν από αυτόν πήγαν στην Αμερική! Γιατί, λοι­ πόν, δεν καταρρίπτεται ο μύθος;

38

ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α'

Επισήμως, λοιπόν, η Γραμμική Α' αποτελεί ακόμη αίνιγμα/ίσως περάσουν πολλά χρόνια ακόμα μέχρι κάποιο κοινά αποδεκτό συμπέρασμα, αλλά μάλλον θα πρόκειται για γλώσσα που θα θυμίζει τα Ελληνικά περισσότε­ ρο από κάθε άλλη υποψήφια γλώσσα.

39

Χ Ρ Η Σ Τ Ο Σ

Ζ.

Κ

Ω

Ν

Σ

Τ

Α

Σ

Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ Ένας «Σκληρός» Δίσκος με Δεδομένα από το Παρελθόν

Ο Δίσκος της Φαιστού είναι ένας μοναδικός «σκληρός δίσκος» με δε­ δομένα από το παρελθόν. Έ χει ακόμα το «προνόμιο» να είναι το πρώτο τυπωμένο «βιβλίο» με κινητά τυπογραφικά στοιχεία. Χρονολογείται από το 1700 π.Χ., αλλά θα μπορούσε να είναι παλαιότερος. Υπάρχουν δεκά­ δες απόψεις για το σε ποια γλώσσα είναι γραμμένο το «κείμενο» που εί­ ναι χαραγμένο πάνω του, και χιλιάδες είναι εκείνοι που τον κοιτάζουν και αναρωτιούνται τι άραγε ιστορία να διηγείται. Κι όμως, από μια άπο­ ψη, παραμένει ένα μυστήριο: Ποιοι τον έφτιαξαν και τον τύπωσαν; Πότε και γιατί; Τι λένε τα ιερογλυφικά του σημάδια; Είναι γράμματα; Συλλα­ βές; Ολόκληρες λέξεις;Ή μήπως είναι απλά διακοσμηπκά μοτίβα; Ο Δίσκος της Φαιστού είναι ένα αινιγματικό αντικείμενο σε σχήμα δίσκου από ψημένο πηλό, που βρέθηκε στο Μινωικό Ανάκτορο της Φαιστού στην Κρήτη/Ηρθε στο φως το 1908 από κάποιον Ιταλό, ονόματι Pennier, ο οποί­ ος τον ανακάλυψε σε ένα μικρό χώρο δίπλα στους αποθέτες με τα πλίνθινα χωρίσματα στο ΒΔ τομέα ενός ανακτόρου που χρησιμοποιήθηκε μό­ νο στην περίοδο 1700-1600 π.Χ. (Πρώτη Νεοανακτορική). Η χρονολόγησή του είναι βέβαιη: προέρχεται από το 17ο π.Χ. αιώνα. Πρέπει να έμεινε εκεί που βρέθηκε από το 1628 π.Χ., την ημέρα που εξερράγη το ηφαίστειο της Θήρας και το ανάκτορο εγκαταλείφθηκε. 40

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

(SMS). Αν πάλι οι 61 ομάδες είναι «λέξεις», τότε περιέχει 61 μόνο λέξεις. Κι αν πρόκειται για συντομογραφημένα «ιερογλυφικά» ή ιδεογράμματα-λέξεις, όπως τα κινέζικα ιδεογράμματα, και οι 61 ομάδες αφορούν φράσεις ή προτάσεις, τότε έχουμε το πολύ 241 λέξεις, που σήμερα θα γέμιζαν το πο­ λύ μισή σελίδα Α4 με γραμματοσειρά μεγέθους 12. Ό,τι κι αν είναι δηλαδή, είναι σύντομο. Ος αρχαίος πέτρινος «σκληρός δίσκος», ο Δίσκος της Φαιστού δεν εί­ ναι μοναδικός. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά αρχαίων πέτρινων και πή­ λινων δίσκων που έχουν βρεθεί από την Αμερική (Δίσκος του'Ηλιου) μέ­ χρι την Κίνα (περιοχή Βάιαν Καρά Ούλα). Μερικοί είναι ίσως παλαιότε­ ροι από το Δίσκο της Φαιστού, κανείς όμως δεν έχει τόσο προσεγμένη κατασκευή ούτε είναι τυπωμένος. Ι α όποια σύμβολα επάνω τους είναι χαραγμένα. Στην ίδια την Κρήτη έχουν βρεθεί πήλινοι δίσκοι με Γραμμι­ κή Α' γραφή επάνω τους. Προφανώς στη μακρινή αρχαιότητα αρέσκονταν να φτιάχνουν «σελίδες» σε σχήμα δίσκου. Τι είναι αυτά τα σύμβολα. Κάποια γραφή; Κάτι άλλο; Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι είναι γραφή εικονογλυφική (όπως τα παλαιότερα ιερο­ γλυφικά και τα ιδεογράμματα) ή ίσως συλλαβική «πρωτο-γραμμική». Στην Κρήτη υπήρχε πραγματικά ένα είδος «εικονογλυφικής» γρα­ φής πριν από τη γνωστή Μινωική Γραμμική Α'.Ήταν κάτι σαν ιερογλυ­ φικά (όπου η λέξη συμβολίζεται με ένα όσο πιο ρεαλιστικό σκίτσο γί­ νεται). Αυτή η «γραφή» έχει βρεθεί κυρίως σε πήλινες σφραγίδες και θα πρέπει να χρησιμοποιούταν περισσότερο για να «δείξει» κάτι (ως αναγνωριστικό ταυτότητας του ιδιοκτήτη της σφραγίδας π.χ.) παρά για να «πει», όπως οι κανονικές γραφές. Το κοινό εκείνων των σφραγί­ δων με το Δίσκο της Φαιστού είναι ότι τα κινητά τυπογραφικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν στο Δίσκο ήταν πιθανότατα κάποιο είδος σφραγίδων. Ενώ είναι αρκετά βέβαιο ότι κάποια από τα σύμβολα της Γραμμικής Α' προήλθαν από την «εξέλιξη» των εικονογλυφικών, κάποια άλλα είναι πολύ όμοια με εκείνα που έχουν βρεθεί σε τοποθεσίες της Μακεδονίας και των Βαλκανίων χρονολογημένα από την 7η χιλιετηρίδα π.Χ. Είναι πολύ πιθανόν αυτά να έφτασαν στην Κρήτη μαζί με την ιδέα της γραμμικής γραφής που υπήρχε ήδη επί πολλές χιλιάδες χρόνια. 42

Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ

Αλλά αυτό πάλι όεν λέει τίποτα. Ο ίόιος ο Δίσκος όεν μπορεί να χρονο­ λογηθεί με ασφάλεια χωρίς να καταστραφεί. Η χρονολογία που έχουμε αφορά το πότε τον είχαν οι τελευταίοι του ιδιοκτήτες και όχι το πότε κα­ τασκευάστηκε. Επάνω του υπάρχουν αποτυπωμένα σπειροειδώς και από τις δύο πλευρές του τα σημάδια κάποιας άγνωστης γραφής. Και μάλιστα δεν εί­ ναι σημάδια χαραγμένα, όπως συνήθιζαν στην εποχή από την οποία προέρχεται, αλλά τυπωμένα με την τυπογραφική μέθοδο που χιλιάδες χρόνια αργότερα χρησιμοποίησε ο Γουτεμβέργιος επινοώντας τη σύγ­ χρονη τυπογραφία. Κάποιος, λοιπόν, που σχετιζόταν με την Κρήτη είχε ήδη επινοήσει την τυπογραφία 3-700 χρόνια πριν από την εποχή μας και 3-200 χρόνια πριν από τον Γουτεμβέργιο! Ο πήλινος αυτός δίσκος είναι γαλαζοπράσινου χρώματος και μικρός με διάμετρο 16 περίπου εκατοστά και πάχος 16 χιλιοστά, λίγο μεγαλύτε­ ρος από ένα σημερινό «δίσκο ακτίνας» (cd). Τα σύμβολα που έχει απο­ τυπωμένα επάνω του είναι και από τις δύο πλευρές. Δίσκος «διπλής όψης», όπως θα λέγαμε εμείς! Βρίσκονται σε κάθε του πλευρά επάνω σε 5 αυλάκια (στην ουσία ένα μονοκόμματο σπειροειδές αυλάκι που περι­ τρέχει το δίσκο 5 φορές στην κάθε πλευρά). Περίπου 45 διαφορετικά σύμβολα, που δικαίως θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «η πρώτη γραμματοσειρά στον κόσμο»! Τα σύμβολα αυτά επαναλαμβάνονται σε διάφορους συνδυασμούς, που μεταξύ τους χωρίζονται λες και σχηματί­ ζουν λέξεις ή προτάσεις. Συνολικά υπάρχουν 241 σύμβολα (45 διαφορετικά), ομαδοποιημένα σε 61 ομάδες: 122 σύμβολα σε 31 ομάδες στη μία πλευρά και 119 σύμ­ βολα σε 30 ομάδες στην άλλη. Μοιάζουν τυπωμένα για να διαβάζονται από το κέντρο προς τα έξω και από τα αριστερά προς τα δεξιά - όπως διαβάζουμε εμείς σήμερα. Οι 61 ομάδες που σχηματίζουν θα μπορού­ σαν να είναι νοήματα, λέξεις ή προτάσεις. Το «κείμενο» του δίσκου είναι σύντομο. Αν το κάθε σύμβολο είναι «γράμμα» φωνητικού αλφάβητου, όπως τα σημερινά, ή αν πρόκειται για συλλαβές συλλαβικής γραφής -όπως οι Γραμμικές Α' και Β'- και οι ομά­ δες στις οποίες χωρίζονται είναι «λέξεις», τότε το μήνυμα του Δίσκου θα εί­ ναι πολύ σύντομο. Το πολύ 61 λέξεις. Όσες και οι ομάδες (30 με 50 πραγ­ ματικές λέξεις όλο κι όλο, αν υπάρχουν και άρθρα ή άλλα σημεία στίξης). Μικρότερο κι από δύο σημερινά σύντομα μηνύματα κινητού τηλεφώνου 41

Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ

Πρωτο-γραμμική πάλι δεν θα μπορούσε να είναι. Οι Γραμμικές γραψές της Ελλάδας έχουν ιστορία πολλών χιλιετηρίδων, και η «γραμ­ ματοσειρά» του Δίσκου είναι πολύ ραψιναρισμένη για να είναι πρόγο­ νος κάποιας Γραμμικής γραφής. Μάλλον εξέλιξη έντυπης Γραμμικής θα ήταν - που όμως όεν είχε συνέχεια. Ενώ λοιπόν η εικονογλυφίκή γραφή άρχισε να παίρνει γραμμική μορ­ φή και να αλλάζει, άρχισε να παρουσιάζεται και μια εναλλακτική μορφή της, αυτή που βλέπουμε στο Δίσκο της Φαιστού κάτω από την επιρροή των προϊστορικών Γραμμικών. Ο Δίσκος της Φαιστού τυλίγεται από μυστήρια. Τι να ήταν; Ποιος τον έφτιαξε; Γιατί όεν βρέθηκαν κι άλλα παρόμοια αντικείμενα; Φτιάχτηκε στην Κρήτη ή αποτελεί εισαγωγή από κάποια γύρω χώρα; Αρχικά οι περισσότεροι ξένοι επιστήμονες αρνήθηκαν -ακατανόητα και τελικά άδικα- να δεχθούν ότι ο Δίσκος της Φαιστού είναι ντόπιο κρη­ τικό αντικείμενο με το εξής βασικό επιχείρημα: Τέτοια γραφή δεν βρέ­ θηκε πουθενά στην Κρήτη. Τα γεγονότα τελικά τους διέψευσαν. Βρέθη­ κε στην Κρήτη τελετουργικός διπλός πέλεκυς (ένα κατεξοχήν «Μινωικό» αντικείμενο) σε ιερή σπηλιά που έφ ερε σύμβολα της ίδιας ή παρόμοιας γραφής, και άλλες ακόμα επιγραφές. Οπότε αυτό το θέμα έληξε, αν και ακόμα υπάρχουν φωνές αμφισβήτησης. Όμως, κάτι τόσο κρητικό όσο ένας διπλός πέλεκυς δεν αφήνει πολλά περιθώρια αμφιβολίας: ο Δί­ σκος της Φαιστού είναι κρητικής προέλευσης. Όσο για τη μοναδικότητα της γραφής, είναι ανάλογα με το πώς το βλέπει κανείς. Τα σύμβολα του δίσκου είναι περισσότερο γραμμικά και λιγότερο εικονογλυφικά. Μοιάζουν, δηλαδή, με τις Γραμμικές γραφές της Κρήτης, των Μυκηνών και της Κύπρου. Κάτι άλλο που προβληματίζει είναι το κείμενο. Δεν μοιάζει για λογι­ στικό όπως τόσων και τόσων πινακίδων της Γραμμικής Α' και Β'. Αυτό το ξεχωρίζει αμέσως από όλες τις άλλες περιπτώσεις γραφής που βρέθηκαν στον ελληνικό χώρο.Ένα από τα αινίγματα των γραφών της εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα, όπως η Γραμμική Α' και Β', είναι ότι είναι όλα αφορούν λογιστικά κείμενα: καταλόγους προϊόντων, κατα­ γραφές αποθήκης κτλ. Τίποτα το λογοτεχνικό. Κανένα ποίημα, καμιά άμεση σκέψη των γραφέων. Αυτό είναι από μόνο του πολύ αινιγματικό. Οι Ομηρικές διηγήσεις μιλούν για την ύπαρξη υψηλά καλλιτεχνικού 43

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

πολιτισμού στην Ελλάόα εκείνη την περίοδο. Οι τοιχογραφίες στο Αιγαίο του Μινωικού και του Μυκηναϊκού κόσμου επιβεβαιώνουν τον Όμηρο. Ξέρουμε ότι είχαν λογοτεχνία, ποίηση, θρησκευτική ζωή και προσευχές που θα έπρεπε λογικά να θέλουν να καταγράψουν. Κι όμως... τίποτα. Δεν κατέγραφαν τα τραγούδια τους; Τα έγραφαν μόνο σε πρόχειρα υλικά που χάνονταν; Είναι απίθανο να γράφουν «αποδείξεις πληρωμής» και «τιμολόγια» σε υλικά που διατηρήθηκαν 3-500 χρόνια και να μην έχουν καταγράψει μια σκέψη ή μια προσευχή τους στο ίδιο υλικό. Να είχαν άραγε κάποια πρόληψη σχετικά με το γράψιμο, όπως εκείνη που είχαν μόλις πριν από 150 χρόνια κάποιοι λαοί για τη φωτογραφία που φοβού­ νταν ότι «τους παίρνει την ψυχή;» Ό,τι και να έχει συμβεί, ο «συγγραφέ­ ας» τοΰ Δίσκου της Φαιστού δεν είχε τέτοια πρόληψη. Πρόκειται για κεί­ μενο που αναφέρει κάτι. Δεν είναι εμπορικό έγγραφο. Είναι μια διήγη­ ση ίσως;Ή μια προσευχή; Κάποια αναφορά για το «Λαβύρινθο»;Ένας χάρτης του; Ό,τι και να είναι, ο κατασκευαστής του είναι βέβαιο ότι το έφτιαξε για να μείνει. Σε υλικό επεξεργασμένο για να αντέξει στο χρό­ νο. Δεν πρόκειται για κάποια πρόχειρη σημείωση. Το κείμενο θα μπορούσε να είναι μαγικό ή θρησκευτικό, κάποια επίκληση ή προσευχή. Ο πέλεκυς στον οποίο βρέθηκαν γραμμένα πα­ ρόμοια σημάδια μοιάζει τελετουργικός ή διακοσμητικός και όχι προο­ ρισμένος για εργασία ή πόλεμο. Θα μπορούσε ακόμα να είναι μια διή­ γηση. Η καταγραφή κάποιου περιστατικού, για να μην ξεχαστεί ή για να μην το ξεχάσει ο αρχικός ιδιοκτήτης του δίσκου, που ίσως μπορού­ σε να το καταλάβει. Ίσως είναι ιστορικό κείμενο, ποίημα, ακόμα και ημερολόγιο καταγραφής σκέψεων. Ό,τι και να είναι, είναι πιθανότατα λογοτεχνικό και, άρα, μοναδικό μέχρι τώρα.Έχει προταθεί, ακόμα, με κάθε σοβαρότητα ότι ίσως να μην είναι καθόλου γραφή αλλά ένα αρ­ χαίο Επιτραπέζιο Παιχνίδι! Κάτι σαν Μονόπολη, που λόγω του σπειροειδούς σχήματος της «πίστας» ίσως να λεγόταν «Λαβύρινθος» ή κάτι παρόμοιο. Και ότι τα αποτυπωμένα σημάδια δεν είναι κείμενο σε κά­ ποια γλώσσα, αλλά δείχνουν τι έπρεπε να κάνουν οι παίχτες όταν οι ζαριές τούς έφερναν σε καθένα από αυτά. Στην Κρήτη έχουν βρεθεί πράγματι «επιτραπέζια» παιχνίδια «Μινωικής» προέλευσης. Ανάμεσά τους «Λαβύρινθοι» που έχουν σπειροειδές αυλάκι όπως ο Δίσκος. Δεν έχουν όμως επάνω τους πολλά σύμβολα. Το «σκάκι» της Κνωσού έχει ένα μόνο σύμβολο, που υπάρχει και στο δίσκο 44

Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ

της Φαιστού: τον ρόδακα (ή ροζέτα) - εκείνο το σύμβολο του Δίσκου που μοιάζει με λουλούδι. Ενδιαφέρουσα η εκδοχή του επιτραπέζιου, αλλά μάλλον τραβηγμένη. Επιπλέον, ο Δίσκος είναι πολύ μικρός για να κινού­ νται επάνω του πιόνια - εκτός πια και αν ήταν παιχνίδι τσέπης! Επίσης, η ποικιλία των συμβόλων υπαινίσσεται γραφή. Αν ήταν σημάδια για παι­ χνίδι, θα πρέπει να ήταν περίπλοκο! Έ χει προταθεί ότι θα μπορούσε να είναι και κάτι σαν ημερολόγιο ίσως με υποδείξεις για αγροτικές δραστηριότητες, καθώς η κάθε πλευρά του έχει 30 ή 31 πεδία σαν να είναι μέρες μηνών. Κάποιοι που «βλέπουν» τη Β πλευρά του να έχει 12 περιφερειακά πεδία και 5 σημεία «λήξης» λο­ γαριάζουν 12X30=360+5=365· Ό σ ες και οι μέρες ενός χρόνου! Ήταν άραγε λατρευτικό αντικείμενο; Θα μπορούσε, αλλά βρέθηκε σε χώρο ανακτόρων και όχι σε ιερή τοποθεσία (ο διπλός πέλεκυς ωστόσο με την παρόμοια γραφή βρέθηκε σε ιερή τοποθεσία). Μήπως τελικά ήταν ο Δίσκος ένα απλό διακοσμητικό αντικείμενο και άδικα αναζητούμε «μηνύματα» επάνω του; Ίσω ς πράγματι να κατέληξε διακοσμητικός (όπως το αντίγραφο του Δίσκου που έχω στο σπίτι μου), όταν πια είχε χαθεί η γνώση που επέτρεπε την ανάγνωσή του. Εκείνοι όμως που τον έφτιαξαν μπορούσαν σίγουρα να τον διαβάσουν. Τι να ήταν λοιπόν; Προσωπικό κείμενο, μαγικό ή μήπως φυλακτό; Εμπο­ ρική απόδειξη, νομικό έγγραφο; Ημερολόγιο; Πρόγραμμα ανακτορικών τελετών; Κατάλογος στρατιωτών; Εξιστόρηση κάποιας περιπέτειας; Μή­ νυμα από την Ατλαντίδα; Διήγηση της Ιστορίας της ανθρωπότητας ή και μήνυμα εξωγήινων; Ό λα αυτά έχουν προταθεί. Οι περισσότερες προσπάθειες σήμερα να «διαβαστεί» ο Δίσκος εί­ ναι, αν και αξιέπαινες, αυτό που θα λέγαμε «γραφικές». Μ πορούν να πείσουν μόνο όσους θέλουν πάρα πολύ να πειστούν. Οι περισσότεροι επίδοξοι αποκρυπτογραφητές χρησιμοποιούν μια δική τους επιλεκτική «λογική» δίνοντας έμφαση σε όσα μοιάζουν να επι­ βεβαιώνουν την προσπάθειά τους και παραγνωρίζοντας όσα δεν την ευ­ νοούν. Έτσι κυκλοφορούν παγκοσμίως «μεταφράσεις» του κειμένου του Δί­ σκου, που επιμένουν ότι είναι γραμμένος σε διάφ ορες γλώσσες, όπως Σλαβικά, Εβραϊκά, Χιτιτικά ή κάποια άλλη μικρασιατική γλώσσα της 45

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

εποχής, Κελτικά, νομίζω ακόμα και Αλβανικά - και ασφαλώς Ελληνικά. Μερικές από αυτές είναι αξιοπρόσεκτες και αξιόλογες/ίσως μάλιστα μερικές να δείχνουν και προς τη σωστή κατεύθυνση. Το αίνιγμα όμως παραμένει. Καμιά δεν πείθει απόλυτα, καθώς καμιά από αυτές τις προ­ σπάθειες δεν έχει «επιβεβαιωθεί» από κάποιο τρίτο αμερόληπτο μέρος, γεγονός που είναι απόλυτα αναγκαίο, καθώς λόγω της αοριστίας του πράγματος έχει μπει και εμπορικό και «πολιτικό» παιχνίδι στη μέση. Στο σύνολό τους όλες οι προσπάθειες αποκρυπτογράφησης έχουν ένα μεγάλο μειονέκτημα: Δεν απευθύνονται προς ένα κοινό που θέλει πραγματικά να μάθει τι λέει ο Δίσκος, αλλά επιδιώκουν να ευχαριστή­ σουν ένα κοινό που αρέσκεται να ακούει ότι ο Δίσκος της Φαιστού είναι στη γλώσσα του.'Εχοντας σκοπό να «χαϊδέψουν» αφτιά και όχι να ανα­ ζητήσουν την αλήθεια, καταφεύγουν όλες σε ιδιότυπες «γλωσσολογικές» ακροβασίες που είναι διφορούμενες. Επιπλέον, έχουν την τάση να δια­ τυπώνουν τα συμπεράσματά τους με «εθνικούς» όρους χάνοντας έτσι την «επιστημονική» ουδετερότητα που θα τους έδινε κύρος. Μελετώντας το Δίσκο της Φαιστού, κατέληξα σε ένα συμπέρασμα: Να λαμβάνω υπόψη όλες της προσπάθειες «αποκρυπτογράφησης» και «ανάγνωσης» του Δίσκου, αλλά να μην παίρνω στα σοβαρά καμιά - μέ­ χρι την ώρα που κάποια θα μπορέσει να πείσει και κάποιους άλλους έξω από τους κύκλους των «φανατικών» πιστών της. Γεγονός επίσης είναι ότι όταν κάποτε αποκρυπτογραφηθούν, πέρα από κάθε αμφιβολία, τα σημάδια του Δίσκου, τότε όλοι θα αναγκαστούν να παραδεχτούν το αποτέλεσμα. Θέλω να πω άτι κάποτε η ιστορία του Δίσκου θα μοιάζει με εκείνη της Γραμμικής Β': Επί χρόνια αντιμάχονταν οι ομάδες ειδικών και μη για το αν είναι ελληνική γραφή. Οι περισσότεροι στον ακαδημαϊκό χώρο πίστευαν ότι δεν είναι Ελληνική. Χρειάστηκε κάποιος εκτός ακαδημαϊκού χώρου, ο οποίος δεν είχε προκαταλήψεις (παρά το ότι και εκείνος πίστευε ότι δεν πρόκειται για ελληνική γραφή), για να φτάσει σε μια αποκρυπτογράφηση. Κι όταν έφτασε, όλοι, φίλοι και εχθροί της ελληνικής εκδοχής, αναγκά­ στηκαν να παραδεχθούν και να συμφωνήσουν ότι είναι ελληνική γραφή η Γραμμική Β'. Τους υποχρέωσαν τα γεγονότα και τα αδιαμφισβήτητα στοι­ χεία που προέκυψαν. Και πριν από την αποκρυπτογράφηση της Γραμμι­ κής Β' από τον Βέντρις υπήρχαν φωνές που επέμεναν άτι η Γραμμική Β' είναι ελληνική. Όμως δεν είχαν επαρκείς αποδείξεις για να πείσουν και 46

Ο ΔΙΣΚΟΣ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ

δεν έπειθαν. Το ίδιο γίνεται σήμερα με όλες τις προσπάθειες αποκρυπτο­ γράφησης του Δίσκου της Φαιστού. Μέσα στα χρόνια, πάντως, υπάρχει μια μικρή αλλά συνεχής σταδια­ κή υποχώρηση εκείνων που δεν δέχονται την ελληνικότητα του Δίσκου της Φαιστού. Έτσι, την ακραία αρχική θέση ότι δεν πρόκειται για αντι­ κείμενο που φτιάχτηκε στην Κρήτη (με τη δικαιολογία ότι τέτοια γραφή δεν έχει βρεθεί πουθενά αλλού στην Κρήτη), ήρθαν να την αντικρούσουν οι ανακαλύψεις και άλλων αντικειμένων που έχουν επάνω τους αυτή τη γραφή. Αντικειμένων που είναι αναμφίβολα κρητικής προέ­ λευσης, όπως ο τελετουργικός πέλεκυς, που ανέφερα προηγουμένος. Σήμερα οι περισσότεροι επιμένουν ότι η γλώσσα του Δίσκου δεν είναι ούτε η -υποθετική- Κρητο-μινωική ούτε τα Ελληνικά. Εδώ πρέπει να σημειώσω ότι είναι κάπως ακατανόητη η επιμονή εκεί­ νων που δεν θεωρούν (επειδή δεν θέλουν, προφανώς!) τις Κρητικές γραφές Ελληνικές. Είναι πρόθυμοι να δεχτούν ότι δεν είναι ελληνικές, και κάλιστα χωρίς αποδείξεις. Ό χι όμως το αντίθετο. Από τις προσπάθειες αποκρυπτογράφησης που καταλήγουν στα Ελληνικά πολύ πιθανή μοιάζει να είναι η πρόταση που παρουσιάζει ένα βιβλίο τηςΈφης Πολυγιαννάκη, Ο Δίσκος της Φαιστού Μιλά Ελληνικά. Η απόδοση του κειμένου στην οποία καταλήγει η συγγραφέας είναι μια αφήγηση περιπέτειας με μορφή προσευχής. Αν θα μπορούσε κάποτε να διατυπωθεί αυτή ή κάποια ανάλογη εκδο­ χή ψύχραιμα και χωρίς «εθνικούς» όρους -το κλασικό κείμενο του Τσάντγουικ για την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β' από τον Βέντρις το 1952 είναι καλός οδηγός για το πώς να διατυπώνεται μια αποκρυπτο­ γράφηση- ίσως θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή (με την προϋπόθεση βέ­ βαια οι όποιες γλωσσολογικές ακροβασίες που περιέχει να μπορούν να στηριχθούν επιστημονικά). Κλείνοντας, δεν μπορώ να μη σας πω τη δική μου αγαπημένη άποψη - η οποία με διασκεδάζει, χωρίς να έχω κανένα στοιχείο φυσικά! Ο κατασκευαστής του Δίσκου και συγγραφέας του κειμένου του, κα­ μιά φορά σκέφτομαι, ήταν ο Δαίδαλος και η γραφή του ήταν κάποια γραφή που είχε εκείνος επινοήσει για να επικοινωνεί με ασφάλεια με το γιο του, τον Ίκαρο, βασισμένος σε εικονογλυφικά σφραγίδων μιας παλαιότερης κρητικής εικονογλυφικής (ιερογλυφικής) γραφής και στη 47

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Γραμμική Α'. Ο Δαίδαλος, φεύγοντας από την Κρήτη, πήρε το μυστικό εκείνης της γραφής μαζί του! Το περιεχόμενο θα μπορούσε να αφορά μια ρομαντική ιστορία ή ένα κρυφό μήνυμα στον Ίκαρο ή ίσως σημει­ ώσεις για πράγματα που όεν ήθελε να ξεχάσει στη μακροχρόνια «κρά­ τησή» του στην Κρήτη, γραμμένα με πρόσχημα κάποια θρησκευτική πράξη.

48

Σ

Τ

Ε

Α

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

ΔΙΑΣ ΥΦΙΣΤΟΣ Η Μεγάλη Ανακάλυψη στο Δίον

Η ανακάλυψη του ναού αλλά και του αγάλματος του Διός Υψίστου, που έγινε στον ιερό χώρο του Δίου, κοντά στο Ιερό της'Ισιδος, τον Ιούνιο του 2003, όεν έφερε στο φως μόνο νέα όεόομένα για τη λατρεία του Δία, αλ­ λά αποκάλυψε την ύπαρξη μιας ολόκληρης θρησκείας. / / / Γι αυτο και, αναφερόμενος στα καινούργια ευρήματα της περιοχής, ο καθηγητής Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ. που έχει συνδέσει το όνομά του με το ανασκαφικό έργο στο Δίον, Δημήτρης Παντερμαλής, έκανε λόγο για «τα θρήσκεια του Διός», την ολοκληρωμένη δηλαδή λατρευτική δια­ δικασία που αποτεινόταν, όπως θα δούμε παρακάτω, σε έναν και μόνο Θεό, τον Δία. Στον «Υψιστο Δία», όπως ονομαζόταν ο Πρώτος των Πρώ­ των Θεός Δίας, παρέπεμψε κατευθείαν μια επιγραφή του 2ου π.Χ αιώ­ να που πάνω της αναγραφόταν η ταυτότητα του Θεού και του Ιερού του και η οποία αναδύθηκε από τα λιμνάζοντα νερά της περιοχής: «Διί Υψι­ σ τ ο , δηλαδή (αφιερωμένο) στον Δία τον Ύψιστο. r

f

/

ΟΙ ΠΑΡΑΞΕΝΟΙ ΑΕΤΟΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Πρώτα κυριολεκτικά μέσα από τη λάσπη, αφού, όπως εξήγησε ο καθη­ γητής, η ανασκαφή ήταν... μισο-υποβρύχια, αποκαλύφθηκε μια σειρά από όρθιους κίονες με ανάγλυφα μαρμάρινα αναθήματα που ήταν αφιε­ ρωμένα στον Δία Ύψιστο και συμβόλιζαν τη λατρεία του. Κάθε αετός είναι διαφορετικός. Έτσι, έχουμε μοναδικές απεικονίσεις ενός σημαντικού λατρευτικού 49

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

συμβόλου: αετός-άγγελος, θεϊκό πουλί που προστατεύει τον ικέτη., τον προσκυνητή. Έ νας αετός που κρατά στο ράμφος του ένα σκυλί. Το σώμα του ζώου φέρει οπές, από τις οποίες μάλλον κάποτε έτρεχε νερό. Έ νας αετός που στα νύχια του κρατάει κεραυνό, ένας άλλος με τα φτερά κλειστά, σπάνια απεικόνιση του πουλιού. Άλλοι πάλι αετοί σε φυσικό μέγεθος έχουν αρπάξει στα πόδια τους ένα βόδι που πρόκειται να θυσιαστεί στο θεό, ένας άλλος πατάει σε ένα δεμάτι στάχυα, σύμβολο προφανώς της ευφορίας της γης. Στο ίδιο σημείο βρέθηκαν ακόμη μαρμάρινα ανάγλυφα αυτιά, που σημαίνουν ότι ο Δίας, θεός και προστάτης του λαού, είναι ευήκοος στις παρακλήσεις και στα αιτήματα του κόσμου, αλλά και ανάγλυφα γυναι­ κεία στήθη, πόδια, χέρια - ένα είδος τάματος που αφιέρωναν στον Δία και αναμφισβήτητα μαρτυρεί ότι στο ιερό του γίνονταν και θεραπείες. Αυτό, άλλωστε, προκύπτει και από τη σχέση του ναού με το υγρό στοιχείο, καθώς ο βωμός του θεού είναι μέσα στο νερό, γεγονός που έχει άμεση σχέση με τη λατρευτική διαδικασία, τα λατρευτικά δρώμε­ να. Στην απέναντι πλευρά του υπάρχει ένα ρείθρο, του οποίου η κλίση φανερώνει ότι μέσα σε αυτό κάτι εισήγαν. Κάτι πρέπει να έμπαινε μέ­ σα στο βωμό. Στο βωμό υπήρχε ένας χαλκός στον οποίο δενόταν το βό­ δι που θα θυσιαζόταν. Στη συνέχεια ήλθαν στο φως η στοά που συνέδεε το βωμό με το ναό, όμως οι αρχαιολόγοι πιθανολογούν ότι πρόκειται για προσθετικές πα­ ρεμβάσεις που έγιναν μεταγενέστερα. Τα υλικά που έχουν χρησιμοποι­ ηθεί στο βωμό και στο ναό είναι κυρίως μάρμαρο και πωρόλιθος. Πρίν κάνουμε μια σύντομη περιγραφή του ναού, έτσι όπως αποκαλύ­ πτουν τα μέχρι τώρα δεδομένα, θα σταθούμε στην πιο σημαντική ανακά­ λυψη του ιερού: το άγαλμα του Διός Υψίστου. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό εύρημα που αποτυπώνει πλήρως και τεκμηριώνει τη λατρεία του Θεού, του Ενός αρχηγού των δώδεκα Ολύμπιων Θεών. Το άγαλμα είναι ακέφαλο, σε καθιστή στάση και σε φυσικό μέγεθος. Στα χέρια του κρατάει ένα σκήπτρο και έναν κεραυ­ νό. Σύμβολα εξουσίας και δύναμης. Το παράστημά του επιβλητικό, αν και το σώμα του είναι ακέφαλο. Η τεχνική του αγάλματος παραπέμπει στη σχολή του Φειδία. Αυτό του­ λάχιστον δηλώνει το σκήπτρο που κρατά στα χέρια του ο θεός. Πιθανόν 50

ΔΙΑΣ ΥΨΙΣΤΟΣ

κάτω από το άγαλμα του Δία, που βρισκόταν στο κέντρο του ναού, να υπήρχε θησαυροφυλάκιο. Ο ίδιος ο ναός ήταν στραμμένος προς το Νότο, θέση που, όπως πι­ στεύουν τώρα οι αρχαιολόγοι, είχε άμεση σχέση με τη θέση των ουρά­ νιων σωμάτων. Στο εσωτερικό του ναού βρέθηκε ακόμη και ειδική εισ­ δοχή για συμπόσια. Αποκαλύπτεται έτσι ότι κάθε πρώτη του μήνα ορι­ ζόταν η τελετή (θυσία, βρώση και πόση) που πρόσφερε κάποιος από τους πιστούς για να τιμήσει το θεό. Ό ποιος, όταν έλθει η σειρά του, αρνηθεί να κάνει την τελετή και να τιμήσει το θεό θα τιμωρηθεί... με πρόστιμο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το ψηφιδωτό που εντοπίστηκε στο εσωτε­ ρικό του ναού, που αναπαριστάνει κόρακες που πίνουν νερό, ενώ στη μέση της σύνθεσης παρουσιάζεται το άρμα του Δία. Πρόκειται για μαγι­ κή τελετή που γινόταν για να προκληθεί βροχή. Η τελετή ήταν διαδεδο­ μένη στη Θεσσαλία και αποδίδει στον Δία την ιδιότητα του βροχοποιού. Τα ευρήματα των αρχαιολόγων πρώτη ίσως φορά φέρνουν στο φως μια ολοκληρωμένη εικόνα του αρχαίου ιερού και μάλιστα του Ιερού του Διός Υψίστου. Ανακεφαλαιώνοντας, θα ανατρέχαμε στα ίδια τα λόγια του Δημήτρη Παντερμαλή: «Βρήκαμε επιτέλους ένα πλήρες ιερό! Με ναό, στοά βωμό, αναθήματα και λατρευτικό άγαλμα -σ ε φυσικό μέγεθος- του Δία ένθρονου σε άριστη κατάσταση, από το οποίο λείπει μόνο το κεφάλι. Είναι η πρώτη φορά που βρίσκουμε ένα πλήρες ιερό, και μάλιστα του Διός Υψίστου. Πρόκειται για κάτι πολύ σημαντικό.Έχουν αποκαλυφθεί 15 πλάκες, οι οποίες έφεραν τους κρίκους για τις θυσίες των ζώων. Συ­ νολικά οι πλάκες του βωμού είναι 30. Το πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι στο πίσω μέρος του βωμού βρίσκεται προσαρτημένη μια λεκάνη, η οποία χρησίμευε για τη συγκέντρωση νερού. Μια κλειστή κολυμβητή δεξαμε­ νή, που αποκαλύπτεται δίπλα στο ιερό, ενισχύει τις υποθέσεις ότι γίνο­ νταν τελετές καθαρμού. Μένει τώρα να προσδιορίσει η έρευνα για ποιο λόγο επιλέχθηκε η συγκεκριμένη θέση». Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΥ

Πότε ακριβώς ξεκινά η λατρεία του Διός Υψίστου; Τον 5ο αιώνα π.Χ; Πο­ λύ πιθανόν. Ωστόσο, η λατρεία του Διός Υψίστου επιβεβαιώνεται πλέον ότι υπήρχε στα προχωρημένα Ελληνιστικά χρόνια και συνεχιζόταν άμεσα στη Μακεδονική Δυναστεία. Αυτό αποδεικνύεται και από τις επιγραφές 51

•ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

που έρχονται στο ψως. Επιγραφές που ανήκουν στο 2ο και 1ο αιώνα μ.Χ. Η λατρεία του συνεχίζεται και στη Ρωμαϊκή εποχή ως φυσική συνέχεια των Ελληνιστικών χρόνων. Ο Δίας τιμάται στο Καπιτώλιο από το τέλος του 6ου αιώνα και μαζί του, αν και λίγο πιο κάτω, στο βάθρο «ανεβαίνουν» η Ήρα και η Αθηνά. Οι όώόεκα μαρμάρινοι αετοί που βρέθηκαν στο ιερό τουΎψιστου Διός συνδέονται άμεσα για πρώτη φορά με τη λατρεία του θεού. Παράλ­ ληλα, αποτελούν σύμβολα της Δυναστείας των Μακεδόνων/Αλλωστε, με τον Φίλιππο και τον Μέγα Αλέξανδρο είναι άρρηκτα συνδεδεμένος όλος ο χώρος του Δίου. Ο Δίας έχει μοναδική επιρροή στον Μέγα Αλέξανδρο. Δεν συμβολίζει μόνο την κυριαρχία του αλλά και την ίδια την προσωπι­ κότητα του Μακεδόνα Στρατηλάτη. Το Δίον είναι το σκηνικό του Φιλίπ­ που και του Αλεξάνδρου. Αυτό μας μαρτυρούν, άλλωστε, και τα αρχαία κείμενα. Γι' αυτό και ο τόπος αυτός είναι τόσο σημαντικός. Είναι η ιερή πόλη των Μακεδόνων. Εδώ συγκεντρώνονταν οι πολίτες για να λατρέ­ ψουν το θεό τους και για να τελέσουν τους πανελλήνιους αγώνες. Υπάρ­ χουν, μάλιστα, στοιχεία που αποδεικνύαυν ότι το Δίον διατηρήθηκε ζω­ ντανός τόπος λατρείας από το 500 π.Χ έως τον 4ο αιώνα μ.Χ.Ίσως ο Δίας και η αιγυπτιακή θεότητα Ίσιδα να συνυπήρχαν με τα χριστιανικά ιερά που είχαν ανεγερθεί στο μεταξύ. Από την αρχή της πορείας του ο Αλέξανδρος αναζητούσε συνδετικό κρίκο, τη γέφυρα που θα ένωνε την τότε Δύση με την Ανατολή. Γιατί η Ανατολή, που αρχικά ήταν η μόνιμη απειλή για τους Έλληνες, έγινε στό­ χος και αποστολή ταυτόχρονα. Εκεί, ο Μέγας Αλέξανδρος στέφτηκε Αυ­ τοκράτορας. Εδώ στη Μακεδονία ήταν μόνο Βασιλιάς. Ο Ολύμπιος Δίας, ο ύψιστος θεός, ήταν το πρότυπό του, και για να επιβεβαιώσει την εξου­ σία του και να επιβραβεύσει το ίδιο του το κύρος, ο Μέγας Αλέξανδρος έγινε γιος του. Η κυριαρχία του Φιλίππου, όπως και του ίδιου του Αλέξανδρου, στηρίχθηκε σε μια συνεχή διαδικασία επιβολής, όπως άλλωστε γινόταν πάντα. Ο Φίλιππος είχε να αντιμετωπίσει του Ιλλυριούς, που αποτελούσαν μόνι­ μη απειλή στις βορειοδυτικές επαρχίες του Βασιλείου του, αλλά και τους Θράκες. Όταν όμως εμφανίστηκε και πάλι η περσική απειλή, ο Φίλιππος ανέλαβε την ηγεσία των Ελλήνων ως «στρατηγός αυτοκράτωρ». Την πα­ ραμονή, όμως, της εκστρατείας εναντίον των Περσών ο Φίλιππος δολο­ φονήθηκε και Βασιλιάς της Μακεδονίας έγινε ο Αλέξανδρος. Μαζί με το 52

ΔΙΑΣ ΥΨΙΣΤΟΣ

Βασίλειο της Μακεδονίας ο Αλέξανδρος κληρονόμησε και την ηγεμονία των Ελλήνων στον πόλεμο εναντίον των Περσών. Η περσική παράδοση, λοιπόν, ήθελε το Μεγάλο Βασιλιά ηγεμόνα όλης της Οικουμένης .Ήταν μια παράδοση που, θέλοντας να στηρίξει την κυριαρχία του Ηγεμόνα, έβαζε το θεμέλιο λίθο για την εδραίωση του μο­ νοθεϊσμού. Ο Δαρείος ο Α', ο οποίος όφειλε να ανταποκριθεί στο ρόλο του, επι­ χείρησε τη μεγάλη εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων. Στόχος του ήταν η ίδρυση μιας ακόμη ακριτικής σατραπείας. Όμως, ούτε αυτός ούτε ο διά­ δοχός του, ο Ξέρξης, κατάφεραν να νικήσουν τουςΈλληνες. Όταν ο Αλέξανδρος ξεκίνησε την άνοιξη τοΰ 334 π.Χ. τη μεγάλη εκ­ στρατεία, στο θρόνο της Περσέπολης καθόταν ο Δαρείος ο Γ', που έκρι­ νε -ανεπιτυχώς, όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια- ότι οι δυνάμεις των σατραπών του ήταν αρκετές για να αντιμετωπίσουν τους ενωμένους Έλληνες με αρχηγό τον Αλέξανδρο. ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΟΛΥΘΕΪΣΜΟ ΣΤΟ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟ

Η κοινή πίστη και ο κοινός στόχος ήταν τα όπλα με τα οποία ξεκίνησε ο Αλέξανδρος την πορεία του προς την Ανατολή. Όταν ήλθε όμως αντιμέ­ τωπος με την κουλτούρα των λαών της Ανατολής, συνειδητοποίησε ότι ένα κοινό σημείο αναφοράς και λατρείας θα του έδινε την αίγλη αλλά και τη δύναμη να αποτελέσει αυτός, ένας Μακεδόνας, τον κρίκο που θα ένωνε λαούς και πολιτισμούς διαφορετικούς. Ο Πρώτος των πρώτων στέφθηκε Αυτοκράτορας κι έγινε ο γιος του Δία. Ο Δίας, άλλωστε, ήταν γνωστός και στην Ανατολή και πάντα συμβό­ λιζε τον Ανώτερο μεταξύ των θεών. Η λατρεία του Δία παραπέμπει άμεσα στο Μονοθεϊσμό. Άλλωστε, οι λαοί της Ανατολής είχαν μονοθεϊστική παράδοση, διότι το σύστημα δια­ κυβέρνησής τους ήταν προσωπολατρικό. Ο Αυτοκράτορας ισοδυναμού­ σε με τον «επί της Γης Θεό», όπως αργότερα θα εκφράσει τη δική της μονοθεϊστική άποψη η χριστιανική θρησκεία. Στην Ανατολή ο Βασιλιάς εδραιώνει την εξουσία του σε ένα σύστημα μονοθεϊσμού. Ο Δίας οΎψιστος είναι ο θεός της κορυφής του Ολύμπου και συγχρόνως στην αντίληψη των αρχαίων ο πρώτος θεός. Με τον Δία δηλα­ δή υπάρχει ένα είδος μονοθεϊσμού. Άλλωστε, όπως τονίζει ο κ. Παντερμανλής, όταν οι Εβδομήκοντα μετέφρασαν στην Αλεξάνδρεια την Παλαιά 53

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Διαθήκη, το «μόνο θεό» των Ιουδαίων, τον μετέφρασαν ως «ύψιστο».Ένα χαρακτηριστικό που προέρχεται από τον Δία Ύψιστο... Η εκτίμηση των αρχαιολόγων για το ιερό του Διός δεν αφήνει κανένα περιθώριο για αμφιβολίες: Εδώ, στον ιερό χώρο του Δίου, εντοπίζονται οι ρίζες του μονοθεϊσμού στην Ελλάδα. ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΣ

Η άποψη του Μακεδόνα Στρατηλάτη για εγκαθίδρυση και εξάπλωσή της λατρείας του Διός Υψίστου σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία ήταν μια κί­ νηση καθαρά πολιτική. Εξοικειωμένοι με την ύπαρξη παντοδύναμων ηγεμόνων, οι λαοί της Ανατολής μπορούσαν με άνεση -σχεδόν προσδο­ κούσαν- να δεχτούν μια μονοθεϊστική λατρεία στην οποία συνδυάζονταν το πρόσωπο του ενός Θεού, τοΰ Δία, με την κυριαρχία τοΰ ενός Ανθρώ­ που, του γιου του, του Μεγάλου Αλεξάνδρου. «Το Δίον αποτελεί το φυσικό σκηνικό για τις συνομιλίες ανάμεσα στον Φίλιππο και στον Μέγα Αλέξανδρο. Είναι η γη των Μακεδόνων. Ο λατρευτικός τους χώρος», τονίζει ο καθηγητής Δημήτρης Παντερμανλής. Εδώ στην ιερή γη των Μακεδόνων συμβιώνουν αρμονικά Έλληνες και Αιγύπτιοι θεοί. Το ίδιο συμβαίνει και στην Αίγυπτο, στην πόλη που ιδρύει ο Μέγας Αλέξανδρος, την Αλεξάνδρεια. Η πόλη αυτή γίνεται η πύλη προς την Ανατολή και την πολιτιστική κυριαρχία των λαών της. Ο Αλέξανδρος ήταν άλλωστε βαθιά επηρεασμένος από το δάσκαλό του, φιλόσοφο Αριστοτέλη, ο οποίος πίστευε πως το γένος των Ελλήνων είναι προικισμένο με σθένος και νου και, αν θα μπορούσε ποτέ να ενω­ θεί, θα μπορούσε να κυριαρχήσει στην Οικουμένη. Το όραμα της δημι­ ουργίας μιας ελληνικής Οικουμένης ήταν αυτό που άρχισε να πραγμα­ τοποιεί ο Αλέξανδρος με την ίδρυση της πρώτης ομώνυμης πόλης του. Η λατρεία, λοιπόν, των θεών είχε για τον Μέγα Αλέξανδρο καθορι­ στική σημασία. Η ίδια η επιλογή του πρώτου θεού στον οποίο θυσίαζε και έδειχνε την ευλάβειά του είχε ιδιαίτερη αξία. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι ο Μέγας Αλέξανδρος, μετά τη θεμελίωση της Αλεξάνδρειας, ετοιμάστη­ κε για τον τρίτο σταθμό του ταξιδιού του στην Αίγυπτο, που βρισκόταν σε απόσταση 300 χιλιομέτρων από τις ακτές της Μεσογείου, το μαντείο του Αμμωνα Δία, του θεού των Αιγυπτίων. Ο Αλέξανδρος με την παρουσία του στο Αμμώνιο ολοκλήρωσε μια θαυ­ μάσια σχεδιασμένη πορεία πολιτικών πράξεων: Στη Μέμφιδα ονομάστηκε 54

ΔΙΑΣ ΥΨΙΣΤΟ!

Φαραώ, στην ακτή του Δέλτα έχτισε μια πόλη που θα ένωνε την Ανατολή με τη Δύση, την Αλεξάνδρεια, στο Αμμώνιο ονομάστηκε γιος του Δία. Αυτό που ήθελε κι ο ίδιος να κατακτήσει ήταν η ψηλότερη κορυφή της δύναμης και της εξουσίας. Εκεί ψηλά ίσως να ήθελε να συναντήσει τον'Υψιστο Θεό... ΤΑ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΝΕΡΑ, ΣΥΜΒΟΛΟ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑΣ

Το ποτάμι του Βάφυρα στο Δίον υπερχειλίζει και καλύπτει με νερό την ιε­ ρή γη. Το νερό, ιαματικό, ευλογημένο, ζωοφόρο, είναι ο συνδετικός κρί­ κος που ενώνει τους πιστούς με το θεραπευτή θεό. Αυτή η ιαματική ιδιό­ τητα εκφράζεται τόσο με τα ευρήματα (το ανάγλυφο διάτρητο σκυλί που κρατάει στα νύχια του ο αετός είναι ένα είδος ραντήρα) όσο και με την ίδια τη θέση του ιερού και του βωμού. Ο θεραπευτής Δίας είναι συνυφα­ σμένος με το υγρό στοιχείο. Μια κλειστή κολυμβητή δεξαμενή που απο­ καλύφθηκε δίπλα στο ιερό σχετίζει άμεσα τη λατρεία του Διός με τελε­ τές καθαρμού που γίνονταν στο χώρο. Στον ιερό χώρο του Δίου λειτουργούσαν λουτρά. Αλλωστε, η παρου­ σία του Ασκληπιού -του θεραπευτή θεού που λατρευόταν μέχρι και τα πρώτα Χριστιανικά χρόνια στην Ελλάδα και στις αποικίες της- είναι έντονη στο Δίον. Οι μεγάλες θέρμες βρίσκονταν δίπλα στη νότια είσοδο της πόλης απέναντι από το ιερό του Ασκληπιού. Οι θέρμες έμειναν σε λειτουργία μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ. και αποτε­ λούσαν τόπο συνάντησης και θεραπείας ακόμη και των πρώτων Χριστια­ νών. Τα ιερά λουτρά ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους οι άν­ θρωποι τότε συγκεντρώνονταν στην ιερή γη του Δίου. Το πιο σημαντικό όμως ήταν ότι στο σημείο αυτό, κάτω από τη σκιά του Ολύμπου, κοινοί θνητοί και βασιλιάδες, έστρεφαν το βλέμμα τους στην κορυφή του βου­ νού -όσο έφτανε το ανθρώπινο μάτι τους- για να αντικρίσουν τον έναν και μόνο Θεό των Ελλήνων...

55

Χ

Ρ

Η

Σ

Τ

Ο

Σ

Ζ.

Κ

Ω

Ν

Σ

Τ

Α

Σ

ΤΑ «ΧΡΥΣΩΡΥΧΕΙΑ» ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Εκεί που Γεννήθηκε ο... Πληθωρισμός!

Ο Μέγας Αλέξανδρος έφτασε στην άκρη του τότε γνωστού κόσμου. Η ιστορία των κατακτήσεων και των ανακαλύψεών του είναι λίγο πολύ γνω­ στή. Αίγοι -σχετικά με το εγχείρημα- άνδρες και πολλή αποφασιστικό­ τητά. Όμως πώς χρηματοδοτήθηκε η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάν­ δρου; Είχε κρυφούς πόρους;Ίσως άγνωστα χρυσωρυχεία; Για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος του «οικονομικού» αινίγματος που μας κληροδότησε ο Αλέξανδρος, αναφέρω ότι στις μέρες μας κυκλο­ φορεί έργο για τα «Οικονομικά του Μεγάλου Αλεξάνδρου» σε 15 τόμους και 5 CD-ROM. Αλλά οι πληροφορίες είναι αντικρουόμενες. Οι πιο πολλές πηγές μιλούν για τεράστια χρέη που του άφησε ο Φίλιππος. Αλλες όπ πήρε πολύ λίγα χρή­ ματα μαζί του στην Ασία. Και άλλες για περισσότερα χρήματα και πηγές εσόδων από χρυσωρυχεία στη Βόρεια Ελλάδα αρχικά και έπειτα στην Ασία. Φαίνεται ότι ο Αλέξανδρος, όταν έγινε βασιλιάς, επανέλαβε τη γνω­ στή «επωδό» των Ελλήνων πολιτικών: «Παραλάβαμε καμένη γη από την προηγούμενη κυβέρνηση». Όμως ο Φίλιππος δεν του άφησε καθόλου «καμένη γη». Του άφησε ένα οργανωμένο κράτος, με κατακτήσεις που 56

ΤΑ «ΧΡΥΣΩΡΥΧΕΙΑ* ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

απέψεραν έσοδα, και κυρίως χρυσωρυχεία και αργυρωρυχεία που του έδιναν συνεχώς μέταλλο για νομίσματα. Ο Φίλιππος, γνωρίζοντας την ανάγκη για χρήματα, ώστε να υλοποι­ ήσει την εκστρατεία που ονειρευόταν στην Ασία, είχε φροντίσει από πολύ νωρίς να βρει και να καταλάβει μέρη που υπόσχονταν έσοδα. Η πιο αποφασιστική ίσως πράξη ήταν το 357 π.Χ. (πριν ακόμα γεννηθεί ο Αλέξανδρος) όταν κατέλαβε την Αμφίπολη χρησιμοποιώντας πολιορ­ κητικούς κριούς. Μαζί με την Αμφίπολη κέρδισε και τα χρυσωρυχεία τοΰ Παγγαίου - ό,τι καλύτερο είχε να προσφέρει η γη της Μακεδονίας και της Θράκης από χρηματοοικονομική άποψη. Ι α ορυχεία αυτά απο­ τέλεσαν τη ραχοκοκαλιά της χρηματοδότησης κάθε δραστηριότητας του Φιλίππου. Είχαν για το βασίλειο της Μακεδονίας την ίδια θέση που είχαν τα αργυρωρυχεία του Λαυρίου για τη δημοκρατία των Αθηνών έναν αιώνα πιο πριν: Παρείχαν σταθερό εισόδημα. Σταθερό, όμως όχι αρκετό για τα σχέδια του Φιλίππου. Μέχρι το θά­ νατό του ο Φίλιππος οργανωνόταν, σχεδίαζε, εκστράτευε και κατα­ κτούσε. Και η κάθε κατάκτηση κόστιζε. Δεν ήταν μονάχα τα συνηθισμέ­ να στρατιωτικά έξοδα, καθώς ο Φίλιππος ήταν νεωτεριστής στην πολε­ μική τέχνη.'Εμαθε να χρησιμοποιεί πολεμικές μηχανές που εκείνον τον καιρό αποτελούσαν πρόσφατες εφευρέσεις των Συρακούσιων: βαλλίστρες, πετροβόλα, καταπέλτες και ελεπόλεις (πύργους μάχης). Όλα αυτά κόστιζαν, και ο Φίλιππος τα έφτιαχνε χωρίς να σκέφτεται τα έξο­ δα, καθώς πολιορκούσε και κατακτούσε τη μια πόλη μετά την άλλη, έτσι ώστε να εντάξει όλους στα μεγαλεπήβολα σχέδιά του. Ο Φίλιππος ακόμα εξασφάλισε στη Θράκη χρυσωρυχεία - κοντά στην πόλη Κρενίδες, που κατέλαβε και μετονόμασε σε «Φιλίππους». Λέγεται ότι μόνον τα χρυσωρυχεία στους Φιλίππους τού απέδιδαν 1.000 τάλαντα χρυσού το χρόνο (26 τόνους). Χάρη σ' αυτά άρχισε να κόβει χρυσά νομίσματα που έγιναν το κοινότερο νόμισμα στον Ελληνι­ κό Κόσμο. Ο Αλέξανδρος συνέχισε να χρησιμοποιεί τα χρυσά και αργυρά νομί­ σματα τοΰ Φίλιππου, αλλά ακολούθως έδωσε έμφαση σε αργυρά νομί­ σματα που ακολουθούσαν το αθηναϊκό πρότυπο ως προς το βάρος τους (με τον Ηρακλή στη μια όψη και τον Δία στην άλλη). Η προτίμηση στα ασημένια δείχνει ίσως κάποια πιθανή έλλειψη σε χρυσό. Έτσι, όταν ήρθε η «ώρα του Αλέξανδρου», εκείνος «κληρονόμησε από

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

τον πατέρα του, μαζί με το στέμμα, όχι και λίγα χρέη» σύμφωνα με τον Κούρτιο και τον Αρριανό. Ο Αρριανός λέει ότι ο Αλέξανδρος βρήκε στα θησαυροφυλάκια λί­ γα χρυσά και ασημένια αντικείμενα. Από χρήματα, ούτε 60 τάλαντα. Από την άλλη, τα χρέη του Φιλίππου έφταναν κατ' άλλους τα 500 και κατ' άλλους τα 800 τάλαντα. Το τάλαντο ως μονάδα βάρους είχε 26 γραμμάρια, αλλά ως νομισμα­ τική μονάδα ισοδυναμούσε με 6.000 δραχμές, οπότε τα 60 τάλαντα ήταν 360.000 δραχμές εκείνης της εποχής. Με την αγοραστική δύναμη που εί­ χε τότε η δραχμή (μια δραχμή τότε ισοδυναμούσε με ένα χαμηλό μερο­ κάματο και σε αγοραστική δύναμη ισοδυναμούσε με 10-20 ευρώ) ένας άνθρωπος αγόραζε τα αναγκαία για μια φτωχική μέρα. Δηλαδή τα 60 τά­ λαντα ήταν οι μισθοί 1.000 κακοπληρωμένων ανθρώπων για ένα χρόνο (κάπου 5-10 εκατομμύρια σημερινά ευρώ). Ο Αλέξανδρος όμως είχε μα­ ζί του όταν ξεκίνησε για την Ασία τουλάχιστον 35-000 άνδρες. Αυτό συ­ νεπάγεται οικονομική ανάγκη για περισσότερα από 2.000 τάλαντα. Κάτι λοιπόν δεν πάει καλά. Είχε ο Αλέξανδρος άραγε «κρυφούς» πό­ ρους; Άγνωστες χρηματικές πηγές ή χρηματοδότες; Το σίγουρο είναι ότι ο Αλέξανδρος, μπροστά στα χρέη του, δεν είπε τί­ ποτα ανάλογο με το νεοελληνικό: «Κύριοι, δυστυχώς, επτωχεύσαμε...». Ξεκίνησε με ό,τι είχε. Όταν ξεκίνησε για την Ασία, πήρε τα 60 του τάλαντα και τρόφιμα για 30 μόνο μέρες (όπως αναφέρει ο Πλούταρχος, βασισμένος σε κάποια πηγή που ονομάζει Φύλαρχο). Οι σχετικές πηγές δίνουν κάπως διαφορετικούς αριθμούς, αλλά όλες συμφωνούν: χρήματα δεν υπήρχαν άφθονα. Ο Ονησίκρητος μιλά για χρέη 200 τάλαντα, ενώ ο Αριστόβουλος γράφει ότι το κόστος της προπαρασκευής ήταν 70 τάλαντα. Όλα αυτά βρίσκο­ νται να απέχουν πολύ από τα (στο ελάχιστο) αναγκαία 2.000 τάλαντα. Βέβαια, στην Ασία τα πράγματα άλλαξαν. Προχωρούσε κατακτώντας το πλουσιότερο κράτος του κόσμου και εξασφάλιζε τα αναγκαία από λά­ φυρα του εχθρού - όπως ακριβώς στην άλλη άκρη της Γης, στην Κίνα, συνιστούσε στους στρατηγούς ο συγγραφέας της Τέχνης του Πολέμου, Σουν Τζου. Οι κατακτημένες σατραπείες «πρόσφεραν» και αυτές ό,τι μπορούσαν 58

ΤΑ «ΧΡΥΣΩΡΥΧΕΙΑ» ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

από τα δικά τους έσοδα (ο Αλέξανδρος φρόνησε να μην αλλάξει τη διοι­ κητική δομή των κατακτημένων τόπων ώστε να συνεχίσει να λειτουργεί ομα­ λά το «κράτος»). Επίσης, φαίνεται από τις διηγήσεις που άφησαν άνθρωποι που τον συνόδευαν ότι είχε μαζί του εμπειρογνώμονες μεταλλοδίφες (ερευνητές κοιτασμάτων ή γεωλόγους, θα λέγαμε σήμερα) τους οποίους έστελνε να «ακολουθήσουν» κάθε φήμη για χρυσωρυχεία που συναντούσε. Η αναζήτηση πόρων τον απασχολούσε μέχρι το θάνατό του, ακόμα και όταν είχε πια στη διάθεσή του όλο το χρυσάφι των Μεγάλων Βασιλέ­ ων της Περσίας - έναν απίστευτο θησαυρό. Πέθανε ενώ τα καράβια του ήταν έτοιμα να ξεκινήσουν εκστρατεύο­ ντας στην Αραβία, που λεγόταν ότι ήταν πλούσια σε χρυσό. Μπορεί το ξεκίνημα για τον Αλέξανδρο να ήταν δύσκολο από οικονομι­ κή άποψη, αλλά το τέλος ήταν χωρίς τέτοια προβλήματα και, επιπλέον, έφερε μια καινούρια εποχή στα οικονομικά. Όταν ο Αλέξανδρος κατέλυσε το Περσικό κράτος του Δαρείου, το 329 π.Χ., και μπήκε στα παλάτια των Περσών, βρέθηκε μπροστά στους μεγα­ λύτερους θησαυρούς της Ιστορίας. Ο θησαυρός του Δαρείου ήταν ουσιαστικά όλοι οι θησαυροί όλων τον κρατών της Μεσοποταμίας συσσωρευμένοι από την αυγή της Ιστορίας τους. Το χρυσάφι 3-000 χρόνων! Από τα χρόνια των Σουμέριων, και καθώς ο ένας λαός κατακτούσε τον άλλον και τα κράτη και οι αυτοκρατορίες της περιοχής διαδεχόταν το ένα το άλλο, το χρυσάφι και οι θησαυροί του κα­ θενός άλλαζαν κάθε φορά. Ο Δαρείος είχε θησαυρούς και λάφυρα που προέρχονταν από την Ελλάδα, παρμένους τον καιρό των Περσικών Πολέ­ μων και ιδιαίτερα του Ιέρξη και φερμένους από τους βασιλιάδες πριν από αυτόν. Είχε, ακόμα, θησαυρούς από τους διάφορους λαούς που εκεί­ νος και οι προκάτοχοί του είχαν κατακτήσει. Αυτοί, όμως, δεν ήταν τίποτε μπροστά στους θησαυρούς που είχε βρει ο Κύρος, ο πρώτος βασιλιάς των Περσών, από τους Μήδους, και στους θησαυρούς που είχαν αρπάξει οι Μήδοι από τους Βαβυλώνιους όταν κατάστρεψαν τη Βαβυλώνα. Και βέ­ βαια οι Βαβυλώνιοι είχαν θησαυρούς και λάφυρα από τους λαούς που εκείνοι είχαν κατακτήσει, Ασσύριους και άλλους. Ο θησαυρός του Δαρείου έδειξε ότι τα λεφτά δεν φέρνουν τη νίκη. Ούτε την αγοράζουν, αν ο αντίπαλος είναι ο Αλέξανδρος. Αυτό ήταν ένα από τα μαθήματα που θα πήρε ο Πέρσης βασιλιάς.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Όταν ο Αλέξανδρος αποφάσισε να μεταφέρει το θησαυρό του Δα­ ρείου, χρειάστηκαν 20.000 μουλάρια και 5-000 καμήλες. Περισσότερος πλούτος από όσον είχε δει ποτέ του ο ελληνικός κόσμος, που λέγεται ότι ισοδυναμούσε με 12 εκατομμύρια λίβρες ασήμι. Μόνο η σκηνή με το θρόνο του Δαρείου χάρισε στον Αλέξανδρο θησαυρό αξίας 3-000 τάλα­ ντων (περισσότερο από μισό δισεκατομμύριο ευρώ). Ο Δαρείος βέβαια ίσως αποζητούσε εκδίκηση: Χρησιμοποιώντας μια, άγνωστη ίσως, μορ­ φή ψυχολογικού πολέμου, του φόρτωσε μαζί με το χρυσάφι και τις γυ­ ναίκες του. Με το θησαυρό ο Αλέξανδρος βρήκε τη μητέρα του Δαρεί­ ου, τη γυναίκα του και το χαρέμι του! Οι θησαυροί αυτοί, που ήταν περισσότεροι από το χρυσάφι που είχαν δει ποτέ τους οιΈλληνες, καθόρισαν τελικά και την Ελληνική Ιστορία, γιατί αυτοί ήταν που «χρηματοδότησαν» τους ατελείωτους πολέμους με­ ταξύ των «Επιγόνων» - των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αποτε­ λούν ακόμα «σταθμό» και στην Ιστορία της Οικονομίας: Η ύπαρξη και η κυκλοφορία του δημιούργησε πρώτη φορά «πληθωριστικές τάσεις». Η Ιστορία του πληθωρισμού αρχίζει τη στιγμή που ο Αλέξανδρος ξεκίνησε να βγάζει το χρυσάφι του Δαρείου από τις αποθήκες και να το μοιράζει στους Έλληνες! Η συνέπεια ήταν ότι οιΈλληνες έγιναν (αθέλητοι) εφευρέτες ΚΑΙ του πληθωρισμού. Με τόσα χρήματα και πλούτο να έχουν βγει από τα θη­ σαυροφυλάκια και να κυκλοφορούν στην αγορά, σε συνδυασμό με τις στρατιωτικές ανάγκες που δημιουργούσαν οι εκστρατείες, η προσέλκυ­ ση νέων στρατιωτών και οι ατέλειωτοι πόλεμοι μεταξύ των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου προκάλεσαν αυξήσεις στα πάντα. Τα ημερομί­ σθια τετραπλασιάστηκαν, το ίδιο και οι τιμές και το κόστος διαβίωσης. Τα χρυσωρυχεία και αργυρωρυχεία του Φίλιππου και του Αλέξαν­ δρου έδωσαν ώθηση και στην κοπή νομισμάτων. Τα νομίσματα του Αλέ­ ξανδρου συνέχισαν να «κόβονται» επί χρόνια μετά το θάνατό του. Αυτά ίσως να μπορούν να δώσουν και μια ένδειξη για τη γεωγραφική θέση των πηγών των πολύτιμων μετάλλων. Μονάχα όσο ζούσε ο Αλέξανδρος υπήρχαν 25 διαφορετικές κοπές νομισμάτων: δύο στη Μακεδονία, μία στην Αίγυπτο και είκοσι τρεις στην Ασία. Γίνεται φανερό από την κοπή των νομισμάτων ότι το κέντρο βά­ ρους και οι πηγές των πολύτιμων μετάλλων είχαν μετακινηθεί Ανατολικά. Ωστόσο, σε ποσότητα φαίνεται ότι η μεγαλύτερη παραγωγή έβγαινε στη 60

ΤΑ «ΧΡΥΣΩΡΥΧΕΙΑ» ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Μακεδονία. Εκεί κόβονταν τα μεγαλύτερα χρυσά νομίσματα, ενώ αλλού τα μικρότερα και τα αργυρά. Αυτό δείχνει ότι η μεγάλη πηγή χρυσού βρι­ σκόταν ακόμα στη Μακεδονία. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου τα νομισματοκοπεία έγιναν 31, και ακόμα 100 χρόνια αργότερα «τετράδραχμα» του Αλέξανδρου κόβο­ νταν σε 51 μέρη, πράγμα που δείχνει ότι η πηγές των μετάλλων ήταν πολύ πλούσιες και συνέχισαν να τροφοδοτούν με νομίσματα τον ελλη­ νικό κόσμο που είχε επιδοθεί σε ένα άνευ προηγουμένου αλληλοψάγωμα αγνοώντας τα «σύννεφα από τη Δύση», την ανερχόμενη δύναμη της Ρώμης. Το μεγαλύτερο μέρος από το θησαυρό του Δαρείου πήγε στην Πέλλα. Ο Αλέξανδρος έστειλε τεράστιες ποσότητες από τον περσικό θησαυρό πίσω στη Μακεδονία. Ξέρουμε πως ακόμα και 150 περίπου χρόνια αρ­ γότερα είχε απομείνει μεγάλη ποσότητα στην Πέλλα, αρκετή για να εντυ­ πωσιάζει τους νέους κατακτητές, τους Ρωμαίους. Ο Πλούταρχος στο έργο του Βίοι Παράλληλοι (Τιμολέων-Αιμίλιος Παύλος) περιγράφει το θησαυρό που έφερε στη Ρώμη ο Αιμίλιος Παύ­ λος μετά τη νίκη του κατά του Περσέα. Τα λάφυρα περνούσαν σε πομπή επί τρεις μέρες: «Την πρώτη μέρα πέρασαν 250 άμαξες φορτωμένες με ανδριάντες, εικόνες και αγάλματα. Την επομένη πέρασαν και πάλι άμα­ ξες με μακεδονικά όπλα κι ακολούθησαν 3-000 άνδρες που ανά τέσσε­ ρις κουβαλούσαν ένα ασημένιο δοχείο γεμάτο ασημένια νομίσματα, ενώ άλλοι κουβαλούσαν διάφορα πολύτιμα αντικείμενα και διακοσμητικά. Την τρίτη μέρα κουβαλήθηκαν 77 χρυσά δοχεία μέσα στα οποία υπήρ­ χαν χρυσά νομίσματα - όπως είχε γίνει με τα ασημένια!» Περισσότερα από 150 χρόνια ξοδέματος σε εξοπλισμούς, πολέμους, σπατάλες και τις «υπερβολές» που χαρακτήριζαν την Ελληνιστική εποχή των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ο θησαυρός ήταν ακόμα τό­ σο μεγάλος, ώστε να θαμπώσει τους Ρωμαίους. Πώς θα ήταν δηλαδή στην αρχή, όταν ο Αλέξανδρος τον αντίκρισε; Για κάποιον απίθανο λόγο ούτε ο Περσέας, μπροστά στο σοβαρότερο κίνδυνο της ζωής και της βασιλείας του, αλλά ούτε και οι πριν από αυ­ τόν βασιλείς της Μακεδονίας «εξαργύρωσαν» τους «θησαυρούς» του Δαρείου για να ενισχύσουν την άμυνά τους ή να χρηματοδοτήσουν τα πο­ λεμικά τους σχέδια. Οι Ρωμαίοι βρήκαν τόσο χρυσάφι, που αν ο Περσέ­ ας το είχε χρησιμοποιήσει, ίσως να μη χανόταν η Μακεδονία. Ωστόσο, οι 61

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

άνθρωποι συμπεριψέρονται πάντα περίεργα με τους θησαυρούς τους. Μπορεί να πεινούν, αλλά το χρυσάφι που κληρονόμησαν συχνά αρνού­ νται να το αποχωριστούν. Έμαθαν και εκείνοι το μάθημα που είχε μάθει ο Δαρείος πριν από αυ­ τούς: ότι όεν νικά πάντα ο πλουσιότερος. Είναι ειρωνικό, αλλά η Ελλάόα μοιάζει να πνίγηκε στο χρυσάφι της. Όταν είχε περισσότερο πλούτο «πέρα από κάθε φαντασία», τότε χάθηκε. Τα χρυσωρυχεία του Αλέξανδρου υπήρχαν. Δεν ήταν μύθος, ούτε και ήταν άγνωστα. Βρέθηκαν να χρηματοδοτούν την πιο παράτολμη εκστρα­ τεία των αιώνων και βοήθησαν στη δημιουργία του μεγαλύτερου μέχρι σήμερα κράτους στον κόσμο. Το ότι το κράτος εκείνο τελικά δεν «κρά­ τησε» είναι μια άλλη ιστορία, ίσως όχι εντελώς άσχετη με τον πλούτο που είχε. Από αυτή την άποψη, δεν θα ήταν υπερβολικό να πούμε ότι τα χρυ­ σωρυχεία του Αλέξανδρου έπαιξαν ρόλο «ζωής και θανάτου» στην Ιστο­ ρία της ανθρωπότητας γενικά και της Ελλάδας ειδικότερα.

62

Σ

Τ

Ε

Α

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Η Χίμαιρα των Αρχαιολόγων

Ο Μέγας Αλέξανδρος υπήρξε μια από τις πιο ισχυρές αλλά και αμφιλε­ γόμενες προσωπικότητες της ανθρώπινης Ιστορίας. Το πέρασμά του από τον κόσμο αυτόν έμεινε ανεξίτηλο. Στην πραγματικότητα, τα ίχνη του είναι ορατά έως σήμερα. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, εκατοντάδες μέλη ερευνητικών αποστολών αναζητούν το δικό τους... Άγιο Δισκοπότηρο, τον έναν και μοναδικό -στο είδος του- θησαυρό της Αρχαιολογίας: τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μέντιουμ σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης έρχονται καθημερινά σε επαφή με το... πνεύμα του. Ιστορικοί, ερευνητές, συγγραφείς κάνουν με­ λέτες, δίνουν διαλέξεις και γράφουν βιβλία για τη ζωή του. Το όνομά του συνδέθηκε με «την Άκρη της Γης» και την κάθοδο στο εσωτερικό της, με την αθανασία, τη μυστική γνώση, τη δύναμη. Στη Βαβυλώνα πίστευαν ότι ο Αλέξανδρος έφτασε ως «την Άκρη του Κόσμου» πλησιάζοντας τις «Πηγές της Ζωής», ενώ η ιουδαϊκή παράδο­ ση τον θέλει «κυρίαρχο των Παγκόσμιων Βασιλέων» της προφητείας του Δανιήλ. Στον Πόντο πάλι μέχρι και σήμερα λένε πως όταν ο Βασιλιάς έφτασε 63

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

στη «Γη των Μακάρων», μπήκε σε μια κατασκότεινη σπηλιά, «τόπο των αμαρτωλών». Εκεί, αφού απομάκρυνε «άγριους και φτερωτούς ανθρώ­ πους που του έκλειναν την είσοδο», ανακάλυψε αμύθητα πλούτη. Οι Ηπειρώτες και οι Κρήτες στην Ελλάδα τον έχουν βάλει να... ψά­ χνει για το αθάνατο νερό, οι πρώτοι στην άκρη της Γης και οι άλλοι στο βυθό της θάλασσας. Ο Μέγας Αλέξανδρος, σύμφωνα με άλλο θρύλο, ανακάλυψε τον τάφο του Ερμή του Τρισμέγιστου, ενώ -τι ειρωνεία!- η ανακάλυψη του δικού του τάφου παραμένει ακόμη ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια του κόσμου. ΘΡΙΛΕΡ ΤΟ 330 π Χ

Βρισκόμαστε το 330 π.Χ. στη Βαβυλώνα. Ο Μ έγας Αλέξανδρος είναι πλέον νεκρός. Κανείς στην πραγματικότητα δεν γνωρίζει τις τελευταίες επιθυμίες τοΰ, ούτε μπορεί κανείς να βεβαιώσει τι ακριβώς εννοούσε όταν έβγαλε το δαχτυλίδι-σφραγίδα που φορούσε και... ψιθύρισε δίνο­ ντάς το στο φίλο και συμπατριώτη του Περδίκα: «τω... κρατίστω». Διότι αυτή είναι μία από τις εκδοχές που υπάρχουν για τον ορισμό του διαδό­ χου του Στρατηλάτη. Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι ο Αλέξανδρος δεν είπε «τω κρατίστω» (στον πιο δυνατό), αλλά «τω Ηρακλεί», εννοώντας ότι αφήνει το θρόνο στο μοναχογιό του. Μια απέραντη Αυτοκρατορία, η μεγαλύτερη που υπήρξε ποτέ, και ένας μύθος που έμελλε να υπάρχει μέχρι σήμερα, έγιναν το μήλο της έριδας ανάμεσα στους διαδόχους, οι περισσότεροι από τους οποίους ανακηρύχθηκαν από μόνοι τους κληρονόμοι. Στη Βαβυλώνα, λοιπόν, ο νεκρός πια Βασιλιάς πλένεται και αλείφεται ολόκληρος με κερί, όπως συνήθιζαν εκείνη την εποχή στη χώρα όπου άφησε την τελευταία του πνοή ο Μέγας Αλέξανδρος. Ο Στρατηλάτης από τη Μακεδονία όμως, ο μυημένος στα Καβείρια μυστήρια γιος της ιέρειας του Διονύσου, Ολυμπιάδας, ανήκει στη γη των Μακεδόνων. Σε αυτή την περίφημη δυναστεία και σε ένα λαό με λαμπρή παράδοση, περήφανο όσο κανένας άλλος ίσως εκείνη την εποχή, θέλει να ανήκει ο Στρατηλάτης. Είναι και ήθελε να είναι ένας από αυτούς - ή μάλλον ο Πρώτος των πρώτων από τουςΈλληνες. Άρα, πρέπει να θαφτεί στα πάτρια εδάφη. Οι ετοιμασίες γίνονται και η πομπή με επικεφαλής τον Περδίκα αναλαμβάνει μια ιερή αποστολή: να μεταφέρει το σώμα στις Αιγές για να ταφεί. 64

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Η σωρός τοποθετείται σε χρυσή σαρκοφάγο, σφραγίζεται με δεύτερο χρυσό κάλυμμα και το εξωτερικό του περίβλημα τυλίγεται με πορφύρα. Το φέρετρο του μεγάλου αυτοκράτορα τοποθετείται μαζί με την πανοπλία του σε χρυσή άμαξα, το μέγεθος της οποίας είναι τέτοιο ώστε διέθετε και διακόσμηση με κίονες ιονικού ρυθμού. Το πλούσιο, κινητό Μαυσωλείο έκανε εντύπωση από όπου κι αν περνούσε. Οι κάτοικοι της Βαβυλώνας έβγαιναν από τα σπίτια τους και με δέος και συγκίνηση αποχαιρετούσαν το νεκρό βασιλιά. Μαζί του μια ολόκληρη εποχή έφτανε στο τέλος της. Ο Πέρδικας όμως ήξερε πως ο Πτολεμαίος, επίδοξος διάδοχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καιροφυλακτούσε.Ήταν ζήτημα χρόνου να επι­ τεθεί στη νεκρική πομπή και να αρπάξει τη σαρκοφάγο. Γιατί, σύμφωνα με χρησμό που είχε γίνει γνωστός σε όλους, την αυτοκρατορία θα κλη­ ρονομούσε αυτός που θα όριζε τον τάφο του. Το τι ακριβώς συνέβη στη διάρκεια του χρόνου που περιπλανήθηκε η νεκρική πομπή από χώρα σε χώρα κανένας από τους βιογράφους του Μακεδόνα Στρατηλάτη δεν μπορεί να περιγράφει με ακρίβεια. Το σί­ γουρο είναι ότι σε κάποιο σημείο δόθηκε μάχη μεταξύ του Περδίκα και του Πτολεμαίου και ότι κατά πάσα πιθανότητα ο δεύτερος διάδοχος του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατάφερε να αρπάξει τη σαρκοφάγο του και, αφού την οδήγησε στη Μέμφιδα όπου έχτισε ένα ταφικό μνημείο, τη με­ τέφερε στην Αλεξάνδρεια. ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Ο ΜΑΚΕΔΟΝΑΣ ΣΤΡΑΤΗΛΑΤΗΣ;

Η άποψη που έχει γίνει ευρύτερα αποδεκτή είναι ότι ο τάφος του Με­ γάλου Αλεξάνδρου βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εκεί, σύμφωνα με ιστορικές αναφορές προσκύνησαν το νεκρό βασιλιά ο Ιού­ λιος Καίσαρας, ο Πόμπιος, ο Οκτάβιος, για τον οποίο αναφέρει ο θρύ­ λος ότι κατά λάθος έσπασε τη μύτη του νεκρού, μουμιοποιημένου βασι­ λιά, ο Καλιγούλας, που πήρε για γούρι μαζί του μέρος της πανοπλίας του Στρατηλάτη, και τόσοι άλλοι... Λίγο πριν ανακηρυχθεί ο Χριστιανισμός επίσημη θρησκεία του γνω­ στού τότε κόσμου, τα ίχνη του Μεγάλου Αλεξάνδρου χάνονται. Ήδη η λαμπρότητα του μύθου που καλύπτει το νεκρό αυτοκράτορα ενο­ χλεί την Εκκλησία. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος διαμαρτύρεται για τις δεισι­ δαιμονίες των πιστών που επιμένουν να ξορκίζουν το κακό βάζοντας νομί­ σματα που απεικονίζουν τον ίδιο στο κεφάλι και στα πόδια του νεκρού. 65

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο τάψος του Μεγάλου Αλεξάνδρου... χάνεται από το προσκήνιο. Κανείς πια όεν θυμάται πού ακριβώς βρίσκεται. Οι αιώνες που περ­ νούν όεν σβήνουν τα σημάδια του θρύλου όμως. Αντίθετα τον ενισχύ­ ουν, καθώς το παράξενο και το μεταφυσικό έχει ήδη συμβεί. Ο μεγα­ λύτερος και λαμπρότερος Αυτοκράτορας όλων των εποχών έχει γίνει άφαντος. Κι όσο η απουσία των λειψάνων του γίνεται αισθητή τόσο πληθαίνουν οι απεικονίσεις, τα αγάλματα, τα έργα τέχνης που εμπνέ­ ονται από εκείνον. Κάποιοι, διαδίδουν ότι φανατικοί της νέας ακόμη χριστιανικής θρη­ σκείας έχουν καταστρέψει όχι μόνο τον τάψο αλλά και ό,τι έχει γραφτεί για τον Μέγα Αλέξανδρο. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ: ΤΟ ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ

Οι περισσότεροι από τους βιογράφους του Μεγάλου Αλεξάνδρου αλλά και η πλειονότητα της παγκόσμιας αρχαιολογικής κοινότητας συμφω­ νούν ότι η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, η πόλη που ο ίδιος ο Στρατηλάτης ίδρυσε για να ενώσει τη Δύση με την Ανατολή, είναι αυτή που τελικά τον δέχτηκε στην «αγκαλιά της». Κάπου εκεί, θαμμένα κάτω από αλλεπάλλη­ λα στρώματα σκόνης, χώματος και ιστορικών γεγονότων, μπορεί να βρί­ σκονται τα λείψανά του. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι ο νεκρός θάφτηκε «σε μέρος όπου βρί­ σκονται οι τάφοι των βασιλιάδων». Στα κείμενά του ο Διόδωρος Σίκουλος περιγράφει τη μεταθανάτια περιπέτεια του στρατηλάτη: «Προορι­ σμός της νεκρικής πομπής είναι η πιο φημισμένη πόλη του κόσμου, η Αλεξάνδρεια», επισημαίνει, ενώ ο Πλούταρχος, που θεωρείται από τους πιο έγκυρους, εξηγεί γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος τάφηκε στην Αλεξάνδρεια: «Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι διάδοχοί του ρώτησαν το Μαντείο του Σεραπείου αν πρέπει να ταφεί ο αυτο­ κράτορας στην Αλεξάνδρεια, και το Μαντείο απάντησε, ναι». Το ίδιο το σώμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια, ισχυρί­ ζεται και ένας πιο σύγχρονος ιστορικός, ο Αχίλλειος Τάτος, που έζησε τον 3ο αι. μ.Χ. Ακόμη κι έτσι όμως, οι περιπέτειες του νεκρού βασιλιά δεν έχουν τέλος. Λέγεται ότι ένας από τους Πτολεμαίους, λόγω των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε, έβγαλε το νεκρό βασιλιά από τη χρυ­ σή του σαρκοφάγο και με το πολύτιμο υλικό έκοψε νομίσματα. Έ νας 66

ΑΝΑΖΗΤΏΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

πιο σύγχρονος ιστορικός, ο Φλάβιος Ιώσηπος, αναφέρει ότι η Κλεο­ πάτρα η VII σε περίοόο οικονομικής κρίσης αφαίρεσε από το Μαυ­ σωλείο όλα τα πολύτιμα κτερίσματα... Ο Μέγας Αλέξανδρος, σύμφωνα με αυτές τις απόψεις, παρέμεινε στην Αλεξάνδρεια τοποθετημένος σε μια γυάλινη σαρκοφάγο αλλά με­ ταφερμένος σε άλλο σημείο της πόλης. Και σε αυτή την περίπτωση όμως το μυστήριο παραμένει, αφού οι γεωλογικές ιδιαιτερότητες της πόλης, αλλά και τα γεγονότα που ακολούθησαν περιέπλεξαν ακόμη περισσότε­ ρο την κατάσταση. Άνθρωποι που έχουν βιώματα από την Αλεξάνδρεια, όπως ο διακε­ κριμένος καθηγητής Φυσικής, Χρήστος Ζερεφός, που κατάγεται από την πόλη, επισημαίνουν ότι η χωροταξία αλλά κυρίως το τοπίο της πόλης έχουν αλλάξει λόγω της ιδιαίτερης γεωλογίας της περιοχής και της γειτνίασής της με την έρημο Σαχάρα από όπου τόνοι άμμου μεταφέρονται στη γύρω περιοχή. Τρεις πολύ ισχυροί σεισμοί (956,1303 και 1323 μ.Χ·) συγκλόνισαν την περιοχή, με αποτέλεσμα να προκαλέσουν ανεπανόρ­ θωτες ζημίες σε ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της εποχής, το Φά­ ρο της Αλεξάνδρειας. Ο Φάρος ήταν χτισμένος πάνω σε ένα μικρό νησί.'Εχει μάλιστα καταγραφεί ότι εκεί, κοντά στο νερό, ήταν τελικά το μυ­ στικό σημείο όπου «βρήκε καταφύγιο» ο νεκρός βασιλιάς. Ξαναδιαβάζοντας τις πηγές, μπορεί κανείς να καταλήξει στο συμπέ­ ρασμα ότι ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου βρίσκεται στο Σώμα ή Σή­ μα στην Αλεξάνδρεια. Δυστυχώς, όμως, δεν γνωρίζουμε την ακριβή θέση του νεκροταφείου των βασιλιάδων, διότι η Αλεξάνδρεια ξαναχτίστηκε το 19ο αιώνα χωρίς τοπογραφικό σχέδιο. Ο Μαχμούντ ελ Φαλάν, που έκα­ νε το πρώτο τοπογραφικό σχέδιο της πόλης, τοποθετούσε τον τάφο στο τζαμί του Ναμπί Ντανιέλ. «Αυτή η άποψη ακούγεται πολύ στην Αλεξάν­ δρεια και είναι πολύ περίεργο γιατί μέχρι τώρα δεν έχει δοθεί επίσημη άδεια για να ανασκαφεί η κρύπτη που βρίσκεται μέσα στο τζαμί. Υπάρ­ χει όμως η αναφορά ενός Γάλλου γιατρού, ο οποίος, επιστρέφοντας στη Μασσαλία, διηγούταν όσα είχε μάθει για τον τάφο που βρισκόταν σε ένα τζαμί...», υποστηρίζουν ορισμένοι Αλεξανδρινοί. Η πιο ενδιαφέρουσα ίσως αρχαιολογική ανακοίνωση των τελευταίων χρόνων ήταν αυτή που έγινε το 2000 και αφορούσε την ολοκλήρωση μιας ανασκαφής που διήρκεσε δέκα χρόνια και ήταν το αποτέλεσμα έρευνας μιας ολόκληρης ζωής. 67

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο Αχίλε Ανιριάνι, αρχαιολόγος που είχε ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη συγκεκριμένη εποχή, είχε φτάσει μόλις ένα βήμα πριν από την αποκά­ λυψη μιας σημαντικής ανακοίνωσης: Ο Τάφος του Μεγάλου Αλεξάν­ δρου βρίσκεται στο σημερινό λατινικό νεκροταφείο της Αλεξάνδρειας. Πρόκειται για το μοναδικό μακεδονικό τάφο του νεκροταφείου που έχει μέχρι και σήμερα υπολείμματα κόκκινου αλάβαστρου και διακόσμησης με φύλλα χρυσού... Ούτε όμως αυτά τα πρώτα ενθουσιώδη συμπεράσματα κατάφεραν μέ­ χρι σήμερα να δώσουν απάντηση στο ερώτημα: Πού βρίσκεται ο Τάφος του Μ. Αλεξάνδρου. ΣΙΟΥΑ ΚΑΙ ΑΙΓΕΣ

Από κάθε γωνιά της Γης αρχαιολογικές αποστολές συνεχίζουν να ανα­ ζητούν τον Τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που θεωρείται το... Άγιο Δι­ σκοπότηρο της Αρχαιολογίας. Η ιδέα και μόνο της ανακάλυψης ενός τόσο σημαντικού μνημείου σκορπά ρίγη συγκίνησης στους ερευνητές κάθε εποχής, ηλικίας, εθνι­ κότητας. Η ανακάλυψη της περιοχής όπου βρίσκεται το μνημείο είναι σημαντικότατη σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο που άνθρωποι από όλο τον κόσμο, ερασιτέ­ χνες και επαγγελματίες αρχαιολόγοι, κυριολεκτικά αφιέρωσαν ολόκλη­ ρη τη ζωή τους και ξόδεψαν ολόκληρη την περιουσία τους γι' αυτόν το σκοπό. Τα αρχεία του ελληνικού αλλά και του αντίστοιχου αιγυπτιακού υπουργείου πολιτισμού είναι γεμάτα από συγκινητικές πραγματικά ανα­ φορές και επιστολές αυτών των ερευνητών. Επί περισσότερα από δέκα χρόνια η Ελληνίδα αρχαιολόγος, Αιάνα Σουβαλτζή, αναζητούσε τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην όαση της Σίουα. Τον Ιανουάριο του 1995 η Ελλάδα και η Αίγυπτος «δονήθηκαν» από μια είδηση... πολλών Ρίχτερ: Ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάν­ δρου βρέθηκε! Λίγα 24ωρα, όμως, αργότερα άρχισαν οι πρώτες σοβαρές επιστημο­ νικές αντιρρήσεις. Ταυτόχρονα, όπως υποστηρίζει όχι μόνο το περιβάλ­ λον της κ. Σουβαλτζή αλλά και αρκετοί ακόμη που γνωρίζουν πρόσωπα και καταστάσεις στην Αλεξάνδρεια, δημιουργήθηκε έντονο παρασκήνιο με σκοπό να σταματήσει κάθε έρευνα στην περιοχή. Από μια άποψη -που φυσικά επιδέχεται πολλές ερμηνείες- κάποιοι 68

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

θέλησαν (και εξακολουθούν να θέλουν για γεωπολιτικούς λόγους) να μη βρεθεί ο τάφος. Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τις ανακοινώσεις της Ελληνίόας αρχαιολόγου και τελικά κανείς όεν μπορεί με σιγουριά να αποφανθεί για τα ευρήματα της Σίουα. Έγκριτοι πανεπιστημιακοί, όπως ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολο­ γίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Άγγελος Παπαϊωάννου, όιαβεβαιώνουν ότι «σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν τα ευρήματα της Σίουα ανή­ κουν σε ταφικό μνημείο που ανεγέρθηκε στη μνήμη του Μεγάλου Αλε­ ξάνδρου. Το μνημείο της Σίουα όεν αποκλείει και την ύπαρξη του τάφου του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Άλλωστε, όπως έχει επισημάνει ο καθηγη­ τής, «την εποχή εκείνη ανεγείρονταν και τάφοι και κενοτάφια». Τι παρακίνησε όμως την κ. Σουβαλτζή να στρέψει την προσοχή της στη Σίουα; «Οι παλαιοί και σύγχρονοι ερευνητές σίγουρα ξεπερνούν μια φράση που αναφέρεται στα αρχαία κείμενα, ότι δηλαδή ο Αλέξανδρος είχε εκ­ φράσει την επιθυμία του να ταφεί στην όαση του Άμμωνος. Μια επιθυμία που ήταν διαταγή σε αυτούς που όφειλαν να πράξουν τα κεκανονισμένα. »Πώς ήταν δυνατόν να μην εισακούσθηκε και να μην εκτελέστηκε η διαταγή του βασιλέως, η επιθυμία του θεού Αλέξανδρου; Κατέληξα, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι χωρίς καμία αμφιβολία το “μαγικό κλειδί” βρισκόταν σε αυτή ακριβώς τη ρητή εντολή του Μ. Αλεξάνδρου, όπως ακριβώς την καταγράφουν οι σύγχρονοί του ιστορικοί Αριστόβουλος, Καλλισθένης, Πτολεμαίος και μεταγενέστεροι όπως ο Διόδωρος και ο Πλούταρχος. Πολύτιμες γι' αυτό το θέμα πληροφορίες μάς δίνουν και οι ασκητές της ερήμου, οι οποίοι αναφέρουν την ύπαρξη του τάφου στην όαση, τη λατρεία του θεού Αλέξανδρου μαζί με τον'Αμμωνα, όπως ο Αβάς Σισώης τον 4ο αιώνα μ.Χ., ο Δωρόθεος Επίσκοπος της Τύρου τον 5ο αι. μ.Χ., όπως ο Προκόπιος ιστοριογράφος του 6ου αι μ.Χ. αιώ­ να», εξηγεί η Σουβαλτζή. Τα ευρήματα των ανασκαφών της Ελληνίόας αρχαιολόγου θεω­ ρούνται μέχρι σήμερα πολύ σημαντικά, ανεξάρτητα αν παραγνωρίστη­ καν από ορισμένους λόγω της αρνητικής δημοσιότητας που πήρε το όλο ζήτημα. Σύμφωνα με την άποψή της, όλα τα ευρήματα δείχνουν ένα και μό­ νο γεγονός: ότι η έρημος της Σίουα έκρυβε επί αιώνες ένα καλά κρυμ­ μένο μυστικό: τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. 69

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΝΑΤΡΕΠΟΝΤΑΙ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗ ΒΕΡΠΝΑ

Μισό αιώνα περίπου μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, το 274 π.Χ., όταν βασιλιάς της Μ ακεδονίας ήταν ο Αντίγονος Γονατάς, ο βασιλιάς της Ηπείρου Πύρρος εισέβαλε στη Μακεδονία και μέσα σε ελάχιστο χρόνο έφτασε στις Αιγές (σημερινή Βεργίνα). Τότε οι Γαλάτες μισθοφόροι του, ενεργώντας κατόπιν εντολών, κατέστρεψαν τα πάντα, σύλησαν όλους τους τάφους και διασκόρπισαν τα οστά των βασιλέων. «Πώς, λοιπόν, εντελώς συμπτωματικά σώθηκε από αυτή την κατα­ στροφή ο τάφος του Φιλίππου του Β';» αναρωτήθηκε πριν από μερικές δεκαετίες ο ερασιτέχνης, αλλά πολύ μεθοδικός στην έρευνά του, αρχαι­ ολόγος, Τριαντάφυλλος Παπαζώης. Η άποψη του ερευνητή, που καταγράφηκε σε εκδοτική προσπάθεια, έπεσε «ως κεραυνός εν αιθρία», κυρίως επειδή ανατρέπει ορισμένα α ρ ­ χαιολογικά δεδομένα που τείνουν να γίνουν... ταμπού. «Με βάση τις πληροφορίες των αρχαίων ιστορικών σε συνδυασμό με τα ταφικά κτίσματα και ευρήματα της Βεργίνας, κατάληξα στο συμπέρα­ σμα ότι ο βασιλιάς Φίλιππος δεν τάφηκε στον II αλλά στον III τάφο από αυτούς που εντοπίστηκαν στη Βεργίνα, και αυτό έγινε το 336-335 π.Χ. Ο τάφος αυτός είναι αρχαιότερος των άλλων δύο. Τα 21 άρματα που προ­ βάλλονται στη ζωοφόρο του προθαλάμου του και έχουν ως ηνίοχο την ίδια νέα γυναίκα, η οποία απεικονίζεται και στο Φιλίππειο χρυσό στατή­ ρα που έκοψε ο βασιλιάς Φίλιππος Β' το 357 π.Χ. ταυτίζονται με τις εκ­ στρατείες του Φιλίππου του Β' από το 359-336 π.Χ. »Όσο για την τοιχογραφία του κυνηγιού στην πρόσοψη του τάφου II, αυτή αποκαλύπτει την πραγματική ταυτότητα του νεκρού: τον Μέγα Αλέ­ ξανδρο, ο οποίος πρωταγωνιστεί στη σκηνή του κυνηγιού της Βακτιριανής το 327 π.Χ.». Ο ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΗΣ ΤΑΦΟΣ ΤΗΣ ΒΕΡΠΝΑΣ

Τα στοιχεία που επικαλείται ο κ. Παπαζώης για να τεκμηριώσει την άπο­ ψή του ότι ο τάφος που θεωρήθηκε ότι ανήκει στον Φίλιππο Β' είναι στην πραγματικότητα ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, είναι πολλά και αφορούν κυρίως τις ιστορικές πηγές.

Ωστόσο, εντύπωση προκαλεί η άποψη των ανθρωπολόγων Ν. Ξηροτύρη, Fr Landenscheidt και Αν. Μπαρτζιώκα, οι οποίοι διαπίστωσαν ότι ο σκελετός του τάφου II στον οποίο φέρεται να έχει ταφεί ο Φίλιππος Β' 70

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟ ΤΟΥ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

όεν φέρει κανέναν τραυματισμό στα πόδια και στο κρανίο, ενώ, όπως εί­ ναι γνωστό, είχε συγκεκριμένες σωματικές κακώσεις από τραυματι­ σμούς στα πεδία των μαχών. Σχετικά πρόσφατα ο Γάλλος καθηγητής Αρχαιολογίας, Jean Yvest Ampereur, αρχηγός της Γαλλικής Αρχαιολογικής αποστολής στην Αλε­ ξάνδρεια, δήλωσε: «Μέσα σε ταφροδόχα αγγεία της Ελληνιστικής επο­ χής που βρέθηκαν στη Νεκρόπολη της Αλεξάνδρειας του 3ου αι. π.Χ. υπήρχαν οστά από καύση και ταφή νεκρών με μια ιδιαιτερότητα που δεν συναντάμε πουθενά αλλού στον ελληνικό κόσμο. Η ιδιαιτερότητα αυτή συνίσταται στην τοποθέτηση των οστών από τους ιερείς μετά την καύση με την εξής σειρά στα αγγεία: πρώτα τα οστά των ποδιών, ακολούθως τα οστά του κορμιού και τέλος τα οστά του κρανίου». Αυτή την ιδιαιτερότητα τη συναντούμε ξανά στο μυστηριώδη τάφο II της Βεργίνας όπου οι ανθρωπολόγοι διαπίστωσαν ότι τα οστά τοποθετή­ θηκαν με τη συγκεκριμένη σειρά...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

• Α. Σουβαλτζή, Ο Τάφος του Μ. Αλεξάνδρου στην Όαση της Σίουα, Α. Γεωργιάδη • Σ. Σεράμ, Θεοί και Τάφοι, Π. Γεμεντζόπουλος Ο.Ε. • Τριαντάφυλλος Παπαζώης, Ο II Βασιλικός Τάφος της Βεργίνας Απο καλύπτει τον Μ. Αλέξανδρο. • «Πού Βρίσκεται ο Τάφος του Αλεξάνδρου;», Περιοδικό Άβατον, τεύχος 26 • «Ο Τάφος του Μ. Αλεξάνδρου», Περιοδικό Ανιχνεύσεις, τεύχος 1/ • Γιόχαν Γκούσταβ Ντρόυσεν, Ιστορία των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μτφ. εισαγωγή και σχόλια Ρ. Αποστολίδη, Ελευθεροτυπία, Αθήνα 1993 • http://www.greece.org/alexandrow/tomb2 • http://www.AlexandertheGreat.com

71

Σ

Τ

Ε

Λ

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

Ο ΚΟΛΟΣΣΟΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ

Για τον Κολοσσό της Ρόδου, ένα γιγάντιων διαστάσεων χάλκινο άγαλμα που πιθανότατα παρίστανε τον θεό Ήλιο και ήταν στημένο σε περίοπτο σημείο του νησιού, δεν υπάρχουν σήμερα στοιχεία. Το έργο που συγκαταλέχθηκε στα επτά θαύματα του κόσμου έχει κα­ ταστραφεί, και μαζί του χάθηκαν πολύτιμες πληροφορίες για την ταυτό­ τητά του αλλά και την ταυτότητα του ανθρώπου που το φιλοτέχνησε, του μυστηριώδους πλάστη Χάρη. Η λέξη κολοσσός είναι όρος που αναφέρεται σε αγάλματα τεράστιων διαστάσεων και δηλώνει ακριβώς αυτό: το υπερφυσικό τους μέγεθος. Με τον τρόπο αυτόν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης εξέφραζαν την ευ­ γνωμοσύνη τους στους θεούς τους αλλά και την ανάγκη που είχαν για προστασία. Ο Κολοσσός της Ρόδου, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύεται, δεν ήταν το­ ποθετημένος στην είσοδο του λιμανιού της πόλης με τα πόδια ανοιχτά. Η συγκεκριμένη εικόνα που αποτυπώνεται σε διάφορα βιβλία δεν προκύ­ πτει από κάποια ιστορική αναφορά. Κανένα στοιχείο δεν υπάρχει και για το δημιουργό του Κολοσσού της Ρόδου, τον πλάστη Χάρη, ο οποίος αναφέρεται ως ένας από τους μαθη­ τές του γλύπτη Λύσιππου. Η τεχνική που ανέπτυξε η σχολή της Ρόδου θεωρείται αξεπέραστη, 72

Ο ΚΟΛΟΣΣΟΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ

ωστόσο τα ευρήματα όεν αποδεικνύουν κάτι τέτοιο. Σύμφωνα με ορι­ σμένες πηγές, η Σχολή της Ρόόου σχετίζεται άμεσα με τους Τελχίνες, τους Φρυγικούς τεχνίτες των μετάλλων. Γύρω από αυτή την παράξενη φυλή από την Ασία σχηματίστηκε ο μύθος των Τελχίνων, των δαιμονικών πλασμάτων που άλλαζαν μορφές και ασκούσαν τη μαγική τέχνη. Ο θρύ­ λος και η πραγματικότητα έγιναν ένα. Στο πέρασμα των αιώνων κανείς δεν γνωρίζει πια εάν η φυλή όντως υπήρξε κάποτε ή αν οι Τελχίνες ήταν πλάσματα που συνέλαβε η ανθρώπινη φαντασία για να αποδώσει την ορ­ μή και τη δύναμη με την οποία τα φυσικά φαινόμενα άλλαζαν και τότε δραματικά τη ζωή των ανθρώπων πάνω στη Γη. ΚΟΛΟΣΣΟΙ ΣΤΗΝ ΑΙΓΥΠΤΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Οι αρχαίοιΈλληνες, όπως και οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι, συνήθιζαν να στολί­ ζουν τις προσόψεις και τα εσωτερικά των ναών τους με κολοσσιαία αγάλματα. Στους πιο σημαντικούς κολοσσούς της Αιγύπτου συγκαταλέγεται η Σφίγγα της Γκίζας, η οποία είχε μήκος 39 μέτρα και ύψος 17 και είναι η μεγαλύτερη σφίγγα που σμιλεύτηκε στην Αίγυπτο. Άλλοι γνωστοί κολοσ­ σοί της Αιγύπτου είναι τα δύο αγάλματα του Αμενόφι του Γ' που κατα­ σκευάστηκαν στη Θήβα και ονομάζονταν «Κολοσσοί του Μέμνονος». Οι γιγάντιες κατασκευές έχουν συνδυαστεί περισσότερο με την αιγυ­ πτιακή αρχιτεκτονική. Δημιουργήματα όπως η Σφίγγα ή οι Πυραμίδες δεσπόζουν στον αχανή χώρο της ερήμου και δηλώνουν όχι μόνο την κυ­ ριαρχία των θεών, αλλά μέσω αυτών και την κυριαρχία του ανθρώπου στις δυνάμεις της Φύσης. Ωστόσο, θα πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι κολοσσιαία αγάλματα κατασκευάστηκαν και στην Αρχαία Ελλάδα, κατά την Αρχαϊκή περίο­ δο. Στο Ηραίο της Σάμου έχουν βρεθεί μέρη από κομματιασμένους κούρους. Ωστόσο, ο αρχαιότερος γιγάντιος κούρος βρέθηκε στη Νάξο. Είναι ένα άγαλμα που, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, παριστάνει τον Απόλ­ λωνα, είναι έργο του Βαθυκλέους και, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, εί­ χε ύψος 30 πήχεις. Ωστόσο δεν είναι ο μόνος. Και άλλοι ημιτελείς κού­ ροι έχουν εντοπιστεί στο νησί. Έ νας από αυτούς φαίνεται ότι παρίστανε το θεό Διόνυσο και ήταν αφιέρωμα των κατοίκων της Νάξου στο ιερό της Δήλου, ενώ έχει βρεθεί και ένας, ημιτελής πάλι, Απόλλωνας. Τόσο το 73

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

μάρμαρο που είναι δύσκολο και βαρύ υλικά όσο και οι τεράστιες δια­ στάσεις που απαιτούσε η κατασκευή των κολοσσών δημιουργούσαν σο­ βαρά προβλήματα στη δημιουργία και στη μεταφορά των αγαλμάτων. Ο ι κολοσσοί έγιναν σύμβολο της δόξας της Αθήνας του Περικλή. Η λαμπρή πόλη έπρεπε να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά της, και μέσα σε αυτά ξεχωριστή θέση είχε η θεά Αθηνά. Η προστάτιδα της πόλης φιλοτεχνήθηκε από το γλύπτη Φειδία σε υπερμεγέθεις διαστάσεις για να τιμηθεί ιδιαίτερα από τους πολίτες και τους προσκυνητές, αλλά και για να είναι ορατή από οποιοδήποτε σημείο. Τα αγάλματα που περι­ γράφουν τη θεά με υπερβολικά χαρακτηριστικά απεικονίζουν τον πλού­ το, την αίγλη αλλά και την προστασία που αποπνέει η ύπαρξή της και η σχέση της με την Αθήνα. Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς στο εσωτερικό του Παρθενώ­ να αντιπροσώπευε τη δύναμη της πόλης και τον πλούτο που διαχειριζό­ ταν. Η Πρόμαχος Αθηνά εκφράζει το ακμαίο ηθικό των Αθηναίων που μετά τις νίκες κατά των Περσών αισθάνονταν περισσότερο δυνατοί από ποτέ. Η κυριαρχία τους, ωστόσο, πρέπει να επισημαίνεται και να πιστο­ ποιείται με κάθε τρόπο, γι' αυτό και το άγαλμα της θεάς που στήθηκε στο βράχο του Παρθενώνα είχε ύψος επτά μέτρα. Το κράνος και η αιχμή του δόρατος της θεάς φαίνονταν από τη θάλασσα. Άλλα κολοσσιαία αγάλματα που δημιουργήθηκαν σε μεταγενέστερη εποχή στον ελληνικό χώρο είναι το άγαλμα της θεάς Ή ρας στο Άργος που κατασκεύασε ο Πολύκλειτος, του Απόλλωνα στην Καλαμίδα και του Δία και του Ηρακλή, έργα του Αυσίππου, του καλλιτέχνη που συνέδεσε το όνομά του με την κατασκευή υπερφυσικών αγαλμάτων αλλά και με πα­ ράξενες ιστορίες για τους αλλόκοτους Τελχίνες. Ο ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΗΣ ΧΑΡΗΣ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΚΟΛΟΣΣΟΥ

Ο Πίνδαρος γράφει ότι η θεά Αθηνά έδωσε στους Ροδίτες το χάρισμα να είναι οι καλύτεροι τεχνίτες της Γης. Το νησί τουΉλιου, ο θεός στον οποίο λέγεται ότι ήταν αφιερωμένος ο Κολοσσός της Ρόδου, έχει συν­ δεθεί και με έναν ακόμη μύθο, τον οποίο αναφέρει και πάλι ο Πίνδα­ ρος. Σύμφωνα με αυτόν, οι πρώτοι κάτοικοι της Ρόδου ήταν οι Τελχί­ νες, γιοι του Ήλιου, που δεν ήταν άνθρωποι ούτε θεοί, αλλά πλάσματα αμφίβια που άλλαζαν μορφές, μεταμόρφωναν τα πάντα γύρω τους και κατείχαν τα μυστικά της κατεργασίας των μετάλλων.Ίσως εκεί, μεταξύ 74

Ο ΚΟΛΟΣΣΟΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ

της της για την

μυθοπλασίας και της πραγματικότητας, της λαϊκής παράδοσης και ιστορικής αλήθειας, να βρίσκεται κρυμμένη η λύση του μυστηρίου το ποιοι πραγματικά και κάτω από ποιες συνθήκες δημιούργησαν περίφημη Σχολή της Ρόδου. Η παράδοση των κολοσσιαίων αγαλμάτων στον ελλαδικό χώρο ήταν γνωστή. Ο γλύπτης Βρύαξης είχε εξειδικευθεί στις γιγάντιες διαστάσεις τους. Λέγεται, μάλιστα, ότι φιλοτέχνησε πέντε κολοσσούς. Στη συνέχεια, ο Λύσιππος κατασκεύασε το τεράστιο χάλκινο τέθριπ­ πο τουΉλιου, ενώ στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ ο Χάρης από τη Λίνδο, μαθητής του Λύσιππου, δημιουργεί τον Κολοσσό της Ρόδου, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου! Για τον πλάστη Χάρη και το περίφημο έργο του σώζονται ελάχιστες πληροφορίες. Το άγαλμα, που παρίστανε το θεό Ήλιο, ήταν όλο φτιαγ­ μένο από χαλκό. Η κατασκευή του κράτησε δεκατρία χρόνια και το ύψος του έφτανε τα 31 μέτρα. Κατασκευάστηκε από τα λάφυρα που άφησε στο νησί ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, όταν αναγκάστηκε να λύσει την πο­ λιορκία, και εκφράζει ακριβώς αυτό: το θρίαμβο των Ρόδιων απέναντι στους εχθρούς. Ο Κολοσσός ουδέποτε είχε τοποθετηθεί με τα πόδια ανοιχτά στην εί­ σοδο του λιμανιού της Ρόδου. Η απεικόνισή του μέχρι και σήμερα με αυ­ τόν τον τρόπο οφείλεται σε λαϊκές παραδόσεις ή προφανώς σε κάποιο έργο φανταστικό που φιλοτεχνήθηκε αιώνες μετά. Αντιθέτως, το γιγάντιο άγαλμα βρισκόταν σε περίοπτη θέση σε κάποιο σημείο της πόλης αλλά στερεωμένο σε βάθρο με ογκόλιθους για να μην πέσει. Και στην περίπτωση αυτή ο μύθος διασταυρώνεται με την πραγματι­ κότητα. Οι πραγματικοί δημιουργοί του Κολοσσού, οι Τελχίνες, δυσαρεστήθηκαν με τους Ρόδιους που δεν τους απέδωσαν τις ανάλογες τι­ μές και έτσι το άγαλμα έπεσε από σεισμό το 225 π.Χ κι έμεινε πεσμέ­ νο μέχρι το 657 μ·Χ· οπότε και πουλήθηκε από τους Σαρακηνούς ως μέταλλο. Η ιστορία της κατασκευής του Κολοσσού της Ρόδου παρουσιάζει πολ­ λά κενά, γεγονός που σημαίνει ότι ορισμένα βασικά στοιχεία που αφο­ ρούν τις τεχνικές που εφαρμόστηκαν εκείνη την περίοδο αλλά και τους ανθρώπους που τις εμπνεύστηκαν μας είναι ολότελα άγνωστα.

75

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΛΥΣΙΠΠΟΣ: Ο ΜΑΓΟΣ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Μπορεί οι Ροδίτες να κατείχαν το χάρισμα να είναι οι καλύτεροι τεχνί­ τες της Γης, τα ευρήματα ωστόσο της αρχαιολογικής έρευνας όεν επι­ βεβαιώνουν κάτι τέτοιο. Αντιθέτως, υπάρχουν στοιχεία που αποδεικνύ­ ουν ότι, όσον αφορά την τεχνοτροπία των αγγείων, οι Ρόόιοι καλλιτέχνες μιμούνταν τους Μινωίτες και τους Αθηναίους. Από την άλλη πλευρά, η σχολή του Λύσιππου και η πλούσια παραγω­ γή της φαίνεται ότι συνδέεται άμεσα με το μύθο των περίεργων Τελχίνων, τόσο λόγω της ευρείας και τέλειας χρήσης των μετάλλων όσο και λόγω του ότι η γενέτειρα του καλλιτέχνη, η Σικυώνα, υπήρξε έδρα μιας καλλιτεχνικής Σχολής που ονομαζόταν ήδη Τελχινία. Για ποιο λόγο λοιπόν ο μαθητής του Λύσιππου, ο πλάστης Χάρης, που ήταν επιδέξιος στη χρήση του χαλκού, όεν μπόρεσε να στήσει ξανά τον Κολοσσό μετά το σεισμό 225 π.Χ και για ποιο λόγο όεν συνεχίστηκε το έργο της λαμπρής σχολής των Ρόδιων καλλιτεχνών; Μπορεί τον Κολοσσό της Ρόδου να φιλοτέχνησε ο Χάρης, ο καλλιτέ­ χνης όμως που συνέόεσε το έργο του με την κατασκευή γιγάντιων αγαλ­ μάτων είναι ο Λύσιππος. Το κολοσσιαίο άγαλμα του Δία στον Τάραντα, το άγαλμα του Ήλιου με το άρμα του στη Ρόδο, το άγαλμα του Καιρού στην Ολυμπία, του Ηρακλή στη γενέτειρά του, τη Σικυώνα, είναι μερικά από τα έργα που του έχουν αποδοθεί. Ωστόσο, η πιο πρωτοποριακή του δημιουργία ήταν το άγαλμα του Και­ ρού στην Ολυμπία, που αποτύπωνε με ευρηματικό τρόπο την έννοια της ευκαιρίας. Τον Καιρό αναπαριστάνει ένα άγαλμα γυμνού νέου που τρέ­ χει με τα μαλλιά να ανεμίζουν λυτά, δείχνοντας ότι όποιος δεν θέλει να χάνει ευκαιρίες πρέπει να τις πιάνει από τα μαλλιά. Ο Λύσιππος άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο εξέφραζαν τα συναισθήματά τους οι γλύπτες ή μάλλον έδωσε στα γλυπτά του όχι μόνο συναι­ σθήματα, αλλά τα έστρεψε προς το κοινό που τα παρακολουθεί ανα­ πτύσσοντας έτσι διάλογο με τους θεατές. Ο Λύσιππος φέρνει επανάστα­ ση στο χώρο της γλυπτικής. Αλλωστε, η άποψή του είναι ότι η Φύση είναι ο αρτιότερος δημιουργός και όχι ο άνθρωπος. Γι' αυτό και εγκαταλείπει την τελειότητα, την ομορφιά και τη χάρη, για χάρη της φυσικής και αν­ θρώπινης υπόστασης που θέλει να εκφράσει. Ήταν ο Λύσιππος φορέας μιας τέχνης μυστικής που ήταν γνωστή μόνο σε λίγους; Λέγεται ότι και ο ίδιος ήταν μυημένος στα Καβείρια 76

Ο ΚΟΛΟΣΣΟΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ

μυστήρια και ότι ήταν ο προσωπικός γλύπτης του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αφού αυτός φιλοτέχνησε την περίφημη σκηνή του κυνηγιού με τον λέο­ ντα που σκοτώνει τελικά ο Αυτοκράτορας. Μπορεί ο γλύπτης να φιλοτέχνησε περισσότερα από 1.500 αγάλματα, ωστόσο κατά περίεργο τρόπο κανένα από αυτά δεν σώθηκε! Ο «μάγος» του χαλκού, όπως λεγόταν, αφού το υλικό που χρησιμο­ ποιούσε για την κατασκευή αγαλμάτων ήταν σχεδόν αποκλειστικά ο χαλ­ κός, είχε ελάχιστους μαθητές, τουλάχιστον σύμφωνα με τις ελάχιστες μαρτυρίες που σώζονται. Μήπως ο περίφημος γλύπτης αρνιόταν να δια­ δώσει τα μυστικά της τέχνης του; Η απάντηση δεν είναι σαφής, ωστόσο γνωρίζουμε ότι τρεις από τους τέσσερις περισσότερο γνωστούς μαθητές του ήταν τα ίδια τα παιδιά του: ο Ευθυκράτης, ο Δάιππος και ο Βόιδας. ΟΙ ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΕΙΣ ΤΕΛΧΙΝΕΣ

Σύμφωνα με τον Πίνδαρο, η Ρόδος αναδύεται μέσα από τη θάλασσα για να την πάρει ο'Ηλιος που έλειπε ταξίδι κατά τη μοιρασιά των τόπων στους θεούς. Εδώ έσμιξε ο'Ηλιος με τη νύμφη Ρόδο, κόρη της Αφροδί­ της, η οποία γέννησε επτά γιους. Πρώτοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι Τελχίνες, επιτήδειοι στην κατεργασία μετάλλων αλλά και στις μαγγανεί­ ες και στα μαγικά. Η σχέση των Τελχίνων με τους Κάρες της Κρήτης εί­ ναι γνωστή, όπως επιβεβαιωμένες είναι και οι επαφές, κυρίως εμπορι­ κές, που είχαν οι κάτοικοι της Ρόδου με τη Μινωική Κρήτη. Αλλη παράδοση θέλει τη Ρόδο κόρη του Ποσειδώνα και της θαλασσι­ νής αδελφής του, Αλίας. Μετά το μυθικό κατακλυσμό οι Τελχίνες και οι γι­ οι τουΉλιου έφυγαν τότε στα βουνά. Ο'Ηλιος ερωτεύθηκε τη Ρόδο και ξα­ ναζωντάνεψε το κατεστραμμένο από τον κατακλυσμό νησί.'Ετσι τιμήθηκε ο'Ηλιος σαν αρχηγός του νησιού. Από το σμίξιμο τουΉλιου με τη Ρόδο γεννήθηκαν οι Ηλιάδες. Οι Ηλιάδες, σοφοί και αυτοί, ήταν γνώστες της αστρονομίας, της αστρολογίας και της ναυτιλίας. Η γεωγραφική θέση του νησιού και ο πυρήνας των μύθων που σχετί­ ζονται με αυτήν δείχνουν ότι το νησί υπήρξε σημαντικό πέρασμα. Ο Δα­ ναός σταμάτησε στη Ρόδο κατά τη φυγή του στην Αίγυπτο. Ο Κάδμος το ίδιο, ερχόμενος στο αρχαίο πολεμικό λιμάνι, που δεν είναι άλλο από το σημαντικό Μαντράκι της Ρόδου. Με τη γενιά των Κάβειρων συνδέονται άμεσα και μέσω των μύθων και από κοινή καταγωγή οι Τελχίνες. Οι εκπληκτικές αναλογίες που 77

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

παρουσιάζουν ανάμεσά τους οι δύο αυτές οικογένειες πνευμάτων έχουν την αρχική τους αιτία στην ομοιότητα των περιοχών όπου ανα­ πτύχθηκαν οι θρύλοι τους. Ό πως η Λήμνος και η Σαμοθράκη, έτσι και η Ρόόος, πατρίδα των Τελχίνων, είναι νησιά με ηφαιστειογενή σύστα­ ση. Η ανάμνηση δυνατών σεισμών που τα δημιούργησαν δεν έσβησε ποτέ από τις ελληνικές παραδόσεις. Γενιές πριν, οι λαϊκοί μύθοι διη­ γούνταν ιστορίες για το νησί που είχε βουλιάξει στη θάλασσα μαζί με τα παράξενα πλάσματά του ή αντίθετα για το πώς αναδύθηκε η Ρόδος μέσα από το βυθό του πελάγους... Ποιοι όμως ήταν οι Τελχίνες; Και αυτοί, όπως και οι Κάβειροι, είναι απόγονοι του'Ηψαιστου και του Προμηθέα και θεωρούνται σύμφωνα με το μύθο οι πρώτοι άνθρωποι. Πνεύματα της φωτιάς, οι Τελχίνες εκφρά­ ζουν την ηφαιστειακή ενέργεια. Θρύλοι και παραδόσεις του νησιού τούς παριστάνουν σαν μάγους γητευτές. Υποτίθεται ότι είχαν τη δύναμη να προκαλούν οποιαδήποτε αλλαγή του καιρού με τη θέλησή τους, ενώ η δραστηριότητά τους επεκτεινόταν στην ξηρά και στη θάλασσα. Οι Τελχί­ νες ήταν πλάσματα αμφίβια που μερικά ήταν χωρίς χέρια και πόδια και ανάμεσα στα δάχτυλά τους είχαν μεμβράνες. Το σχήμα τους μεταβαλ­ λόταν, άλλαζαν μορφές και μπορούσαν να περάσουν σε οποιαδήποτε κατάσταση. Τέτοια πλάσματα, που μοιάζουν με γυρίνους, έχουν αποτυπωθεί σε αγγεία και σε γλυπτά, γεγονός που οδηγεί ορισμένους αρχαιο­ λόγους στην άποψη ότι μπορεί τα πλάσματα αυτά κάποτε να έζησαν ως χιμαιρικά είδη και να ήταν το αποτέλεσμα επιμειξιών που μπορεί να λάμ­ βαναν χώρα σε ορισμένες μυστηριακές τελετές. Μπορεί οι Τελχίνες να έχουν δημιουργήσει τελικά ένα από τα επτά θαύματα του τότε γνωστού κόσμου, τον Κολοσσό της Ρόδου; Σίγουρα το όνομά τους συνδέθηκε με εκείνο των πρώτων εργατών που δούλεψαν το σίδηρο και το χαλκό, τους αρχικούς καλλιτέχνες του νησιού που είχαν φήμη στην αγαλματοποιία. Οι Τελχίνες φαίνεται ότι έδωσαν τα ονόματά τους σε μια πρώτη συντεχνία μεταλλουργών και καλλιτεχνών ανάλογη με τη συντεχνία των Αθηναίων Δαιδαλίδων όπου τα μυστικά της τέχνης τους περνούσαν μόνο στους μυημένους. Αυτές οι μυστηριακές μέθοδοι, τις οποίες οι κάτοχοί τους φύλαγαν με ζηλοτυπία, φαίνεται ότι απευθύνο­ νταν μόνο στους αυστηρά μυημένους. Οι Τελχίνες, που γνώριζαν σε βά­ θος τη διαδικασία επεξεργασίας όλων των μετάλλων, προφανώς είχαν σάρκα και οστά, ήταν δηλαδή οι άνθρωποι μιας φυλής, που προερχόταν 78

Ο ΚΟΛΟΣΣΟΣ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ

από ια βάθη της Ασίας. Η όψη που τους αποδίδεται, μελαψοί, κοντοί και αδύνατοι, ταιριάζει απόλυτα με αυτή την προέλευση. Γιατί όμως χάθηκαν στο πέρασμα των αιώνων τα μυστικά τους; Μια απάντηση ίσως είναι ότι έπεσαν θύμα της μυστικοπάθειάς τους και της γενικότερης πολιτιστικής, οικονομικής και κοινωνικής αλλαγής που επέφεραν οι νέες μετακινήσεις των πληθυσμών στην ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου.

79

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑ

σπουδαίο αυτό είδωλο καλλιτέχνησε ένας πολίτης των Αθηνών, ο πολΰ γνωστός σε όλους μας Φειδίας, γιος του Χαρμίδη, ο οποίος είχε ήδη χα­ ρίσει στην πόλη του δύο εκπληκτικά ομοιώματα της θεάς Αθηνάς, εξαί­ σιας τέχνης και τεχνικής. Πρόκειται για το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ολυμπίου Διός, προς τι­ μήν του οποίου διεξάγονταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Το περιώνυμο αυτό άγαλμα συγκαταλεγόταν στα επτά θαύματα του κόσμου. Το αίνιγμα που θα εξετάσουμε είναι το τι απέγινε, που κατέληξε και για ποιο λόγο μόνο μέσα από τα αρχαία κείμενα βρίσκουμε πληροφο­ ρίες γι' αυτό. Αυτό που θα πρέπει να προηγηθεί είναι μια σύντομη περι­ γραφή του, για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την αξία του καθώς και το τι ήταν αυτό που το έκανε να ξεχωρίζει από τα άλλα αγάλματα και ιδι­ αίτερα τα χρυσελεφάντινα, όπως λόγου χάρη της Παρθένου Αθηνάς. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ

Καταρχήν το άγαλμα, που βρισκόταν στο δυτικό άκρο του ναού, ήταν τεράστιου μεγέθους, όπως μας λέει ο Στράβων/Ηταν τόσο μεγάλο σε σχέση με το ναό, που θα μπορούσαμε άνετα να κατηγορήσουμε τον γλύπτη ότι δεν υπολόγισε σωστά τις αναλογίες. Σύμφωνα με ένα ποίη­ μα του Καλλίμαχου (305-240 π.Χ.), πρέπει να είχε ύψος περίπου όσο ένα τριώροφο σπίτι, έφτανε δηλαδή τα 13 μέτρα. Οι ανασκαφές μάς δί­ νουν τις διαστάσεις της βάσης περίπου στα εξίμιση επί δέκα μέτρα και ύψος πάνω από ένα μέτρο. Υπάρχει, όμως και η εκδοχή το άγαλμα του Δία να ήταν μεγαλύτερο από εκείνο της Παρθένου Αθηνάς στον Παρ­ θενώνα κατά το ένα τρίτο. Η απεικόνιση παρουσίαζε τον Δία καθιστά, αν και το κεφάλι του σχε­ δόν άγγιζε την οροφή του ναού, δίνοντας την εντύπωση πως αν ο Δίας σηκωνόταν, θα τρύπαγε τη στέγη του ναού και θα τον άφηνε άσκεπο. Σύμφωνα με τον Παυσανία, στο κεφάλι του είχε στεφάνι με απομίμηση κλωναριών ελιάς. Στο δεξί του χέρι κρατούσε τη Νίκη, η οποία ήταν φτιαγμένη από ελεφαντόδοντο και χρυσό, ενώ με το άλλο κρατούσε σκή­ πτρο που ήταν στολισμένο με πολλά διαφορετικά μέταλλα και πάνω του στεκόταν ένας αετός. Τα υποδήματα του θεού αλλά και το ιμάτιό του ήταν από χρυσάφι και κοσμημένο με εικόνες ζώων και κρίνων. Ανάλογη χάρη είχε και ο θρόνος, που ήταν ποικιλμένος με χρυσό, πολύτιμες πέ­ τρες, έβενο και ελεφαντόδοντο. 81

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Οι τοιχογραφίες γύρω από το άγαλμα ήταν του κορυφαίου ζωγράφου της εποχής, Πάναινου -ανιψιού ή αδελφού του Φειδία αλλά και συνερ­ γάτη του- ο οποίος είχε φιλοτεχνήσει την Ποικίλη Στοά. Λέγεται, μάλιστα, γι' αυτόν πως μια μέρα ρώτησε τον Φειδία πώς εμπνεύστηκε τη μορφή του Δία, καθώς ήταν τόσο χαρισματική και προ­ κομμένα πετυχημένη που και η καλύτερη γραπτή περιγραφή δεν φτάνει την έμπνευση, την οξυδέρκεια και την ευφυΐα του γλύπτη. Ο Φειδίας τό­ τε τον παρέπεμψε στον Όμηρο, όπου σε κάποιο σημείο του έργου του περιγράφει τον Δία τόσο αυστηρό, που με ένα και μόνο νεύμα της κε­ φαλής του μπορούσε να κάνει ολόκληρο τον Όλυμπο να τρέμει. Σχετικά με αυτό, ο Δίων με το δικό του τρόπο προσπαθεί να μας απο­ δώσει όλες τις κρυφές ερμηνείες που υπάρχουν στο μικρό απόσπασμα του Ομήρου και αναφέρεται στις διάφορες προσωνυμίες της φύσης του Δία: «Πατέρας και βασιλιάς, Προστάτης των πόλεων, θ ε ό ς της φιλίας και της συντροφικότητας, Προστάτης των ικετών, θ ε ό ς της φιλοξενίας, Δότης των αγαθών...» Ό λες αυτές τις έννοιες και τις εκδηλώσεις του θεού ο Φειδίας είχε καταφέρει με περισσή μαεστρία να τις ενσαρκώσει στο απαράμιλλης τέ­ χνης δημιούργημά του. Πίσω από τη μεγαλειώδη τέχνη του κρυβόταν και μια εξίσου σπου­ δαία τεχνική, που είχε αναπτύξει και καθιερώσει στην Αθήνα και που επέτρεπε την κατασκευή χρυσελεφάντινων αγαλμάτων τεράστιου μεγέ­ θους. Αν και ο τρόπος της κατασκευής του θα μας αναγκάσει σε μια πιο πεζή περιγραφή, ωστόσο πρόκειται για μια αριστουργηματική μέθοδο για την εποχή του. Πρώτα επέλεγε πού και πώς θα εγειρόταν το άγαλμα και σε εκείνο το σημείο έστηνε έναν ξύλινο σκελετό. Κατόπιν στο ένα από τα δύο εργα­ στήρια, που προφανώς χρησιμοποιούσε, διαμόρφωνε το ελεφαντόδοντο ώστε να γίνουν λεπτές πλάκες που θα προσαρμόζονταν στον οδηγό-ξύλινο ομοίωμα. Στο εργαστήριο με ιδιαίτερο μεράκι και λεπτοδουλειά ερ­ γαζόταν πάνω σε ελάσματα χρυσού που θα έδιναν την εξωτερική λάμψη του αγάλματος, διάλεγε με προσοχή τα μέταλλα που θα έφτιαχνε στα ει­ δικά καλούπια για τις διάφορες πτυχώσεις του αγάλματος. Βέβαια, όλα τα κομμάτια ήταν τόσο περίτεχνα και δεμένα μεταξύ τους, που σαν ενώνονταν έδιναν την εντύπωση ενός αγάλματος που δεν φτιά­ χτηκε κομμάτι-κομμάτι, αλλά πως ήταν κάτι ενιαίο. Η κάθε λεπτομέρεια 82

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑ

ήταν χόσο προσεγμένη, που νόμιζε κανείς ότι το άγαλμα θα σου μιλούσε και θα σε προσκαλούσε να καθίσεις δίπλα του. Η «ΔΙΑΔΡΟΜΗ» ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ

Η διαδρομή του περιβόητου χρυσελεφάντινου αγάλματος του Ολυμπίου Διός είναι σχετικά απλή και οι πληροφορίες από τους αρχαίους συγ­ γραφείς δεν είναι και τόσο συγκεχυμένες. Ο πρώτος που επιχείρησε να απαγάγει το άγαλμα ήταν ο γνωστός Ρωμαίος αυτοκράτορας Καλιγούλας (37-41 μ.Χ.). Χωρίς να διαφέρει σε τίποτα από τους υπόλοιπους Ρωμαίους κατακτητές (Αύγουστος, Φάβιος Μάξιμος, Αιμίλιος Παύλος κ.ά.) που έκλεβαν ή «δανείζονταν» αγάλματα, μετώπες κτλ., έβαλε σκοπό να μεταφέρει το άγαλμα στη Ρώ­ μη.Έστειλε, λοιπόν, μια καταρτισμένη ομάδα αρμόδιων τεχνιτών για να το διακομίσουν. Οι άνθρωποι αυτοί, μας λέει ο Σουητώνιος, βιογράφος του αυτοκράτορα, κατατρόμαξαν και ετράπησαν σε φυγή όταν, στην προσπά­ θειά τους να κάνουν τις απαραίτητες ενέργειες για να το μετακινή­ σουν, το άγαλμα ξαφνικά έβγαλε έναν τέτοιον καγχασμό, που το ικρίωμα κατέρρευσε. Ο Σουητώνιος διασκέδαζε πολύ κάθε φορά που διηγούταν το γεγονός αυτό, καθώς αντιπαθούσε αρκετά τον γλοιώδη Ρωμαίο μονάρχη με τις κυριολεκτικά εμετικές και διαστροφικές προ­ τιμήσεις του. Έ νας ακόμη λόγος για τον οποίο δεν έγινε η απαγωγή του αγάλματος από τον Καλιγούλα ήταν ο φόβος των τεχνιτών μήπως διαλυθεί το άγαλ­ μα κατά τη μεταφορά του, επειδή ήταν θεόρατο και συναρμολογούμενο. Όποιος κι αν ήταν ο πραγματικός λόγος, ο χρυσελεφάντινος Ολύμπιος Δίας παρέμεινε στη θέση του μισό σχεδόν αιώνα ακόμα. Επί των ημερών του Καίσαρα, το άγαλμα υπέστη μικρή φθορά από κεραυνό μέσα στο ναό, αλλά δεν καταστράφηκε. Το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία από τότε έμεινε στη θέση του και δέχτηκε το θαυμασμό των πιστών και των ικετών του επί σχεδόν τρεισήμισι περίπου ακόμα αιώνες. Χάρηκε τα μάτια του κόσμου επάνω του ως το 391 μ.Χ., οπότε και ο αυ­ τοκράτορας του Βυζαντίου Θεοδόσιος Α', ο λεγόμενος Μ έγας (379-395 μ.Χ.), επηρεασμένος από το χριστιανικό κλήρο το 392 μ.Χ. στις 8 Νοεμ­ βρίου, έθεσε εκτός νόμου την ελληνική πολυθεΐα και λατρεία και έκλεισε 83

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

τους ναούς. Τότε καταργήθηκαν επίσημα και οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Απαγορεύτηκε στους Έλληνες «ειόωλολάτρες» κάθε επίσκεψη στο ναό, καθώς και κάθε είόους απόδοσης τιμών στο βωμό του και φυσικά στο ίδιο το απεικόνισμά του. Από το 392 και μετά τα ίχνη του χρυσελε­ φάντινου αγάλματος αρχίζουν να χάνονται. Υπάρχουν διάφορες πληροφορίες και φήμες σύμφωνα με τις οποί­ ες το άγαλμα του Δία κατέστρεψαν οι χριστιανοί. Η κατάργηση της λα­ τρείας των αρχαίων θεών μπροστά στον έναν και μοναδικό θ ε ό της νέ­ ας θρησκείας ενίσχυσε το φανατισμό των νέων προσήλυτων χριστιανών. Ειδικά το διάταγμα «ες έδαφος φέρειν», δηλαδή κατεδάφιση οικοδο­ μημάτων, βωμών και όλων των λατρευτικών αγαλμάτων που θεωρούνταν ειδωλολατρικά, δημιούργησε πολλές ομάδες που υποκινήθηκαν για την καταστροφή τους. Ο καθηγητής αρχαιολογίας, Απ. Αρβανιτόπουλος, θεωρεί πως η με­ ταφορά του χρυσελεφάντινου αγάλματος θα πρέπει να ήταν εξαιρετικά αδύνατη, λόγω της πολύ ιδιαίτερης κατασκευής του με ξύλα και των αρ­ κετών και μεγάλων κενών στο εσωτερικό του. Συμφωνεί, δηλαδή, τρόπον τινά, με τους αρχιτεχνίτες του Καλιγούλα που δίστασαν να μεταφέρουν ή και να αποσυναρμολογήσουν το άγαλμα για τους ίδιους λόγους. Ο κα­ θηγητής θεωρεί βέβαιη την καταστροφή του μέσα στο ναό, ότι δηλαδή κατακρημνίστηκε και αποσυντέθηκε επιτόπου. Η ιεροσυλία αυτή (διότι έτσι θα νοούνταν αν συνέβαινε κάτι τέτοιο σε χριστιανικό ναό) πρέπει να έφτασε στο αποκορύφωμά της όταν οι χρι­ στιανοί που έριξαν το άγαλμα θα αφαίρεσαν όλον το χρυσό για να τον λιώσουν και φυσικά να τον καταχραστούν, ο καθένας για τον εαυτό του. Σαν πρώτη εκτίμηση, λοιπόν, έχουμε ότι ο χρυσελεφάντινος Δίας της Ολυμπίας καταστράφηκε την περίοδο αυτή από χριστιανούς. Ωστόσο, η άποψη αυτή δεν φαίνεται να ευσταθεί ιδιαίτερα. Το άγαλμα μάλλον δεν καταστράφηκε από χριστιανούς, αλλά από άλλες συνθήκες και σε εντε­ λώς διαφορετικό μέρος. Φαίνεται ότι βρισκόταν στο ναό του μέχρι τον Θεοδόσιο Β' (401-450 μ.Χ.), εγγονό του προηγούμενου και γιο του Αρκάδιου, τον οποίο διαδέ­ χτηκε το 408 μ.Χ. Από τότε φαίνεται πως στριφογύριζε η ιδέα μιας νέας απαγωγής στο μυαλό του νέου αυτοκράτορα. Τελικά το λατρευτικό άγαλμα, δημιούργημα των Φειδίου, Παναίνου, και Κολώτη, δύο αιώνες σχεδόν πριν κλείσει χιλιετία ζωής, απομακρύνεται 84

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΟΥ ΔΙΑ

από το ναό του, απεκδύεται των πολύτιμων επικαλύψεών του και μεταφέ­ ρεται λάφυρο στη Νέα Ρώμη (ή Νέα Ιερουσαλήμ), τη γνωστή σε όλους μας Κωνσταντινούπολη, ως διακοσμητικό στοιχείο σε κάποιο παλάτι στις όχθες του Βοσπόρου. Η απαγωγή αυτή, κατά άλλους, τοποθετείται γύρω στο 394 μ.Χ., οπότε ενδέχεται να έγινε από τον Θεοδόσιο Α' ή το γιο του Αρκάδιο (αν και δεν φαίνεται ιδιαίτερα πιθανό). Η ουσία, όμως, είναι ότι μεταφέ­ ρεται για πρώτη φορά μακριά από το «σπίτι» του. Ο Γερμανός ιστορικός Γρηγορόβιος Φερδινάρδος (1821-1891) μας δίνει μια ακριβέστερη πληροφορία για την τοποθέτησή του, αναφέρο­ ντας ότι το λεηλατημένο άγαλμα εξωράιζε το πολυτελές μέγαρο του πλουσιότατου Βυζαντινού Πατρικίου Ααύσου, στη Μέση οδό, κεντρικότα­ το δρόμο της Νέας Ρώμης. Το μέγαρο ήδη κοσμούσαν πολλοί κίονες και αγάλματα, τα περισσότερα απαγμένα και δηωμένα. Σύμφωνα με την εκδοχή του Γεωργίου Κεδρηνού (11 ος-12ος αιώ­ νας), Βυζαντινού χρονογράφου, ο οποίος έγραψε τη Σύνοψιν Ιστοριών, το μέγαρο του Λαύσου έγινε παρανάλωμα του πυρός στη διάρκεια μιας πυρκαγιάς του έτους 462 ή κατ' άλλους το 475 μ·Χ·. η οποία κατέστρεψε το χώρο που στέγαζε το φυγαδευμένο άγαλμα του Δία και φυσικά το ίδιο το άγαλμα. Ο Κεδρηνός αναφέρει ότι μεταξύ των καταστραφέντων συ­ γκαταλέγεται και το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Παρθένου Αθηνάς, αν και γι' αυτό υπάρχουν πολλές εκδοχές, καθώς μια από αυτές λέει ότι δεν έφτασε ποτέ στο παλάτι του Λαύσου. Λίγα χρόνια πριν, στα 425 μ·Χ·. ο ναός στην Ολυμπία έπεσε θύμα ύπο­ πτης φωτιάς και υπέστη αρκετές σοβαρές ζημιές. Δεν είναι όμως και λί­ γοι εκείνοι που υποστηρίζουν, ίσως από έλλειψη στοιχείων, ότι το μεγάλης αξίας άγαλμα έλιωσε σε αυτή την πυρκαγιά, ενδεχόμενο που δεν πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, αφού γνωρίζουμε ότι το ίδιο το εργαστήριο του Φειδία, όπου φιλοτεχνήθηκε το χρυσελεφάντινο άγαλμα, μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία, πόσο μάλλον να είχε μείνει στη θέση του ένα ειδωλολατρικό λατρευτικό άγαλμα, όση κι αν ήταν η αξία του σε χρυσό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Παυσανία, Ηλειακά Α', ΙΑ', Ι. Ν. Ζαχαρόπουλου • Βλάσης Γ. Ρασσιάς, «Υπέρ της των Ελλήνων Νόσου», Δηπετές, 1994 • Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλιου 85

Ν

Ι

Κ

Ο

Σ

Τ

Σ

Ι

Γ

Α

Ρ

Ι

Δ

Α

Σ

ΜΙΝΥΕΣ Ο Λαός-Γρίφος της Προϊστορικής Ελλάδας

Οι Μινύες είναι από τα πιο ενδιαφέροντα και όμορφα, θα λέγαμε, αρ­ χαιολογικά και ιστορικά αινίγματα της προϊστορικής Ελλάδας/Ηδη από την αρχαιότητα κανείς δεν μπορεί να μιλήσει με βεβαιότητα, ή ορθότε­ ρα, με σαφήνεια για την προέλευση και την ταυτότητά τους. Το όνομα του λαού αυτού εμφανίζεται σχετικά συχνά στην παράδοση και στα ιστορικά κείμενα, αλλά συγχέεται με άλλες φυλές. Η τελική εντύπωση είναι πως επρόκειτο για προκατοικίσαντες ή και προγόνους των Ελλήνων σε πολ­ λές περιοχές. Αόριστα, ωστόσο με συνέπεια, είναι παρόντες στη μνήμη των αρχαϊκών και των κλασικών Ελλήνων. Τα αρχαιολογικά ευρήματα που θα μπορούσαν να αποδοθούν στους Μινύες είναι ελάχιστα, πολύ λιγότερα σε σχέση με τα περιστατικά που συνιστούν την παρουσία τους στους μύθους. Το όνομα με το οποίο είναι γνωστοί συναντάται με αφορμή το βασιλιά Μινύα, το λαό των Μινυών και τέλος, τα λεγόμενα «μινυακά» αγγεία. ΜΙΝΥΑΣ

Ο Μινύας (αλλιώς Μινύης ή Μινυός) ήταν βασιλιάς του Ορχομενού και, ανάλογα με την παράδοση που επιλέγει κανείς, γιος του Ποσειδώνα ή εγγονός του και γιος του Χρυσή, γιος του Ωκεανού, του Ορχομενού ή του Βοιωτού (το τελευταίο είναι μάλλον μεταγενέστερη προσθήκη, καθώς οι 86

ΜΙΝΥΕΣ

Βοιωτοί δεν είχαν ακόμη καχέλθει στην περιοχή που θα έπαιρνε το όνο­ μά τους). Αναφέρονται ως τέκνα του ο διάδοχός του Ορχομενός, ο Κυπάρισσος, η Ελάρα, μητέρα του Τιτυού, η Κλυμένη, η Περσεψόνη, σύζυ­ γος του Ιάσου, οι τρεις Μινυάδες Λευκίππη, Αρσίπη και Αλκαθόη (ή κατ' άλλη εκδοχή, οι Περικλυμένη, Αλκιμίδη και Φυγομάχη). Προς τιμήν του εορτάζονταν αργότερα τα Μινύεια. Τον θυμούνταν ως έναν πλουσιότατο άρχοντα, ο Πίνδαρος είπε γι' αυτόν ότι αποθήκευε τα πλούτη τοΰ σε υπόγειες αποθήκες, ενώ ο Παυσανίας αποκάλεσε «θη­ σαυρόν του Μινύου» το θολωτό τάφο του Ορχομενού. Στη συλλογική μνήμη της μεταγενέστερης εποχής, όποτε και καταγράφηκαν οι παρα­ πάνω εκδοχές, ο μυστηριώδης και ίσως ημίθεος αυτός ηγεμόνας ταυτί­ ζεται άλλοτε με το υγρό στοιχείο και άλλοτε με την περιοχή τη μετέπειτα γνωστή ως Βοιωτία. Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΜΙΝΥΩΝ

Οι Μινύες ως λαός δεν ήταν ούτε είναι μια φανταστική σύλληψη. Η ύπαρξή τους θεωρούνταν δεδομένη από τους αρχαίους Έλληνες ιστορι­ κούς. Λιγότερο δεδομένα ήταν τα στοιχεία για την καταγωγή τους. Ο Πλούταρχος τους συσχετίζει με τους Λέλεγες. Ο Απολλόδωρος εμ­ φανίζει τον Κρηθέα (πατέρα του Πελία, του Αίσονα και του Φέρητα που εμπλέκονται στη μυθιστορία της ευρύτερης περιοχής της Ιωλκού μια γε­ νιά πριν από την Αργοναυπκή εκστρατεία) ως Αιολίδη, γιο δηλαδή του Αιόλου, γιου τουΈλληνα, γιου του Δευκαλίωνα. Ο Ηρόδοτος λέει για τους Αιολείς γενικά ότι ήταν Πελασγοί (ο Ησίοδος θεωρούσε τους Πελασγούς αυτόχθονες και ο Ακουσίλαος τέκνα του Δία). Ο Έ φορος θεωρούσε τους Μινύες θράκες. Ενώ λοιπόν η ιστορία του Απολλοδώρου είναι σαφής ως προς την κα­ ταγωγή από τον Έλληνα των αρχόντων της Ιωλκού, οι λοιπές μαρτυρίες οδηγούν στους Πελασγούς και στους Λέλεγες. Παραπέρα ο Κλαύδιος Πτολεμαίος αναφέρει πως υπήρχε στην περιοχή η πόλη Πελασγιώτις και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος λέει πως λατρευόταν στην περιοχή της Ιωλκού η Ή ρα η Πελασγίς. Σύμφωνα με τις γενικά αποδεκτές απόψεις, οι παλαιοί κάτοικοι Πε­ λασγοί δεν ήτανΈλληνες, αντίθετα ελληνικό φύλο ήταν οι Αιολείς. Βάσει αυτού, οι Αιολείς ήρθαν σε επαφή με τους Μινύες στη Μαγνησία, όπου οι πρώτοι κατέληξαν από την ορεινή Θεσσαλία, ενώ οι τελευταίοι από το 87

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

νότο, και συγκεκριμένα από τον Ορχομενό. Συγγένεια μεταξύ τους μπο­ ρεί να γίνει αντιληπτή στη βάση του μύθου των γάμων των γιων του Αιολίδη Κρηθέα, των Πελία, Αίσονα και Φέρητα, με τις κόρες του βασιλιά Μινύα, Φυγομάχη, Αλκιμίδη και Περικλυμένη. Και βέβαια, αυτό όσο κά­ ποιος δεν φοβάται να στηρίξει την άποψή του στην ερμηνεία μιας προ­ φορικής παράδοσης. Πράγμα πολύ επικίνδυνο, γιατί η μυθολογία δεν βοηθάει πάντα: αλλού ο Κρηθέας είναι απλώς ένας αδελψός του Πελία και του Φέρητα, ενώ κανείς τους δεν παντρεύεται την κόρη κανενός Μι­ νύα. Ακόμα και ο Απολλόδωρος, που συμφωνεί με το όνομα Φιλομάχη για τη γυναίκα του Πελία, την παρουσιάζει ως κόρη του Αμφίονα... Και αντί να βασιλεύσει ειρηνικά στην προίκα του, την Ιωλκό, ο Πελίας περι­ γράφεται να καταλαμβάνει την πόλη και να σφάζει τον πληθυσμό της. Έχουμε λοιπόν να επιλέξουμε μεταξύ αφενός μιας ειρηνικής διείσ­ δυσης αιολικών πληθυσμών στο μινυακό υπόστρωμα (η θεωρία των γά­ μων) και αφετέρου της κατάκτησης των Μινυών από τους Αιολείς, πράγ­ μα που θα συμφωνούσε με την αποδεκτή εισβολή των Ινδοευρωπαίων Ελλήνων στον ελλαδικό χώρο και την υποταγή των προελληνικών φυλών, όπως οι Πελασγοί-Μινύες. Το σχήμα της ινδοευρωπάίκής εισβολής των ελληνόφωνων φύλων γύρω στο 16ο π.Χ. αιώνα φαίνεται να στηρίζεται από αρχαιολογικά και γλωσσολογικά δεδομένα.Έχει το ελάττωμα όμως να οδηγεί στο επαγωγικό (και κάπως δυϊστικό) συμπέρασμα ότι όλοι οι προϋπάρχοντες στον ελλαδικό χώρο (μαζί και οι Μινύες που είναι πολύ αρχαιότεροι του 16ου π.Χ. αιώνα) ανήκουν στην αφηρημένη συνομοτα­ ξία των Πελασγών, οι οποίοι, ελλείψει άλλων στοιχείων, θεωρούνται αυ­ τόχθονες και δυσκίνητοι πολιτισμικά σε σχέση με τους «ρωμαλέους» και γεμάτους έμπνευση και νεωτερισμό Ινδοευρωπαίους. Η δε νεότερη απο­ δεκτή μορφή της εισβολής, αυτή της ταχείας κατάκτησης της χώρας από στρατό αρματηλατών, έρχεται σε κάποια σύγκρουση με τα στοιχεία περί σταδιακής καθόδου ελληνικών φύλων από την Πίνδο. Όπως και να έχει, μια μορφή συνύπαρξης ή συμμαχίας Μινυών- Αιο­ λέων φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τους ελληνικούς μύθους, ασχέτως του πότε και αν έγινε η ινδοευρωπαϊκή μαζική σταδιακή μετανάστευση ή η απότομη εισβολή.Ίσως λοιπόν ο ισχυρισμός του Ηρόδοτου περί συγγέ­ νειας Πελασγών (Μινυών) και Αιολέων να μην οφείλεται σε άγνοια εκ μέρους του ιστορικού των φυλετικών διαφορών που προβάλλει η ινδοευρωπαϊκή θεώρηση, αλλά αντίθετα στη γνώση του ότι κατά βάση τέτοιες

ΜΙΝΥΕΣ

όιαψορές δεν υπήρχαν ή ήταν αρκετά περιορισμένες ώστε να μη θιγεί ο πελασγικός χαρακτήρας των Μινυών. Η άποψη του Πλουτάρχου, που θέλει τους Μινύες Λέλεγες, δεν αλ­ λάζει όσα ειπώθηκαν παραπάνω. Ακόμα κι αν οι ονομασίες «Λέλεγες» και «Πελασγοί» αναφέρονταν στο απώτατο παρελθόν σε διαφορετικές εθνότητες ή φυλετικές ομάδες, γίνεται δεκτό πως οιΈλληνες της κλασι­ κής αρχαιότητας χρησιμοποιούσαν τους όρους για να περιγράψουν σε ενιαία βάση τους αρχέγονους κατοίκους του ελλαδικού χώρου. Και δε­ δομένου ότι οι ελληνικοί μύθοι διατήρησαν αρκετά καθαρά πολλά ιστο­ ρικά στοιχεία, ίσως τελικά οι πληθυσμοί του Πελασγικού-Αιγιακού-Μινωικού κόσμου να ήταν ομοιογενείς εθνικά, με τους Μινύες να αποτε­ λούν μια από τις επιμέρους κρατικές οντότητες. Όσο για την υπόθεση του Εφόρου περί Θρακών Μινυών, είναι κά­ πως ιδιαίτερη, και αν δεν οφείλεται σε παντελή άγνοια, ίσως να αντικα­ τοπτρίζει τη στενή σχέση των παλαιών πληθυσμών με τους Θράκες, κά­ ποιοι εκ των οποίων κατοικούσαν τουλάχιστον μέχρι τα Τέμπη. Η στα­ διακή απώθηση των Θρακών στην περιοχή που ιστορικά είναι γνωστή ως Θράκη θα αρχίσει πολύ αργότερα με την παγίωση του μακεδονικού βασιλείου. Θ «Θρακικός σύνδεσμος», πάντως, παραμένει ενδιαφέρων και αγγίζει πολλές πλευρές της ελληνικής παράδοσης, μεταξύ άλλων την Αργοναυτική εκστρατεία και τον Τρωικό Πόλεμο. Είναι ένα θέμα από μόνο του. ΕΚΤΑΣΗ, ΕΞΕΛΙΞΗ, ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ

Κοιτίδα πάντως των Μινυών θεωρείται από τον Στράβωνα η περιοχή του Θρχομενού της Βοιωτίας («Θρχομενός Μινύειος», «Ορχομενόν τον Μινύειον πρότερον καλούμενον»). Παρά τις κατά καιρούς νεότερες υποθέ­ σεις περί θεσσαλικής πατρίδας των Μινυών, ο ιστορικός αναφέρεται σα­ φώς στη Βοιωτία, εξής εξερχόμενοι κατέκτησαν και/ή αποίκησαν τη Θεσ­ σαλία, ή πιο συγκεκριμένα, τη θεσσαλική Μαγνησία, όπου, πάντα κατά τον Στράβωνα, έκτισαν την Ιωλκό. Σε κοινωνικό επίπεδο, πρέπει να ήταν άνθρωποι που δεν αγνοούσαν ούτε φοβούνταν τα αστικά κέντρα: αναφέ­ ρονται ως κτίστες, εκτός των πατρογονικών τους πόλεων θρχομενού του Μινυείου και Ασπληδόνος, των Κώπων (βορειοανατολικά της Κωπάίδας), της Ιωλκού, των Φερών, της Αισονιάδος, της Αλμωνίας (μετέπειτα Μινύας) και της Πελασγίδος. Σημειωτέον ότι οι πέντε τελευταίες ήταν στη 89

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Θεσσαλία, επιβεβαιώνοντας την προς βορρά πορεία που διατήρησε η μυ­ θολογία. Τα αποστραγγιστικά έργα της Κωπαΐόας, έργο κολοσσιαίο που πολλοί αποδίδουν στους Μυκηναίους, είναι με βεβαιότητα μινυακό εάν η κατασκευή του προηγείται των Μυκηναίων. Πράγμα που μπορεί άνετα να συμβαίνει, δεδομένου ότι την 3η π.Χ. χιλιετία εμφανίζονται ανάλογα έρ­ γα στη Μεσοποταμία και άρα δεν ήταν αδύνατον να γίνει και αλλού. Και αν είναι όντως τόσο παλαιό, ανάλογης αρχαιότητας θα ήταν και ένα κα­ λά οργανωμένο κοινωνικό σύστημα που θα εγγυούταν το σχεδιασμό, την εκτέλεση και τη συντήρηση του έργου. Σε ό,τι αφορά την Αργοναυτική εκστρατεία, κάποια ενδιαφέροντα στοι­ χεία προκύπτουν. Ο Απολλώνιος ο Ρόδιος αναφέρει ως απογόνους των Μινυών τους αρίστους εκ των Αργοναυτών. Αυτό δεν πρέπει να εκπλήσ­ σει, δεδομένης της σχέσης Μινυών και Ιωλκού εκ της οποίας καταγόταν τουλάχιστον ο αρχηγός της εκστρατείας Ιάσονας. Στον κατάλογο των συμμετεχόντων, περισσότεροι από τους μισούς κατάγονται από τις πε­ ριοχές που σήμερα αντιστοιχούν στη Βοιωτία, στη Φθιώτιδα, στη Θεσσα­ λία (Μαγνησία-Ιωλκός) και στη Δυτική Στερεά. Δηλαδή στα εδάφη όπου «εντοπίζεται» στους μύθους η δραστηριότητα των Μινυών. Πρόβλημα λοιπόν που ανακύπτει, εφόσον ο κατάλογος αντιμετωπιστεί ως στοιχείο, είναι εάν και σε ποιο βαθμό οι αντιπρόσωποι της Ιωλκού και των λοιπών «μινυακών» κοινοτήτων είναι εκεί λόγω συμμαχίας, σχέσης υποτέλειας με υποχρέωση του συνεκστρατεύειν ή αντιπροσωπεύουν ένα ενιαίο και ισχυρό κράτος. Εθνολογικά, υπάρχει σχέση μεταξύ τους; Οι μη Μινύες είναι αλλοεθνείς και υποτελείς στους μισούς της εκστρατείας που απο­ τελούν το «Κοινόν» των Μινυών; Δεδομένου ότι η εκστρατεία δεν μπορεί να χρονολογηθεί, κι αφού τόσοι χρονολογούν τους Μινύες σε κοντινή στους Μυκηναίους εποχή, πρόκειται όντως για Μινύες ή έχουμε μπρο­ στά μας άλλη μια μυκηναϊκή εκστρατεία του 13ου π.Χ. αιώνα όπως αυτή της Τροίας; Πρόκειται για ένα πλοίο με πενήντα ήρωες ή έχουμε αλλη­ γορία για στόλο πενήντα πλοίων ή για εκστρατεία πενήντα αρχόντων, την οποία δεν υπήρχε ένας Όμηρος να υμνήσει; Αξιοσημείωτο είναι πως δύο άλλοι, οι Ζήτης και Καλάις, είναι Θρά­ κες (τρεις, εάν συνυπολογιστεί ο Θρφέας, γιος του Οίαγρου, ο οποίος ναι μεν δεν είναι απαραίτητα η γνωστή θεότητα της Θράκης, συμπτω­ ματικά όμως έχει το χάρισμα να μαγεύει με τη μουσική του), στοιχείο 90

ΜΙΝΥΕΣ

που ενισχύει την εντύπωση μιας σκοτεινής και ασαφούς σχέσης των Μινυών με τους Θράκες. Στη συνέχεια, μαθαίνουμε ότι οι Αργοναύτες περνούν από τη Λήμνο, όπου την εποχή του Τρωικού Πολέμου υπάρχουν Μινύες με βασιλιά τον Εύηνο. Από αυτούς κάποιοι αργότερα εγκαταστάθηκαν στην Τριφυλία, κοντά στην Πύλο. Εκεί τοποθετούσε και ο Όμηρος τον Μινυήιο ποταμό. Οι Μινύες εμφανίζονται, πιο διακριτικά από ό,τι στη Μαγνησία, να εγκα­ θίστανται στην Πελοπόννησο και στο Αιγαίο. Αν ισχύουν και οι ενδείξεις περί ενιαίου πολιτιστικά χώρου στο Αιγαίο, δεν είναι απίθανη η επέκτα­ σή τους και στη Μικρά Ασία. Ο Πετρίδης παρουσιάζει, σαν πιθανούς συ­ σχετισμούς, την πόλη Μινύα της Λυδίας και το λαό της Λυκίας Νίηυ. Γενικότερα, η σχέση των Μινυών με τη θάλασσα πρέπει να ήταν του­ λάχιστον καλή, αρκετά ώστε να γεννηθεί η φήμη πως ο Μινύας ήταν γιος του Ποσειδώνα. Σύγχυση επιφέρει ο συσχετισμός των Μινυών με τη Βοιωτία από τους ύστερους Έλληνες, οι οποίοι γνώριζαν ως τέτοια την περιοχή μεταξύ Φθιώτιδας και Αττικής. Οι Βοιωτοί όμως κατοικούσαν αρχικά στη σημε­ ρινή Δυτική Μακεδονία, από την οποία μετανάστευσαν πρώτα στη Θεσ­ σαλία και στη συνέχεια στην περιοχή που πήρε το όνομά τους, στην ύστε­ ρη εποχή της Χαλκοκρατίας (1600 με 1100 π.Χ.). Οι Μινύες κατάγονταν (ή έγιναν γνωστοί) από τη γη εκείνη, η οποία όμως δεν είχε πάρει ακό­ μα το γνωστό ιστορικό της όνομα. Η παράδοση λοιπόν που θέλει τον Μι­ νύα γιο του Βοιωτου είναι προφανώς μεταγενέστερη και πιθανότατα εξυ­ πηρετούσε σκοπιμότητες πολιτικής προπαγάνδας των Βοιωτών. Σε σχέ­ ση λοιπόν με τους Μινύες πιο σωστό θα ήταν, ακολουθώντας τους θρύ­ λους που διασώζουν οι αρχαίοι ιστορικοί, να γίνεται λόγος για το κράτος του Ορχομενού. Κάποια ίχνη πολιτικής ιστορίας των Μινυών είναι σχεδόν αδύνατον να εντοπιστούν χωρίς να ριψοκινδυνεύσει κάποιος αυθαίρετες υποθέσεις. Λογική φαίνεται η εκδοχή πως ο λαός αυτός με έδρα τον Ορχομενό ισχυροποιήθηκε στην περιοχή πριν από την άφιξη των Αχαιών. Επεκτά­ θηκε βόρεια και (αργότερα;) στην Πελοπόννησο και στο Αιγαίο. Η πα­ ρακμή τους φαίνεται να σχετίζεται με την άφιξη από το βορρά των Βοι­ ωτών, οι οποίοι, αν και αρχικά υποτελείς, τελικά νίκησαν και υπέταξαν 91

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

με ιη σειρά τους τους Μινύες, αν δεχθούμε ως έχει το μύθο της σύ­ γκρουσης του Ηρακλή με το βασιλιά των Μινυών Εργίνο. Από τις τελευ­ ταίες ίσως αξιόλογες πολιτικές κινήσεις των κατοίκων τοΰ θρχομενού είναι η συμμετοχή με τριάντα πλοία στον Τρωικό Πόλεμο. ΜΙΝΥΑΚΑ ΑΓΤΕΙΑ

Πρόκειται για έναν τύπο αγγείου που ανακάλυψε ο Σλήμαν στον Ορχομενό το 1885 (και στη συνέχεια, κατά τις ανασκαφές του 1903 και 1905)· Τροχοποίητο με ομαλή και στιλβωμένη επιφάνεια, «λιπαρή» αφή, από σκούρο πηλό και σε φαιά απόχρωση, ήταν πολύ διαφορετικό και περισ­ σότερο εξελιγμένο από την άκομψη επιφάνεια παλαιότερων δειγμάτων κεραμικής. Οι σύγχρονοι του Σλήμαν τα ονόμασαν «αγγείο του Ορχομενού», ο ίδιος όμως προτίμησε τη ρομαντική ονομασία «μινυακά αγγεία», που ανακαλούσε στη μνήμη τη μυθική και ένδοξη αυτή φυλή. Ουδεμία όμως απόδειξη υπήρχε πως τα αγγεία αυτά (δείγματα των οποίων έκτο­ τε βρέθηκαν στη Βοιωτία, στην Αττική, στην Πελοπόννησο και αλλού) εί­ χαν οποιαδήποτε σχέση με τους Μινύες της ελληνικής παράδοσης και οι ερευνητές χρησιμοποιούσαν τον όρο καταχρηστικά, χωρίς να τον συ­ σχετίζουν με αυτούς. Οι Α. J. Β. Wace και Μ. S. Thompson το 1912, ταξινομώντας τα ως τό­ τε δείγματα του αγγειακού αυτού τύπου, τοποθετούσαν την παρουσία του λαού που τα κατασκεύασε στον Ορχομενό μεταξύ Πρωτοελλαδικής III και Μεσοελλαδικής Ι (2100 με 1800 π.Χ.) και στη Φυλακωπή της Μήλου περίπου στο 1800 με 1700 π.Χ. (αν και θεωρούσαν τα ευρήματα της Φυλακωπής αρχαιότερα αυτών του θρχομενού). Αυτά της Κρήτης και της Πελοποννήσου μεταξύ Υστερομινωικής Ι και III (1550 με 1200 π.Χ.) και της Θεσσαλίας στην Υστερομινωική III (1400 με 1200 π.Χ.) με σπανιότε­ ρα δείγματα της Υστερομινωικής II, δηλαδή πενήντα περίπου ετών πα­ λαιότερα. Περίπου σύγχρονη με τη θεσσαλική θεωρούσαν την κοινωνία της περιοχής του Αιανοκλαδίου. Γενικά, η πυκνότητα των ευρημάτων στον Ορχομενό, σε συνδυασμό με τη σπανιότητά τους στη Θεσσαλία και στη Νότια Ελλάδα, σήμαινε για τους δύο επιστήμονες πως η Εποχής της Χαλκοκρατίας δεν είχε παράλληλη και ομαλή εξέλιξη σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. Αναφέρονταν επίσης στο γεγονός πως ταυτόχρονα με τον ελλαδικό χώρο εμφανίζονταν τα μινυακά αγγεία και στην Τροία VI (2100 με 1400 π.Χ.). 92

ΜΙΝΥΕΣ

To 1918 οι Α. J. Β. Wace και C. Blegen έδειξαν, με σημαντικά επιχει­ ρήματα για την εποχή τους και πάντα βάσει των τότε ευρημάτων, πως τα λεγόμενα «μινυακά» αγγεία εμφανίζονταν ξαφνικά γύρω στο 1900 π.Χ. και πως αυτό ήταν η μαρτυρία της έλευσης ενός νέου λαού στον ελλαδι­ κό χώρο. Το 1928 ο Wace σε συνεργασία με το φιλόλογο J. Β. Haley κα­ τέληγε στο συμπέρασμα πως ο λαός αυτός, δημιουργός των «μινυακών» αγγείων ήταν τα πρώτα ελληνικά φύλα, υπεύθυνοι της καταστροφής των πελασγικών κοινωνιών (δηλαδή και των Μινυών...). Σε ό,τι αφορά το ζή­ τημά μας, εννοούνταν πλέον πως ουδεμία σχέση είχαν τα αγγεία αυτά με τους Μινύες, αντίθετα επιβεβαιωνόταν η εισβολή των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία στον ελλαδικό χώρο, λόγω της σχεδόν ταυτόχρονης παρου­ σίας των αγγειακών δειγμάτων στην Τροία και στην Ελλάδα. Έκτοτε, η άφιξη των Ελλήνων έχει χρονολογηθεί από διάφορους επι­ στήμονες -πάντα υποθετικά- στον 21ο, στο 16ο και στο 12ο π.Χ. αιώνα. Όσοι χρονολογούσαν την παρουσία των Μινυών στην εποχή προ του Τρωικού Πολέμου (περίπου 1400 με 1200 π.Χ.) θεώρησαν πως η αρχαι­ ότερη ηλικία των αγγείων επιβεβαίωνε την έλλειψη σχέσης των αγγείων με τους Μινύες. Ευρήματα στη Μακεδονία ενίσχυαν την άποψη πως τα αγγεία αυτά έφερε φυλή που ήρθε από την Τροία στην Ελλάδα, μόνο που τελικά τα ελλαδικό ευρήματα αποδείχθηκαν παλαιότερα από τα τρωικά, ενώ αμφισβητήθηκε η σχέση τους με τα ελληνόφωνα φύλα της 2ης χι­ λιετίας. Οι δε Μινύες φαίνεται να εξαφανίζονται μετά το 12ο π.Χ. αιώνα, πρέπει λοιπόν να θεωρηθούν προγενέστεροι. Έτσι το μυστήριο των μινυακών αγγείων παραμένει, και επιδέχεται και πιο ευφάνταστες ερμηνείες, όπως ότι τα έφτιαξε φύλο που μετανάστευσε την 3η π.Χ. χιλιετία από το Δούναβη στη Φωκίδα. Παραμένει επίσης η λεπτομέρεια πως η ονομασία των αγγείων αυτών οφείλεται σε μια ιδιοτροπία του Σλήμαν. Όσοι προσπαθούν να ανακαλύ­ ψουν ίχνη των Μινυών βάσει των ευρημάτων της κεραμικής «μινυακού» τύπου, τα οποία εκτείνονται ως την Τροία, υποπίπτουν στην πλάνη αυτή, του να εντοπίζουν σε διάφορα μέρη Μινύες λόγω της κεραμικής, που όμως πιθανότατα δεν ήταν μινυακή. Το σκηνικό αλλάζει βέβαια αφής στιγμής αποδειχθεί ότι πράγματι συνδέεται ο πολιτισμός των Μινυών με τα ομώνυμα αγγεία. Αυτό έγκειται ακόμα στο μέλλον. Και κυρίως, σήμε­ ρα γίνεται πλέον δεκτό πως μόνο τα ίχνη της κεραμικής τεχνοτροπίας δεν αρκούν σαν αρχαιολογικές αποδείξεις για καμία σοβαρή υπόθεση 93

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

μετακίνησης λαού ή δημιουργίας και εξέλιξης πολιτισμού. Αν αποδειχθεί κάποια στιγμή μελλοντικά πως τα μοναδικά ευρήματα που έχουμε από τους Μινύες είναι κάποια αγγεία, θα είναι επίσης σαφές ότι δεν θα γνω­ ρίζουμε εκείνη τη στιγμή πολύ περισσότερα από όσα γνωρίζουμε τώρα.

Σήμερα, όπως και παλαιότερα, ελλείψει στοιχείων, το πρόβλημα των Μι­ νυών φαίνεται να προσπερνιέται διακριτικά. Τα ίχνη τους μοιράζονται μεταξύ πελασγικού και μυκηναϊκού πολιτισμού. Ο J. Younger σε ομιλία του για τη μυκηναϊκή τέχνη καταλήγει πως «περισσότερο εντυπωσιάζει ο ενθουσιασμός των Μυκηναίων για την υδραυλική μηχανική» και περι­ γράφει τα αποστραγγιστικά έργα της λίμνης Κωπάίδας ως «το γνωστότε­ ρο των υδρευπκών έργων τους». Σε σύντομες περιγραφές του μυκηναϊ­ κού πολιτισμού ή της Βοιωτίας το έργο της Κωπάίδας χρονολογείται γύ­ ρω στο 1300 π.Χ., υπεύθυνοι δε γι' αυτό θεωρούνται οιΈλληνες της μυ­ κηναϊκής περιόδου. Οι Μινύες απωθούνται στα σκοτεινά και ομιχλώδη πεδία της μυθολογίας.

94

Σ

Τ

Ε

Λ

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ Κατασκευάστηκαν πριν από χις Αιγυπτιακές!

Πυραμιδοειδή κτίσματα που ανήκουν, όπως φαίνεται, στην Προϊστορική εποχή, οι λεγόμενες ελληνικές πυραμίδες που μπορεί να συναντήσει κα­ νείς ακόμη και σήμερα στην Πελοπόννησο και στη Θήβα, αποτελούν κομμάτι της σημαντικής προϊστορικής «κυκλώπειας» αρχιτεκτονικής. Ποιοι τις έψτιαξαν και γιατί; Πρόκειται για την πρώτη μορφή πυραμί­ δων που συναντούμε στον τότε γνωστό κόσμο, αφού η χρονολόγηση που έγινε δείχνει ότι είναι αρχαιότερες από τις αιγυπτιακές πυραμίδες; Πρό­ κειται για την αρχιτεκτονική κληρονομιά των Μινύων του φρυγικού ή αι­ ολικού φύλου που κατείχε -άγνωστο πώ ς- υψηλού επιπέδου τεχνικές γνώσεις; Η πορεία τους και η κατάληξή τους αλλά και τα επιτεύγματά τους παραμένουν άγνωστα μέχρι σήμερα. Οι εικασίες που γίνονται για τη χρήση αυτών των περίεργων κτισμάτων είναι πολλές. Ορισμένοι πι­ στεύουν ότι πρόκειται για φρυκτωρίες, δηλαδή για ένα πανάρχαιο σύ­ στημα συνεννόησης και επικοινωνίας μεταξύ αυτών που έμεναν σε μα­ κρινές αποστάσεις, άλλοι κάνουν λόγο για περιάνδρια, δηλαδή τάφους πολεμιστών. Ωστόσο, οι πληροφορίες που έρχονται από τα ερείπια των κτι­ σμάτων δημιουργούν περισσότερη σύγχυση και μεγαλώνουν τις απορίες. Χαντάκια από όπου κάποτε έτρεχε νερό, φρεάτια αλλά και μικρά γεφύρια που κάποτε υπήρχαν μέσα στα πυραμιδοειδή κτίσματα σίγουρα δεν θα χρησιμοποιούνταν ποτέ από νεκρούς. Οι τοίχοι, ωστόσο, των κτισμάτων 95

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ήταν αρκετά λεπτοί για να προστατέψουν τους άνδρες που θα αμύνονταν μέσα από τις πυραμίδες, σε περίπτωση που αυτές είχαν χρησιμοποιηθεί κάποτε ως οχυρά... Ακόμη και το σχήμα των κτισμάτων της κόλουρης πυραμίδας (πυρα­ μίδα χωρίς τελείωμα, χωρίς κορυψή) παραμένει μέχρι σήμερα ένα μυ­ στήριο, αψού κανείς δεν μπορεί να περιγράφει με βεβαιότητα πώς ήταν. Ούτε κείμενα ούτε περιγραφές ούτε αναφορές από αρχαίους συγγραφείς γι' αυτές. Οι ιστορικές πηγές, εκτός από κάποιες περι­ γραφές του Παυσανία, δεν έχουν ασχοληθεί με το θέμα. Το γεγονός αυτό αλλά και η χρονολόγηση των κτισμάτων, που, παρά τις αμφισβη­ τήσεις που έχει εγείρει στην επιστημονική κοινότητα, έχουν τοποθετή­ σει τα κτίσματα στην Προϊστορική εποχή (2500-3000 π.Χ.), μας κάνουν σήμερα να πιστεύουμε ότι οι πυραμίδες είχαν πέσει σε αχρηστία ή εί­ χαν πολλές και διαφορετικές χρήσεις εκτός από εκείνη για την οποία αρχικά κατασκευάστηκαν. Εγκαταλελειμμένα από το χρόνο αλλά και τον άνθρωπο, τα απομεινάρια μιας πανάρχαιας τεχνικής που, όπως προκύπτει, ξεκινά κατά την ίδια ή και παλιότερη εποχή από αυτήν της ακμής της Αρχαίας Αιγύπτου, αποδεικνύουν και στον πιο ανυποψίαστο επισκέπτη πως, τελικά, αυτά που γνωρίζουμε για τον ελληνικό χώρο και τις φυλές που έζησαν εδώ εί­ ναι ελάχιστα. Η ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΟ ΑΡΓΟΣ

Η πυραμίδα του Ελληνικού στο Αργος της Πελοποννήσου είναι η πιο κα­ λά διατηρημένη πυραμίδα στον ελληνικό χώρο. Η τοποθεσία στην οποία έχει κτιστεί, κοντά στο Αργος αλλά και στις πηγές του Ερίνου ποταμού, θεωρείται στρατηγικής σημασίας. Το κτίσμα περιγράφηκε στις αρχές του 19ου αιώνα από τον Άγγλο περιηγητή-δημοσιογράφο Γουίλιαμ Σίμσον: «Στο δρόμο που οδηγεί από το Αργος στην Τριπολιτσά μέσω Τσιπιανών υπάρχουν κάποια αρχαία λεί­ ψανα ανάμεσα στα οποία και εκείνο του κατώτερου μέρους μιας πυρα­ μίδας. Ο τύπος αυτός του κτίσματος που υπάρχει εδώ σχετίζεται με την αιγυπτιακή πυραμίδα. Η ιστορία του Δαναού μπορεί να είναι μύθος, ση­ μειώνει όμως, όπως φαίνεται, μια πρώιμη σχέση με την Αίγυπτο. Ακόμη και το όνομα Αγαμέμνονας είναι περισσότερο αιγυπτιακό παρά ελληνι­ κό, και το πυραμιδοειδές σχήμα αυτού του κτίσματος επιβεβαιώνει την 96

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ

υπόθεση ότι θα έπρεπε να υπήρχε στενή σχέση στο παρελθόν. Θα δείτε από το σχέδιο ότι το κτίσμα της πυραμίδας είναι πελασγικού τύπου και έτσι δεν μπορεί να αποδοθεί σε Αιγυπτίους κτίστες. Μπορεί να δει κα­ νείς μια πόρτα στην πλευρά με ένα πέρασμα που οδηγεί στο νεκρικό θά­ λαμο, ο οποίος διαιρείται στα δύο από διαχωριστικό τοίχο. Η λιθοδομή δεν είναι τόσο παλιά όσο στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα». Είναι ψανερό ότι και σε αυτή την περίπτωση, όπως και σε άλλες, οι ξένοι περιηγητές με τη διπλή ιδιότητα του αρχαιολόγου ή του δημοσιο­ γράφου κατέγραψαν πρώτοι σημαντικά μνημεία του ελληνικού χώρου, τα οποία προσπάθησαν πρόχειρα να κατατάξουν και να ερμηνεύσουν με τις γενικές γνώσεις της τότε εποχής. Δεκαετίες μετά ο αρχαιολόγος, Γ. Προψαντόπουλος, επιχειρεί μια περιγραφή της πυραμίδας του Ελληνικού: «Το μήκος του κτίσματος είναι 15 μέτρα, το πλάτος του 12 μέτρα και έχει μια στενή είσοδο με μήκος 1.10 μέτρα. Ο εσωτερικός χώρος της πυραμίδας διαιρείται σε δύο μέρη και έχει ύψος 5-50 μέτρα. Στην ανατολική πλευρά της υπάρχει είσοδος με διάδρομο μήκους 1.10 μέτρα. Υπάρχει ακόμη μια εξωτερική πόρτα που καλύπτεται από δύο λίθους. Το εσωτερικό της πυραμίδας είναι τετράγω­ νο με διαστάσεις 6X6. Η πυραμίδα έχει συληθεί, ενώ στο εσωτερικό της διακρίνονται δύο λάκκοι». Το μεγαλύτερο μέρος του μνημείου ήταν σκαμμένο σε βράχο. Οι το­ μές που έγιναν στο υλικό της κατασκευής (μαλακός ψαμμίτης) δείχνουν ότι κάποτε υπήρχε ένας τοίχος που χώριζε το εσωτερικό της πυραμίδας στη μέση. Διατηρούνται, επίσης, σημάδια ενός τοίχου που έτεμνε το εσω­ τερικό της χωρίζοντάς το, γεγονός που επιβεβαιώνει αυτή την εσωτερική διάταξη. Στη βορειοανατολική γωνία του κτίσματος υπάρχει μια μικρή δε­ ξαμενή. Η νοτιοανατολική γωνία της δεξαμενής καταλαμβάνεται από ορ­ θογώνια κατασκευή αγνώστου σκοπού. Οι γωνίες της ήταν λοξές και η κατασκευή της ολόιδια με εκείνη της δεξαμενής. Η πάνω επιψάνειά της δεν είναι επίπεδη, αλλά έχει δύο σκαλοπάτια που δημιουργούν μια μικρή δεξαμενή καθίζησης. Η δεξαμενή χύνεται σε αγωγό που διαπερνά το βό­ ρειο τοίχο. Ο πυθμένας της δεξαμενής στο χαμηλότερο σημείο του έχει ένα κυκλικό βύθισμα 0.27 εκατοστά. Πρόκειται λοιπόν για μια λεκάνη κα­ θίζησης. Η δεξαμενή χύνεται σε έναν αγωγό που τη διαπερνά στο βόρειο τοίχος. Αυτός ο αγωγός αποτελεί τμήμα της πρωταρχικής κατασκευής της πυραμίδας και βρίσκεται στο αρχικό επίπεδο του δαπέδου. Ο σκοπός 97

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

αϋτής της κατασκευής θα πρέπει να ήταν η έξοδος των νερών από το δά­ πεδο της πυραμίδας. Είναι εντυπωσιακό πως μέχρι σήμερα σώζεται στο μεγαλύτερο μέ­ ρος η αρτιότητα ενός κτίσματος, το οποίο, όπως χρονολογήθηκε με τη μέθοδο της θερμοφωταύγειας από αρχαιολόγους της Ακαδημίας Αθη­ νών, είναι του 2720 π.Χ.! ΠΙΘΑΝΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΥΡΑΜΙΔΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ

Καμία σαφή εξήγηση για τη χρήση αυτού του πολύπλοκου κτιρίου δεν έχει δοθεί μέχρι σήμερα. Στην πυραμίδα του Ελληνικού, όπως και στις άλλες ελληνικές πυραμίδες, όπως θα δούμε παρακάτω, κάνουν εντύ­ πωση τα εξής: • Δεν υπάρχει αναφορά στα μνημεία αυτά από τις ιστορικές πηγές. Αναφορές, αόριστες όμως, γίνονται μόνο από τον Παυσανία. • Η χρονολόγηση των κτισμάτων δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερη σύγχυ­ ση. Τα κτίσματα ανήκουν στην Προϊστορική εποχή, πολλά είναι προ­ γενέστερα των αιγυπτιακών πυραμίδων και έχουν χρονολογικές δια­ φορές μεταξύ τους μέχρι και 700 χρόνια! • Η χρήση τους πιθανώς δεν είναι μία αλλά πολλές.Έτσι, μπορεί οι ελ­ ληνικές πυραμίδες να κτίστηκαν αρχικά, για παράδειγμα, ως ναοί, στη συνέχεια όμως πιθανόν να εξυπηρέτησαν πολλούς άλλους σκοπούς. Απομεινάρια των διάφορων χρήσεων βρίσκουμε μέχρι σήμερα, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να εξαχθούν συγκεκριμένα συμπεράσμα­ τα για τον πραγματικό λόγο κατασκευής τους. Για την κατασκευή της πυραμίδας του Ελληνικού, της καλύτερα σωζόμενης πυραμίδας του ελληνικού χώρου, έχουν μέχρι σήμερα δοθεί οι πα­ ρακάτω ερμηνείες: • Ήταν, όπως ο Παυσανίας το χαρακτηρίζει, πολυάνδριο, ταφικό μνημείο δηλαδή που στηνόταν στη μνήμη πολεμιστών που έχασαν τη ζωή τους στη διάρκεια μάχης. Τα πολυάνδρια στήνονταν στον τόπο της σύ­ γκρουσης για να κρατούν ζωντανή τη μνήμη του γεγονότος, όπως γίνε­ ται στις μέρες μας με τα μνημεία πεσόντων (Τύμβος του Μαραθώνα, Μνημείο Αγνώστου Στρατιώτη). • Ήταν μνημείο που στήθηκε αναμνηστικά για να θυμίζει το θρίαμβο κά­ ποιας νίκης.

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ

• Ήταν ψρούριο θερινών ανακτόρων του βασιλιά του Άργους. • Η θέση του στον κάμπο αλλά και η απρόσκοπτη θέα της περιοχής δη­ λώνουν μέχρι και σήμερα ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για στρατιωτικούς σκοπούς, αμυντικούς ή επιθετικούς. Η ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΟΥ ΑΙΓΟΥΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΔΑΥΡΟ

Η πυραμίδα βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Αραχναίο, αριστερά του δρόμου από το Αργος προς την Επίδαυρο και σήμερα είναι εντελώς ισοπεδωμένη. Το οικοδομικό της υλικό είναι και σε αυτή την περίπτωση ο ψαμμίτης. Οι διαστάσεις της είναι 54 μέτρα στη βόρεια πλευρά της, ενώ οι υπόλοιπες πλευρές έχουν μήκος 12 μέτρα. Ο εσωτερικός διά­ δρομος τοΰ κτίσματος έχει πλάτος 1 μέτρο και μήκος 2.60 μέτρα. Η αρ­ χαιολογική ανασκαψή έδειξε ότι στη μία άκρη του διαδρόμου υπήρχε κάποτε ένα είδος λουτρού, ενώ εντοπίστηκαν και στην περίπτωση αυτή σημάδια ενός εσωτερικού τοίχου που χώριζε τον κύριο χώρο της πυρα­ μίδας σε δύο μέρη. Υπολογίστηκε ακόμη ότι οι πόρτες του κτίσματος άνοιγαν από μέσα. Παράλληλα, εντοπίστηκαν ένα πηγάδι και μία δεξα­ μενή, ενώ στο εσωτερικό της πυραμίδας βρέθηκαν λίχνοι του 4ου αιώνα π.Χ. Αλλα ευρήματα που εντοπίστηκαν στη διάρκεια των ανασκαφών χρονολογούνται στον 1ο π.Χ. Οι ομοιότητες της πυραμίδας του Λιγουριού με αυτήν του Ελληνικού είναι μεγάλες, γι' αυτό και η χρήση τους θα μπορούσε να ήταν παρόμοια. Η χρονολόγηση των συντριμμιών αποδεικνύει ότι τα κτίσματα αυτά χρη­ σιμοποιήθηκαν προψανώς για διαφορετικούς σκοπούς σε όλη τη διάρ­ κεια της αρχαιότητας. Το πιο εντυπωσιακό ίσως στοιχείο του συγκεκριμένου κτίσματος είναι ότι δεν υπάρχει καμιά ιστορική αναφορά, ούτε κι από τον Παυσανία που αποτελεί μια από τις ελάχιστες σωζόμενες πηγές. Το ενδεχόμενο να ήταν η πυραμίδα αυτή φρυκτωρία (σύστημα συ­ νεννόησης με αναμμένους πυρσούς) είναι μηδαμινό, καθώς από τη συγκεκριμένη περιοχή υπάρχει περιορισμένη δυνατότητα για κάτι τέ­ τοιο. Δεν θα μπορούσε να ήταν ούτε ταφικό μνημείο, αφού οι πόρτες του άνοιγαν από μέσα, άρα ένα λογικό συμπέρασμα είναι να χρησι­ μοποιήθηκε η πυραμίδα για αμυντικούς σκοπούς και μάλιστα πολύ πριν από την εποχή του Παυσανία, ο οποίος φαίνεται να αγνοεί την ύπαρξή της. 99

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Το πιο εντυπωσιακό, όμως, ζήτημα που έχει άμεση σχέση με την πυ­ ραμίδα στο Λιγουριό είναι ότι, ενώ δεν υπάρχουν -γνωστές τουλάχιστονπηγές που να κάνουν αναφορά στο συγκεκριμένο κτίσμα, στα αρχεία της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών έχει εντοπιστεί η ανα­ φορά της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής στο Μόριά, στις σελίδες της οποίας διακρίνεται μια γκραβούρα όπου η πυραμίδα απεικονίζεταιόπως ήταν τότε, στα μέσα του 1 9 ου αιώνα. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά, αλλά στεκόμαστε μόνο σε δύο: • Πώς είναι δυνατόν να εμφανίζεται στην γκραβούρα μια πυραμίδα που δεν αποτελείται μόνο από τα ερείπια μερικών γωνιακών λίθων, αλλά έχει μεγάλο ύψος και μάλιστα δίπλα της υπάρχει ένα ψηλό δένδρο; Και εάν υποθέσουμε ότι η γκραβούρα που δημιουργήθηκε για καθαρά επιστημονικούς σκοπούς δεν περιέχει ούτε ένα πραγμα­ τικό στοιχείο, τότε: • Πώς γνώριζε η γαλλική αποστολή πού να στρέψει τις έρευνές της, αφού δεν υπήρχαν ιστορικές πηγές για τη συγκεκριμένη πυραμίδα; Η ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΗΣ ΔΑΛΑΜΑΝΑΡΑΣ

«Δεξιά, καθώς κανείς πηγαίνει από το Αργος στην Επίδαυρο, υπάρχει οικοδόμημα που μοιάζει πολύ με πυραμίδα και πάνω του απεικονίζονται ανάγλυφες ασπίδες στο σχήμα των αργολικών ασπίδων. »Εδώ είχε πολεμήσει ο Προίτος εναντίον τοΰ Ακρισίου για τη βασι­ λεία. Λένε πως ο αγώνας έληξε ισόπαλος, γι' αυτό αργότερα συμφιλιώ­ θηκαν, αφού ούτε ο ένας ούτε ο άλλος μπόρεσαν να πετύχουν αποφασι­ στική νίκη. Λένε ακόμη πως πρώτη φορά τότε συγκρούστηκαν οπλισμέ­ νοι με ασπίδες και οι ίδιοι και το στράτευμά τους». Εδώ έχουμε μια σαφή και λεπτομερή περιγραφή της χρήσης των πολυάνδριων και των ομαδικών τάφων από τον Παυσανία. Η πυραμίδα της Δαλαμανάρας αποτελεί τη μοναδική ίσως περίπτωση αναμφισβήτητης χρήσης του πυραμιδοειδούς κτίσματος ως ταφικού μνημείου. Το γεγο­ νός που αναφέρει ο Παυσανίας, ότι για πρώτη φορά οι δύο άνδρες χρησιμοποίησαν ασπίδες για να συγκρουστούν σε μάχη, τοποθετεί το περιστατικό, άρα μάλλον και την ανέγερση του κτίσματος, στην πριν από τον Τρωικό πόλεμο εποχή. Φαίνεται από τα ευρήματα που εντοπίστηκαν σε απόσταση λίγων μόνο 100

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ

μέτρων ότι στην περιοχή κατά το πέρασμα του χρόνου ανεγέρθηκαν και άλλα ταψικά μνημεία. Η ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΗΣ ΚΑΜΠΙΑΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΠΙΔΑΥΡΟ

Πρόκειται για ένα πυραμιδοειδές οικοδόμημα εντελώς αγνοημένο από οποιαδήποτε αρχαία ή νεότερη φιλολογική πηγή. Ανακαλύφθηκε τυ­ χαία το 1993 από το δάσκαλο Ιωάννη Μπίμπη στη διάρκεια των περι­ πάτων που έκανε στις εξοχές της γενέτειράς του. Αμέσως ειδοποίησε τον ερευνητή Χρήστο Λάζο, ο οποίος επισκέφθηκε το κτίσμα μαζί με τον αρχαιολόγο Αντώνη Μακαρίου. Οι μετρήσεις που έγιναν λίγο αρ­ γότερα έδειξαν ότι το κτίσμα έχει ύψος 1.80 μέτρα από το έδαφος και 1.20 μέτρα από τη βάση του. Το πλάτος του είναι 7-78 μέτρα, η νότια πλευρά του συνολικά 8.87 μέτρα, η ανατολική και η δυτική του πλευρά έχουν μήκος 8 μέτρα και 40 εκατοστά. Ένα από τα ζητήματα που δημιουργούν εντύπωση στους ειδικούς εί­ ναι η ανομοιομορφία των λίθων της εισόδου του κτίσματος. Ο ένας στη νοτιοανατολική γωνία έχει κλίση και δίνει την εντύπωση πυραμιδοειδούς σχήματος, ενώ ο άλλος είναι εντελώς κάθετος. Διαφορετικοί λίθοι του κτίσματος ακολουθούν μια άλλη τεχνοτροπία σαν να υπήρχαν αρχικά δύο διαφορετικά αρχιτεκτονικά σχέδια που στην πορεία έγιναν ένα. Στο εσωτερικό της πυραμίδας έχουν βρεθεί υπολείμματα αγγείων, τα οποία δεν γνωρίζουμε σε τι ακριβώς χρησίμευαν, αλλά και υπολείμματα ενός διαχωριστικού τοίχου που χώριζε τον εσωτερικό χώρο σε δυο μέ­ ρη, όπως εντοπίστηκε και σε άλλες πυραμίδες στην Πελοπόννησο. Η ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΣΤΑ ΒΙΓΛΑΦΙΑ ΛΑΚΩΝΙΑΣ

Στα Βιγλάφια, στη Νεάπολη Λακωνίας, και συγκεκριμένα στην περιοχή Παυλοπέτρι, βρίσκεται μια βυθισμένη μυκηναϊκή πολιτεία. Εκεί έχουν ανακαλυφθεί τα ερείπια ενός πυραμιδοειδούς κτίσματος, που αναφέρει ο Παυσανίας στο έργο του Ελλάόος Περιηγήσεις, το οποίο ο Τζον Ληκ το 1831 είχε ταυτίσει με τον τάφο του Κινάδου, του πλοίαρχου στο πλοίο του Μενελάου κατά την εκστρατεία των Ελλήνων στην Τροία. Το 1961 επισκέφθηκαν την περιοχή δύο ακόμη ξένοι αρχαιολόγοι, ο καθηγητής Γ. Σ. Πρίτσετ του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας και η αρχαιολόγο Έλενα Φράντσια του Πανεπιστημίου της Αλμπέρτα του Καναδά. Η θεμελίωση της πυραμίδας είναι σχεδόν τετραγωνική, με 101

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

διαστάσεις 17·5μ.Χ16μ.Χ17.45μ.Χ16μ. Για τη χρονολόγησή της δεν υπάρχουν στοιχεία, εκτός από θραύσματα μελανόμορφων κεραμικών που χρονολογήθηκαν στον 4ο π.Χ. αιώνα. Το κτίσμα περιβάλλεται από τάφρο, ενώ -πληροφορία ιδιαίτερα ση­ μαντική- βρίσκεται λίγα μόλις χιλιόμετρα μακριά από την Ελαφόνησο. Στο χαντάκι που βρίσκεται στην περίμετρο του κτίσματος βρέθηκαν εγκοπές που πιθανόν στήριζαν μια ξύλινη γέφυρα. Το χαντάκι θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκε και σαν στέρνα. Το όρυγμα που βρίσκεται γύρω από την πυραμίδα και δεσπόζει στο χώρο, αλλά και η γειτνίαση του κτί­ σματος με την περιοχή της Ελαφόνησου και της Μυκηναϊκής Πολιτείας Παυλοπέτρι, που σήμερα βρίσκεται στο βυθό, μας δηλώνουν ότι η περιο­ χή κάποτε χρησιμοποιήθηκε λόγω της στρατηγικής σημασίας θέσης της. Από το σημείο όπου βρίσκονται μέχρι σήμερα τα ερείπια της πυραμί­ δας υπάρχει απρόσκοπτη θέα στο Αιγαίο. Το έμπειρο μάτι, μάλιστα, μπορεί να δει από ψηλά ακόμη και τα ερείπια της αρχαίας πόλης. Σίγουρα η θέση της πυραμίδας δεν επιλέχθηκε τυχαία. Ιδιαίτερη εντύπωση μάλιστα προκαλεί η περιγραφή του Αηκ που ήταν από τους πρώτους που εντόπισαν το κτίσμα: «Ανάμεσα στην πυραμίδα και στην Ελαφόνησο παρεμβάλλονται πολλές αρχαιότητες και μια μικρή λιμνο­ θάλασσα περιτριγυρισμένη από εδαφικές εξάρσεις γεμάτες μυκηναϊ­ κούς τάφους, εκ των οποίων οι περισσότεροι είναι συλημένοι. Σε κάποιο σημείο της ακτής ανάμεσα στους τάφους, υπήρχε ανάγλυφο της αιγυ­ πτιακής σφίγγας, το οποίο δημιουργεί πολλά ερωτηματικά». Δυστυχώς η εικόνα που σήμερα παρουσιάζει το τοπίο είναι πολύ δια­ φορετική. Σήμερα σώζονται μόνο τα θεμέλια της πυραμίδας, και αυτό γιατί οι πέτρες της χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστούν τα μαντριά που βρίσκονται εκεί! Η ΒΑΘΜΙΔΩΤΗ ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΗΣ ΑΜΦΕΙΟΥ

Πρόκειται για την πιο εντυπωσιακή πυραμίδα του ελληνικού χώρου, η οποία είναι ταυτόχρονα και ταφικό μνημείο. Στην πραγματικότητα, το όλο κατασκεύασμα, ένα μεγάλου όγκου και ύψους, όπως προκύπτει από τις σχετικές μελέτες, μνημείο, περιλαμβάνει έναν τάφο, έναν τύμβο που υψώνεται πάνω από αυτόν και μία πυραμίδα που περικλείει τα παραπά­ νω, η οποία είναι κόλουρη. Η εξωτερική επιφάνεια του κτίσματος, που, όπως υποστηρίζει ο 102

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ

αρχαιολόγος Θ. Σπυρόπουλος, είναι βαθμιδωτή, φαινόταν κάποτε από ολόκληρη τη Θήβα, ενώ, σύμφωνα με τη χρονολόγηση που έχει γίνει, η πυραμίδα χτίστηκε το 2700 π.Χ., δηλαδή πριν ακόμη και από την πυραμί­ δα του Ζόζερ, την αρχαιότερη πυραμίδα που έχει βρεθεί στον κόσμο. Το μοναδικό αυτό μνημείο περιέχει τον τάφο των Θηβαίων Διόσκου­ ρων, Ζήθου και Αμφίονα.Έχει κτισθεί από πλίνθους γιγαντιαίων διαστά­ σεων και η εξωτερική του επιφάνεια μοιάζει με βαθμιδωτή πυραμίδα. Η κορυφή του μνημείου είναι επίπεδη και δημιουργεί κλίμακα και κόγχες. Ο αρχαιολόγος, Θ. Σπυρόπουλος, που ανακάλυψε και μελέτησε στις αρχές της δεκαετίας του ’70 διεξοδικά το μνημείο και την περιοχή, ανα­ φέρει: «Τα στοιχεία είναι καινοφανή για τον ελληνικό χώρο και μέχρι στιγμής μοναδικά, ώστε να προκαλούν δικαιολογημένα απορία αλλά και εύλογο επιστημονικό ενδιαφέρον. Το μνημείο αυτό είναι εντυπωσιακό­ τερο στο εσωτερικό του παρά στο εξωτερικό». Η λαξευτή κατασκευή με βάθος τουλάχιστον 20 μέτρα μοιάζει πολύ με αιγυπτιακό ταφικό μνημείο, με «μασταμπά», όπως λέγεται ο αιγυ­ πτιακός τάφος. Πάνω σε αυτόν τον ταφικό θάλαμο και στα διαμερίσμα­ τα που υπάρχουν γύρω του κτίζεται μια υπέργεια κατασκευή, η οποία καλύπτει έκταση πολύ μεγαλύτερη από εκείνη που καταλαμβάνουν τα υπόγεια ταφικά διαμερίσματα. Πάνω από τον τάφο και τους απλούς τοίχους αντιστήριξης έχει τοπο­ θετηθεί λεπτό στρώμα λευκού ασβεστοκονιάματος. Ανάλογο κονίαμα βρίσκουμε και στη σύνδεση των πλίνθων. Τα κύρια υλικά κατασκευής του μνημείου είναι το χώμα, η άμμος και οι πλίνθοι, υλικά δηλαδή που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή αιγυπτιακών πυραμίδων μετά την 1η Δυναστεία. Στο εσωτερικό όμως της πυραμίδας έχει κατασκευαστεί μια βαθιά τά­ φρος. Στη συνέχεια, έχει εντοπιστεί μια σήραγγα που βρίσκεται σε με­ γάλο βάθος κάτω από την επιφάνεια της Γης. Κατόπιν υπάρχει μια κατα­ κόρυφη τάφρος σε βαθύτερο σημείο, ώστε το δάπεδο της σήραγγας να βρίσκεται σε πιο ψηλό επίπεδο. Μέσα στον τάφο έχουν βρεθεί όστρακα Προμηκυναϊκής εποχής και αγγεία καθώς και ένα περίεργο στρώμα λευκής γης, που δεν γνωρίζει κανείς από πού προέρχεται και ποια ήταν η χρησιμότητά του... Η κορυφή του μνημείου είναι επίπεδη και θεωρείται προμηκυναϊκή, ενώ, σύμφωνα με απόψεις ορισμένων αρχαιολόγων, αναφορά για το 103

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

επιβλητικό αυτό κτίσμα κάνει και ο Αισχύλος στην τραγωδία του Επτά επί Θήβας αναφέροντας ότι το ταψικό μνημείο των Θηβαίων Ζήθου και Αμφίονα μοιάζει μετέωρο ανάμεσα σε γη και ουρανό... ΦΥΣΙΚΗ ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΣΤΟΝ ΤΑΫΓΕΤΟ;

Πρόκειται για την πιο έντονα αμφισβητούμενη πυραμίδα στον ελληνικό χώρο, και αυτό γιατί οι περισσότεροι ερευνητές ισχυρίζονται ότι δεν εί­ ναι ανθρώπινο κατασκεύασμα αλλά φυσικό. Στην πραγματικότητα, εάν κάποιος στρέψει το βλέμμα προς μια συ­ γκεκριμένη κατεύθυνση στην κορυφή του Ταΰγετου, θα αντικρίσει ένα πυραμιδοειδές σχήμα που και σε αυτή την περίπτωση δεν είναι μια πυ­ ραμίδα με το γνωστό αιγυπτιακό τελείωμα τοΰ κώνου, αλλά θεωρείται κόλουρη. Σημαντική ωστόσο πληροφορία, που ίσως συνδέεται με κάποιας μορ­ φής κτίσματα της περιοχής, είναι η ίδια η ετυμολογία της: λας σημαίνει «λίθος», και είναι εύκολο να φανταστούμε τι ακριβώς περιγράφει η λέξη ΛΑ-ΚΩΝΙΑ. Το ζήτημα έχει πολυδιάστατη και συμβολική σημασία, που μπορεί να εξηγεί όχι την ύπαρξη της συγκεκριμένης πυραμίδας (αν φυσικά έχει δη­ μιουργηθεί από ανθρώπινο χέρι), αλλά ίσως αιτιολογεί τα παράξενα αυτά στοιχεία αρχιτεκτονικής που εντοπίστηκαν στον ελληνικό χώρο χωρίς να συνδέονται με άλλες κατασκευές, περιοχές ή κυρίως ιστορικά γεγονότα. Το νευραλγικό σημείο της λακωνικής γης μπορεί να συνδεθεί όχι μόνο με θρύλους και παραδόσεις αλλά και με λατρείες που ξεκινούν από την Προελληνική εποχή. Εδώ, σύμφωνα με τις παραδόσεις, στην Προπελασγική περίοδο -αν είναι δόκιμος ο όρος- λατρεύονταν γυναικείες θεότητες, όπως η Γαία και η Σελήνη και αργότερα η Δήμητρα και η Αρτεμις. Αν, λοιπόν, ο Όλυμπος είναι μέχρι σήμερα συνυφασμένος με το Δω­ δεκάθεο αλλά κυρίως με την επικράτηση της Πατριαρχίας, τότε ο Ταΰγετος θα μπορούσε να είναι συνυφασμένος με τη Μητριαρχία και τα κατάλοιπά της... ΜΙΝΥΕΣ: ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΕΣ ΤΩΝ ΠΥΡΑΜΙΔΩΝ;

Η χρονολόγηση των πυραμιδοειδών κτισμάτων της Πελοποννήσου αλλά και της Θήβας αποκαλύπτει συγκλονιστικές πληροφορίες για τις κατα­ σκευαστικές και αρχιτεκτονικές γνώσεις των δημιουργών τους. 104

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΥΡΑΜΙΔΕΣ

Επιστημονική ομάδα με επικεφαλής τον αρχαιολόγο και ακαδημαϊκό Π. Θεοχάρη επισημαίνει για την πυραμίδα του Ελληνικού τα εξής: «Το σχήμα και το ύψος των πυραμίδων και άλλα στοιχεία που μετρήθηκαν, όπως η χρονολόγηση των κεραμικών που προέρχονται από τη βάση των θεμελίων της βόρειας πλευράς της πυραμίδας του Ελληνικού, καθώς και τα αντικείμενα τα οποία βρέθηκαν συνιστούν ότι το κτίσμα είναι του 3000 π.Χ. Μόνο η αρχαιότερη πυραμίδα της Αιγύπτου, η κλιμακωτή πυραμίδα του Φαραώ Ζόζερ, της οποίας αρχιτέκτονας ήταν ο διάσημος Ιμχοτέπ, ήταν σχεδόν σύγχρονη ή ελαψρώς προγενέστερη της πυραμίδας του Ελληνικού». Όσο για το πυραμιδοειδές ταψικό μνημείο που βρέθηκε στη Θήβα, η χρονολόγηση αποκαλύπτει ακόμη πιο συγκλονιστικά δεδομένα, αφού η κατασκευή της τοποθετείται στην περίοδο 2700-2400 π.Χ., δηλαδή πριν από την ύπαρξη των αιγυπτιακών πυραμίδων... Ποιοι θα μπορούσαν να φτιάξουν τα συγκλονιστικά αυτά για την επο­ χή έργα; Ποιοι είχαν τέτοια κατασκευαστική δεινότητα και μάλιστα πριν από τη Μυκηναϊκή εποχή; Μόνο ένα φύλο που ήρθε από την Ανατολή και έμεινε σε διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου, για να εξαφανισθεί αργότερα ή να αφομοιωθεί από τα άλλα φύλα, κατείχε αυτή την άψογη τεχνική: οι Μινύες. Δεν αποκλείεται λοιπόν -παρόλο που θεωρείται πα­ ρακινδυνευμένη από πολλούς επιστήμονες αυτή η άποψη- οι Μινύες να κατασκεύασαν στην περίοδο της ακμής τους, για την οποία τίποτε σήμε­ ρα δεν γνωρίζουμε, αυτά τα πυραμιδοειδή σχήματα. Δεν αποκλείεται επίσης σε αυτούς τους χώρους που εντοπίστηκαν και σε πολλά άλλα ση­ μεία της Ελλάδας να λατρεύονταν κάποιοι ή κάποιος θεός. Υπάρχουν, άλλωστε, πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα που αποδεικνύουν ότι ο μο­ νοθεϊσμός ξεκίνησε από την Ανατολή την εποχή κατά την οποία στη Με­ σόγειο κυριαρχούσαν οι Κρήτες και οι Φοίνικες... Ταφικά μνημεία με αλληγορική σημασία που μετέδιδαν το μήνυμα της μετά θάνατον ζωής στους ζωντανούς, σύμβολα που έδειχναν την ανατο­ λή και τη δύση άστρων στον ουρανό δημιουργώντας έναν αντίστοιχο του ουράνιου γήινο χάρτη, φρυκτωρίες, δηλαδή τρόπος επικοινωνίας αν­ θρώπων που έμεναν σε μεγάλες μεταξύ τους αποστάσεις, μνημεία νίκης ή ομαδικοί τάφοι ηρώων, αμυντικά οχυρά που έστηναν οι φρουροί για να παρατηρούν τις επιδρομές των ληστών, παρατηρητήρια, ό,τι και να ήταν τα μνημεία αυτά, παραμένουν μέχρι σήμερα μυστηριώδη, άγνωστα, και 105

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

το χειρότερο απειλούνται άμεσα από οριστικό αψανισμό, εξαιτίας της αδιαφορίας όλων μας... Ο αρχιτεκτονικός συμβολισμός της αιγυπτιακής πυραμίδας δεν είναι τυ­ χαίος. Δεν πρέπει, λοιπόν, να περάσει απαρατήρητη η σχετική αρχιτε­ κτονική δομή της ελληνικής και ελληνικής πυραμίδας. Σε όλα τα κτίσματα του ελληνικού χώρου έχουν εντοπιστεί σημαντι­ κές ομοιότητες οι οποίες αντιστοιχούν σε ανάλογο συμβολισμό: ο διαχωριστικός τοίχος έκοβε το χώρο στη μέση. Ο διττός ρόλος του Θεού και το πέρασμα από τη Μητριαρχία στην Πατριαρχία ή η ταυτόχρονη λατρεία δύο προσώπων σε ένα αποτελεί αρχέτυπη αναφορά στις θρησκείες όλων των λαών και κυρίως αυτών της Ανατολής. Η τάφρος και το φρέαρ, όπως στην αιγυπτιακή πυραμίδα ο κατωφε­ ρής και ανωφερής διάδρομος, αντιστοιχεί τους μύθους της Βίβλου των Νεκρών. Το πέρασμα από το Θάνατο στη Ζωή μετά Θάνατον είναι το ου­ σιαστικό μήνυμα που μεταφέρει διαμέσου των αιώνων ένα ταφικό μνη­ μείο. Γιατί, ακόμη και σήμερα, κανένα ταφικό μνημείο του κόσμου δεν υμνεί τον ίδιο το θάνατο, αλλά δηλώνει το μήνυμα της αιώνιας μνήμης, της υπενθύμισης ότι η ζωή συνεχίζεται και μετά θάνατον...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Χρήστος Λάζος, Οι Πυραμίδες στην Ελλάόα, εκδόσεις Αίολος • Παντελής Δ. Καρύκας, «Ελλήνων Ιστορία: Μινύων Εξάπλωσις», διμηνιαία έκδοση του περιοδικού Ελληνική Αγωγή, έτος 2ο, αρ. φύλλου 8 • Περιοδικό Terra Incognita, τεύχος 5 • Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα

106

Σ

Π

Υ

Ρ

Ο

Σ

Μ

Α

Κ

Ρ

Η

Σ

ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ;

Τα Ομηρικά έπη Ιλιάόα και Οδύσσεια είναι δύο από ια πιο αρχαία και πιο σπουδαία συγγράμματα που έχουν διασωθεί. Η προσεκτική μελέτη τους μπορεί να μας διδάξει πάρα πολλά, να μας ενθουσιάσει, να μας ξαφνιάσει και να μας αποκαλύψει πολλά θέματα. Παράλληλα, μπορεί να μας δημιουργήσει κάποιες απορίες. Μια από τις απορίες που τέθηκαν προς έρευνα και εξακρίβωση είναι το αίνιγμα της εύρεσης της Ομηρικής Ιθάκης, δηλαδή της ταύτισης του νη­ σιού είτε με τη σημερινή Ιθάκη είτε με κάποιο άλλο νησί του Ιονίου. Είναι ένα ζήτημα που εκκρεμεί ακόμη σήμερα. Πρίν προχωρήσουμε, σκόπιμο και ωφέλιμο είναι να δούμε πώς πε­ ριγράφει ο ίδιος ο Όμηρος την Ιθάκη του, μέσα από τα λόγια του Οδυσσέα στον Αλκίνοο από το νησί των Φαιάκων -για το οποίο νέοι ερευνητές θέτουν ζήτημα αμφιβάλλοντας για το αν η χώρα των Φαιά­ κων ήταν νησί!- το οποίο στη συνείδηση όλων μας έχει ταυτιστεί με την Κέρκυρα. Μας λέει, λοιπόν, ο Οδυσσέας: «Κατοικώ στην Ιθάκη την ευκολοθώρητη. Σε αυτήν υπάρχει το Νήριτο, το ψηλό και μεγαλόπρεπο βουνό1και γύρω της βρίσκονται άλλα νησιά, πολύ σιμά το ένα με το άλλο, δηλαδή το Δουλίχιο κι η Σάμη κι η γεμάτη δέντρα Ζάκυνθος. »Κι αυτή χαμηλή βρίσκεται μες στη θάλασσα ολωσδιόλου τελευταία προς την Δύση, ενώ τα άλλα είναι χωριστά προς την Ανατολή- κι είναι 107

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

πετρώδες νησί, μα βγάζει παλικάρια- νομίζω πως εγώ δεν μπορώ να βρω τίποτε άλλο πιο γλυκό από την πατρίδα μου». (Οδύσσεια Γ 21-29 ) Η ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΩΣ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ

Ο ισχυρισμός ότι η Ομηρική Ιθάκη είναι η Κεψαλονιά είναι κυρίως των θεόκλητου Καρούκλη, Γεράσιμου Βολτέρα, του Ολλανδού Α.Ε.Η. Goekoop και της Αμερικανίδας συγγραφέα Ενριέττα Μερτζ. Έ να από τα πολύ βασικά και ισχυρά επιχειρήματα υπέρ του ότι η Κεφαλονιά είναι η Ομηρική Ιθάκη είναι η μορφολογία του νησιού και η γύ­ ρω από αυτό περιοχή μέσα από τις περιγραφές που δίνει ο Όμηρος. Όσον αφορά το βουνό Νήριτον της Ιθάκης, αυτό δεν έχει πολλά δέ­ ντρα και επιπλέον δεν είναι αρκετά ψηλό (800 μ.) ώστε να φαίνεται από πολύ μακριά, όπως απαιτεί ο Όμηρος, σύμφωνα με τον ομηρικό «Υμνο στον Απόλλωνα» (στίχοι 426-429) στον οποίο μας περιγράφεται η πο­ ρεία ενός πλοίου που φτάνει στην Ηλεία όπου άρχοντες ήταν οι Επειοί. Φεύγοντας «καθώς πλησίαζε στις Φερές καμαρωτή απ' του Δία τον ού­ ριο άνεμο, κάτω απ' τα νέφη φάνηκαν σ' αυτούς το απόκρημνο όρος της Ιθάκης και το Δουλίχιο και η Σάμη και η δασώδης Ζάκυνθος», για να φτάσει τελικά στον κόλπο της Κρίσας. Αν κάνουμε σήμερα την ίδια διαδρομή, μόνο τον δασοσκέπαστο Αί­ νο της Κεφαλονιάς, με ύψος 1.670 μ., θα μπορούσαμε να αντικρίσουμε από μακριά και όχι το Νήριτον της σημερινής Ιθάκης. Η Ιθάκη λένε, επίσης, δεν έχει πολλές σπηλιές και ιδιαίτερα τις δύο που πολύ χαρακτηριστικά αναφέρονται στην Οδύσσεια (Ν' 102-112 και 345-348): «Στη μέσα άκρη πάλι του λιμανιού βρίσκεται ελιά με τα στε­ νόμακρα φύλλα, και κοντά της είναι μία όμορφη, σκοτεινή σπηλιά, αφιερωμένη στις Νύμφες, που είναι γνωστές με τ' όνομα Ναϊάδες. Μέ­ σα σ' αυτήν υπάρχουν κρατήρες και πέτρινες στάμνες, όπου κάνουν τις κερήθρες τα μελίσσια. «Υπάρχουν εκεί και μεγάλοι αργαλειοί από πέτρα, όπου οι Νύμφες υφαίνουν υφάσματα με χρώμα κόκκινο βαθύ, που είναι θαύμα να τα κοι­ τάζεις- υπάρχουν και νερά που τρέχουν αδιάκοπα. Βρίσκονται και δύο πόρτες, που η μία βλέπει στο Βοριά και την περνούν οι άνθρωποι, ενώ η άλλη, η θεϊκιά, κοιτάει κατά το Νότο- από αυτήν όμως δεν μπαίνουν οι θνητοί, παρά είναι των αθανάτων το διάβα». Οι περιγραφές αυτές ταιριάζουν απόλυτα με τα δύο σημερινά σπήλαια 108

ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ;

χης Κεφαλονιάς, εκείνα της Δρογγαράτης και της Μελισσάνης. 'Ενα επίσης βασικό σημείο-κλειδί για την ταύτιση της Κεφαλονιάς με την Ομηρική Ιθάκη θεωρείται η αναφορά που υπάρχει στην Οόύσσεια (Δ' 844): «Υπάρχει κάποιο πετρώδες νησί στη μέση της θάλασσας, ανά­ μεσα σιην Ιθάκη και στην απόκρημνη Σάμη, μικρό, που λέγεται Αστερίδα, σ' αυτό βρίσκονται ασφαλισμένα λιμάνια με δύο στόματα, εκεί τον (Οδυσσέα) παραμόνεψαν και τον περίμεναν οι Αχαιοί». Η εξακρίβωση της ταυτότητας της Αστερίδας θα έλυνε το αίνιγμα της ομηρικής Ιθάκης. Όσοι υποστηρίζουν πως η σημερινή Ιθάκη είναι πράγματι η Ομηρική και θεωρούν πως η Αστερίδα ταυτίζεται με τη νησί­ δα Δασκαλιό στη σημερινή Ιθάκη έρχονται σε σύγκρουση με όσους υπο­ στηρίζουν πως η Κεφαλονιά είναι η Ομηρική Ιθάκη, διότι οι δεύτεροι ισχυρίζονται πως το Δασκαλιό είναι τόσο στενάχωρο και τόσο μακριά από το νότιο ορίζοντα, οπότε θα φαινόταν το πλοίο του Τηλέμαχου, κά­ τι που δεν θα τον ωφελούσε, επομένως αποκλείουν αμέσως την ταύτιση του Δασκαλιού με την Αστερίδα. Ο Victor Berard παρατηρεί επίσης την έλλειψη των «ναύλοχων αμφιδύμων λιμένων», δηλαδή τα δύο λιμάνια, στη νησίδα Δασκαλιό, τα οποία τοποθετεί στην Ομηρική Σάμη, δηλαδή στη σημερινή Κεφαλονιά. Για το ζήτημα της Αστερίδας, ο Ολλανδός Α. Ε. Η. Goekoop θεωρεί την ύφαλο'Υδρα ως την Ομηρική Αστερίδα, η οποία ύφαλος σε κάποια χρονική περίοδο καταποντίστηκε. Ας δούμε τώρα τι άλλο συνηγορεί υπέρ του ότι η Κεφαλονιά είναι η Ομηρική Ιθάκη. Το ακόλουθο απόσπασμα θα μας βοηθήσει αρκετά. «Ο Οδυσσεύς οδηγούσε τους Κεφαλλήνας τους μεγαλόκαρδους, όσοι κατοικούσαν την Ιθάκη και το Νήριτο που τα φύλλα του σαλεύουν, και εκαρπούντο τα Κροκύλεια και την βραχώδη Αιγίλυπα, και όσοι κα­ τοικούσαν την Ζάκυνθο και όσοι τριγύρω εκαρπούντο την Σάμο, κι όσοι κατοικούσαν τη στεριά και εκαρπούντο το περιγιάλι το αντικρυνό». (Ιλιάόα Β' 631-635) Θεωρείται ότι τα λόγια αυτά υποδεικνύουν εμμέσως πλην σαφώς πως όλες αυτές οι περιοχές ανήκουν στην πατρίδα του Οδυσσέα, την Ιθάκη. Σε ό,τι αφορά τα Κροκύλεια, έξω από το Αργοστόλι υπάρχει σήμερα το­ ποθεσία που ονομάζεται «Κροκύλεια», όπου στις ανασκαφές του καθη­ γητή Μαρινάτου βρέθηκαν τάφοι που ανήκουν στη Μυκηναϊκή περίοδο. Σε ό,τι αφορά την Αιγίλυπα, αυτή αναφέρεται στην Οόύσσεια ως ορεινή 109

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

και πετρώδης. Ο Σουίδας λέει στο λεξικό του ότι σημαίνει επίσης πέτρα ψηλή και συμφωνεί ότι υπάρχει πόλη της Κεφαλονιάς. Η περιοχή αυτή, σύμφωνα με τους υποστηρικτές της, ταιριάζει με την κεντρική, δυτική και βόρεια Κεφαλονιά. Κι αν όλα αυτά τα τοπωνύμια είναι όντως Κεφαλλονίτικα, τότε ποια μπορεί να είναι η εξήγηση ότι στο παραπάνω απόσπασμα αναφέρεται και η Ζάκυνθος; Ο γράφων δεν βρήκε κάποια σχετική απάντηση. Υπάρχουν δύο ακόμη πλέον αξιοσημείωτες παρατηρήσεις που θεω­ ρούνται ότι υποδεικνύουν την Κεφαλονιά ως την Ομηρική Ιθάκη. Μας λέει ο Οδυσσέας: «Εννιά μερόνυχτα ταξιδεύαμε, και στις δέκα άρχισε πια να ξεχωρίζει η γη της πατρίδας, και βλέπαμε, καθώς ήμα­ σταν πιο κοντά, που ανάβανε φωτιές- τότε μ' έπιασε γλυκός ύπνος όπως ήμουν κουρασμένος...» ( Οόύσσεια Κ' 28-33) Λένε, λοιπόν, οι αρμόδιοι υποστηρικτές ότι στην πορεία του ταξιδιού του Οδυσσέα για την πατρίδα του, σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνει ο Ό μηρος, μπαίνοντας στη θα­ λάσσια περιοχή μεταξύ Κεφαλονιάς και Ζακύνθου μόνο τις φωτιές και τις καμινάδες στη νότια πλευρά της Κεφαλονιάς όπου είναι οι πρόποδες του Αίνου μπορούσε να δει, ακριβώς επειδή είναι πάρα πολύ κοντά. Η δεύτερη αξιοσημείωτη παρατήρηση θέλει ιδιαίτερη προσοχή, κα­ θώς για τον γράφοντα είναι απλώς διφορούμενη. Αφού θανάτωσε τους μνηστήρες, λέει πολύ χαρακτηριστικά ο Ο δυσσέας ( Οόύσσεια Q' 353­ 355): «Τώρα, όμως, έχω έναν τρομερό φόβο στην ψυχή, μπας και τρέξουν κατά δω σε λιγάκι όλοι οι κάτοικοι της Ιθάκης και στείλουν τα μα­ ντάτα σ' όλες τις περιοχές της Κεφαλονιάς». Μ πορεί άραγε να θεωρηθεί ότι οι Κεφαλλονίτικες πολιτείες αποτε­ λούν μέρος ή και έδα φ ο ς της Ομηρικής Ιθάκης;Ίσως.Άλλωστε, γιατί να ανησυχεί να μην το μάθουν μόνο στην Κεφαλονιά κι όχι στη Ζάκυνθο ή στα γύρω νησιά; Η ΛΕΥΚΑΔΑ ΩΣ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ

Στους στίχους 21-29 της Γ ραψωδίας της Οόύσσειας και ιδιαίτερα στα λόγια του ίδιου του Οδυσσέα «χθαμαλή πανυπερτάτη ειν αλί κείται προς ζόφον» δηλαδή «κι αυτή (η Ιθάκη) χαμηλή βρίσκεται μέσ' στη θάλασσα ολωσδιόλου τελευταία προς την Δύση», αποδίδουν αρκετοί μελετητές και αρχαιολόγοι διαφορετικό νόημα. Γι' αυτούς (Μηλιαράκης, Τσιτσέλης, Ν. Παυλάτος, Ι. Λοβέρδος, 110

ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ;

Dodwell, Ameis, G. Biederman) το μικρό αυτό απόσπασμα αποτελεί ακριβή γεωγραφικό προσανατολισμό του Ομήρου για το πραγματικό στίγμα της Ιθάκης μέσα στο Ιόνιο. Προδιαγράφουν, λοιπόν, πως η Ομηρική Ιθάκη είναι η σημερινή Λευκάδα. Ος Δουλίχιο εννοούν την Κεφαλονιά, ως Σάμη λογαριάζουν τη σημερινή Ιθάκη, ενώ τέλος η Ομηρική Ζάκυνθος είναι το σημερινό ομώνυμο νησί. Κι όλα αυτά διότι ο Όμηρος τονίζει «αι δε τ' άνευθε προς ηω τ' ηελιον τε», δηλαδή «ενώ τα άλλα (νησιά σε σχέση με την Ομηρική Ιθάκη) είναι χωριστά προς την Ανατολή». Έ να πολύ σημαντικό επιχείρημα που προβάλλουν κατά αυτών που θέλουν την Κεφαλονιά ως την Ομηρική Ιθάκη βρίσκεται στην Οδύσσεια (Ξ' 335). όπου πληροφορούμαστε πως ο βασιλιάς των Οεσπρωτών έβα­ λε τον Οδυσσέα σε ένα καράβι που πήγαινε στο Δουλίχιο, «... γιατί έτυχε ένα πλοίο των Οεσπρωτών να πηγαίνει στο Δουλίχιο που κάνει τα πολλά συρτάρια». Σε αυτή την πορεία, το καράβι θα συναντούσε πρώτα την Ιθάκη για να αφήσει τον Οδυσσέα και κατόπιν να συνεχίσει για το Δουλίχιο. Κατά συνέπεια, το Δουλίχιο ήταν νοτιότερα της Ιθάκης και πρέπει να συνέπι­ πτε με την Παλλική χερσόνησο της Κεφαλονιάς, η οποία έχει μεγάλη παραγωγή σίτου. Σε όλα αυτά φαίνεται να συμφωνεί ο Παυσανίας (Ηλιακά 6,15,7), όταν μας λέει ότι «οι Παλείς, που αποτελούσαν ένα από τέσσερα τμήματα της Κεφαλληνίας, παλιότερα λέγονταν Δουλιχείς». Στην ταύτιση αυτή με την Κεφαλονιά συμφωνούν, επίσης, ο Ελάνικος μέσω του Στράβωνα, ο Ανδρών, ο Φερεκύδης. Υπάρχουν, όμως, αρκετοί αντιγνωμείς που υποστηρίζουν ότι το Δουλίχιο είναι μία από τις Εχινάδες, νοτιοανατολικά της Ιθάκης. Οστόσο, με βάση ένα σημείο της Ιλιάδας (Β' 625) που μας λέει «Όσοι ήσαν από το Δουλίχιο και απ' τα ιερά νησιά των Εχινών, που βρίσκο­ νται πέρα απ' τη θάλασσα, αντίκρυ από την'Ηλιδα, αυτών αρχηγός ήταν ο Μέγης, του Αρεως ισότιμος, ο γιος του Φυλέως» κατά έναν τρόπο «αναγκαζόμαστε» να συμφωνήσουμε πως το Δουλίχιο ήταν μέ­ ρος της Κεφαλονιάς. Έ να δεύτερο πολύ σοβαρό επιχείρημα υπέρ της Λευκάδας είναι το νησάκι που αναφέρει ο Όμηρος με το όνομα Αστερίς. Ο Dorpfeld ταυ­ τίζει την Αστερίδα με ένα νησί των Εχινάδων που λέγεται Αρκούδι. Πρόκειται για το νησάκι από το οποίο προσπάθησαν οι μνηστήρες να 111

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

δολοφονήσουν τον Τηλέμαχο όταν γύρισε από την Πύλο. Ο Όμηρος μας λεει πως η Αστερίδα είναι νότια της Ιθάκης, γεγονός που κάνει τους ερευνητές να αποκλείουν την Κεφαλονιά ως την Ομηρική Ιθάκη, διότι δεν υπάρχει τέτοιο νησί νότιά της. Αντίθετα, στα νότια της Λευκάδας-Ομηρικής Ιθάκης υπάρχει ένα νη­ σί, που σήμερα ονομάζεται Αρκούδι, το οποίο ταυτίζεται με τις περι­ γραφές που δίνει ο Όμηρος, αφού διαθέτει και ανεμοδαρμένες κορυ­ φές «επ' άκρηας ηνεμοέσσας» και διπλό λιμάνι «Λιμένες δ' ενι ναύλο­ χοι αυτή αμφίδυμοι». Άλλοι «Λευκαδιστές» θέλουν την Ομηρική Αστερίδα να ταυτίζεται με τη σημερινή Ιθάκη, την Ομηρική Σάμη με τη σημερινή Κεφαλονιά, ενώ καταλήγουν πως η Ομηρική Ιθάκη είναι η σημερινή Λευκάδα. Σε αυτό έχουν για συμπληρωματική απόδειξη τον εντοπισμό του τάφου του Οδυσσέα στη Λευκάδα, σύμφωνα με τον Κουτρουβέλη. Επιπλέον, στη Λευκάδα έχουν ανασκαφεί 33 θολωτοί βασιλικοί τάφοι με κτερίσματα, διάφορα σημαντικά ευρήματα που στηρίζουν την άποψη υπέρ της Λευ­ κάδας. Επιπλέον, υποστηρίζεται πως έχουν εντοπίσει τη χοιροσπηλιά, τη μελάνυδρος πηγή, το ιερό του Απόλλωνος και πολλά άλλα. Τέλος, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Μάριο Σιδέρη, η Λευκάδα είναι η ομηρι­ κή Ιθάκη και το αποδεικνύει με ένα αρκετά πολύπλοκο μαθηματικό τρό­ πο βασιζόμενος στα αστρονομικά στοιχεία που δίνει ο Όμηρος, σε πλα­ νητικές ευθυγραμμίσεις, σε γωνιακές αποστάσεις άστρων, ανυσματικές γωνίες. Αποκλείει, λοιπόν, με παρόμοιους υπολογισμούς τη σημερινή Ιθάκη, την Κεφαλονιά και την Κέρκυρα. Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΙΘΑΚΗ ΕΙΝΑΙ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ

Οι απόψεις που θέλουν την Κεφαλονιά ή τη Λευκάδα ως την Ομηρική Ιθάκη συνήθως συγκρούονται μεταξύ τους, αλλά δεν φαίνεται να αντι­ μάχονται την άποψη που δέχεται τη σημερινή Ιθάκη ως την Ομηρική. Ο λόγος, μάλλον, είναι πως δεν θεωρούν τα στοιχεία τους ιδιαίτερα σημα­ ντικά. Ας δούμε, όμως, τι λένε και οι «Ιθακιστές» Φίλιππος Ν. Οικονό­ μου, Παυλάτος,Άνστεντ, Ζελλ και Σλήμαν. Για άλλους, όπως ο περίφημος Γάλλος λόγιος Victor Berard, όλο το μυστικό για να εντοπίσουμε την πραγματική Ομηρική Ιθάκη, που είναι η σημερινή Ιθάκη, βρίσκεται και πάλι στην Οόύσσεια (Γ 21-29). Εκείνο που κυρίως προσδιορίζει το εν λόγω νησί είναι η λέξη αμφ ίστην πρόταση «εν 112

ΠΟΥ

β ρ ιζ

ΚΕΤμ

η

ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ;

^ΦΡημα,καιηπα-

»-γυρω) της Ιθάκης Κατά συνέπεια, απορρίπτεται ο ισχυρισμός ότι η Ομηρική Ιθάκη εί­ ναι η Λευκάδα, διότι έχει κοντά της νησιά μόνο στα ανατολικά και νό­ τια. Το ίδιο απορρίπτεται και η Κεφαλονιά, όιότι όεν έχει κανένα νησί στα δυτικά της. Ενώ η Ιθάκη έχει προς βορρά τη Λευκάδα, το Αρκού­ δι και το Μεγανήσι, ανατολικά έχει την Άτοκο και τις Εχινάδες, προς νότο έχει ένα τμήμα της Κεφαλονιάς και τη Ζάκυνθο και στα δυτικά της έχει την υπόλοιπη Κεφαλονιά. Η ταύτιση της σημερινής Ιθάκης με την Ομηρική επιβεβαιώνεται επιπλέον όταν ο Όμηρος μας μιλάει για «αμφίαλο Ιθάκη». Όπου αλς εί­ ναι η θάλασσα, με συνέπεια αμφίαλος να σημαίνει η «παράκτιος θά­ λασσα», δηλαδή θάλασσα κοντινή σε κάποια άλλη ακτή ή ακτές που σχηματίζουν τα νησιά που προαναφέραμε. 'Ενα ακόμα στοιχείο που προσδιορίζει και διασταυρώνει τα προη­ γούμενα είναι ο λεγόμενος πορθμός της ενέδρας των μνηστήρων (Δ' 671 και Ο' 29) «εν πορθμώ Ιθάκης τε Σάμοιό τε» όπου μόνο η Ιθάκη και η Κεφαλονιά ως Ομηρική Σάμη σχηματίζουν τέτοιον πορθμό, ενώ η Λευκάδα όχι. Επιπλέον, η Ιθάκη δεν έχει εύρος (ουδ' ευρεία τέτυκται), σε αντίθεση με την Κεφαλονιά και τη Λευκάδα. Όσοι παραδέχονται ότι η Ομηρική Ιθάκη δεν είναι άλλη παρά η ση­ μερινή ταυτίζουν την Αστερίδα με ένα νησάκι που βρίσκεται ανάμεσα στην Ιθάκη και στην Κεφαλονιά και λέγεται Δασκαλιό. Με αυτά τα δεδομένα, προχωρούν και στην περιγραφή του ίδιου του νησιού εσωτερικά, την οποία δίνει η Αθηνά στον Οδυσσέα: «Βέβαια, εί­ ναι πετρώδης (τρηχεία) και δεν είναι κατάλληλη για ιππασίες (ουχ ιπ­ πήλατος εστίν), ούτε πολύ φτωχική, μα ούτε απέραντες εκτάσεις έχει. Βγάζει σιτάρι άφθονο, καθώς και κρασί- βροχές πέφτουνε πάντοτε και υπάρχει περίσσια δροσιά. Καλή για να βοσκάνε γίδια και βόδια, υπάρ­ χουν και δέντρα πολυλογήτικα, κι ακόμα βρίσκονται άφθονες ποτίστρες». (Ν' 237-249) Η περιγραφή αυτή διατείνονται ότι δεν ταιριάζει ούτε με της Λευκάδας ούτε με της Κεφαλονιάς. Εξάλλου, στο νησί έχουν εντοπιστεί και οι εξής περιοχές, οι οποίες, κατά τους συμφωνούντες αρχαιολόγους, είναι εύκολο να ταυτιστούν με τις 113

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ομηρικές περιγραφές. Στον Άγιο Ανδρέα θεωρείται ότι αποβιβάστηκε ο Τηλέμαχος ερχόμενος από την Πύλο. Στο «Πέρα Πηγάδι» ή «Λιιγιά» ο Άνστεντ τοποθετεί την «Κόρακος πέτραν» και την «Κρήνην Αρεθούσης». Άλλοι τοποθετούν τα μέρη αυτά κοντά στον όρμο «Αψάλες» όπου β λ έ π ο υ ν και το δίστομο «Άντρο των Νυμφών» και κοντά εκεί τον σηκό του Εύμαιου και τα χοιροστάσιά του, ειδικά εκεί όπου οι ντόπιοι ο ν ο μ ά ζ ο υ ν « Σ χ ο λ ε ίο ν του Ομήρου». Στη θέση Παναγία Ιαρφανιώτισα, μεταξύ μεγαλολιθικών ερειπίων πιθανολογούν το αγροκήπιο του Λαέρτη. Στο ακρωτήριο «Σαρακήνικο» τοποθετούν το «Άστυ» και τον «Ερμαίον Λόφον». Στη θέση «Κρε­ μαστή» την «Τηκτήν Κρήνην» που ανασκάφηκε από τον Φίλιππο Ν. Οικο­ νόμου. Στα ερείπια τειχών των Αλαλκομενών, ο Ζελλ και ο Σλήμαν τοπο­ θετούν τα ερείπια της πόλεως του Οδυσσέα. Το λιμάνι «Βαθύ» ή ο ορμί­ σκος «Βουκέντρα» θεωρείται τόπος αποβιβάσεως του Οδυσσέα, δηλαδή το λιμάνι «Φόρκυς». Ενώ στο λιμάνι «Πόλις» τοποθετούν το ορμητήριο των μνηστήρων.Έως τώρα ανεξακρίβωτος είναι ο όρμος «Ρείθρον». Ο Παυλάτος λέει ότι η εκλογή μπορεί να γίνει μεταξύ του κόλπου Φρικών και Αφαλών. Άπειρη μελάνη έχει χυθεί για να υποστηριχτούν αυτές οι θεωρίες, κα­ θώς τα στοιχεία που παρουσιάζει η κάθε πλευρά είναι πολύ περισσότε­ ρα από αυτά που αναφέραμε συνοπτικά, στον περιορισμένο αυτό χώρο. Το παράδοξο σε όλα αυτά είναι πως όλοι οι ερευνητές που φιλοδο­ ξούν να εντοπίσουν την Ομηρική Ιθάκη αντλούν και αξιολογούν στοι­ χεία από τα δύο έπη και κυρίως από την Οόύσσεια, και θαυμάζουν και ευχαριστούν τον Όμηρο για τις πληροφορίες που τους δίνει! Πώς γίνεται όλοι αυτοί, αξιοποιώντας τα ίδια στοιχεία, να καταλή­ γουν σε διαφορετικά συμπεράσματα; Αυτό για τον γράφοντα είναι πραγματικά το μεγαλύτερο αίνιγμα. Έ να πολύ μικρό μέρος της απάντη­ σης, ίσως, βρίσκεται στο ερώτημα «αν πράγματι δεν είναι η σημερινή Ιθάκη η Ομηρική, τότε πώς απέκτησε το όνομά της;». Αυτό ενδεχομένως συνέβη διότι ο Μιλήσιος Εκαταίος (549; π.Χ.), ιστοριογράφος και χαρ­ τογράφος, έδωσε ονόματα σε διάφορους τόπους και περιοχές σύμφω­ να με τη δική του άποψη, χωρίς να επαληθευτούν από κάποιους σύγ­ χρονους του ή και μεταγενέστερους.Ίσως...

114

ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ Η ΟΜΗΡΙΚΗ ΙΘΑΚΗ;

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• • • • •

Αθανάσιος Λεκατσάς, Η Ιθάκη, 1933 Κώστας Δούκας, Το Μεγάλο Μυστικό του Ομήρου, Δωδώνη Ομηρικοί Ύμνοι, μτφ. Δ. Π. Παπαδίτσας - Ε. Λαδιά, Καρδαμίτσα, 1985 Ομήρου, Ιλιάόα, μτφ. Α. Παπαγιάννη - Ν. Σηφάκη, Πάπυρος Ομήρου, Οόύσσεια, μτφ. Γ. Δ. Ζευγώλη, Πάπυρος

• • • •

Παυσανίου, Ηλιακά, μτφ. Νικ. Παπαχατζή, Ι. Ν. Ζαχαρόπουλου, 1957 Φίλιππος Ν. Οικονόμου, Οόυσσέως Νόστος, 1937 Φίλιππος Ν.Οικονόμου, Ιθάκη η Αμφίαλος, 1938 Λεξικό Σουίόα, θύραθεν

• Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλιού

;“

^

^ ,,, , , ,, ,

11

1 5 7 3 33 142 3

π ΐριο ο ικ ό Δαυλός, τεύχη 142, 131

U5

X

Ρ

Η

Σ

Τ

Ο

Σ

Ζ.

Κ

Ω

Ν

Σ

Τ

Α

Σ

Η ΧΑΜΕΝΗ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ Αναζητώντας την Ουτοπία

Κάποτε το Αιγαίο είχε πολύ περισσότερη στεριά από όση θάλασσα. Κά­ ποτε ήταν ολόκληρη πεδιάδα. Έπειτα άρχισε το νερό να ανεβαίνει και η στεριά να γίνεται θάλασσα. Κάπου 12.000 χρόνια πριν η «εποχή των παγετώνων» έφτανε στο τέλος της. Οι πάγοι βορειότερα άρχισαν να λιώνουν, οι παγετώνες της Ευρώπης να υποχωρούν προς τα βόρεια και η στάθμη της θάλασσας να ανεβαίνει στο επίπεδο που γνωρίζουμε σή­ μερα. Πρώτα στον Ατλαντικό, αλλά και στη Μεσόγειο. Το νερό έμπαινε επί αιώνες ορμητικά από τις Ηράκλειες Στήλες (στενό Γιβραλτάρ). Εκεί που υπήρχε μια «Μέση Γη» γινόταν η Μεσόγειος θάλασσα που ξέ­ ρουμε σήμερα. Το σοκ για τους ανθρώπους της εποχής θα ήταν μεγάλο. Στην πλειο­ νότητά τους, όπως και εμείς σήμερα, θα ζούσαν σε χαμηλά υψόμετρα και κοντά στις ακτές. Ακριβώς στις περιοχές που κάλυπτε το νερό, σε όλο το μήκος των ακτών της Μεσογείου και σε όλα τα νησιά που υπήρ­ χαν και ήταν μεγαλύτερα από τα σημερινά. Αυτή η διαδικασία πιθανότατα γινόταν αργά-αργά. Οι πληθυσμοί εί­ χαν στη διάθεσή τους δεκαετίες για να αποτραβηχτούν στα υψώματα. Όμως, σε κάποια δεδομένη στιγμή τα γεγονότα, και το νερό, άρχισαν να κινούνται ορμητικά. Μέσα σε μια «κατακλυσμιαία» νύχτα ολόκληρες κατοικημένες στεριές βρέθηκαν κάτω από το νερό. 116

Η ΧΑΜΕΝΗ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

Δεν ξέρουμε αν οι άνθρωποι εκείνοι μπορούσαν να αφήσουν γραπτά μνημεία. Μέχρι σήμερα πάντως, τίποτα το αποκαλυπτικό δεν έχει βρε­ θεί. Το γεγονός του «καταποντισμού» κατοικημένης στεριάς όμως όεν είναι αστεία υπόθεση. Κάποιοι επέζησαν με τις αναμνήσεις τους και οι αναμνήσεις τους έγιναν θρύλος. 9-000 περίπου χρόνια αργότερα, γύρω στο 390 π.Χ., ο Πλάτωνας με­ τέφερε μια πληροφορία που άφησε ο Σόλωνας -από πανάρχαιες «αιγυ­ πτιακές» πηγές- για μια μεγάλη καταστροφή που «μέσα σε μια νύχτα» εξαφάνισε ένα παντοδύναμο «έθνος» της Προϊστορίας: την Ατλαντίδα. Ο Πλάτωνας περιγράφει στα έργα του Κριτίας και Τιμαίος μια νησιω­ τική χώρα, πλούσια, με ειρηνικό εμπόριο και προωθημένη γνώση, που ηγεμόνευε στις γυρω από αυτήν χώρες. Οι κάτοικοι εκείνης της χώρας βρίσκονταν σε σύγκρουση με τους Αθηναίους και τελικά νικήθηκαν από αυτούς. Κάποια στιγμή οι ηγέτες της αλλά και ο λαός «παραστράτησαν». Έγιναν αλαζόνες, διεφθαρμένοι. Τότε οι θεοί μέσα σε μια μέρα και μια νύχτα κατέστρεψαν την Ατλαντίδα με σεισμούς και πλημμύρες. Η Ατλαντίδα πέρασε στη σφαίρα του μύθου και η αναζήτηση της Ατλαντίδας άρχισε. Η Ατλαντίδα παραδοσιακά, από τις αρχαίες ακόμα πηγές που έδωσαν το έναυσμα για τη σημερινή αναζήτηση, τοποθετούνταν «πέ­ ρα από τις Ηράκλειες Στήλες», στον Ατλαντικό Ωκεανό. Άλλωστε, το ίδιο το όνομα του ωκεανού υπαινίσσεται την Ατλαντίδα. Τα δεδομένα για την αναζήτηση της Ατλαντίδας ξεκινούν πάντοτε από τις αναφορές του Πλάτωνα. Ο Πλάτωνας τοποθετεί την καταστροφή της Ατλαντίδας 9-500 χρόνια πριν από την εποχή του, άρα κάπου στο 10000 π.Χ. Πραγματικά, σήμερα ξέρουμε ότι πριν από 12.000 περίπου χρόνια, την περίοδο στην οποία ο Πλάτωνας τοποθετούσε το τέλος της Ατλαντίδας, σημειώθηκε απότομη άνοδος του επιπέδου της θάλασσας. Η Εποχή των Παγετώνων έληγε και, εξαιτίας της υγροποίησης των πάγων, το επίπεδο της θάλασσας ανέβηκε/ίσως, λοιπόν, ο θρύλος της Ατλαντί­ δας να ήταν μια μακρινή ανάμνηση εκείνου του γεγονότος, που σίγουρα θα άλλαξε πολλά στη ζωή των ανθρώπων της εποχής. Φυσικά, αρχικά όλοι εστιάστηκαν στον Ατλαντικό. Τα νησιά που σήμε­ ρα ονομάζονται Αζόρες θα μπορούσαν να είναι απομεινάρια της Ατλα­ ντίδας. Κανένα όμως σημαντικό εύρημα πολιτισμού δεν βρέθηκε εκεί. Εί­ ναι αλήθεια ότι παράξενες και άγνωστες γραφές βρέθηκαν στις δυτικές 117

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

άκρες τις Ευρώπης. Γραμμικές γραφές με σύμβολα πολύ όμοια με ση­ μερινά ελληνικά γράμματα, που χρονολογούνταν μέχρι και 12.000 χρόνια πριν.Έτσι, η Ατλαντίδα του Ατλαντικού παραμένει ακόμα ανοιχτό θέμα. Από την άλλη, σύμφωνα με πολλούς σύγχρονους ειόικούς δεν θα μπορούσε να υπάρχει ολόκληρη ήπειρος μεταξύ Ευρώπης και Αμερι­ κής. Κάποια μεγάλα νησιά ίσως, όχι όμως ήπειρος, και ο θρύλος της Ατλαντίδας μιλούσε για μεγάλη σε έκταση στεριά, όχι για νησιά. Επίσης, οι επιστήμονες απορρίπτουν την πιθανότητα ύπαρξης κάποιου μεγάλου πολιτισμού εκείνη την εποχή στην οποία τοποθετείται η Ατλαντίόα, 12.000 χρόνια πριν από εμάς. Η έλλειψη όμως κάποιων ουσιαστικών ενδείξεων πολιτισμού -κτι­ σμάτων κτλ.- ώθησε ορισμένους στο να αρχίσουν να αναζητούν την Ατλαντίδα σε άλλα σημεία από τις ακτές της Αμερικής μέχρι κάποιες περιοχές στη Μεσόγειο. Τέτοια σημεία θεωρήθηκαν η Βόρεια Αφρική από την περιοχή της Σαχάρας, η οποία κάποτε ήταν εύφορη, και δυτι­ κότερα, όπου υπάρχουν τα όρη «Ατλας». Αλλά και το Αιγαίο... Στην πράξη η αναζήτηση για να εντοπιστούν «ίχνη» της Ατλαντίδας ήταν εύκολο να ξεκινήσει. Μόλις ανακαλύπτονταν ερείπια κάτω από τη θάλασσα όλο και κάποιος ανέφερε την Ατλαντίδα. Ο Σόλωνας πληροφορήθηκε αυτή την ιστορία γύρω στον 6ο αιώνα π.Χ. Αν όλα αυτά έγιναν 9.000 χρόνια πριν από αυτόν, τότε στη δική μας χρο­ νολόγηση θα ήταν γύρω στο 9590 π.Χ. Χρονολόγηση που συμφωνεί αρ­ κετά με την άνοδο των νερών της θάλασσας στη Μεσόγειο και στον Ατλαντικό. Όμως, κατά μια απίστευτη ειρωνεία της τύχης, ένα παρόμοιο «κατακλυσμιαίο» γεγονός -μικρότερης έκτασης- συνέβη πράγματι κά­ πως παραπάνω από 900 χρόνια πριν από τον Σόλωνα.Ήταν μια έκρηξη ηφαιστείου (του ηφαιστειακού βουνού της Θήρας που είχε ύψος ίσως και 1.500 μέτρα τον καιρό της έκρηξης) που κατέστρεψε τον πολιτισμό που ήκμαζε στο Αιγαίο, προξένησε ζημιές στην Κρήτη και κατέστρεψε το μινωικό στόλο. Η Κρήτη, χωρίς στρατό, αμυντικά έργα και στόλο ήταν πια ανυπεράσπιστη. Αν όλα αυτά έγιναν 900 χρόνια πριν από αυτόν, τότε η χρονολογία θα ήταν το 15ο αιώνα π.Χ. και η καταστροφή της Θήρας κάποτε τοποθετεί­ ται μεταξύ 17ου και 15ου αιώνα. Οι ημερομηνίες με τη «διορθωμένη» από 9-000 σε 900 του Σόλωνα ταιριάζουν οριακά. 118

Η ΧΑΜΕΝΗ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

Μήπως, λοιπόν, έγινε κάποιο λάθος και ια 900 χρόνια έγιναν 9-000; Ας υποθέσουμε ότι ο Σάλωνας έκανε λάθος ή κατάλαβε λάθος το χρο­ νικό διάστημα για το οποίο τον πληροφόρησε ο Αιγύπτιος ιερέας και δεν επρόκειτο για 9-000 χρόνια αλλά για 900. Σε όποια γλώσσα κι αν έγινε η κουβέντα με τον Αιγύπτιο ιερέα, δεν θα έγινε στη μητρική γλώσσα κανε­ νός από τους δύο.Ίσως λοιπόν έγινε κάποιο λάθος στη μετάφραση. Μήπως ο θρύλος της Ατλαντίδας, ο οποίος ξεκίνησε από την Ελλάδα, εί­ ναι μια μακρινή ανάμνηση του «καταποντισμού» όλης εκείνης της Αιγιίδας στεριάς της εποχής των παγετώνων ή μήπως αφορά κάτι πιο πρό­ σφατο; Μια «Ατλαντίδα» που υπήρχε και βρισκόταν στο Αιγαίο στη ση­ μερινή Σαντορίνη και δεν ήταν καθόλου «Ατλαντίδα», αλλά ο Μινωικός πολιτισμός της Κρήτης και του Αιγαίου; Στο χώρο της Ελλάδας η Ατλαντίδα ξεκίνησε με τις απόψεις του Έλληνα αρχαιολόγου Μαρινάτου και συνεχίστηκε με την αναζήτηση της Ατλαντίδας στο Αιγαίο μέσα από τις έρευνες τοΰ πιο φημισμένου θαλάσ­ σιου εξερευνητή του περασμένου αιώνα: του Ζακ Υβ Κουστώ. Αυτός ξε­ κίνησε τις έρευνες με καταδύσεις στην περιοχή της Σαντορίνης, της οποίας τμήμα είναι γνωστό ότι καταποντίστηκε πριν από 3-700 περίπου χρόνια. Από το 1955 μέχρι την κορύφωση των ερευνών του το 1976 ο Κουστώ προσπάθησε να βρει ουσιαστικά στοιχεία που να συνδέουν την Ατλαντίδα με την καταποντισμένη Θήρα. Αν και συνάντησε αινιγματικά καταποντισμένα ευρήματα, όπως κυκλώπειες κατασκευές στη νησίδα Ζευς, αυτά δεν ήταν αρκετά. Λες και για να γίνει ακόμα πιο περίπλοκη η υπόθεση, ορισμένα από τα κυκλώπεια ευρήματα του Κουστώ στη Θήρα είναι ογκώδεις κυβικοί και παραλληλεπίπεδοι λίθοι. Αρχικά υπέθεσε ότι ήταν μέρος ενός βυθι­ σμένου μινωικού λιμανιού. Φαίνεται όμως ότι πρόκειται για πολύ παλαι­ ότερες κατασκευές που, επιπλέον, μοιάζουν πάρα πολύ με ανάλογα ευ­ ρήματα στα νησιά Μπίμινι στις Μπαχάμες του Ατλαντικού, που επίσης έχουν συσχετιστεί με την Ατλαντίδα! Η ερμηνεία του «μύθου» της Ατλαντίδας που προσφέρει η Θήρα εί­ ναι πολύ βολική για όλους. Είναι η μοναδική «υποψηφιότητα» για την Ατλαντίδα που προσφέρει ουσιαστικά και αντικειμενικά στοιχεία:Έγινε πριν από 3 -500 -3-700 χρόνια σε μια περίοδο που ταιριάζει -ορια κά - με τα 900 χρόνια πριν από το Σόλωνα. 119

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η Θήρα καταποντίστηκε στην κυριολεξία «μέσα σε μια μέρα και μια νύχτα». Δεν καταπνίγηκε από νερά που ανέβαιναν επί αιώνες. Υπήρχε σίγουρα γραφή εκείνη την εποχή και όεν είναι απίθανο να καταγράφηκε το γεγονός από Αιγυπτίους γραφείς. Εκτός από τις αναφορές του Πλάτωνα όεν υπάρχουν άλλα ουσιαστικά στοιχεία για την Ατλαντίδα. Τα αιγυπτιακά αρχεία από τα οποία ήξερε την ιστορία ο ιερέας που τη με­ τέφερε στον Σόλωνα δεν έχουν βρεθεί. Αν υπήρχαν, πιθανότατα κάηκαν μαζί με την πρώτη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας στη φωτιά που ξέσπα­ σε σε αυτήν επί Κλεοπάτρας και Ιουλίου Καίσαρα, όπου χάθηκαν τα πε­ ρισσότερα αρχεία της αρχαίας Αιγύπτου. Εκτός κι αν ερμηνεύουμε λανθασμένα τα γεγονότα. Γιατί αιγυπτια­ κά αρχεία που μιλούν για την καταστροφή ενός θαλάσσιου πολιτισμού «δυτικά» της Αιγύπτου υπάρχουν. Είναι εκείνα που μιλούν για την Κρή­ τη. Σύμφωνα με αιγυπτιακές αναφορές υπήρχε το νησιωτικό βασίλειο της Κεφτιού, που ηγεμόνευε στις χώρες δυτικά της Αιγύπτου (Ελλάδα, Λιβύη και πέρα). Η Κεφτιού είναι γνωστό πως ήταν η Κρήτη (αν και ορισμένες φορές υπονοείται και η Κύπρος). Οι άνθρωποι της Κεφτιού (σε ορισμένες πηγές οι «Πελεσχέθ της Καφθώρ» - οι Πελασγοί της Κρήτης!) εμπορεύονταν ελεφαντόδοντο, χαλκό και υφάσματα και κυ­ ριαρχούσαν στη θάλασσα. Έπειτα μια μέρα χάθηκαν λόγω μιας κατα­ στροφής. Μήπως ο Πλάτωνας και ο Σόλωνας μεταφέρουν αυτές τις αιγυπτια­ κές πηγές και τις συγχέουν με άλλες διηγήσεις; Οι Αιγύπτιοι αναφέρονταν στη χώρα των Κεφτιού (Κρητών) ως «η χώ­ ρα των στηλών που συγκροτούν τον ουρανό». Και ο Άτλας του θρύλου ήταν ο Τιτάνας που κρατούσε τον Ουρανό. Μήπως κάπου μπερδεύτηκαν όλα αυτά και έγινε η Κρήτη Ατλαντίδα; Ο Πλάτωνας μιλά για μια χώρα στη Δύση, αλλά για τους Αιγυπτίους η Κρήτη είναι κάπως δυτικά. Επίσης, οι περιγραφές ενός κυκλικού νησιού δίνουν της εικόνα της Στρογγύλης, του νησιού του ηφαιστείου της Οήρας. Σχεδόν κάθε χαρακτηριστικό των Ατλάντων ταιριάζει και στους Κρήτες: πλούτος, εμπόριο, τέχνες και τεχνολογία, ειρηνική ζωή, θαλασσοκρατεία. ΟΓΑτλαντες είχαν εξωτικά ζώα. Το ίδιο και οι Μινωίτες, όπως φαίνεται στις τοιχογραφίες. Είχαν ακόμα ταύρους στους ναούς. Και οι Κρήτες είχαν ταύρους και ταυρομαχίες. Η καταστροφή ήρθε πραγματικά 120

Η ΧΑΜΕΝΗ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ

σε μια μέρα και μια νύχτα από ηφαιστειακή έκρηξη. Όπως και στην Ατλαντίόα του Πλάτωνα μόνο κάτι νησάκια μείνανε. Η Ατλαντίόα ήταν πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες, αλλά και στις Κυ­ κλάδες υπήρχαν «Στήλες του Ηρακλή». ΟΓΑτλαντες, ακόμα, μοιάζουν σε ορισμένα σημεία με τους «ανθρώ­ πους της θάλασσας» που ανατάραξαν το πολιτικό και στρατιωτικό σκηνι­ κό της νότιας και ανατολικής Μεσογείου γύρω στην εποχή της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας. Η διήγηση για την Ατλαντίδα μιλά για λευκά, κόκκινα και μαύρα πε­ τρώματα. Σήμερα ξεχωρίζουν στην Κρήτη οι μαύρες πέτρες παντού, το κόκκινο χώμα στο Ακρωτήρι και οι λευκοί βράχοι αλλού. Η νήσος που καταποντίστηκε, η σημερινή «Στρογγύλη», μοιάζει να εί­ χε το κυκλικό σχήμα της θρυλικής Ατλαντίδας που παρουσιάζει ο Πλά­ τωνας. Η Μινωική εξουσία βρισκόταν σε σύγκρουση με τους Έλληνες της στεριάς και ιδιαίτερα με τους Αθηναίους. Το ίδιο και η Ατλαντίδα. Η Αθή­ να και η Ελλάδα είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται και να αποκτούν κά­ ποια «εθνική» συνείδηση και όντως βρίσκονταν σε σύγκρουση με τους «Άτλαντες» της Θήρας: τους Μινωίτες. Η περιγραφή του χαμού που προκλήθηκε σε μια μέρα και μια νύχτα ταιριάζει πολύ καλά με το τέλος του Αιγιακού και Μινωικού πολιτισμού. Αυτό που ήρθε 900 χρόνια πριν από τον Σόλωνα και όχι 9-000. Να έγινε κάποιο λάθος; Γίνεται όμως τέτοιο λάθος; Οι διηγήσεις για την Κρήτη και τον Μίνωα ήταν γνωστές στον Πλάτω­ να. Πώς δεν κατάλαβε ότι ήταν το ίδιο μέρος με την «Ατλαντίδα»; Η Ατλαντίδα του Πλάτωνα ήταν μεγάλη και πανίσχυρη. Ηγεμόνευε μέ­ χρι την Ιταλία. Τέτοια δεδομένα δεν ταιριάζουν με την καλλιτεχνική και φιλήσυχη ζωή που δείχνουν τα ευρήματα στη Σαντορίνη: πολλές σκηνές ειρηνικής διαβίωσης και ελάχιστες σκηνές μάχης και πολέμων. Η Θήρα καταστράφηκε από ηφαίστειο (που προκάλεσε σεισμούς και καταποντι­ σμό). Θ Πλάτωνας μιλά για σεισμούς και πλημμύρες στην Ατλαντίδα, αλ­ λά όχι για ηφαίστειο. Ακόμα, το όνομα «Ατλαντίδα» στην ουσία σημαίνει «Γη του Ατλαντι­ κού» - όπως ακριβώς «Μεσόγειος» είναι η «Μέση Γη». Τολμώ να υπο­ θέσω ότι σε κάποια γλώσσα του παρελθόντος η «Άτλα» ή «Άτλας» σήμαι­ νε τη Δύση, και η Ατλαντίδα, η Γη της Δύσης, αναφερόταν σε σύμπλεγμα 121

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

μεγάλων νησιών που βρισκόταν δυτικά της Ευρώπης και της Αφρικής. Αν και δεν είναι συμπαγή τα στοιχεία ανάλογα με τις αναφορές του Πλάτωνα, υπάρχουν διηγήσεις σε περιοχές και στις δυο πλευρές του Ατλαντικού που μιλούν με διαφορετικούς βαθμούς αξιοπιστίας και πα­ ραφθοράς για στεριά στον Ατλαντικό. Πάντοτε με μια λέξη που θυμίζει το «Ατλα»: Άζλα ή κάτι παρόμοιο. Ίσως τελικά να υπήρχαν δύο ή περισσότερες καταστροφές, οι οποίες «ενώθηκαν» μέσα στα χρόνια στο θρύλο της Ατλαντίδας. Γιατί η άνοδος των υδάτων σε Ατλαντικό και Μεσόγειο 12.000 χρόνια πριν είναι γεγο­ νός. Το ίδιο και η καταστροφή της στεριάς στο Αιγαίο εκείνη τη μακρινή εποχή. Το ίδιο και η καταστροφή της Θήρας και του Μινωικού πολιτι­ σμού αργότερα. Οι Άτλαντες του θρύλου και του Πλάτωνα μοιάζουν να ζωντανεύουν τις ιστορίες του Τόλκιν για τη Μέση Γη και τα Ξωτικά:'Ερχονταν από «δυ­ τικά νησιά» σε μια «Μέση Γη», που πράγματι υπήρχε κατά την εποχή των παγετώνων και που σήμερα ταιριαστά ονομάζουμε «Μεσόγειο» θάλασσα. Στο θρύλο της Ατλαντίδας υπάρχουν ακόμα πολλά άγνωστα στοιχεία και πολλοί αστάθμητοι παράγοντες. Πιστεύω ότι αν ποτέ γίνουν γνωστά τα πραγματικά γεγονότα που κρύβει ο θρύλος, θα εκπλαγούμε όσο δεν φανταζόμαστε.

122

Σ

Τ

Ε

Λ

I

Ν

Α

Μ

Α

ΔΙΣΠΗΛΙΟ

Ρ

Γ

6

0

Α

0

Ρ

0

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

π.Χ.

Η Παράξενη Ιστορία των Ανθρώπων της Λίμνης

Το 1932 ήταν χρονιά ξηρασίας. Η στάθμη της λίμνης της Καστοριάς είχε κατέβει πολύ, σχεδόν ένα μέτρο. Αυτό το τυχαίο γεγονός οδήγησε τον καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αντώνη Κεραμόπουλο, στην τοποθέτηση πασάλων στην όχθη της λίμνης κοντά στην κοινότητα Δισπηλιού. Ό καθηγητής αναγνώρισε αμέσως τα ίχνη ενός πασσαλόπηκτου λιμναίου οικισμού, που παρέμεινε επί αιώνες θαμ­ μένος κάτω από τη λάσπη και τα νερά, ξεχασμένος ακόμη και από την προφορική παράδοση, τους θρύλους που επιμένουν να κρατούν σε πεί­ σμα του χρόνου «ζωντανά» τα γεγονότα από γενιά σε γενιά. Τα ευρήματα, που συγκεντρώθηκαν -κυρίως λίθινα εργαλεία- έπειτα από σύντομη επιφανειακή έρευνα και μια ανασκαφή μικρής έκτασης, επιβεβαίωσαν την άποψη του Κεραμόπουλου για τη σπουδαιότητα της ανακάλυψης και βοήθησαν στη χρονολόγηση. Αρκετά χρόνια μετά το 1964 το φαινόμενο της ξηρασίας επαναλήφθηκε και οι πάσσαλοι βγήκαν ξανά έξω από το νερό. Δόθηκε, λοιπόν, μια λαμπρή ευκαιρία για την τοπογράφηση της περιοχής, την οποία έκανε ο Νικόλαος Μουτσόπουλος, καθηγητής της Αρχιτεκτονικής του Α.Π.Θ., που την εποχή εκείνη μελε­ τούσε στην περιοχή της Καστοριάς ρωμαϊκά και βυζαντινά μνημεία. Από το 1992 , 60 δηλαδή χρόνια μετά τον πρώτο εντοπισμό του οικισμού από τον Κεραμόπουλο, ξεκίνησε συστηματική ανασκαφή με επικεφαλής αυτή 123

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

τη φορά τον καθηγητή της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ., Γιώρ­ γο Χουρμουζιάδη. Ο χώρος των ανασκαφών -το νησάκι όπως το αποκαλούν οι ντόπιοιβρίσκεται απέναντι από την πόλη της Καστοριάς, στις όχθες της ομώνυ­ μης λίμνης σε πολύ μικρή απόσταση από το χωριό Δισπηλιό. Οροθετείται από την εκκλησία της Ανάληψης, το φυσικό όριο της λίμνης που ενισχύεται από πυκνή δενδροστοιχία και από ίχνη αρχαίου τείχους, που αποδίδεται στον Αρχέλαο. Ο Γιώργος Χουρμουζιάδης, που ουσιαστικά συνέδεσε μέρος της ακα­ δημαϊκής του καριέρας με τις ανασκαφές στο νεολιθικό οικισμό του Δισπηλιού, ήταν ουσιαστικά ο άνθρωπος που οραματίστηκε και έκανε πρά­ ξη την επαναλειτουργία -κατά μια ευρύτερη έννοια - του νεολιθικού πα­ ραλίμνιου χωριού 6.500 σχεδόν χρόνια μετά, δημιουργώντας ένα υπαί­ θριο μουσείο στο φυσικό του χώρο, γεγονός πρωτοποριακό για τον ελ­ ληνικό χώρο, ακόμη και με τα δεδομένα του 20ού αιώνα. «Η πρώτη μας χρονιά στο Δισπηλιό, το 1992, ήταν δοκιμαστική. Θέλα­ με να εξακριβώσουμε την... υποψία ότι το “νησί” είναι μια πολιτισμική επίχωση και όχι ένα τεχνητό εξόρυμα, όπως υποστήριξε αρχικά ο Κεραμόπουλος. Στη συνέχεια, οι ανασκαφές του 1993-94 αλλά και του 1995 εντάχθηκαν στη στρατηγική που αφορούσε την εξέταση ενοτήτων οργά­ νωσης χώρου οικονομίας και ιδεολογίας», τονίζει ο καθηγητής. ΤΡΙΑ ΠΑΡΑΞΕΝΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ

Μπορεί η περίφημη ξύλινη πλάκα του Δισπηλιού με τα πρώτα σημάδια γραφής να έχει μέχρι σήμερα κεντρίσει το ενδιαφέρον της επιστημονι­ κής κοινότητας αλλά και της κοινής γνώμης, ωστόσο για τον Χουρμου­ ζιάόη ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα του οικισμού είναι μέχρι σή­ μερα η φλογέρα. «Η πρώτη φλογέρα που βρέθηκε το 1995 ήταν φτιαγμένη από κόκαλο αιγοπροβάτου. Η κατασκευή της είναι τέλεια. Η τεχνική που χρησιμοποι­ ήθηκε για την κατασκευή του οργάνου είναι άψογη από κάθε άποψη, γ ε­ γονός που μας κάνει να συμπεραίνουμε ότι ο νεολιθικός άνθρωπος κά­ θε άλλο παρά πρωτόγονος, δηλαδή πολιτισμικά ανώριμος, ήταν. Στη συ­ νέχεια ανακαλύφθηκαν ακόμη δύο φλογέρες, γεγονός που ενισχύει όλα τα παραπάνω και αποδεικνύει ότι οι άνθρωποι του οικισμού είχαν βρει 124

ΔΙΣΠΗΛΙΟ 6000 π.Χ.

τρόπους να διασκεδάζουν και να επικοινωνούν μεταξύ τους. Συνηθίζω να λέω ότι οι άνθρωποι αϋτής της περιόδου δεν χρησιμοποιούσαν τίποτε περιττό. Όλα όσα κατασκεύαζαν, όλα όσα είχαν στο σπίτι τους τούς χρη­ σίμευαν άμεσα για την επιβίωσή τους. Σήμερα έχουμε απομακρυνθεί πολύ από αυτή τη λογική.Έχουμε πάψει να είμαστε τόσο πρακτικοί. Κι όμως αυτή η φλογέρα, τα χρώματα με τα οποία φαίνεται ότι έβαφαν τα σπίτια τους ορισμένοι από τους κατοίκους του οικισμού, η κατασκευή κο­ σμημάτων, όλα αυτά δείχνουν πως ήδη στην 6η χιλιετία π.Χ. ο άνθρωπος είχε ήδη περάσει στη δεύτερη φάση: αναζητούσε τρόπους να ομορφύνει το χώρο του. Γι' αυτόν το λόγο η φλογέρα που ανακαλύψαμε είναι τόσο σημαντική», δηλώνει ο κ. Χουρμουζιάδης. ΕΝΑ ΠΡΩΤΟ ΔΕΙΓΜΑ ΓΡΑΦΗΣ

Η ξύλινη επιγραφή του Δισπηλιού, σημαντικό μέρος της οποίας χάθηκε λόγω της φθοράς που έχει υποστεί από το χρόνο αλλά και λόγω της ελ­ λιπούς συντήρησης του ευαίσθητου αυτού αντικειμένου, θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα της περιοχής, ακριβώς επειδή αποδει­ κνύει ότι υπήρχε γραφή ακόμη και το 6000 π.Χ. Σύμφωνα με τη χρονολόγηση που έγινε με τη μέθοδο του άνθρακα 14, η επιγραφή είναι του 5250 π.Χ., γεγονός που ανατρέπει όλα τα μέχρι τώ­ ρα δεδομένα για την ανακάλυψη της γραφής. Ι α γραμμικά σχήματα της επιγραφής έχουν κάποια ομοιότητα με αυτά της Γραμμικής Α', ωστόσο οι αρχαιολόγοι αδυνατούν προς το παρόν να τα αποκωδικοποιήσουν. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται τόσο για κάποιο σύστημα γρα­ φής αλλά περισσότερο για έναν κώδικα, ένα μήνυμα που άφηναν οι άνθρωποι, προκειμένου να επικοινωνήσουν για ένα σημαντικό θέμα. Ακόμη και αυτή η συμπυκνωμένη γλώσσα είναι πολύ ισχυρή, πολύ πιο ουσιαστική από οποιοδήποτε άλλο γραπτό μνημείο και μας αποδεικνύ­ ει ότι κατά τη Νεολιθική εποχή υπήρχε στον ελληνικό χώρο ένα είδος γραπτής επικοινωνίας. Το γεγονός αυτό ανατρέπει όλα όσα γνωρίζαμε για τη μεταφορά του Φοινικικού αλφαβήτου στον ελληνικό χώρο, εκτι­ μούν τώρα οι επιστήμονες. «Αν ορίσουμε τη γραφή με το συμβατικό φιλολογικό τρόπο ως σύστη­ μα γραμματικό και συντακτικό, τότε όχι, δεν έχουμε μια πρώτη γραφή. Όμως, ίσως είναι πλέον καιρός να αναθεωρήσουμε την άποψη αυτή, για­ τί δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι μια καρδιά χαραγμένη σε 125

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

δένδρο είναι μήνυμα. Άρα, και εδώ έχουμε ένα σαφές μήνυμα. Ο άν­ θρωπος πολύ νωρίς επινόησε πρακτικές που η ουσία τους δεν έχει αλλά­ ξει μέχρι σήμερα. Απλώς η τεχνολογία διευκολύνει τα πράγματα. Το βα­ σικό μέλημα των ανθρώπων που έμεναν στον οικισμό ήταν η επιβίωσή τους. Οι κατευθύνσεις τους ήταν τροφοπρομηθευτικές. Τα ευρήματα συ­ μπληρώνουν την εικόνα ενός γεωργοκτηνοτροφικού οικισμού, όμως, όπως προανέφερα, τα ίχνη χρωμάτων πάνω σε επιχρίσματα σπιτιών και η διακόσμηση στα αγγεία ξεπερνούν την απλή προσπάθεια επιβίωσης. »Για να θυμηθούμε τον Μαρξ στα χειρόγραφα του 1844: “Ο άνθρωπος όταν χορτάσει, αρχίζει να παράγει πολιτισμό με τους κανόνες της ομορ­ φιάς και της ελευθερίας”. Εκείνο που πρέπει να γίνει τώρα από πλευράς αρχαιολογικής ερμηνείας είναι ο συσχετισμός των μηνυμάτων με τα πρόσωπα.Ένας μεγάλος αριθμός ευρημάτων έχουν πάνω τους χαράξεις που θα μπορούσαν να είναι μηνύματα που έχουν άμεση σχέση με πρόσωπα που έχουν υπάρξει. Τα πρόσωπα έχουν το κλειδί, όχι τα ευρήματα», κα­ ταλήγει ο καθηγητής. Εκτός από τα παραπάνω, ιδιαίτερα σημαντικό όσο και παράξενο θε­ ωρείται και ένα ειδώλιο που βρέθηκε στον οικισμό. Εκείνο που εντυπω­ σιάζει στο μικροσκοπικό αυτό αγαλματίδιο είναι η στάση του άνδρα που αναπαριστάνει. Ο κ. Χουρμουζιάδης, αν και είναι επιφυλακτικός στις εκτιμήσεις του, θεωρεί ότι προφανώς πρόκειται για έναν άνδρα που απεικονίζεται σε τελετουργική στάση. Ο άνδρας φαίνεται με την πρώτη ματιά να έχει κύφωση και να κάθε­ ται σε μια ιδιαίτερα περίεργη στάση. Τα δυο του πόδια είναι κομμένα στο ύψος των γονάτων, το αριστερό του χέρι καλύπτει την ήβη του και το δε­ ξί του ακουμπά την πλάτη στον κόκκυγα. «Δεν μπορούμε να συμπεράνουμε ακόμη με βεβαιότητα εάν πρόκειται για πορτρέτο, για απεικόνιση της πιθανής φυσικής δυσπλασίας του άνδρα ή για υπέρβαση της πραγ­ ματικότητας», επισημαίνουν οι αρχαιολόγοι. Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο για τη δραστηριότητα των ατόμων που έζησαν στο νεολιθικό οικισμό είναι και οι ενδείξεις που υπάρχουν για πιθανές σχέσεις του με άλλες περιοχές του ελλαδικού -όπως ονο­ μάστηκε μετέπειτα- χώρου. Τα κομμάτια των αγγείων που βρέθηκαν σε ένα γεωγραφικό τόξο που ορίζεται από τη Θεσσαλία και το Δισπηλιό και φθάνει μέχρι τις Δαλματικές ακτές μέσω του Αλιάκμονα αποδεικνυουν ότι υπήρχε 126

ΔΙΣΠΗΛΙΟ 6000 π.Χ.

σχέση αμοιβαίας ανταλλαγής ανάμεσα στις περιοχές αυτές. Το Δισπηλιό είναι κομβικό σημείο, όχι απλώς ενδιάμεσος σταθμός όπου ξαπόσταιναν για λίγο οι νομάδες της ευρύτερης περιοχής. Είναι ένα σημαντικό σημείο που διαμορφώνει το χαρακτήρα αυτής της διακίνη­ σης και παίζει αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη των πολιτιστικών προϊόντων της Νεολιθικής περιόδου. ΑΛΛΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ

Στον οικισμό του Δισπηλιού, που απέχει μόλις οκτώ χιλιόμετρα από την πόλη της Καστοριάς και συνέχισε να ανασκάπτεται μέχρι πρόσφατα, έχουν εντοπιστεί και άλλα ενδιαφέροντα ευρήματα. Τα απομεινάρια ζώ­ ων αλλά και σπόρων από το παρελθόν μάς δείχνουν ότι στον οικισμό λάμβαναν χώρα όλες οι δραστηριότητες: καλλιέργεια της γης και συλ­ λογή σπόρων, εξημέρωση ζώων, κυνήγι αλλά και ψάρεμα. Ο άνθρωπος της Νεολιθικής εποχής ήταν πολύ πιο προηγμένος πολι­ τισμικά από ό,τι αρχικά πιστευόταν. Έμενε σε πασσαλόπηκτα σπίτια, τα οποία στα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ. είχε βρει τρόπο να κατασκευάσει στηρίζοντάς τα μέσα στο νερό δημιουργώντας, μάλιστα, ένα σύστημα επικοινωνίας μεταξύ τους. Τα σπίτια ήταν κατασκευασμένα από πηλό, καλάμια αλλά και ξύλο, ενώ ήταν τοποθετημένα σε ειδικές «πλατφόρ­ μες» πάνω από το νερό της λίμνης. Ο άνθρωπος του Δισπηλιού μιμήθηκε τους κάστορες της λίμνης, που από ένστικτο γνώριζαν πώς να φτιάξουν τις φωλιές τους. Προχώρησε όμως ακόμη περισσότερο. Στον ανοιχτό χώρο μπροστά από το... συ­ γκρότημα των πασσαλόπηκτων σπιτιών δημιούργησε μια εστία φωτιάς, την οποία κάλυψε με πηλό φτιάχνοντας έτσι τον πρώτο φούρνο! Στην περιοχή του οικισμού, που καλύπτει περίπου 150.000 τ.μ., βρέ­ θηκαν ακόμη εκατοντάδες εργαλεία που φτιάχτηκαν από κόκαλα ζώων ή μεγάλων ψαριών και από επεξεργασμένο ξύλο ή πέτρα. Ευρήματα της ίδιας περιοχής μάς δείχνουν ότι οι άνθρωποι της ύστερης Νεολιθι­ κής εποχής είχαν αναπτύξει ιδιαίτερες ικανότητες, αφού είχαν προ­ χωρήσει στην κατασκευή ενδυμάτων με την πρωτογενή έστω επεξερ­ γασία μαλλιού, στην κατασκευή πήλινων σκευών που χρησιμοποιού­ νταν όχι μόνο για διακοσμητικούς ή αποθηκευτικούς σκοπούς αλλά και στο μαγείρεμα -άντεχαν δηλαδή στη φωτιά- στην κατασκευή κοσμημά­ των και μουσικών οργάνων. Ό λες αυτές οι δραστηριότητες δείχνουν 127

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ότι υπήρχε ένα συγκεκριμένο πολιτιστικό σύστημα στην περιοχή. Πολύ εντυπωσιακές είναι και οι ξύλινες πλάβες, ένα είδος πιρόγας που χρησιμοποιούσαν προφανώς οι κάτοικοι του οικισμού για να ψα­ ρεύουν στη λίμνη. Μέχρι σήμερα, χιλιετηρίδες μετά την εποχή του Νεο­ λιθικού οικισμού του Δισπηλιού, οι κάτοικοι της Καστοριάς ψαρεύουν στην ομώνυμη λίμνη με τον ίδιο τρόπο. Αυτός ο μοναδικός στο είδος του νεολιθικός οικισμός, ο πιο παλιός που έχει εντοπιστεί με οργανωμένη μορφή στην περιοχή της ευρύτερης Βαλκανικής Χερσονήσου, παίρνει ξανά ζωή με ένα διαφορετικό τρόπο, αυτόν της αναπαράστασης. Λίγο πιο μακριά από την πόλη της Καστοριάς, στο σημερινό επίσης παραλίμνιο χωριό Δισπηλιό, βρίσκεται το πρώτο οργανωμένο υπαίθριο Μουσείο με ευρήματα από τη Νεολιθική εποχή. «Πιστεύω ότι το υλικό της αρχαιολογικής ανασκαφής δεν πρέπει να παραμένει “ιδιοκτησία" των αρχαιολόγων», διευκρινίζει ο επικεφαλής του ανασκαφικού έργου αλλά και πρωτεργάτης της δημιουργίας υπαί­ θριου Μουσείου στο Δισπηλιό, Γιώργος Χουρμουζιάδης. Ο λιμναίος οικισμός δίνει σήμερα μια μοναδική δυνατότητα δημιουρ­ γίας ενός ελκυστικού συνόλου. Το μουσείο είναι ενεργό και όχι παθητι­ κό κομμάτι ενός ευρύτερου χώρου στον οποίο έζησαν, αγαπήθηκαν και δημιούργησαν άνθρωποι 6.000 χρόνια πριν... Τώρα, στον ίδιο χώρο ειδικοί αλλά και το ευρύ κοινό ανακαλύπτουν μέρος του τρόπου ζωής των προγόνων μας. Ταυτόχρονα -και αυτό είναι το πιο σημαντικό- καταρρίπτονται πρότυπα, μύθοι και θεωρίες, σύμφω­ να με τις οποίες οι άνθρωποι της Προϊστορικής περιόδου, οι Αρχάνθρω­ ποι, ήταν ανθρωποειδή που μόλις είχαν κατακτήσει την όρθια στάση, ενώ στη συμπεριφορά τους έμοιαζαν περισσότερο με χιμπατζήδες... Τώρα όλα τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι ο άνθρωπος της Νεολιθικής περιόδου είχε κατακτήσει μεγάλο κομμάτι της εξέλιξής του, καθώς η γνώση του προχωρούσε με ταχείς ρυθμούς και ο πολιτισμός του γινόταν όλο και πιο σύνθετος. Πολλοί μάλιστα επιστήμονες ισχυρίζονται τώρα ότι η ταχύτητα της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους σε εκείνα τα πρώτα χρόνια της Ιστο­ ρίας του ήταν πολύ μεγαλύτερη από τη σημερινή...

128

ΔΙΣΠΗΛΙΟ 6000 π.Χ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ

• Περιοδικό Έψιλον, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Οκτώβριος 1995 • Συνέντευξη Γιώργου Χουρμουζιάδη στο Συμπόσιο για το ανασκαφικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, Μάρτιος 2004 • http://www.dispilio.gr

129

Σ

Τ

Ε

Λ

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

ΚΩΔΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

«Τα μηνύματα του Δισπηλιού, οι κώδικες επικοινωνίας της Νεολιθικής εποχής, είναι, όπως και το άγαλμα του Δία στο Δίον, ένα πολιτισμικό φαι­ νόμενο», ισχυρίζεται ο καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ., Γ. Χουρμουζιάδης. Οι σχετικές με το νεολιθικό οικισμό του Δισπηλιού πληροφορίες μπο­ ρούν να ενταχθούν σε δύο διαφορετικές θεωρίες που προκύπτουν από την αρχαιολογική έρευνα, εξηγεί ο καθηγητής: «Η πρώτη είναι η θεωρία της Γεωμετρικής Επανάστασης και η δεύτερη της Τριγωνικό-γεωμετρικής Αλφαβήτου. Πολλά γεωμετρικά σημεία επινοήθηκαν αρχικά από το Homo sapiens στη Μέση και Ανώτερη παλαιολιθική γεωμετρική επανά­ σταση, η οποία έλαβε χώρα πριν από τη νεολιθική επανάσταση. Υπάρχει, προφανώς, σχέση ανάμεσα στα γεωμετρικά σχήματα και στους ποσοτι­ κούς και ποιοτικούς συσχετισμούς τους». Το πρώτο αλφάβητο που επινοεί ο Homo sapiens προσπαθεί να αποτυπώσει τη γεωμετρική γραφή. Αυτό συμβαίνει στην Ανώτερη Παλαιολι­ θική και Νεολιθική περίοδο. Ο Homo sapiens γνώριζε, όπως φαίνεται, να χρησιμοποιεί το γωνιώδες αλφάβητο: Το «V» προσανατολισμένο 130

Κ2ΔΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

προς τα πάνω και προς τα κάτω... Αυτή η σχέση αποτυπώνεται και στην εγχάρακτη πλάκα του 28000 π.Χ., που βρέθηκε στην πόλη Μίτο της Ρου­ μανίας. Πρόκειται για μια πλάκα στην κορυφή της οποίας υπάρχει εγ­ χάρακτο το σύμβολο της σπείρας, σύμβολο που χρησιμοποιούμε σήμερα για να ορίσουμε το Σύμπαν. Υπάρχει, επίσης, χαραγμένο και ένα «V» που χωρίζει πς περιοχές της επιφάνειας σε πάνω και κάτω, αλλά και σε εννέα διαφορετικές οριζόντιες γραμμές που βρίσκονται στο πλάι. «Ο Homo sapiens γνώριζε τις έννοιες πάνω και κάτω ως παραγω­ γικές σημασίες της ανάπτυξης ενός χώρου. Σημασίες χωρικές και κοινωνικές. Γνώριζε τη δύναμη δράσης γωνίας και τους αριθμούς από το 1 έως το 9· Τα ευρήματα αρχίζουν με την ανακάλυψη της γεωμε­ τρικής διακόσμησης», τόνισε στη διάρκεια πρόσφατου αρχαιολογικού Συμποσίου για τα ευρήματα της Μακεδονίας και της Θράκης ο κ. Χουρμουζιάδης. ΠΡΩΤΗ ΓΡΑΦΗ ΠΑΝΩ ΣΕ ΒΡΑΧΟΥΣ

«Οι πολιτισμοί που εξαφανίζονται αφήνουν πίσω τους ίχνη που προκα­ λούν την περιέργειά μας», λέει ο σπηλαιοερευνητής Κώστας Ατακτίδης, που, εξερευνώντας τη Βόρεια Ελλάδα, έχει εντοπίσει μερικά από τα πιο παράξενα σύμβολα μιας πρώτης άγνωστης γραφής ανθρώπων που πι­ θανόν έζησαν για λίγο διάστημα σε αυτόν τον τόπο. «Η γραφή πάνω σε βράχους χωρίζεται σε δύο είδη. Υπάρχουν δηλα­ δή βραχογραφήματα, που είναι γραμμένα με χρώμα, και τα εγχάρακτα, που γίνονται με αιχμηρό αντικείμενο. Αυτή είναι η βασική διάκρισή τους», εξηγούν οι επιστήμονες που ασχολήθηκαν με το θέμα. Γεωμετρικές φιγούρες και τροχοί χωρισμένοι σε τομείς και ημικύ­ κλια, πλοία με πανιά αλλά και γραμμές η μια πίσω ή δίπλα από την άλλη, είναι μερικά μόνο από τα ενδιαφέροντα γραφήματα που εντοπίστηκαν από τον Ινδό καθηγητή Μίσρα στο χωριό Φωλεά Καβάλας. Στους Φιλίπ­ πους, στο Ζυγό αλλά και στο Κρυονέρι μπορεί κανείς πάνω στο σκληρό αλλά λείο στην επιφάνεια βράχο να διακρίνει, ακόμη και σήμερα, σχέ­ δια ανθρώπων που κυνηγούν καβάλα σε άλογα ή σκοτώνουν προφανώς κάποιο ζώο χρησιμοποιώντας τα βέλη τους. Οι ανακαλύψεις των βραχογραφιών της Φωλεάς καθώς και η έρευ­ να που πραγματοποιήθηκε από τον καθηγητή Μίσρα έδειξαν ότι οι βρα­ χογραφίες γενικότερα της Κεντρικής Μακεδονίας -αφού εντοπίστηκαν 131

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

και αλλού- συνδέονται με την παρουσία φυλών που έζησαν σε ένα κά­ πως υψηλό για την περίοδο εκείνη επίπεδο πολιτισμού. ΜΥΣΤΙΚΟΙ ΚΩΔΙΚΕΣ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ

Το σύμβολο της σπείρας και του κύκλου πιθανότατα συνδέεται με τη λα­ τρεία του'Ηλιου και έχει αποτυπωθεί σε βράχους στην Ασπροβάλτα Θεσ­ σαλονίκης αλλά και στην περιοχή Μοναστήρι Κίρκης-Άβαντα στη Θρά­ κη. Πρόκειται για πολύπλοκα αστρονομικά σύμβολα ή για κάποιες πρώ­ τες προσπάθειες του ανθρώπου να δημιουργήσει ένα σύστημα γραφής; Στην περιοχή της Καβάλας, βραχογραφήματα παρουσιάζουν εμφα­ νείς ομοιότητες με τα εγχάρακτα σύμβολα στην περίφημη ξύλινη πλάκα του Δισπηλιού, η οποία χρονολογήθηκε γύρω στο 5250 π.Χ. Πολλοί πι­ στεύουν ότι έχουμε στην περιοχή της Μακεδονίας τα πρώτα είδη γρα­ φής ή έστω ενός γραπτού κώδικα, γεγονός που μπορεί να είναι ακόμη πιο σημαντικό από την ίδια τη γραφή. Η σύγκριση, μάλιστα, που έχει επιχειρηθεί ανάμεσα στα βραχικά σύμβολα της περιοχής Φωλεάς Καβάλας και σε εκείνα του χωριού Ασφέντου Κρήτης είναι παραπάνω από εντυπωσιακή, διότι οδηγεί αβίαστα στο συμπέρασμα ότι ο τρόπος σχεδιασμού αλλά και τα θέμα­ τα της αναπαράστασης ταυτίζονται. Σε μια ανακοίνωσή του στις αρχές της δεκαετίας του '90 ο Κώστας Ατακτίδης αναφέρει γύρω από το θέ­ μα τα εξής: «Στο χωριό Ασφέντου και στη Φωλεά της Καβάλας υπάρ­ χουν αρκετές ομοιότητες κοινή πιθανόν πολιτιστική συγγένεια και ίσως κοινή φυλετική καταγωγή των πληθυσμών που δημιούργησαν αυ­ τά τα εγχάρακτα σχέδια: • Το χωριό Ασφέντου όπως αυτό της Φωλεάς βρίσκεται κοντά στη θά­ λασσα και συγκεκριμένα είναι χτισμένο έτσι ώστε τα σπίτια να «βλέ­ πουν» τη θάλασσα. • Οι βραχογραφίες και στα δύο χωριά βρίσκονται χαραγμένες στη λεία επιφάνεια ασβεστολιθικών βράχων. Οι κοιλότητες, όπως πρώτα πα­ ρατήρησε ο Μ. Δέφνερ, συμβολίζουν τη θηλυκή αρχή. Άλλωστε, πα­ ρόμοιες κοιλότητες εμφανίζονται και στα πλακόστρωτα του Μινωικού παλατιού. • Σύμβολα κυκλικά αλλά και γεωμετρικές φιγούρες και αφηρημένα σύμβολα με τραβηγμένες συνδυασμένες μεταξύ τους γραμμές πα­ ραπέμπουν τόσο σε μια πρώιμη Γραμμική Α' -κατά μια ευρύτερη 132

Κ2ΛΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

έννοια- όσο και σε ευρήματα που σχετίζονται με το Δισπηλιό ή βο­ ρειότερα νεολιθικά ευρήματα που έχουν εντοπιστεί στη Ρουμανία». Ξαναβρίσκουμε, λοιπόν, παραλλαγές του συμβόλου της σπείρας σε μια πιο... πρωτόλεια μορψή του. Η απεικόνιση ουράνιων σωμάτων, συμ­ βόλων και σχηματισμών από τους πρώτους ανθρώπους είναι πλέον γε­ γονός αποδεδειγμένο, που επαναλαμβάνεται ως εύρημα σε όλους τους προϊστορικούς οικισμούς. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος κατέγραψε για πρώτη ψορά χιλιάδες χρόνια πριν τη γλώσσα των άστρων ανακαλύπτο­ ντας ίσως μια βαθύτερη σχέση που είχε με το Σύμπαν. Αυτή η αρχέγονη σχέση τώρα έχει σχεδόν οριστικά χαθεί, καθώς στις μεγαλουπόλεις δεν έχουμε καν τη δυνατότητα να δούμε ψηλά στον ουρανό. Αντίθετα, θα υποστήριζε κανείς, κάνουμε τα πάντα για να κρύψουμε ή ακόμη και να «διαγράψουμε» τον ορίζοντα που μας περικλείει... Ανθρώπινες απλές φιγούρες αλλά και ένα μυστηριώδες αλφάβητο -π ι­ θανόν- είναι οι κώδικες με τους οποίους ο πρώτος άνθρωπος κατέγραψε μέρος της ζωής του και, παράλληλα, έστειλε μηνύματα στους επόμενους κατοίκους της ίδιας περιοχής για να καταγράψει το πέρασμά του... Ίσως να μη μάθουμε ποτέ το περιεχόμενο αυτών των πρώτων γρα­ φών. Το σίγουρο, όμως, είναι ότι υπάρχουν και ότι καταρρίπτουν πλέ­ ον περίτρανα το μύθο της μεταφοράς του Φοινικικού αλφαβήτου στους «αδαείς» αυτόχθονες κάτοικους αυτής της γης. Οι αρχαιολόγοι τώρα συμφωνούν ότι η πρώτη προσπάθεια γραφής έγινε από φύλα που έζησαν στις σημερινές περιοχές της Μακεδονίας. Αποδείξεις αυτής της πρώτης καταγραφής κωδίκων βρίσκουμε στα Γιαννιτσά και στο Δισπηλιό. Η χρονολόγηση των ευρημάτων δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτη­ σης: Οι πρώτες προσπάθειες γραφής γίνονται σε ελληνικό έδαφος γύ­ ρω στο 8000 π.Χ.! ΓΡΑΠΤΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΣΤΑ ΓΙΑΝΝΙΤΣΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΔΙΣΠΗΛΙΟ

Μια λίθινη σφραγίδα, που ανακαλύφθηκε στο νεολιθικό οικισμό της πα­ λιάς αγοράς Γιαννιτσών Πέλλας, προκάλεσε ιδιαίτερη αίσθηση. Η σφραγίδα φέρει εγχάρακτα γραμμικά σύμβολα, και αυτό που μελετάται είναι εάν όντως πρόκειται για ένα από τα πρώτα είδη γραφής και, άρα, επικοινωνίας. Πρόκειται για μια σφραγίδα τετράγωνη που χρονολογεί­ ται από το 6000-5000 π.Χ. Η ανακάλυψη της επιγραφής, ωστόσο, έθεσε ευθέως το ερώτημα αν και 133

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

κατά πόσο υπάρχει διαμορφωμένη γραφή στα Νεολιθικά χρόνια. Τα ευρήματα των Γιαννιτσών συνδυάζονται με την ανακάλυψη οικίας και άλλων κατασκευών, γεγονός που κάνει τους αρχαιολόγους να πι­ στεύουν ότι πρόκειται για γνωστή θέση που είχε παίξει σημαντικό ρόλο στις πρώτες κοινότητες που δημιουργήθηκαν εκείνη την εποχή. Η οικία που βρέθηκε στην περιοχή και τα απομεινάρια φωτιάς (που ανήκουν στο 6000 π.Χ.) είναι μόνο η αρχή, αλλά, ταυτόχρονα, αποτελούν και το συνδετικό κρίκο που ενώνει την επιγραφή με την εξέλιξη του πολιτισμού του Homo sapiens. Η συνέχεια της ανακάλυψης είναι ακόμη πιο ενδιαφέρουσα, αφού μετά τη σχετική χρονολόγηση της επιγραφής που έκανε ο Πανίκος Χρυ­ σοστόμου βρέθηκε ότι η λίθινη επιγραφή των Γιαννιτσών είναι του 8000 π.Χ. Τόσο τα εγχάρακτα ευρήματα των Γιαννιτσών όσο και η ξύλινη επι­ γραφή που εντοπίστηκε στον οικισμό του Δισπηλιού δεν αφήνουν καμία αμφιβολία πλέον ότι από το 5500 έως και το 8000 π.Χ. υπήρχε ένα σύ­ στημα επικοινωνίας με το οποίο οι πρώτοι άνθρωποι μπορούσαν με άνε­ ση να εκφράσουν τα συναισθήματά τους. Η άποψη του γνωστού αρχαιολόγου Γ. Χουρμουζιάδη είναι ότι μια πρώ­ τη μορφή της Γραμμικής Α' αποτυπώνεται στη γνωστή ξύλινη πλάκα του 5250 π.Χ., που βρέθηκε στο Δισπηλιό. Το εύρημα, που μέχρι σήμερα προ­ καλεί μεγάλη αναστάτωση στη διεθνή αρχαιολογική κοινότητα, τοποθετεί ουσιαστικά την αρχή της λεγάμενης «Ελληνικής περιόδου» πολύ πριν από το 3000 π.Χ. Ακόμη και εάν ακολουθήσουμε την άποψη των σκεπτικιστών, ότι δηλαδή δεν υπήρξε γραφή πριν από το 3000 π.Χ., δεν μπορούμε παρά να παραδεχθούμε ότι οι πληθυσμοί που έφτασαν στον ελλαδικό χώρο πριν από το 3000 π.Χ. μπορούσαν να χρησιμοποιούν λέξεις για να συνεννοού­ νται αλλά και να τις καταγράφουν με ένα είδος κώδικα, όπως μπορεί κα­ νείς να διαπιστώσει από τη φόρμα της Γραμμικής Α', που αποτυπώνεται στην ξύλινη πλάκα του Δισπηλιού. Το ξύλο έχει προέλθει από ελληνική πε­ ριοχή και τα σχήματα πάνω στην πλάκα μοιάζουν πολύ με τους τύπους των εγχάρακτων συμβόλων που χρησιμοποιήθηκαν στη Γραμμική Α'. Παρόλο που ο κ. Χουρμουζιάδης παραδέχεται ότι το εύρημα είναι ιδι­ αίτερα σημαντικό, καθώς αποδεικνύει ότι υπήρχε ένα είδος γραπτού κώ­ δικα γεωμετρικής μορφής, αντιμετωπίζεται μέχρι σήμερα με σκεπτικι­ σμό, αφού δεν πρόκειται για ολοκληρωμένο σύστημα γραφής αλλά για κάποιο είδος κώδικα. 134

ΚΩΔΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

«Ια εγχάρακτα γεωμετρικά σύμβολα που βρέθηκαν στο Δισπηλιό, όχι μόνο στην ξύλινη επιγραφή αλλά και σε διαφορετικά ευρήματα του οικι­ σμού, παραπέμπουν περισσότερο σε κώδικες παρά σε γραψή. Είναι πο­ λύ παρακινδυνευμένο να μιλήσουμε για ολοκληρωμένο σύστημα γρα­ φής. Είναι εντυπωσιακό, όμως, ότι, εκτός από την ξύλινη πλάκα για την οποία έχει γίνει ήδη πολύς λόγος, στον οικισμό υπάρχει μια απίστευτη έκφραση δημιουργικότητας. Η δημιουργική αυτή διάθεση εμποτίζει κά­ θε εύρημα, καθετί που έφτιαχνε ο άνθρωπος της εποχής εκείνης.Ίσως τα σημαντικότερα στοιχεία για τον τρόπο ζωής των πληθυσμών στην πε­ ριοχή να τα μάθουμε, εάν καταφέρουμε να συνδέσουμε τα πρόσωπα με τα ευρήματα. Αυτά τα πρόσωπα που έζησαν και δημιούργησαν στο χώρο του οικισμού κρατούν το κλειδί που θα αποσυμβολίσει τα κωδικοποιημέ­ να μηνύματα», τονίζει ο καθηγητής.

135

Σ

Τ

Ε

Α

ί

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ Η Γλώσσα των Προϊστορικών Χρόνων

Ό ποιος ανηφορίσει στους πρόποδες του Παγγαίου δεν θα μείνει μόνο στην όμορφη θέα της Καβάλας, αλλά -α ν έχει παρατηρητικότητα- θα ανακαλύψει πάνω σε βράχια, που μοιάζουν να έχουν λαξευτεί, διά­ φορες μικρές ακιδογραφίες, σχέδια που έγιναν με κάποιο αιχμηρό εργαλείο και παριστάνουν ανθρώπους -συνήθως έφ ιππ ους- και ζώα... Το μεγαλύτερο μέρος των βραχογραφιών αυτών βρίσκεται σε περιο­ χές γύρω από την Καβάλα, τη Δράμα, τις Σέρρες, την Πέλλα, στην Ασπροβάλτα της Θεσσαλονίκης, στο Άγιο Ό ρος αλλά και στα βουνά της Ροδόπης. Οι βραχογραφίες, σχέδια δηλαδή, ή ακόμη και γραφή, πάνω σε βρά­ χους, αποτελούν στο εξωτερικό έναν ξεχωριστό κλάδο της Προϊστορίας που μελετούν τώρα πια συστηματικά οι παλαιοντολόγοι. Στη χώρα μας τις βραχογραφίες του Παγγαίου μελετά συστηματι­ κά, τουλάχιστον επί τρεις δεκαετίες, ο σπηλαιολόγος-ερευνητής Κώ­ στας Ατακτίδης, Πρόεδρος της Σπηλαιολογικής Ομάδας Καβάλας που ξεκίνησε τη δημοσιοποίηση του όλου θέματος. Ωστόσο, οι αρχαι­ ολόγοι αγνόησαν το θέμα, με αποτέλεσμα να λείπει μέχρι σήμερα του­ λάχιστον η συστηματική καταγραφή και έρευνα ενός τόσο σημαντικού θέματος. 136

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

Σιην κατηγορία των βραχογραφιών ανήκουν, σύμφωνα τουλάχιστον με τα σημερινά δεδομένα, και τα αναθηματικά βραχοανάγλυφα των Φι­ λίππων και του Αγίου Όρους. ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ

Τι μπορεί να κρύβουν τα ανθρωπάκια με τα σακάκια και τις μπότες που ανήκουν στην εποχή του σιδήρου; Υπήρχαν πραγματικά φυλές, άγνωστες μέχρι σήμερα, που έζησαν και δημιούργησαν το δικό τους πολιτισμό, παράλληλα με το Μεγαλιθικό; Οι βραχογραφίες και τα γεωμετρικά σχήματα που εντοπίζονται σε σπηλιές στη Φωλεά Καβάλας είναι ίχνη των πολιτισμών που εξαφανί­ στηκαν για πάντα από τον ελλαδικό -σήμερα- χώρο; Το σίγουρο είναι ότι τα παραγνωρισμένα σήμερα από πολλούς σχή­ ματα των βραχογραφιών μάς αποκαλύπτουν έναν ανεξερεύνητο κόσμο και παρέχουν πλήθος σημαντικών πληροφοριών. Καταρρίπτουν μύθους όπως, για παράδειγμα, ότι το άλογο ήλθε στη χώρα μας πριν από μερι­ κούς μόλις αιώνες. Δημιουργούν απορίες, αφού εμφανίζουν ανθρώ­ πους με σακάκια και μπότες, καράβια και άμαξες. Στα χωριά της Καβάλας, Φίλιπποι, Κρυονέρι, Ζυγός και Παλιά Καβά­ λα, πάνω σε ασβεστολιθικούς επίπεδους βράχους παρουσιάζεται ένα πλήθος από εγχάρακτες παραστάσεις, που είναι κατασκευασμένες από πέτρα, κόκαλο και μέταλλο, σε διαφορετικές χρονολογικές περιόδους. Με απλές χαρακιές παριστάνουν ελάφια, αλεπούδες, άλογα και πολ­ λά αφηρημένα σχέδια, αλλά κυρίως καβαλάρηδες με τόξα και βέλη. Προφανώς τα σχέδια παριστάνουν κυνηγούς, ωστόσο υπάρχει η πιθανό­ τητα η αναπαράσταση του έφιππου κυνηγού να αποτελεί μια πρώτη απει­ κόνιση του θράκα ιππέα, του θεού-ήρωα της Θράκης... Εντύπωση προκαλεί ένα άλογο που φέρει επάνω του δύο... καμπού­ ρες. Οι πρώτοι παρατηρητές της βραχογραφίας που βρίσκεται στους πρόποδες του Παγγαίου νόμισαν ότι επρόκειτο για καμήλα, αλλά μια προσεκτικότερη παρατήρηση δείχνει τελικά ότι πρόκειται για άλογο που κουβαλά στην πλάτη του δύο φορτία. Ορισμένες από τις φιγούρες φέρουν στα χέρια τους όπλα, δηλαδή τόξα και βέλη, ενώ σε ορισμένα άλογα εμφανίζεται στην ουρά τους ένας περίεργος δακτύλιος. Τα γεννηπκά όργανα ορισμένων ζώων αλ­ λά και ανθρώπων είναι υπερτονισμένα, γεγονός που αποδεικνύει ότι οι 137

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

βραχογραφίες δημιουργήθηκαν προφανώς σε μια εποχή που τα γεννητικά όργανα ήταν θεοποιημένα. Πάνω στον ίδιο βράχο, έναν από τους πολλούς που έχουν... φιλοτεχνηθεί με ανάλογο τρόπο, έχουν χαραχθεί εικόνες με μεγάλη πλαστικότητα, ενώ γίνεται ταυτόχρονα μια σοβαρή προσπάθεια για απόδοση των θεμάτων με προοπτική. Οι κατασκευαστές των θεμάτων έκαναν πρώτα σειρές με ακίδες (βούλες), τις οποίες ένωναν μεταξύ τους. Την τεχνοτροπία αυτή συναντά κανείς και σε άλλες βραχογραφίες, στην Κρήτη ή στην Ιταλία. ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΟΛΑ

Η σπηλαιολογική ομάδα τοΰ Κώστα Ατακτίδη, στη δεκαετία του '90, εντό­ πισε πάνω στους βράχους των Ρωμαϊκών Φιλίππων 180 βραχοανάγλυφα που είναι χαραγμένα πάνω στην πέτρα. Η χρονολόγηση απέδειξε ότι τα βραχοανάγλυφα χρονολογούνται από τον Ιο έως τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Η συχνότερη απεικόνιση των βραχογραφιών αυτών ήταν η θεά Άρτεμις, δηλαδή η Ντιάνα των Ρωμαίων. Σε κοντινή από τους Φιλίππους περιοχή εντοπίστηκαν πετρόγλυφα που αναπαριστάνουν ένα αρχαίο πλοιάριο και μια τετράτροχη άμαξα. Το κάθε σχήμα έχει μήκος τουλάχιστον 70 εκατοστών. Το 1979 τα μέλη της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας πραγματο­ ποίησαν την έρευνα του βάθρου της Φωλεά, μιας χαράδρας με κατακό­ ρυφο βάθος 170 μέτρα, αναζητώντας τις «γραμμένες πέτρες» για τις οποίες μιλούσαν οι χωρικοί της περιοχής. Οι βραχογραφίες τελικά εντοπίστηκαν στα βουνά του Συμβόλου, σε απόκρημνο βράχο. Παρόλο που πολλές δεν φαίνονται καλά, καθώς έχουν υποστεί φθορές από το πέρασμα του χρόνου αλλά και τη δράση των χρυσοθήρων, εμφανίζονται αυτή τη φορά αντί για θέματα κυνηγιού, τριγωνικές παράξενες φιγούρες χωρισμένες σε τομείς και ημίκυκλα. Εντύπωση προκαλεί ένα χαραγμένο πλοίο με πανιά και κουπιά. Ερευνητές-σπηλαιολόγοι με μεγάλη εμπειρία, όπως ο Κώστας Ατακτί­ δης, επισημαίνουν τα εξής: «Χαρακτηριστικό στις βραχογραφίες αυτές είναι ο μεγάλος αριθμός από κοιλότητες που είναι διάσπαρτες στη με­ γάλη επιφάνεια του βράχου. Οι βραχογραφίες της “γραμμένης πέτρας” δεν αναγνωρίζονται σαν ολοκληρωμένα σχέδια όπως είναι αυτά των Φιλλίπων του Παγγαίου και της Αλιστράτης Σερρών».

138

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΕ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ

Στο Άγιο Όρος, κοντά στη Μονή Μεγίστης Λαύρας, έχουν εντοπιστεί βραχοανάγλυφα αναθηματικού χαρακτήρα. Παριστάνουν δισκοπότηρο, ταύρο, ηλιακό ρολόι και απεικονίσεις Αγίων. Τα βραχοανάγλυφα αυτά εντάσσονται στα σύγχρονα γραφήματα, ωστόσο δείχνουν μια συνέχεια διαμέσου των αιώνων που πιστοποιεί την ανάγκη θρησκευτικής έκφρα­ σης των ανθρώπων αλλά και της επίκλησης ή ευχαριστίας με έναν αρχέγονο τρόπο που έχει περάσει στο συλλογικό μας ασυνείδητο. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιοχή της Ασπροβάλτας Θεσσαλονίκης. Εκεί, σε υπαίθριους χώρους έχουν εντοπιστεί μεγάλα κυκλικά σκαλίσματα σε βράχους. Προφανώς πρόκειται για ενδείξεις που απεικονίζουν τις κινήσεις των πλανητών και δεν αποκλείεται να συν­ δέονται με τη λατρεία του Ήλιου, που ξεκινά από τους Προϊστορικούς χρόνους, αφού εκεί κοντά υπάρχουν αρχαία ερείπια. Εξαιρετικά σημαντικές είναι και οι πρόσφατες σχετικά παρατηρή­ σεις του σπηλαιολόγου-ερευνητή Κώστα Ατακτίδη σχετικά με τις βραχο­ γραφίες της Θράκης: «Στην περιοχή Μοναστήρι Κίρκης-Άβαντα βρέθη­ κε ένας βράχος δύο τόνων που παρουσίαζε διάφορες εγχαράξεις. Στην κορυφή του βράχου υπήρχαν κοιλότητες διάφορων διαμετρημάτων, οι οποίες πιθανόν απεικονίζουν αστερισμούς όπως αυτόν της Μεγάλης Άρκτου. Ήταν γνωστή ακόμη η λατρεία του Ήλιου και των αστερισμών καθώς και ο ρόλος που έπαιζαν στη θρησκευτική ζωή των Κικόνων. »Κοντά στο ερειπωμένο χωριό Σαρπιδονία, ΒΔ της Ρούσας, έρχονται στο φως συνεχώς βραχογραφήματα διαφορετικής τεχνικής και θεματο­ λογίας που δεν συγκρίνονται με κανένα από όσα έχουν γίνει γνωστά στον ελληνικό χώρο. Πρόκειται για ανθρώπους ή ανθρωποειδή με τερά­ στια χέρια, καθώς και πουλιά, σαύρες, παράξενα ζώα, που μοιάζουν με χίμαιρες, κύκλους και αστρονομικά σύμβολα. »Συχνά στη Θράκη βλέπουμε ομάδες από κοιλότητες σε διάφορους σχηματισμούς, των οποίων η σημασία παραμένει αινιγματική. Η περιοχή άλλωστε είναι άγνωστη στην έρευνα των βραχογραφιών και, από ό,τι φαίνεται, η έρευνα θα δώσει συγκλονιστικά στοιχεία, καθώς οι βραχο­ γραφίες που εντοπίστηκαν θεωρούνται ακόμη πιο παλιές από αυτές τοΰ Παγγαίου». Όπως έχει τονίσει εδώ και μερικές δεκαετίες ο ερευνητής X. Παπουτσάκης, οι βραχογραφίες της Καβάλας παρουσιάζουν εκπληκτικές 139

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ομοιότητες με εκείνες που βρίσκονται στο χωριό Ασφέντου στην Κρήτη. Σύμφωνα με την άποψη του κ. Παπουτσάκη, υπάρχουν αρκετές ομοιό­ τητες και πιθανόν πολιτιστική συγγένεια και ίσως κοινή φυλετική κατα­ γωγή των πληθυσμών που δημιούργησαν αυτά τα σχέδια. Παράλληλα, υπάρχουν και σημαντικές διαφορές: • Το χωριό Ασφέντου όπως και το χωριό Φωλεά της Καβάλας είναι χτι­ σμένα προς τη μεριά της θάλασσας με θέα προς αυτήν. • Οι βραχογραφίες και στα δυο χωριά βρίσκονται χαραγμένες στη λεία επιφάνεια ασβεστολιθικού βράχου, απόκρημνου. • Σε μεγάλο τμήμα των βραχογραφιών τόσο της Κρήτης όσο και της Κα­ βάλας παρατηρούμε διασκορπισμένες παράξενες κοιλότητες που πρέπει να δημιουργήθηκαν από ανθρώπινο χέρι. • Στις βραχογραφίες της Καβάλας και της Κρήτης παρουσιάζονται πα­ ρόμοιες φιγούρες: γεωμετρικές, κυκλικά σύμβολα, τροχοί χωρισμέ­ νοι σε τομείς και ημίκυκλα. Παράλληλα, εμφανίζονται και αφηρημένα σχέδια που πολλοί θεωρούν ότι αφορούν κάποιο είδος γραφής όπως είναι η Γραμμική Α' και η Γραμμική Β'. • Πολύ σημαντικό όμως είναι και το γεγονός της αναπαράστασης πλοί­ ων με κουπιά. Τόσο στην Κρήτη όσο και στην Καβάλα έχουμε πανο­ μοιότυπες αναπαραστάσεις, γεγονός που κάνει τους μελετητές να πι­ στεύουν ότι πρόκειται για μινωικό στόλο που διέσχιζε εκείνη την επο­ χή τη Μεσόγειο και ένωνε -ίσ ω ς- εμπορικά την περιοχή της Κρήτης με τη Θράκη. ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΒΡΑΧΟΑΝΑΓΛΥΦΑ

Μπορεί σήμερα οι βραχογραφίες να αγνοούνται από τους αρχαιολό­ γους, ωστόσο οι χρυσοθήρες θεωρούν ότι είναι σημάδια που θα τους οδηγήσουν σε θησαυρούς, γι' αυτό συχνά τις καταστρέφουν. Ο καθηγητής της Προϊστορίας στο Α.Π.Θ., Γιώργος Χουρμουζιάδης, αναφερόμενος στα βραχογραφήματα, «στη γραφή δηλαδή πάνω στους βράχους», τα χώρισε σε δύο διαφορετικές κατηγορίες: α) στα βραχο­ γραφήματα που είναι γραμμένα με χρώμα και β) σε αυτά που είναι εγ­ χάρακτα και έχουν γίνει με αιχμηρό αντικείμενο. Υπάρχει όμως και μια άλλη διάκριση. Μέρος των βραχογραφιών βρί­ σκεται μέσα σε σπηλιές και άλλο συναντάται στην ύπαιθρο σε μεγάλες επιφάνειες βράχων από ασβεστόλιθο. 140

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

Έ να μέρος του υλικού αυτού μπορεί να χρονολογηθεί σχετικά εύκολα και για ένα άλλο η χρονολόγηση είναι μάλλον αόύνατη. Διευκρινίζεται ότι η χρονολόγηση του υλικού όεν σημαίνει απλώς τη διαπίστωση της παλαιότητάς του αλλά κυρίως την ένταξή του σε συγκεκριμένη πολιτιστική περίοδο. Το θέμα των βραχογραφιών στη Μεσόγειο και η πιθανότητα ύπαρξης τέτοιων στον ελλαδικό χώρο θίχτηκε πρώτη φορά το 1965 από τον καθη­ γητή Γ. Μπακαλάκη στη διάρκεια του 5ου Συνεδρίου Σπουδών για τη Μεγάλη Ελλάδα, που έγινε στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας. Τα 1969 ο καθηγητής του Α.Π.Θ. Ν. Μουτσόπουλος, γράψει πρώτη φορά για τις βραχογραφίες του Παγγαίου, που στο μεταξύ είχαν βρεθεί. Οι αρχαιολόγοι Π. Κόλλαρ και Π. Ντάρσεϊ το 1975 τυπώνουν σε τόμο στα Γαλλικά τα πορίσματα από τις έρευνες για τα βραχοανάγλυφα των Φιλίππων. Η Άννα Πετροχείλου -που θεμελίωσε τη Σπηλαιολογία στην Ελλάδακαι ο Ιωάννου Ιωάννης, μέλος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρεί­ ας, μελετούν και δημοσιεύουν τα βραχογραφήματα της Νάξου. Εντοπί­ ζονται την ίδια εποχή περίπου οι βραχογραφίες του Πηλίου, της Εύβοι­ ας, της Γιούρας και της Λέρου. Το 1977 ο καθηγητής Ν. Συμεωνίδης κά­ νει ανακοίνωση για τις βραχογραφίες της Αλιστράτης Σερρών. Το 1973 ο αρχαιολόγος Δ. Τριαντάφυλλος αναφέρεται στις βραχο­ γραφίες της Δυτικής Οράκης στις Ρούσες. Το 1980 ο Γερμανός αρχαιολόγος X. Ούγκερ περιγράφει αναλυτικά τις βραχογραφίες της Φωλεάς στην Καβάλα, ενώ ο γεωλόγος Α. Χατζηλαζαρίδης κάνει σε σχετικό συνέδριο ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις για τις βραχογραφίες στη Συμβολή Δράμας. Το ζήτημα των βραχογραφιών και των δημιουργών αυτών των παρά­ ξενων σχεδίων στους βράχους έχει πλέον «ανοίξει» και προκαλεί ιδιαί­ τερο ενδιαφέρον, παρόλο που ορισμένοι επιστημονικοί κύκλοι αλλά και η πολιτεία συνεχίζουν να... αγνοούν το θέμα. ΧΑΜΕΝΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΦΥΛΕΣ

«Οι πολιτισμοί που εξαφανίζονται αφήνουν πίσω τους ίχνη που προκα­ λούν την περιέργειά μας. Η Ιστορία μάς λέει ότι η διαδικασία της εξαφά­ νισης γίνεται σταδιακά, επειδή ο αριθμός των ανθρώπων που περιλαμβά­ νονται είναι αρκετά μεγάλος. Η πιθανή αιτία που μπορεί να δημιουργήσει 141

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

μια ξαψνική έξοόο είναι μια καταστροφή, μια επιδρομή ή μια κατάκτηση. Είναι σίγουρο ότι αυτό συντέλεσε στην «εξαφάνιση» του λαού γύρω από την περιοχή της Καβάλας. Ποιοι όμως ήταν οι πρώτοι αυτόχθονες κάτοι­ κοι της περιοχής; Αυτό ίσως ποτέ να μην το μάθουμε», ισχυρίζεται σε κά­ ποια από τις ομιλίες του για τις βραχογραφίες της Καβάλας ο Κώστας Ατακτίόης. ΤΙ ΘΕΛΟΥΝ ΝΑ ΜΑΣ ΠΟΥΝ;

Φίλιπποι, Κρυονέρι, Ζυγός, Παλαιά Καβάλα, Ελαιοχώρι, Παγγαίο, Ελευθεροΰπολις, Φωλεά... Τα πιο πολλά εγχάρακτα βραχογραφήματα βρίσκονται σε μέρη όπου γίνεται η εξόρυξη και η κατεργασία μετάλλων. Συνδυάζονται δηλαδή με τα ορυχεία και τους μεταλλουργούς της περιοχής. Μια χάραξη μπορεί πραγματικά να λέει τι και ποιον απεικονίζει, όπως, για παράδειγμα, την πιο συχνή μορφή που εμφανίζεται στις βρα­ χογραφίες της Καβάλας και σχετίζεται με το μεταγενέστερο Θράκα που απεικονίζεται ως ιππέας. Εντύπωση προκαλεί ότι σε κανένα από τα μέρη όπου εντοπίστηκαν βραχογραφίες δεν υπάρχει σπηλιά σε κοντινή απόσταση. Το γεγονός αυτό όπως και τα σχέδια που περιγράφονται πάνω στην πέτρα δείχνουν ότι οι βράχοι δεν είχαν επιλεγεί τυχαία αλλά για συγκεκριμένους λό­ γους, λατρευτικούς. Η απεικόνιση των μεγάλων γεννητικών οργάνων αλλά και η χλωρίδα και η πανίδα μάς δείχνουν ότι τα σχέδια χαράχτηκαν στην Προϊστορική εποχή. Ωοτόσο, έκπληξη προκαλούν σχέδια που απεικονίζουν ανθρώπους ντυμένους με σακάκια και μπότες, πλοιάρια μινωικού τύπου, ή τετράτρο­ χες άμαξες σε περιοχές απόμακρες πάνω στο Παγγαίο, όπου δεν σώ­ ζονται ερείπια... Το ίδιο εντυπωσιακά είναι και τα ανθρωπάκια με τα τε­ ράστια χέρια που έχουν αποτυπωθεί σε βράχους της Θράκης, πάλι σε απόκρημνες και δύσβατες περιοχές. Μήπως στη Μακεδονία και στη Θράκη έζησαν άγνωστες μέχρι σή­ μερα φυλές, που δημιούργησαν έναν προηγμένο πολιτισμό παράλληλο με το Μεγαλιθικό; Για ποιο λόγο έζησαν απομονωμένοι πάνω στα βουνά αυτοί οι άνθρωποι;Ήθελαν κάτι να κρύψουν ή μήπως ήταν πολύ διαφο­ ρετικοί από τις φυλές που ζούσαν στις πεδινές περιοχές; Ερωτηματικά όμως αφήνει και μια άλλη πιο ξεκάθαρη περίπτωση, αυτή 142

ΒΡΑΧΟΓΡΑΦΙΕΣ

των βραχοανάγλυφων της περιοχής των Φιλίππων όπου αναπαριστάνε­ ται πιο συχνά η θεά'Αρτεμις. Τα βραχοανάγλυφα ανήκουν στη Ρωμαϊκή εποχή, ωστόσο παρουσιάζουν μεταξύ άλλων άγνωστες θεές και θεούς, ενώ άγνωστος παραμένει ο λόγος για τον οποίο οι κάτοικοι των πόλεων ανέβαιναν πάνω στους βράχους για να σκαλίσουν αυτά τα... αναθήματα. Οι βραχογραφίες της «Γραμμένης Πέτρας», όπως ονομάζεται η ορεινή περιοχή στο χωριό Φωλεά της Καβάλας, όεν μοιάζουν με αυτές του Παγγαίου ή της Αλιστράτης Σερρών. Οι έρευνες στην περιοχή, που έγιναν κυρίως με τη βοήθεια του Ινόού καθηγητή Ανθρωπολογίας-Αρχαιολογίας Σ. Κ. Μίσρα, δημιούργησαν ακόμη περισσότερα ερωτηματικά... Αυτό που άρχισαν να σκέφτονται οι επιστήμονες είναι ότι πρόκειται για ένα διαφορετικό αλλά καλά οργανωμένο πολιτισμό που συνέχισε την πορεία του ανεξάρτητα μεν αλλά παράλληλα με το Μινωικό και το Μυ­ κηναϊκό πολιτισμό. «Γενικά η διασπορά των βραχογραφιών ή ακιδογραφημάτων σε όλο το χώρο της Ανατολικής Μακεδονίας δείχνει την ομοιότητα του χώρου και την εθνική, θρησκευτική, πολιτική και πολιτιστική του ενότητα ακόμη και από τα Προϊστορικά χρόνια. Και γιατί όχι, όλα αυτά είναι ακόμα μια τρανή απόδειξη των όσων υποστηρίζουμε για την επίδραση της περιοχής του Παγγαίου στον ελλαδικό και στον ευρωπαϊκό χώρο», τονίζει ο Κώ­ στας Ατακτίδης. Η χρονολόγηση των πέτρινων εργαλείων που βρέθηκαν στους Φιλίπ­ πους και στο Κρυονέρι Καβάλας αποδεικνύει ακριβώς τα παραπάνω: Η ταξινόμηση των εργαλείων της περιοχής καλύπτει μια περίοδο από την πρώιμη Μεσο-Παλαιολιθική εποχή μέχρι την ύστερη Ανω-Παλαιολιθική εποχή (500.000 έως 20.000 π.Χ.). Οι πανομοιότυπες βραχογραφίες των πλοίων που βρέθηκαν στη Φωλέα της Καβάλας και στο χωριό Ασφέντου της Κρήτης αναπαριστάνουν μάλλον μινωικά πλοία με κουπιά. Αυτό αποδεικνύει ότι οι Μινωίτες ναυ­ τικοί είχαν πολύ στενές εμπορικές σχέσεις με τους Θράκες. Πόσο δια­ φορετική μπορεί να ήταν στην πραγματικότητα η εικόνα του Μινωικού πολιτισμού; Πόσα δεν γνωρίζουμε για τις ικανότητες φυλών που έζησαν στον ελλαδικό χώρο;

143

Σ

Τ

Ε

Λ

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

Ο ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΙ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ Το Ανθρώπινο Γένος Κατάγεται από το Αιγαίο

12 Ιουλίου 2003- Στη Φλωρεντία, στο Διεθνές Συνέδριο Ανθρωπολογικών και Εθνολογικών Επιστημών, ο καθηγητής Αρης Πουλιανός, ιδρυτής του Ανθρωπολογικού Μουσείου και του ομώνυμου Ινστιτούτου Ερευνών στα Πετράλωνα της Χαλκιδικής, αναφέρεται στα εντυπωσιακά ευρήματα της έρευνάς του. Οι υπόλοιποι ομιλητές, επιστήμονες από ολόκληρο τον κόσμο και κυ­ ρίως από την Ευρώπη, μένουν εντυπωσιασμένοι. Αλλοι πάλι αρνούνται πεισματικά να αποδεχτούν τα όσα ακούγονται. «Το ανθρώπινο γένος προέρχεται από το Αιγαίο και συγκεκριμένα από τη Χαλκιδική και όχι από την Αφρική», δηλώνει ο Αρης Πουλιανός, και στην κατάμεστη αί­ θουσα μόλις έχει πέσει η πρώτη... βόμβα. Η πολυκύμαντη ιστορία ενός... κρανίου, που έμελλε να προκαλέσει πολλές συζητήσεις επί αρκετές δεκαετίες, δεν είναι καινούργια. Στην πραγματικότητα, μετρά μισό αιώνα ζωής. ΣΠΗΛΑΙΟ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ

Η παράξενη ιστορία του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων αρχίζει σχε­ δόν πενήντα χρόνια πριν, όταν στις 19 Σεπτεμβρίου του 1960 ο Χρήστος 144

Ο ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ

Σαρηγιαννίδης μαζί με άλλα πέντε άτομα βρίσκουν μέσα στο Σπήλαιο των Πετραλώνων, στην Τρίγλια Χαλκιδικής, ένα καλά διατηρημένο κρα­ νίο.Ένα μόλις χρόνο νωρίτερα, το 1959 , είχε ανακαλυφθεί το σπήλαιο των Πετραλώνων από τον Φίλιππο Χατζαρίδη. Λίγους μήνες αργότερα και ενώ η επιστημονική κοινότητα κυρίως της χώρας μας ήταν ακόμη... μουδιασμένη από την ανακάλυψη, οι Π. Κοκόρος και Α. Κανέλης, δημοσίευσαν την πρώτη ανακοίνωσή τους για το Πετραλώνειο, όπως ονομάστηκε, κρανίο, το οποίο κατέταξαν στην κατηγο­ ρία των Νεαντερτάλειων. Μια πρώτη χρονολόγηση του κρανίου, που έγινε το 1964 από δυο δια­ κεκριμένους Γερμανούς καθηγητές, τον Μπράιτινγκερ και τον Σίκενμπεργκ, έδειξε ότι το κρανίο του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων «συγ­ γενεύει με τα αφρικανικά ευρήματα», ώστε να μπορεί να αναγορευτεί ως το πρώτο αφρικανικό κρανίο που βρέθηκε εκτός Αφρικής. Ο καθη­ γητής Σίκενμπεργκ, συγκεκριμένα, το κατέταξε γυρω στο 70000 π.Χ. Η συστηματική όμως ανασκαφή του σπηλαίου ξεκίνησε το 1965 από τον Ιδρυτή της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδας, καθηγητή ανθρω­ πολογίας Αρη Πουλιανό. Όπως ο ίδιος μέχρι σήμερα υποστηρίζει, ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων είναι ηλικίας 750-000 περίπου ετών, πρόκειται δηλαδή για τον αρχαιότερο Ευρωπαίο. Το κρανίο του Αρχανθρώπου βρέθηκε ενσωματωμένο σε σταλακτίτες, οπότε η χρονολόγησή του είναι απόλυτα ασφαλής, διατείνεται ο κ. Πουλιανός με τρόπο κατηγορηματικό. «Το αποτελούμενο από σταλακτίτες και σταλαγμίτες σπήλαιο των Πε­ τραλώνων σχηματίστηκε κατά τη Μειόκαινο περίοδο (5-5-23 εκ- χρόνια π.Χ). Η μέση θερμοκρασία του είναι 16 βαθμοί Κελσίου, ενώ η σχετική υγρασία είναι 90%, σταθερή σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Το σπήλαιο αποτελούσε κατοικία του Αρχανθρώπου και μάλιστα όχι ενός ανθρώπου αλλά περισσότερων». Οι νέες αποκαλύψεις της ομάδας του Άρη Πουλιανού, που φιλοξε­ νούνται μάλιστα και σε ανάλογες σελίδες του διαδικτύου, προχωρούν ακόμη περισσότερο μέσα στο χρόνο... ΝΕΟΤΕΡΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα νεότερα συμπεράσματα των ερευνών της ομάδας με επικεφαλής τον Α. Πουλιανό ανακοινώθηκαν πρόσφατα στο εξωτερικό αλλά και 145

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

στην Αθήνα και αφορούν ένα νέο απολιθωμένο τμήμα κνήμης όρθιου αν­ θρώπου που εντοπίστηκε σε ψαμμιτικό πέτρωμα στην εξωτερική πλευρά του Σπηλαίου των Πετραλώνων το καλοκαίρι του 1997- Το οστό χρονολο­ γείται γύρω στα 11 + 1 εκατομμύρια χρόνια π.Χ.! Αργότερα η ερευνητική ομάδα ανακάλυψε κι άλλα απωλιθωμένα τμήματα από σκελετούς διαφό­ ρων όρθιων ανθρώπων της Ανώτερης Μειοκαίνου, μεταξύ αυτών τμήμα κερκίδας και ωλένης. Σε άλλα σημεία του σπηλαίου βρέθηκαν δόντια αν­ θρώπων διαφορετικής ηλικίας καθώς και ένα μικρό τμήμα ινιακού-βρεγματικού (μετωπικού) οστού τελείως απολιθωμένο που ανήκε σε νεαρό άτο­ μο. Όλα χρονολογούνται στην ίδια περίοδο (11 + 1 εκατομμύρια χρόνια). Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι σε συγκεκριμένο σημείο του σπηλαί­ ου βρέθηκε στάχτη σε αρκετά μεγάλη ποσότητα που υπολογίζεται ότι ψτάνει τα τέσσερα κιλά. Η χρονολόγηση που έγινε δείχνει πως τα υπο­ λείμματα φωτιάς είναι ενός εκατομμυρίου χρόνων! Η έρευνα έφερε ακόμη στο φως άφθονα εργαλεία από το ανθρωπογενές στρώμα της Τρίγλιας της ευρύτερης περιοχής στην οποία βρίσκε­ ται το σπήλαιο των Πετραλώνων και ήρθαν πρόσφατα στο φως, ανήκουν στην ίδια περίοδο, είναι δηλαδή περίπου 11 εκατομμυρίων ετών π.Χ. και αποκαλύπτουν σημαντικές πληροφορίες για μια περίοδο στη διάρκεια της οποίας συνέβησαν οι πιο σημαντικές εξελίξεις. Λίθινα και οστέινα εργαλεία, απομεινάρια από κόκαλα ζώων, ορυκτά -κατεργασμένα με έναν πρωτόλειο τρόπο φυσικά- όπως ο βωξίτης και ο χαλαζίας, δείχνουν ότι ο Αρχάνθρωπος είχε την ικανότητα να επεξερ­ γάζεται υλικά και να τα χρησιμοποιεί για πς ανάγκες του. ΠΟΙΟΣ ΗΤΑΝ Ο ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ;

Οι ανθρωπολογικές μελέτες της ερευνητικής ομάδας του Άρη Πουλιανού έδειξαν ότι, μορφολογικά τουλάχιστον, ο αρχάνθρωπος των Πετραλώνων διαφέρει κατά πολύ από τον Νεάντερταλ. Το κρανίο του είναι ορθογναθικό και όχι προγναθικό, όπως συμβαίνει με τα τυπικά αφρικανικά κρανία. Ο Αρχάνθρωπος ήταν ένας γέρος εκείνης της εποχής, αφού η ηλικία του υπολογίζεται γύρω στα 35· Είχε ύψος 1.58 μέτρα με όγκο εγκεφάλου γύρω στα 1.220 χιλιοστά. Η μύτη του Πετραλώνειου φαίνεται ότι ήταν ευ­ θεία και αρκετά μακριά, αφού φτάνει τα 66 χιλιοστά. Στο μαυσωλείο όπου πέθανε ο Αρχάνθρωπος, στο Σπήλαιο των Πετρα­ λώνων δηλαδή, ο περιβάλλων χώρος ήταν γεμάτος από άλλα ενδιαφέροντα 146

Ο ΑΡΧΑΝΘΡαΠΟΣ TQN ΠΕΤΡΑΛΟΝΩΝ

ευρήματα που δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των πρώτων ανθρώπων εκείνης της εποχής: λίθινα και οστέινα εργαλεία, άφθονη στάχτη, οστέινες βελόνες κατά μήκος του σκελετού, όηλαόή πα­ ραμάνες που μπορεί να κούμπωναν κατά κάποιον τρόπο τα δέρματα των νεκρών ζώων πάνω στο κορμί του Αρχανθρώπου για να τον προφυλάξουν. Κοντά στη στάχτη βρέθηκαν αρκετά υπολείμματα τροφής, ψημένα οστά ζώων και κυρίως οστά αρκούδας. Όλα σχεδόν έμοιαζαν με αναθήματα που είχαν εγκαταλειφθεί στη θέση τους μόλις ο κύριός τους είχε πεθάνει. Ο νεκρός πιθανόν να ήταν κάποιος αρχηγός ή ίσως κάποιος γηραιότερος που έτυχε ιδιαίτερων περιποιήσεων από τα υπόλοιπα μέλη της φυλής του. Εκτός από τη φωτιά οι Αρχάνθρωποι των Πετραλώνων διέθεταν -μάλ­ λον- ένα είδος έναρθρου λόγου και ομαδική κοινωνική ζωή. Αυτά επι­ σημαίνει η ομάδα του Άρη Πουλιανού και υπογραμμίζει ότι, σε αντίθεση με ό,τι γίνεται αποδεκτό σήμερα από την παγκόσμια κοινή γνώμη, ο άναρθρος λόγος είχε φτάσει σε σημαντικό βαθμό εξέλιξης στο ανθρώ­ πινο είδος εκατομμύρια ίσως χρόνια προ Χριστού. Η «ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ» ΕΝΟΣ ΚΡΑΝΙΟΥ

Ορισμένοι ανθρωπολόγοι, στους οποίους συγκαταλέγονται οι Πουλιανός και Βολπώφ, πιστεύουν ότι «οι Αρχάνθρωποι ανήκουν στο γένος των Ανθρώπων και είναι απευθείας πρόγονοι τόσο των Νεάντερταλ όσο και των σημερινών ανθρώπων». Υπάρχουν όμως και άλλες θεωρίες, όπως αυτή των Ιάτερσαλ και Στρίνγγερ, που υποστηρίζουν ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν σαν ξεκομμένος κλάδος ως ένα νέο είδος, σε κάποιο άγνωστο σημείο της Αφρικής πριν από περίπου 200.000 χρόνια εκτοπίζοντας και αντικαθιστώντας τους Αρχανθρώπους. Οι θεωρίες είναι πολλές και οι επιστήμονες δεν έχουν ακόμη βρει απάντηση. Πολλοί υποστηρίζουν ότι δύο διαφορετικά είδη ανθρωποει­ δών, ο Homo Sapiens στο οποίο ανήκει και ο Αρχάνθρωπος των Πετρα­ λώνων και ο Νεάντερνταλ, συνυπήρξαν στην Κίνα, στην Αφρική και ίσως στην Ευρώπη και ότι ο Νεάντερταλ εκτοπίστηκε στην προσπάθειά του να επικρατήσει. Αυτό που απασχολεί μέχρι σήμερα όχι μόνο τους ανθρωπολόγους αλ­ λά και τους επιστήμονες κάθε ειδικότητας είναι το πώς εμφανίστηκε ο άνθρωπος στη Γη. Οι δύο επικρατέστερες θεωρίες είναι οι εξής: είτε εμ­ φανίστηκε σε ένα σημείο (μονοκεντρισμός) και από εκεί εξαπλώθηκε 147

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

στα πέρατα της Γης είτε αναπτύχθηκε σε πολλά περισσότερα σημεία ταυτόχρονα (πολυκεντρισμός). Μέχρι τώρα έχουν εντοπιστεί τέσσερα κέντρα ανάπτυξης του ανθρώ­ που: • Στην ανατολική Ασία όπου αναπτύχθηκε ο Σινάνθρωπος, τον οποίο ορισμένοι θεωρούν πρόγονο όλων των μογγολοειδών και των Ινδιά­ νων της Αμερικής. • Στη Νότια Ασία όπου βρέθηκε ο Πιθηκάνθρωπος της Ιάβας, που θε­ ωρείται ο πρόγονος των λαών της Νότιας Ασίας και της Αυστραλίας. • Στην Αφρική όπου ο Ροδεσιανός του Μπρόκεν Χιλλ θεωρείται πρό­ γονος των Αφρικανών και των Βουσμάνων. • Στην Ευρώπη όπου έχει εντοπιστεί στο σημερινό Ισραήλ ο Νεαντερτάλειος του Σχουλ της Μέσης Ανατολής. Από αυτόν έχει προέλθει ο σημερινός Homo sapiens. Ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων ήταν ήδη Homo sapiens. Είχε ήδη έναρθρο λόγο και είχε δημιουργήσει μια μεγάλη γκάμα εργαλείων. ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΔΙΚΙΕΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΕΝΑ ΚΡΑΝΙΟ

«Η στατιστική επεξεργασία των Ελλήνων σε συνδυασμό με τη γεωγραφι­ κή τους κατανομή απέδειξε μαθηματικά την ακατάπαυστη βιολογική συνέχειά τους σε όλη τη διάρκεια της Ιστορικής και Προϊστορικής εποχής, η οποία ανάγεται τουλάχιστον στη Μεσολιθική και Άνω Παλαιολιθική πε­ ρίοδο (15-000-30.000) χρόνια. Ακόμη, η ιστορική συνέχεια αποδεικνύε­ ται και από τη σύγκριση των μετρήσεων των σύγχρονων κατοίκων με αυ­ τές των αρχαίων και προϊστορικών κρανίων της Ελλάδας, οι οποίες στα­ τιστικά δεν παρουσιάζουν διαφορές .Έτσι, παρά τις κατά καιρούς επι­ δράσεις και τις μετακινήσεις πληθυσμών, με την ανθρωπολογική έρευνα έγινε φανερό ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας έμεινε βασικά αναλλοίωτος και ότι οι σύγχρονοι'Ελληνες είναι απόγονοι των αρχαίων φυλών που κα­ τοικούσαν στην ελληνική χερσόνησο», υποστηρίζει ο Άρης Πουλιανός στο βιβλίο του Η Προέλευση των Ελλήνων. Η συστηματική ανασκαψή στην περιοχή του Σπηλαίου ξεκίνησε το 1965· Σήμερα το περίφημο κρανίο του Αρχανθρώπου, που αποτέλεσε... το μήλο της έριδας ανάμεσα στον Άρη Πουλιανό και στο Πανεπιστήμιο της Θεσσα­ λονίκης, φυλάσσεται σε ειδική αντισεισμική κρύπτη στον Τομέα Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Α.Π.Θ. Στα χρόνια που πέρασαν μεσολάβησαν 148

Ο ΑΡΧΑΝΘΡ2Π0Σ TQN [TETPAAQNQN

πολλά γεγονότα, που λίγο προήγαγαν την επιστημονική έρευνα. Αρχικά στη μελέτη των ευρημάτων συμμετείχαν και παλαιοντολόγοι από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ωστόσο, όπως έχει υποστηρίξει ο κ. Πουλιανός, στη διάρκεια της έρευνας το κρανίο του Αρχανθρώπου υπέ­ στη ανεπανόρθωτες ζημιές, ενώ ο μετακρανιακός σκελετός του κρανίου κομματιάστηκε από άγνοια. Κατά την περίοδο 1962-64 οι έρευνες στο σπήλαιο πάγωσαν. Από τον Ιανουάριο του 1968 άρχισαν οι συστηματικές έρευνες που διακόπηκαν από τη Χούντα. Το 1974 ο νέος διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, Ν. Κοντο­ λέων, χορήγησε νέα άδεια ανασκαφών εκ μέρους του Κ.Α.Σ. (Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου), την οποία και ανανέωναν κάθε χρόνο. Οι αρχαιολογικές έρευνες σταμάτησαν ξανά το 1984, όταν εκδηλώθη­ κε η πρώτη μεγάλη διαφωνία μεταξύ του Άρη Πουλιανού και της Αρχαιο­ λογικής Υπηρεσίας, με εντολή της οποίας σταμάτησαν οι έρευνες. Η υπόθεση πήρε διαστάσεις και έφτασε στις δικαστικές αίθουσες, για να δικαιωθεί στο τέλος ο ερευνητής Άρης Πουλιανός, ο οποίος και ολο­ κλήρωσε σε μεγάλο βαθμό την έρευνά του στο Σπήλαιο των Πετραλώνων μετά το 1997 · Η Ελληνική Ανθρωπολογική Εταιρεία που διαχειρίζεται το Σπήλαιο των Πετραλώνων είναι ένας ιδιωτικός μη κερδοσκοπικός φορέας. Ο Ε.Ο.Τ. τον είχε επιδοτήσει με 22 .900.000 δραχμές για να γίνουν κάποιες κατασκευές. Το Συμβούλιο Επικρατείας τον δικαίωσε το Νοέμβριο του 1998 και το Κ.Α.Σ. του ανανεώνει κάθε χρόνο την άδεια. ΑΥΤΟΧΘΟΝΕΣ ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Οι απόψεις του Άρη Πουλιανού για τους αυτόχθονες της Ελλάδας και οι ανακαλύψεις του για τους πρώτους Έλληνες που έζησαν τουλάχι­ στον 11 εκατομμύρια πριν από τη γέννηση του Χριστού στη Μακεδονι­ κή γη αντιμετωπίζονται από πολλούς ως... γραφικότητες ή απλώς απο­ σιωπούνται. Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί, χωρίς καμία διάθεση συνωμοσιολογίας, ότι η άποψη περί Αφροκεντρισμού, η εμφάνιση δηλαδή των πρώτων ανθρώπων στη Βόρεια ή Κεντρική Αφρική και η εξάπλωσή τους στις υπό­ λοιπες περιοχές του κόσμου, έχει δεχθεί ισχυρά «χτυπήματα», αφού όλο και περισσότερα παλαιοανθρωπολογικά ευρήματα αποδεικνύουν ότι η 149

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

εμψάνιση και η μετακίνηση των πρώτων ανθρώπων έγινε σε πολλά και διαφορετικά σημεία ταυτόχρονα. Σημαντικό είναι επίσης να επισημανθεί ότι στη χώρα μας (μια από τις πλουσιότερες, αν όχι η πλουσιότερη σε αρχαιολογικά ευρήματα στον κόσμο) ο κλάδος της Παλαιοντολογίας θεμελιώθηκε στο επίπεδο της πρωτογενούς έρευνας μόλις πριν από 150 χρόνια. Επομένως, είναι ίσως νωρίς για να αξιολογηθούν ορισμένα από τα ευρήματα του ελλη­ νικού χώρου. Στο μεγαλύτερο τους μέρος οι ανασκαφές για παλαιολιθικά ευρήμα­ τα έχουν ξεκινήσει συστηματικά μόλις τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ ο ρυθμός των εργασιών είναι υπερβολικά αργός, κυρίως λόγω έλλειψης χρηματοδότησης αλλά και υποδομής. Ταυτόχρονα, άλλοι κλάδοι, όπως η Παλαιολιθική Αρχαιολογία, βρί­ σκονται ακόμη στα σπάργανα. Ερευνητές και καθηγητές της Παλαιοντο­ λογίας από τα μεγάλα πανεπιστημιακά ιδρύματα της χώρας μας έχουν να διηγηθούν απίστευτες ιστορίες έλλειψης βασικής υποδομής στη θεω­ ρητική κατάρτιση, στο έμψυχο δυναμικό αλλά και στη χρηματοδότηση των μεγάλων ανασκαφικών ομάδων, που ορισμένοι από αυτούς συνεχί­ ζουν με ρομαντισμό να... ονειρεύονται. Η ΑΛΛΗ ΑΠΟΨΗ...

Αξίζει στο σημείο αυτό να παραθέσουμε την επικρατούσα άποψη της... άλλης πλευράς, δηλαδή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τη γνώμη ορισμένων γεωλόγων που έζησαν ορισμένα από τα γεγο­ νότα της διαμάχης Πουλιανού-Μελέντη (ο δεύτερος υπήρξε πρωτερ­ γάτης του Τομέα Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας στο Α.Π.Θ.), τονίζουν ότι «ο Πουλιανός εκμεταλλεύτηκε το τεράστιο κενό στην έρευνα του Σπη­ λαίου. Από την πλευρά αυτή η πανεπιστημιακή κοινότητα έχει σοβαρές ευθύνες, διότι έδειξε ανέτοιμη να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των ίδιων των ευρημάτων, τα οποία είναι σημαντικά. Αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι ισχύουν όλα όσα με υπερβολή ισχυρίζεται ο κ. Πουλιανός. Το πιο σημαντικό είναι η ίδια η χρονολόγηση του κρα­ νίου του Αρχανθρώπου που σύμφωνα με τις δικές μας επιστημονικές πληροφορίες δεν είναι παραπάνω από 200 .000 -300.000 χρόνων προ Χριστού. Αυτό σημαίνει ότι ο Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων ανήκει στο ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ του Homo sapiens και του Homo erectus 150

Ο ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΣ TQN ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ

και αυτό τον κάνει πάρα πολύ σημαντικό», τονίζουν πηγές μέσα από το Α.Π.Θ., που για ευνόητους λόγους επιθυμούν να μείνουν ανώνυμες...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Άρης Πουλιανός, Η Προέλευση των Ελλήνων • Άρης Πουλιανός, Η Σπηλιά του Πετραλώνειου Αρχανθρώπου • Περιοδικό Άνθρωπος, ετήσιο όργανο της Ελληνικής Ανθρωπολογικής Εταιρείας • http://www.grecoreport.com

151

Σ

Τ

Ε

Α

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ Ι Δ

Ο

Υ

ΔΡΑΚΟΣΠΙΤΑ Μεγαλιθικές Κατασκευές σιην Εύβοια

Τα Δρακόσπιτα στη Λαογραφία είναι γνωστά και σαν δράκου σπίτια. Πρό­ κειται για ερείπια οικοδομημάτων στις κορυφές βουνών της Εύβοιας. «Ντράγκο» ακόμη και σήμερα στην τοπική διάλεκτο των χωριών της Βόρειας Εύβοιας ονομάζεται ο Δράκος. Κάποτε, λένε ακόμη και στις μέρες μας οι γιαγιάδες της περιοχής, πάνω στα βουνά του νησιού ζού­ σαν Δράκοι. Ήταν μεγάλοι σαν Γίγαντες και όταν πεινούσαν, έτρωγαν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους, ακόμη και ανθρώπους. Είχαν ζώα και έχτι­ ζαν τεράστια σπίτια για να τα βάζουν μέσα το χειμώνα, τα δρακόσπιτα... Τα Δρακόσπιτα της Εύβοιας, όμως, δεν είναι μόνο προϊόν της τοπι­ κής λαογραφίας, είναι κυρίως ερείπια κτισμάτων τα οποία ορθώνονται στο όρος Ό χη σε υψόμετρο 1.404 μέτρων. Μέχρι τώρα δεν έχει εξακρι­ βωθεί η χρονολόγηση και η χρησιμότητά τους. Τα συναντούμε μόνο σε κορυφές, τόσο του ψηλότερου βουνού της Όχης όσο και στα χωριά που βρίσκονται στα ορεινά των Στύρων. ΤΟ ΔΡΑΚΟΣΠΙΤΟ ΤΗΣ ΟΧΗΣ

«Από χρόνια κάθε καλοκαίρι το εικοσαήμερο μεταξύ Ιουλίου και Αυγού­ στου, που είναι ο πιο κατάλληλος καιρός, ανεβαίνω στην Ό χη για να συ­ μπληρώσω τη μελέτη μου για το δρακόσπιτο που βρίσκεται στο πλάτωμα της κορυψής. Κι αυτή ακόμη την εποχή η ανάβαση είναι πολύ δύσκολη 152

ΔΡΑΚΟΣΠΙΤΑ

εξαιτίας των ανέμων που επικρατούν εκεί ψηλά», αναφέρει στις περι­ γραφές του ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής στο Α.Π.Θ., Νικόλαος Μουτσόπουλος. Η ανάβαση μέχρι την κορυφή του βουνού όπου βρίσκεται το εκκλησά­ κι του Προφήτη Ηλία αλλά και το περίφημο δρακόσπιτο είναι συγκλονι­ στική, κυρίως επειδή είναι ριψοκίνδυνη οποιαδήποτε εποχή του χρόνου κι αν το επιχειρήσει κανείς. Η απόσταση που χωρίζει τα δύο κτίσματα, το εκκλησάκι τοΰ Προφήτη Ηλία με το Δρακόσπιτο, είναι μόλις 200 μέτρα. Οι δύσβατες περιοχές στις οποίες έχουν χτιστεί τα Δρακόσπιτα της Εύβοιας ίσως αποτελούν έναν από τους βασικούς λόγους για τους οποί­ ους δεν μελετήθηκαν μέχρι σήμερα. ...ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΔΡΑΚΟΣΠΙΤΟ;

Η κάτοψη του κτίσματος αποτελείται από έναν ορθογώνιο χώρο που έχει εσωτερικές διαστάσεις 4.87X9-80. Το πάχος της τοιχοποιίας στη μεσημ­ βρινή πλευρά είναι 1.40 μέτρα. Η είσοδος βρίσκεται στη μεσημβρινή πλευρά και σε απόσταση 2.62 μέτρα αριστερά και 2.70 μέτρα δεξιά της υπάρχουν δύο σχισμές που χρησιμεύουν για φωτιστικά ανοίγματα και στη μέση της σκεπής ένα μακρόστενο άνοιγμα σαν «οπαίον» (οπή). Η είσοδος του κτίσματος έχει πλάτος 1.25 μέτρα και φαινομενικό ύψος περίπου 2 μέτρα, γιατί τώρα πια το δάπεδο έχει υποχωρήσει προς τα κάτω. Δεξιά και αριστερά η θύρα έχει δύο μονολιθικές παραστάσεις που έχουν πλάτος όσο και ο τοίχος 1.38 και πάχος 0.22. Τη θέση του υπέρυθρου κα­ τέχουν δύο πλακόπετρες που σκεπάζουν το θύρωμα, έτσι ώστε να σχημα­ τίζεται ένα Π. Αξιοπρόσεκτος είναι ο τρόπος με τον οποίο έχουν τοποθετή­ σει τα λιθάρια στο ανώφλι της πόρτας. Η κατασκευή του συγκεκριμένου ση­ μείου θυμίζει μυκηναϊκό μνημείο των γνωστών κυκλώπειων διαστάσεων. Το λιθάρι που σκεπάζει τη θύρα και εξέχει στο εσωτερικό του κτιρίου σαν «πρόβολος» με διαστάσεις 4x2,05 και πάχος περίπου 0.30 εκατοστά. Η κατασκευή αυτή παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από άποψη τεχνι­ κής. Ο τεράστιος λίθινος όγκος έπρεπε να πελεκηθεί με ειδικά εργαλεία. Εάν λοιπόν αναλογιστούμε ποια ήταν -ή πρέπει να ήταν- τα τεχνικά μέσα της εποχής, το πελέκημα μιας τέτοιας πέτρας πρέπει να θεωρηθεί άθλος, όπως άλλωστε και η όλη κατασκευή της αξιόλογης τοιχοποιίας του έργου, που πάντως προϋποθέτει γνώση και εμπειρία σε τέτοιες κατασκευές. Εντυπωσιακό είναι όπ και παλαιότεροι ερευνητές βρίσκουν ίχνη βωμού 153

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

στο εσωτερικό του ναού. Γερμανοί περιηγητές στις αρχές του 20ού αιώνα αναφέρουν ότι στο εσωτερικό του κτίσματος εξείχε από το δυτικό τοίχο μια τετράγωνη τραπεζόμορφη πλάκα που ίσως πάνω της να ήταν τοποθετημέ­ να τα αγάλματα των λατρευόμεων θεών ή άλλα αναθήματα. Με το πέρα­ σμα του χρόνου αλλά και τις καταστροφές, τα σημάδια εξαφανίστηκαν. Η τοιχοποιία του κτιρίου αποτελείται από μεγάλες πλακόμορφες πέ­ τρες τοποθετημένες όπως η ξερολιθιά σύμφωνα με ένα ψευδοϊσόδομο σύστημα κατασκευής. Οι επιφάνειες «έδρασης» των λιθαριών είναι ορι­ ζόντιες. Σε αυτό το σύστημα δομής της τοιχοποιίας η ισορροπία διατη­ ρείται μονάχα από τα ίδια και τα υπερκείμενα βάρη των λιθαριών. Την εξωτερική τους όψη την έχουν αφήσει μισοκατεργασμένη, ενώ τα λιθά­ ρια της εσωτερικής πλευράς έχουν πελεκηθεί με μεγαλύτερη επιμέλεια. Ο καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος επισημαίνει: «Το σημείο που παρου­ σιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και αποτελεί την ιδιομορφία όλης της κατασκευής είναι το σύστημα της στέγασης, αυτό που ονομάζεται εκφορικό ή εμφορικό σύστημα και εμείς το ονομάζουμε σύστημα προεξοχής ή επεξοχής». Το κτίριο σκεπάζεται με πλακόπετρες με μεγάλες διαστά­ σεις που εξέχουν εσωτερικά σε διαδοχικές στρώσεις και από τις τέσσε­ ρις πλευρές, έτσι ώστε να διαμορφώνεται μια αναποδογυρισμένη σκά­ φη, μια κλιμακωτή κόλουρη πυραμίδα. Όσο πιο ψηλά βρίσκονται οι στρώσεις των λιθαριών τόσο πιο μεγάλη είναι η κλίση της τοποθέτησής τους. Οι στρώσεις αποτελούνται από δύο λιθάρια, συχνά όμως η τελευταία, που είναι η στέψη, αποτελείται από μια μεγάλη πλακόπετρα που χρησιμοποιείται για να προφυλάξει την όλη κα­ τασκευή και το εσωτερικό από τα νερά της βροχής και για να ισορροπεί το βάρος της προβολής. «Από μερικά χνάρια που βρήκαμε στο Δρακόσπιτο της Ό χης, αλλά και από παρατηρήσεις σε άλλα δρακόσπιτα της περιοχής των Στύρων βγάλαμε το συμπέρασμα πως ίσως στην εξωτερική άκρη της τελευταίας αυτής στρώσης έβαζαν μια σειρά λιθάρια με μικρές σχετικά διαστάσεις σαν πεζούλι για να δημιουργήσουν ένα αντίβαρο στην κατασκευή, έτσι που η συνισταμένη του βάρους να πέφτει μέσα στην τοιχοποιία», αναφέ­ ρουν στις καταγραφές του δρακόσπιτου οι ερευνητές της ομάδας του καθηγητή Ν. Μουτσόπουλου. Στο δρακόσπιτο, όπως αναφέρει και ο αρχαιολόγος Σ. Λάμπρου, εντοπίστηκε άνοιγμα πλάτους 0.50-0.60 εκ., όπως και δύο παράθυρα. 154

ΔΡΑΚΟΙΠΙΤΑ

Το άνοιγμα ή «οπαίον» πρέπει να χρησιμοποιούταν για τον καπνό των θυσιών, αν το κτίσμα ήταν ναός ή ιερό. ΤΑ ΔΡΑΚΟΣ ΠΙΤΑ ΤΩΝ ΔΡΥΟΠΩΝ ΣΤΑ ΟΡΕΙΝΑ ΤΩΝ ΣΤΥΡΩΝ

Αρχικά μελετήθηκαν από τον Κ. Α. Γουναρόπουλο, γιατρό και λόγιο της εποχής του 1930. Σύμφωνα με την άποψή του, τα όρακόσπιτα της περιο­ χής που στο σύνολό τους -τουλάχιστον αυτά που σώζονται έστω και ως ερείπια- είναι πέντε, ανήκαν σε λατόμους της εποχής, και μάλιστα σε σπίτια που χρησιμοποιήθηκαν από Δρύοπες λατόμους. Αξίζει να επισημανθεί ότι όλα τα κτίσματα -τουλάχιστον από ό,τι έχει μέχρι σήμερα μελετηθεί- είναι κυκλώπειας τεχνικής, δομημένα με τον ίδιο τρόπο και χτισμένα σε παρόμοια σημεία: Όλα τα όρακόσπιτα βρί­ σκονται στην κορυφή βουνών, δίπλα, κοντά ή μέσα σε βράχους που εν­ σωματώνονται στο κτίσμα, σε κάποιο φυσικό πλάτωμα, το οποίο δημι­ ουργείται στις κορυφές. Θα πρέπει, ακόμη, να επισημανθεί ότι στα ορεινά της Εύβοιας που κατοικήθηκαν πριν από αιώνες από Αρβανίτες οι παλαιότεροι μιλούν μέχρι και στις μέρες μας την τοπική διάλεκτο. Τα όρακόσπιτα έχουν εν­ σωματωθεί στην ντοπιολαλιά μαζί με τους θρύλους και τις παραδόσεις που τα ακολουθούν. Κοντά στο χωριό Τουνταίοι βρίσκεται η Πάλλη λάκα Δραγκό, το όρακόσπιτο που έχει χτιστεί κοντά στη γη που ανήκει στην οικογένεια Πάλ­ λη. Σε μια ορεινή απροσπέλαστη τοποθεσία που σε κάποιο σημείο της δημιουργεί μια φυσική διαπλάτυνση πάνω σε ένα βράχο διαβάζει κανείς έστω και με δυσκολία τις λέξεις {0}ΡΙΑ ΟΡΟ{Σ}ΛΗ. Τα βράχια στην εξωτερική επιφάνεια των οποίων είναι χαραγμένες οι συγκεκριμένες λέξεις αποτελούν το άνοιγμα μιας σπηλιάς με βάθος 6.55 μέτρα, ένα στενό άνοιγμα 2.85 μέτρα και ύψος 7 μέτρα. Μέσα στη σπηλιά έχουν χαραχτεί τα εξής: ΕΡΜΗΣ ΖΕΥΣ ΣΩΤΡΗ (Σωτήριος) ΔΙΙάΟΔΙΟΙ ΚΑΛΗ ROnT ΣΠΕΙΟΣ ΜΑΓΙΡΙΟΝ ΚΑΛΟΣ ΟΙΓΝΕΙΑΡΟΝΑΒΙΟ ΑΑΨΙ 155

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η ομάδα του καθηγητή Ν. Μουτσόπουλου αφήνει ασχολίαστες τις συ­ γκεκριμένες επιγραφές, προφανώς επειδή απαιτούνται συγκεκριμένες γνώσεις για τη μετάφραση των λέξεων και τη χρονολόγησή τους. Δεν μπορούμε, ωστόσο, να παραβλέψουμε τα ονόματα του Ερμή και του Σω­ τήριου Δία, που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο χώρος ήταν συνδεδεμένος με λατρευτικές συνήθειες. Στην περιφέρεια Μάκου στη θέση Ντάρδζα (σπίτι) υπάρχουν ακόμη τα ερείπια ενός κατεστραμμένου Δρακόσπιτου, που βρίσκεται δίπλα στο καλύβι του κτηνοτρόφου Δημ. Χούντα. Από αυτή ακριβώς τη θέση, εάν στρέψει κανείς τα μάτια στα δεξιά, βλέπει το σημείο όπου έχει βρεθεί το δρακόσπιτο της Όχης. Σε λίγο χαμηλότερο υψόμετρο, στην περιοχή που οι ντόπιοι ονομά­ ζουν «Μετζίφια», εντοπίστηκε μια αρχαία κατοικία με έξι χώρους-δωμάτια. Η επιστημονική ομάδα του Α.Π.Θ. καταμέτρησε και αρίθμησε τους χώρους της κατοικίας ως εξής: - Χώρος 1: 4.60X4.60 μ. - Χώρος2: 3.10X4.60 μ. - Χώρος3: 3-95X5.10 μ. - Χώρος4: 4.60X4.50 μ. -Χώρος5: 3-10X4.60 μ. - Χώρος6 υπαίθριος με μία του πλευρά μήκους 4 μέτρων στο βράχο και τη Βορειοδυτική πλευρά του χώρου μέχρι και το βράχο με μήκος 3-55 μέτρα. Η τοιχοποιία του κτίσματος θυμίζει την τεχνοτροπία της ξερολιθιάς, και είναι εντυπωσιακό ότι το αρχαίο κτίσμα δεν ξεχωρίζει σχεδόν σε τί­ ποτε από ένα σύγχρονό του. Μέσα στο σπίτι αλλά και στον αύλειο χώρο βρέθηκαν υπολείμματα μελανόμορφων αγγείων της Ελληνιστικής περιόδου. Οι εσοχές στους τοίχους αλλά και τα αποτυπώματα στο έδαφος δη­ λώνουν ότι κάποτε στους εσωτερικούς χώρους υπήρχε ένας βωμός. Οι θυσίες στο εσωτερικό ενός χώρου, ενός ναού, δεν είναι σίγουρα συνή­ θεια ελληνική, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση απομεινάρια οστρά­ κων που παραπέμπουν σε θυσίες βρέθηκαν και στον προαύλιο χώρο. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, οι θυσίες να γίνονταν τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό του σπιτιού.

156

ΔΡΑΚΟΣΠΙΤΑ

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΜΟΝΟΘΕΪΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΚΟΡΥΦΕΣ ΤΩΝ ΒΟΥΝΩΝ

Ι α ευρήματα που εντοπίστηκαν τόσο στο Δρακόσπιτο της Ό χης όσο και στα υπόλοιπα κτίσματα των Στύρων, που σήμερα οι ντόπιοι αποκαλούν το καθένα με το όνομά του (δανεισμένο από το όνομα του ιδιοκτήτη του χω­ ραφιού μέσα στο οποίο κτίστηκαν κάποτε τα δρακόσπιτα), Λουμιθέλδραγκό, Πάλη-λάκα δραγκό, Κρόι-φταχτ δραγκό, Ντάρδζα-δραγκό κτλ., είναι όμοια και γενικά μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: • όστρακα και αγγεία άλλων διαφορετικών μεταξύ τους εποχών, • ακέραια κυπελλόμορφα αγγεία, • λυχνάρια διάφορων εποχών, • φοινίκια (χάνδρες), • αιχμές σιδερένιου βέλους, • υπολείμματα από κόκαλα ζώων (προφανώς από θυσίες). Ο ιστορικός Σπύρος Λάμπρου στο βιβλίο του Ιστορία της Ελλάδας ανα­ φέρει επιγραμματικά: «Τα δρακόσπιτα είναι τα αρχαιότερα ιερά που σώ­ ζονται σε ελληνικό έδαφος». Ο Γερμανός Αρχαιολόγος Βέλκερ αλλά και ο Μπούρσιαν, που στα τέλη του 18ου αιώνα κατέγραψαν ως περιηγητές τα περίεργα αυτά κτί­ σματα, κάνουν λόγο για ναούς αφιερωμένους σε έναν τρισυπόστατο θεό. Οι αναφορές αυτές σχετίζονται περισσότερο με τα Δρακόσπιτα των Στύρων όπου, σύμφωνα με τις τότε επισημάνσεις, βρέθηκαν ανα­ θήματα στη Δήμητρα, στην Κόρη και στον Δία ή, σύμφωνα με άλλες αναφορές, στον Απόλλωνα στην'Αρτεμη και στη Λητώ. Εντύπωση προ­ καλεί και ένα ακόμη... τρισυπόστατο αφιέρωμα στον Δία, στηνΉρα και στην Ήβη. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η άποψη Ελλήνων αλλά και ξένων αρχαιο­ λόγων, που ισχυρίζονται ότι το δρακόσπιτο της Ό χης ήταν αφιερωμένο στην ΤελείαΉρα. Ο Παυσανίας, μάλιστα, αναφέρει ότι οι Δρύοπες της Ερμιόνης λάτρευαν τον Δία και την Ήρα στην κορυφή του Κοκκύγιου όρους. Παραθέτει και άλλους τόπους στον ελληνικό χώρο όπου γιόρτα­ ζαν την τελετή του ιερού γάμου της «οχείας Ή ρας και του Δία» πάνω στα βουνά. Υπάρχει, λοιπόν, μεγάλη πιθανότητα το οικοδόμημα της Ό χης να είναι αφιερωμένο στην ΤελείαΉρα και να χτίστηκε από τους Πελασγούς πριν από τον Τρωικό πόλεμο, την ίδια εποχή περίπου με τα τείχη και τους θησαυρούς των Μυκηνών.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ίσως εόώ, πάνω στις κορυφές της Εύβοιας, να συναντούμε τα απομεινάρια της πρώτης μεγάλης μονοθεϊστικής θρησκείας, που ήρθε από την Ανατολή μαζί με τους Κάρες, τους Μινύες, τους Φοίνικες και άλλα λι­ γότερο γνωστά φρυγικά φύλα. Οι εξ ανατολών φυλές είναι πια γνωστό ότι είχαν δημιουργήσει ένα μονοθεϊστικό σύστημα θρησκείας στο οποίο βασικό ρόλο έπαιζε η θηλυ­ κή αρχή, η γυναικεία θεότητα που ταυτιζόταν με τη γονιμότητα της γης. Την εξέλιξη μιας τέτοιας εκδοχής μπορεί κανείς να συναντήσει ακόμη και σήμερα στα ερείπια της Κνωσού, αφού είναι γνωστό ότι οι Μινωίτες είχαν άμεσα (και φυλετικά) επηρεαστεί από τους λαούς της Ανατολής. Τις αρχές του Ζωροαστρισμού, της αρχικής μονοθεϊστικής θρησκείας, ανακάλυψε πρόσφατα στη Μαργιούπολη του σημερινού Τουρκμενιστάν η ομάδα του Έλληνα αρχαιολόγου, που ζει στη Ρωσία, Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη. Σύμφωνα με τις περιγραφές του, ο ναός στον οποίο εντοπί­ στηκε ο βωμός του ενός Θεού έχει μεγάλες ομοιότητες με τους ναούς της Κρήτης της Μινωικής εποχής. Τι σχέση έχουν τα παραπάνω με τα Δρακόσπιτα; Τα περίεργα αυτά κτίσματα παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς τα πιθανά λατρευτικά έθιμα (βωμοί, θυσίες σε κλειστό χώρο, αναθήματα) με άλλους ναούς της Ανα­ τολής. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραλείψουμε και ορισμένες άλλες απόψεις που μπορεί να μην απορρίπτουν την αρχική, ότι δηλαδή τα Δρακόσπιτα ήταν ναοί, αφού είναι πιθανόν τα κτίσματα να πέρασαν σε πολ­ λές και διαφορετικές χρήσεις στο πέρασμα των αιώνων κυρίως μετά την εδραίωση του πολυθεϊσμού και της πατριαρχίας. Ο Γερμανός αρχαιολόγος και περιηγητής Θεοδόρ Βιγκάντ και ο Γράνγκλιν Τζόνσον θεωρούν ότι τα δρακόσπιτα είναι φρυκτωρίες, ένα σύστημα επικοινωνίας δηλαδή με πυρσούς που άναβαν σε υψηλά ση­ μεία ή βίγλες, που στήθηκαν για παρατήρηση του έναστρου ουρανού. Άλλοι πάλι ισχυρίζονται ότι πρόκειται για σπίτια λατόμων, κυρίως των Δολόπων, φύλο που εγκαταστάθηκε στην Εύβοια και έγινε γνωστό για την τεχνική του στη χρήση του μαρμάρου και της πέτρας. Τα λατο­ μεία μαρμάρου που βρίσκονται πολύ κοντά στις περιοχές των Δρακόσπιτων θεωρείται ότι έχουν άμεση σχέση με τη χρήση των οικημάτων αυτών. Σε κάθε περίπτωση τα Δρακόσπιτα μέχρι και σήμερα έχουν χρησιμο­ ποιηθεί ως χειμαδιά ή ως μέρος όπου κρεμούσαν τα τυριά, δηλαδή από 158

ΔΡΑΚΟΣΠΙΤΑ

κάποια χρονική περίοδο και ύστερα συνδέθηκαν άμεσα με κτηνοτροφικές εργασίες. ΜΙΝΥΕΣ ΚΑΙ ΔΟΛΟΠΕΣ

Πολλοί ερευνητές έχουν κατά καιρούς αποδώσει όλες τις κυκλώπειες κατασκευές της προϊστορικής περιόδου που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο στο φρυγικό και κατά άλλους αιολικό φύλο των Μινύων. Η πυρα­ μίδα του Ελληνικού, σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Λυριτζή, ήταν του 3000 π.Χ. Την ίδια περίοδο δημιουργούνται τα κυκλώπεια Μυκηναϊκά τείχη. Στους Μινύες, που μάλλον είχαν στενές σχέσεις με τους κατοίκους των Μυκηνών αλλά και τους Μινωίτες, είχαν αποδοθεί από ορισμένους οι πυραμίδες του Ελληνικού και του Λιγουριού, και δεν θα ήταν παράξενο αν ισχυριζόταν κανείς ότι τα δρακόσπιτα ήταν δικές τους κατασκευές, που ανήκαν προφανώς σε πρωιμότερο τεχνολογικό στάδιο. Άλλοι πάλι έχουν συνδέσει τους πρώτους κατοίκους της περιοχής της Εύβοιας με τους Δόλοπες, θεσσαλική εθνότητα που ίδρυσε το βασίλειο της Δολοπίας, μιας περιοχής που βρισκόταν στο Νοτιοδυτικό τμήμα της Θεσσαλίας και μεταξύ άλλων περιλάμβανε το ανατολικό τμήμα του πο­ ταμού Πηνειού και έφτανε μέχρι τον Τυμφρηστό. Τόσο οι Δόλοπες όσο και οι Μινύες φαίνεται ότι ήταν φύλα που ξεκί­ νησαν από την Ανατολή. Οι Μινύες ήρθαν μάλλον από τη Φρυγία και οι Δόλοπες φαίνεται να μετακινήθηκαν από το εσωτερικό της Λιβύης. Οι λαοί αυτοί είχαν κύριο σημείο αναφοράς της θρησκευτικής τους λατρεί­ ας τη Μητέρα-Θεά και θυσίαζαν τόσο στο εσωτερικό των ναών όσο και στο εσωτερικό, είτε σε μία θεότητα, τη Θεά, είτε στη θηλυκή και αρσενι­ κή εκδοχή της...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Κ. Ν. Μουτσόπουλου, «Το Δρακόσπιτο της Όχης», ανάτυπο από το πε­ ριοδικό του Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου Το Βουνό, αρ. 217,1960 • Τα Δρακόσπιτα της Εύβοιας, πρακτικά Αρχιτεκτονικής Σχολής Θεσ­ σαλονίκης 1979. Π729, τόμος Η' • Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα • Εγκυκλοπαίδεια Υδρία • «Τα Μυστικά των Αρχαίων», Περιοδικό Άβατον, τεύχος 34 159

Σ

Π

Υ

Ρ

Ο

Σ

Μ

Α

Κ

Ρ

Η

Σ

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Το Τέλειο Οικοδομικό Κατασκεύασμα

Στο λεκανοπέδιο της Αττικής υπάρχει ένας λόφος του οποίου το μέγε­ θος και ο όγκος δεν τον κάνει να φαίνεται ιδιαίτερα σπουδαίος. Εκείνο που του δίνει πολύ μεγάλη αξία είναι πως στο υψηλότερο σημείο του βρί­ σκονται κάποια οικοδομήματα και ναοί. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το κυ­ ριότερο αρχιτεκτονικό δημιούργημα, όχι μόνο ολόκληρης της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής, όχι μόνο όλου ίσως του αρχαίου κόσμου αλ­ λά και του σύγχρονου. Αναφερόμαστε, βέβαια, στον ιερό βράχο της Ακροπόλεως και στον Παρθενώνα. Ο ναός του Παρθενώνα, όπου μέσα του στεγαζόταν το χρυσελεφά­ ντινο άγαλμα της Αθηνάς, αν και σε μέγεθος δεν είναι αρκετά μεγά­ λος, σε σχέση με άλλους στην Αρχαία Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένων και των ελληνικών πόλεων της Μικράς Ασίας, είναι το τελειότερο οι­ κοδόμημα όλων των εποχών, όπως έχουν παραδεχτεί όλοι οι αρχιτέ­ κτονες παγκοσμίως. Τι είναι, όμως, εκείνο που τον κάνει να ξεχωρίζει; Είναι μήπως η λε­ πτή και προσεγμένη εργασία των μαρμάρων που τον κάνει να φαντάζει έτοιμο να απογειωθεί ή ακόμα, μερικές φορές, σε κάνει να νομίζεις ότι θα σου «μιλήσει»; Αν οι λεπτομέρειες και τα αφανή μυσπκά του ήταν γνωστά στον ευρύτερο κόσμο της αρχαιότητας, αν μπορούσαν να διαρρεύσουν και να δώσουν τις 160

ΠΑΡΘΕΝΏΝΑΣ

πραγματικές διαστάσεις του -που και για μας ακόμα είναι αινιγματικές-, ίσως ο Παρθενώνας να συμπεριλαμβανόταν στα επτά θαύματα του κόσμου. Όλα αυτά που θα προσεγγίσουμε στη συνέχεια, μαζί και πολλά άλλα που δεν χωρούν σε ένα μικρό κεφάλαιο, δημιουργούν διάφορα ερωτη­ ματικά για τα οποία δεν υπάρχουν συνήθως επαρκείς απαντήσεις και τα οποία αφορούν κυρίως το πώς οι άνθρωποι εκείνης της εποχής κατεί­ χαν όλες αυτές τις γνώσεις και πώς μπόρεσαν να τις εφαρμόσουν. Τα ερωτηματικά αυτά, λοιπόν, μετατρέπονται σε αινίγματα, τα περισσότερα από τα οποία θα προσπαθήσουμε μέσα στις λίγες επόμενες γραμμές να λύσουμε, αν και δυστυχώς κάποια από αυτά θα μείνουν ανεξήγητα. Σύγχρονοι Αμερικανοί επιστήμονες έχουν παραδεχτεί πως, ακόμα και με σύγχρονα μέσα και μηχανήματα, είναι αδύνατον να μπορέσουν να ξαναψτιάξουν το ίδιο κατασκεύασμα με τις ίδιες λεπτομέρειες και τα ίδια μυστικά. Το πρώτο βασικό ερώτημα, σε σχέση με πς αμερικανικές διαπιστώ­ σεις, είναι το πού και πώς σχεδιάστηκε ο Παρθενώνας, ώστε οι απλοί ερ­ γάτες, λιθοξόοι κτλ. που θα εκτελούσαν την οικοδόμηση, να συλάβουν τις απίστευτα πολύπλοκες ιδέες, οι οποίες, αν και δεν είναι ορατές, είναι ωστόσο υπαρκτές και κάνουν το οικοδόμημα να ξεχωρίζει. ΚΟΣΜΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ

Ας τα πάρουμε από την αρχή. Ο Παρθενώνας οικοδομήθηκε ανάμεσα στο 447-438 π.Χ. Αρχιτέκτονες ήταν ο Ικτίνος με βοηθό τον Καλλικράτη. Ο ρυθμός του είναι ο δωρικός. Περιβάλλεται από μία κιονοστοιχία με οκτώ κίονες κατά πλάτος και δεκαεπτά κατά μήκος, μετρώντας τους γω­ νιακούς δύο φορές. Ο ναός, με την κύρια είσοδό του, βλέπει ανατολικά. Το εσωτερικό μή­ κος του είναι 100 αττικά πόδια, δηλαδή 30,80 μέτρα. Αυτή η πληροφορία από μόνη της δεν φαίνεται σημαντική. Αν το εξετάσουμε καλύτερα, θα διαπιστώσουμε πως μέσα από τα νούμερα εκφράζονται συμπαντικές μο­ νάδες μέτρησης. Ο αττικός πους (πόδι) είναι 0,30803 μέτρα ή αλλιώς 1/2Φ, όπου Φ = 1,61803 η Χρυσή Τομή. Μέσα στον Παρθενώνα, επίσης, θα συναντή­ σουμε τον αριθμό π = 3.1416, ο οποίος εκφράζεται και αυτός με τη σχέ­ ση 2Φ2/10 = 0,5236 μέτρα. Οι έξι πήχεις μάς δίνουν π = 3,1416. Κι αν πούμε ότι όλα αυτά ήταν γνωστά, τι θα λέγατε αν σας πούμε ότι μέσα στο 161

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

τέλειο αυτό οικοδόμημα θα συναντήσουμε και το Νεπέριο αριθμό β = 2,72, που είναι περίπου ίσος με Φ2 = 2,61802; Αυτά τα τρία νούμερα -ο Φ, ο π και ο e - δεν αποτελούν παρά αριθ­ μητικές παραμέτρους και σταθερές που υπάρχουν σε όλη τη Δημιουρ­ γία, σε όλη τη Φύση. Τίποτα δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς αυτά. Ακόμα και ο ίδιος ο άνθρωπος έχει τα νούμερα αυτά μέσα του. Αποτελεί, νομίζω, αίνιγμα το γεγονός όχι ότι τότε ήξεραν αυτά τα νούμερα και τις σχέσεις αλλά ότι κατάφεραν να τα συμπεριλάβουν με τόση λεπτομέρεια και ακρίβεια σε ένα κτίριο. ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Εσωτερικά ο χώρος διαιρείται σε τρία μέρη ή κλίτη με διπλή σειρά κιό­ νων. Στο χώρο όπου ήταν τοποθετημένο το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς οι δωρικού ρυθμού κίονες που το περιέβαλλαν είναι σε σχήμα Π. Όλοι οι εσωτερικοί κίονες είναι μικρότεροι και λεπτότεροι από τους εξωτερικούς, για να μπορούν να βαστήξουν ένα επιστύλιο στο οποίο «πατούσε» άλλη μια σειρά μικρότερων κιόνων. Οι επάλληλοι αυτοί κίο­ νες κατέληγαν να στηρίζουν την οροφή εξοικονομώντας πολύ περισσό­ τερο εσωτερικό χώρο σε αντίθεση με τους παχείς εξωτερικούς. Ο Παρθενώνας δεν έχει παράθυρα και αποτελεί αίνιγμα μεταξύ των αρχαιολόγων το πώς φωτιζόταν το εσωτερικό του σηκού. Υποστηρίζουν πολλοί ότι το φως έμπαινε από τη διάπλατα ανοιγμένη μεγάλη πόρτα, αν και αυτό είναι μάλλον αμφίβολο, διότι όταν ήταν κλειστή, ο νεωκόρος και οι λοιποί υπάλληλοι δεν θα μπορούσαν να κινηθούν μέσα σε αυτόν. Η άποψη ότι χρησιμοποιούσαν πυρσούς δεν φαίνεται να ευσταθεί, καθώς δεν έχουν βρεθεί ανάλογα σημάδια. Γ ενικά επικρατεί η άποψη ότι στη στέγη υπήρχε κάποιο άνοιγμα, το οποίο ονομαζόταν «οπαίον», από όπου και εισερχόταν άπλετο φως. Αν δεν καταστρεφόταν η οροφή από το βλή­ μα του Μοροζίνι το 1669, οι απορίες αυτές θα είχαν λυθεί. ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

Όσο ωραίος κι αν ήταν εσωτερικά ο Παρθενώνας, την πλήρη έκφρασή του αρχιτεκτονικά παρείχε η εξωτερική όψη του, καθώς στην ουσία ο να­ ός ήταν στραμμένος προς τα έξω - και αυτό αποτελεί πραγματικό κατόρ­ θωμα. Αντίθετα από ό,τι συμβαίνει με τις χριστιανικές εκκλησίες, αντίθετα από ό,τι γνωρίζουμε για την ψυχή του ανθρώπου ότι εδράζεται εσωτερικά 162

ΠΑΡΘΕΝΟΝΑΣ

κάπου στο στήθος, ο διάκοσμος και η ψυχή του συγκεκριμένου οικοδομή­ ματος είναι με τον καλύτερο τρόπο εξωτερικευμένη. Ο αρχαίος αυτός ναός δεν προσδιορίζεται από το γύρω χώρο, αλλά αντίθετα ο ναός είναι εκείνος που προσδιορίζει το χώρο με την ίδια του την εξωτερική εμφάνιση. Αυτό συμβαίνει διότι οι κίονες της περιστάσεως είναι τόσο «ζωντα­ νοί», που δίνουν ρυθμό και κίνηση στο αρχιτεκτόνημα. Ο τρόπος και οι αποστάσεις των κιόνων δημιουργούν μια ξεχωριστή «προσωπικότητα» φωτοσκιάσεων, οι οποίες δίνουν στο θεατή την εντύπωση ότι κινούνται, ότι περπατούν. Στην εντύπωση αυτή συμβάλλει η στέγη, καθώς η αρχιτεκτονική της μέσα από το υπόλοιπο σύνολο δίνει την αίσθηση ότι, παρά το δυσβάστα­ κτο βάρος της, ακουμπά ελαφροπάτητα στο υπόλοιπο οικοδόμημα. Η στέγη μοιάζει να ανθοβολεί, και σε λίγο θαρρείς πως το μπουμπούκι αυ­ τό θα ανθίσει. Στη «ζωντάνια» και στη «φυσική κίνηση» του ναού συντελούσαν και τα ζωηρά χρώματα, τα οποία έκαναν ευδιάκριτα τα διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη παύοντας τη λευκή μονοτονία των μαρμάρων. Ο Παρθενώνας μοιάζει με ένα παραλληλόγραμμο με ευθείες που προσδιορίζονται από τον στυλοβάτη, το επιστύλιο, το διάζωμα κτλ. που είναι οριζόντια, αλλά και από τους τοίχους και τους κίονες που είναι κά­ θετοι. Γεγονός, όμως, είναι ότι δεν υπάρχει καμία ευθεία. Η επιφάνεια του στυλοβάτη έχει μια ελαφρότατη καμπύλη στη μέση του, η οποία δεν ξεπερνάει τα 8-10 εκατοστά. Στα 70 περίπου μέτρα του στυλοβάτη η ανε­ παίσθητη αυτή καμπύλη είναι αδιόρατη δίνοντας την εντύπωση ότι ο στυλοβάτης είναι ευθύς και εντελώς επίπεδος. Ανάλογη είναι και η καμπύ­ λη των επιστυλίων. Η καμπύλη του στυλοβάτη αποτελεί το τόξο ενός νοητού κύκλου που έχει το κέντρο του κάπου στο εσωτερικό της Γης, με ακτίνα 5-200 μέτρα υπογείως και 5-200 μέτρα πάνω από την Ακρόπολη. Το ύψος της ακτίνας πάνω από τον Παρθενώνα σηματοδοτεί το μέσον της τροπόσφαιρας, η οποία έχει ένα μέσο ύψος 11 χιλιομέτρων. Ι α 5-200 μέτρα είναι 28 φορές το 185,41 = 1 ολυμπιακό στάδιο ή αλ­ λιώς 600Χ((1/Φ)/2), δηλαδή για περισσότερη ακρίβεια 28X185,41 = 5.191.48 μέτρα. Αν αναρωτηθούμε ποια είναι η σχέση που συνδέει το 28 με το 185,41, τότε έχουμε το εκπληκτικό ότι 28 είναι οι ημέρες τοΰ κύκλου 163

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

της Σελήνης σε ένα μήνα, ενώ to 185 είναι περίπου το μισό του 365, που είναι οι μέρες μέσα σε ένα χρόνο. Αν λάβουμε υπόψη μας πως αναφερόμαστε σε ακτίνα, τότε η διάμετρος του κύκλου είναι περίπου 370 μέτρα - πολύ κοντά στις 365 ημέρες. Με άλλα λόγια, η διάμετρος του προαναφερθέντα κύκλου ορίζει τη διάρκεια του χρόνου σε ημέρες που διαιρεί­ ται σε 13 μήνες των 28 ημερών! Αν στους ίδιους υπολογισμούς αντικαταστήσουμε το ολυμπιακό στάδιο με το στάδιο της Επιδαύρου, που είναι 181,08 μέτρα, τότε έχουμε 28X181,08 = 362,16, αριθμός που πλησιάζει περισσότερο το 365- Στη συ­ γκεκριμένη περίπτωση, ίσως χρησιμοποιήθηκε κάποιο άλλο άγνωστο στά­ διο, που ο διπλασιασμός του έδινε με ακρίβεια τις 365 μέρες του χρόνου. Οι προσεγγίσεις αυτές δεν μπορεί να είναι τυχαίες, αλλά σίγουρα δεν είναι εύκολο από μόνες τους να εξηγήσουν και να λύσουν το αίνιγ­ μα του πώς οι άνθρωποι εκείνης της εποχής κατάφεραν να ξεπεράσουν τον εαυτό τους σε τόσο μεγάλο βαθμό. Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΥΡΑΜΙΔΑ!

Οι κίονες, ως γνωστόν, υφίστανται μια εξόγκωση (η οποία καλείται «ένταση») στο μέσον περίπου του ύψους του κίονα, που πρώτος μελέτη­ σε ο Αγγλος Πενρόουζ και που κυμαίνονται από 0,6 έως 1,9 εκατοστά. Εκείνο, που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό είναι πως οι άξονες των κιόνων, όπως και το επιστύλιο με το διάζωμα, έχουν μια ανεπαίσθητη κλίση προς τα μέσα, που κυμαίνεται από 0,9 έως 8,6 εκατοστά. Αυτή η κλίση σημαίνει πως αν προεκτείνουμε νοερά τους άξονες προς τα πάνω, θα ενωθούν σε κάποιο ύψος σχηματίζοντας μια νοερή πυραμί­ δα. Τοίχοι, παραστάδες και άλλες υποτιθέμενες κατακόρυφες επιφάνει­ ες παρουσιάζουν ανάλογες κλίσεις. Η κλίση αυτή επινοήθηκε προφανώς για να δίνει στο οικοδόμημα μια αίσθηση μεγαλύτερης σταθερότητας. Κι αν μέχρι εδώ όλα μοιάζουν λογικά, το αίνιγμα είναι πως το σημείο πάνω από την κρηπίδα, στο οποίο ενώνονται οι νοερές πλευρικές επε­ κτάσεις των κιονοστοιχιών του Παρθενώνα, είναι περίπου 1.852 μέτρα, «δημιουργώντας» έναν όγκο που είναι περίπου ο μισός της Μεγάλης Πυ­ ραμίδας του Χέοπα στην Γκίζα της Αιγύπτου! Και το αρχικό αίνιγμα παραμένει. Πώς υπολόγισαν και έδωσαν αυτές τις αδιόρατες κλίσεις στους κίονες, στους τοίχους, στις παραστάδες και γενικά σε όλο το οικοδόμημα; Κι αν στα αρχιτεκτονικά σχέδια ήταν 164

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

εύκολο με μολύβι και χαρτί, πώς κατάφερε ο απλός εργάτης και λιθοξό­ ος να τα φέρει σε πέρας; Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟ!

Ο Παρθενώνας και όλα τα άλλα κτίρια που αποτελούν την Ακρόπολη εί­ ναι ιδιαίτερα ανθεκτικά στους σεισμούς.Έχουν περάσει είκοσι πέντε αι­ ώνες από την κτίση τους και δεν έχουν πέσει, δεν έχουν πάθει καμία βλάβη, δεν έχουν καμία ρωγμή. Πώς άντεξαν; Ένα μεγάλο μέρος του μυστικού βρίσκεται στα ίδια τα θεμέλια. Ο λό­ φος της Ακρόπολης, πριν χτιστεί, δεν είχε ένα επίπεδο σε όλες της με­ ριές, δεν ήταν μια πλατφόρμα. Προκειμένου να το καταφέρουν αυτό, «γε­ μίσανε» τα κενά και παράλληλα τα έχτισαν με τεράστιους κυβόλιθους. Ο Παρθενώνας στην πραγματικότητα δεν «πατάει» απευθείας στο χώ­ μα, στο γυμνό βράχο. Ο ναός «πατάει» σε χτισμένους κυβόλιθους, οι οποίοι είναι γερά δεμένοι και χτισμένοι επάνω στο βράχο διαμορφώνο­ ντας με αυτόν τον τρόπο ένα επίπεδο. Οι σπόνδυλοι των κιόνων συνδέονται με μολύβι, σαν να λέμε ότι είναι ενισχυμένοι με σίδερο. Υπάρχει ένας μύθος που λέει ότι οιΈλληνες έδι­ ναν οι ίδιοι μολύβι στους Τούρκους -οι οποίοι προσπαθούσαν να το απο­ κτήσουν, για να κάνουν βλήματα- προκειμένου να μην αποσταθεροποιηθεί ο ναός. Τέλος, σημαντικό ρόλο στην αντισεισμικότητα του κτιρίου έχει σαφώς και η πυραμιδοειδής κατασκευή του. ΓΎΡΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ

Έ να ακόμα θέμα που μπορεί να μας απασχολήσει σε σχέση με το σύνο­ λο των οικοδομημάτων της Ακρόπολης είναι ότι θεωρείται από πολλούς ως ένας μαρμάρινος χάρτης όλης της επιφάνειας της Γης. Πώς μπορεί να συμβαίνει αυτό; Εκείνο που μας δείχνει το καθετί είναι οι σκιές που σχηματίζονται από τον ήλιο. Κατά τη διάρκεια της ημέρας και όλες τις εποχές με ηλιοφάνεια οι σκιές μετατρέπονται σε οδηγούς που δείχνουν κάποια συγκεκριμένα σημεία του πλανήτη. Για το ποια σημεία δείχνουν και τι σημαίνουν, οι απόψεις είναι πολλές και δεν συγκλίνουν. Είναι κά­ τι που ερευνάται από ειδικούς και μη. Αυτό που είναι βέβαιο και μπορούμε να το παρατηρήσουμε ακόμα και σήμερα, αν πάμε και σταθούμε κάτω από τις Καρυάτιδες, συμβαίνει κάθε 165

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο όπως και κάθε εαρινή και φθινοπωρινή ισημερία. Με θέα στα δυτικά, στο δεξί μας χέρι υπάρχει ένας τοίχος με εξογκώματα. Τις συγκεκριμένες ημερομηνίες η σκιά του ενός εξογκώ­ ματος ευθυγραμμίζεται με τη σκιά του άλλου, μέχρι που, λίγο πριν από το μεσημέρι, ολόκληρος ο τοίχος σκιάζεται. Έ να ακόμα αίνιγμα, οπτικά ορατό και απτό, είναι το πρόσωπο-προτομή στη ΝΑ πλευρά του ιερού βράχου της Ακρόπολης, που το ξεχωρίζει κανείς μόνο από μια ορισμένη οπτική γωνία. Παρουσιάζεται ένα ανδρι­ κό κεφάλι με γένια, μάτια και μύτη. Είναι δύσκολο να πει κάποιος αν αυ­ τή η μορφή έχει λαξευτεί από ανθρώπινο χέρι, που με τους αιώνες και τις καιρικές συνθήκες έχει αλλοιωθεί, ή είναι ένα απλώς παιχνίδι της Φύσης, που κάνει το συγκεκριμένο βράχο να μας θυμίζει το συγκεκρι­ μένο πρόσωπο. Ωστόσο, αν και στην αρχαία ελληνική γραμματεία δεν υπάρχουν καν ενδείξεις που να πιστοποιούν ότι αυτό το πρόσωπο σμιλεύτηκε από αν­ θρώπινο χέρι, μια συγκεχυμένη απάντηση θα μπορούσαν να μας δώσουν τα υπόλοιπα πρόσωπα που υπάρχουν στην ίδια πλευρά!... Οι φιγούρες αυτές, οι οποίες είναι δώδεκα, δεν είναι τόσο εμφανείς, υπάρχουν παρ' όλα αυτά εκεί και περιμένουν από μας να τις ατενίσουμε και να αποφανθούμε αν είναι τεχνητές παρεμβάσεις ή απλά παιχνιδίσματα του βράχου και των φωτοσκιάσεων. ΑΛΛΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ

Ίσως να έχουμε παρατηρήσει πως πάνω από την Ακρόπολη και την ευ­ ρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου των Αθηνών, πολύ σπάνια κατά το χειμώνα κάνουν την εμφάνισή τους τόσο μαύρα και «βαριά» σύννεφα, όσο σε άλλες περιοχές γύρω από το λεκανοπέδιο και την υπόλοιπη Αττι­ κή. Ειδικά την άνοιξη και το καλοκαίρι, ο ουρανός πάνω από την Ακρό­ πολη είναι ιδιαίτερα πεντακάθαρος. Αυτό το φαινόμενο, όσο κι αν φαί­ νεται παράξενο, μάλλον οφείλεται στους κίονες του ναού του Παρθενώ­ να (σε συνδυασμό φυσικά και με άλλους ναούς). Ο τρόπος θεμελίωσής τους και οι κάθετες ραβδώσεις τους με τις οξείες ακμές τους (συνήθως 20) φαίνεται να λειτουργούν ως οδηγοί μιας ενέργειας που υπάρχει και αναδύεται από το έδαφος (και που εδώ δεν έχουμε το χώρο να το αναλύσουμε περαιτέρω) για να φτάσει στον ουρανό και να «καθαρίσει» την ατμόσφαιρα και να διαλύσει τα σύννεφα 166

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ

ή απλώς να τα ελαχιστοποιήσει σε σχέση με άλλες περιοχές. Ένα άλλο αίνιγμα είναι κατά πόσο μπορεί ο Παρθενώνας, όπως και άλλοι ναοί, να αποτελεί πυκνωτή ενέργειας, από τη στιγμή που είναι πράγματι θεμελιωμένος με τρόπο ανάλογο του πυκνωτή, όπως τον γνω­ ρίζουμε σήμερα. Οι μετρήσεις είναι πολύ δύσκολο να γίνουν και χρειά­ ζονται πολύ ευαίσθητα όργανα. Προς το παρόν, μόνο με «εκβιασμένες» υποθέσεις μπορούν να αποδειχτούν. Αν πράγματι ισχύει κάτι τέτοιο, μας κάνει να αναρωτηθούμε κατά πό­ σο ο Ικτίνος και ο Καλλικράτης πέρα από τις γνώσεις που είχαν για το πώς να οικοδομήσουν το τέλειο οικοδόμημα είχαν και τις ανάλογες γνώ­ σεις για το πώς να εκμεταλλεύονται τον ηλεκτρισμό της Γης και του εδά­ φους προς όφελος των κατοίκων! Όποια λύση κι αν έχουν τα παραπάνω καθώς και πολλά άλλα αινίγμα­ τα, εκείνο που συμπεραίνουμε είναι ότι όπως η Φύση, ο πλανήτης μας, το Σύμπαν, η ίδια η Ζωή σε τελική ανάλυση υπερέχουν με την τελειό­ τητά τους, αλλά μας αφήνουν άπειρα ερωτηματικά, άλυτα αινίγματα και αναπάντητους γρίφους, ομοίως και ο Παρθενώνας συγχωνεύει στη λαμπρότητά του μια ανώτατη έκφραση που αγγίζει -ή είναι- το τέ­ λειο, αφήνοντάς μας να τον θαυμάζουμε και να απορούμε. Κι όσα μας αποσαφηνίζονται μας οδηγούν σε καινούργια ερωτηματικά που μας οδηγούν σε άλλα ανέγγιχτα και απρόσιτα. Όταν κι αυτά με τη σειρά τους θα μας γίνουν κατανοητά, θα μας φέρουν σε νέα ερωτήματα, και πάλι από την αρχή. Όπως αποδίδουμε τιμές και ευγνωμοσύνη στο Θεό ή στους θεούς για τη δημιουργία ή τη διευθέτηση του Κόσμου μας, όμοια και απαράλλαχτα πρέπει να κάνουμε το ίδιο στον αρχιτέκτονα και στους ανώνυμους λιθο­ ξόους του ναού της Αθηνάς, τον Παρθενώνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• • • •

Ιωάννης Γιαννόπουλος, Μυστική Αθήνα & Αττική,Έσοπτρον 1998 Ελλάς, εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, α' τόμος, 1997 Περιοδικό, Δαυλός, τεύχος 120, Δεκ. 1991 Περιοδικό, Αέροπος, τεύχος 3 167

Σ

Π

Υ

Ρ

Ο

Σ

Μ

Α

Κ

Ρ

Η

Σ

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Χρυσελεφάντινα αγάλματα καλούνταν εκείνα που κατασκευάζονταν συνδυασμένα με τα δύο αυτά υλικά: ελεφαντοστό για την παράσταση των γυμνών μερών του σώματος του αγάλματος και χρυσό για τα ενδύματα και τα άλλα διακοσμητικά εξαρτήματά του. Εφευρέτες της χρυσελεφαντουργικής τέχνης των αρχαίων Ελλήνων φέρονται οι Κρήτες Δαιδαλίδαι, Δίποινος και Σκύλλις, κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα. Αλλά η τέχνη αυτή έφτασε στο απόγειό της κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. με το μεγάλο γλύπτη Φει­ δία και τους μαθητές του. Έ να τέτοιο χρυσελεφάντινο άγαλμα κοσμούσε το ναό της Ακρόπολης. Υψωνόταν στο κέντρο του σηκού του Παρθενώνα και ήταν έργο τοΰ Φει­ δία. Πρόκειται για ένα ομοίωμα της θεάς Αθηνάς. Αν και δεν είναι κα­ θόλου βέβαιο ότι παρουσιάζει την Αθηνά Παρθένο, μεταγενέστερα αυτή η εκδοχή υποστηρίζεται, μέχρι και τις μέρες μας. Το 448 π.Χ. ο Φειδίας άρχισε να κατασκευάζει το έργο το οποίο τε­ λείωσε ύστερα από δέκα χρόνια. Πιστότερο του αντίγραφο θεωρείται ένα ρωμαϊκό μαρμάρινο με ύψος 90 εκατοστά, το επονομαζόμενο της Βαρβακείου, λόγω του ότι βρέθηκε εκεί. Για να καταλάβουμε την αξία του αγάλματος, θα πρέπει να πούμε ότι, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Φειδίας είχε κατ' εντολή του φίλου του Περικλή όλη την επιστασία και επίβλεψη των έργων, των αρχιτεκτόνων 168

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

και των τεχνιτών, καθώς και της καλλιτεχνικής όιακοσμήσεως της Ακρό­ πολης και ιδιαίτερα του Παρθενώνα. Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Περικλή, προκειμένου να τον πλήξουν, κατηγόρησαν τον Φειδία ότι δεν χρησιμο­ ποίησε όλο το χρυσό και το ελεφαντοστό που του χορηγήθηκε, αλλά ότι καταχράστηκε μεγάλο μέρος τους. Ο Φειδίας απέδειξε το αντίθετο, κα­ θώς απέσπασε χωρίς βλάβη τον επιπρόσθετο χρυσό χιτώνα, τον οποίο και ζύγισε. Λέγεται, ακόμα, ότι όταν πήγε στην Ολυμπία, όπου φιλοτέχνησε το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός, κατηγορήθηκε πάλι για υπεξαίρεση. Γνωρίζοντας ότι το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς στοίχισε 40 τάλαντα -α ν και η αξία του χρυσού τότε και σήμερα δεν είναι συγκρίσι­ μη- ίσως θα μπορούσαμε με κάποια επιφύλαξη να πούμε ότι η αξία του αγάλματος άγγιζε ή και ξεπερνούσε τα 300.000 ευρώ ή τα 100.000.000 δραχμές. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ

Το πώς ήταν το άγαλμα το γνωρίζουμε από το μικρό μαρμάρινο αντί­ γραφο Ρωμαϊκή εποχής που διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας, και βρέθη­ κε το 1888. Πρόκειται για τη λεγόμενη Αθηνά του Βαρβακείου, που φυ­ λάσσεται στο Εθνικό μας Αρχαιολογικό Μουσείο. Από το αντίγραφο αυτό μπορούμε να αντλήσουμε αρκετές πληροφο­ ρίες για την εξωτερική παράσταση της θεάς, αλλά όχι και για την έκ­ φραση του αριστουργήματος. Αν και δεν μπορεί να βεβαιωθεί το ύψος του πρωτοτύπου, λέγεται πως ήταν το ένα τρίτο του παρομοίως χρυσελε­ φάντινου αγάλματος του Δία, δηλαδή περίπου τέσσερα μέτρα. Υπάρχει, όμως, και η σημαντική εκδοχή να είχε ύψος 26 πήχεων, δηλαδή 12 μέ­ τρων, οπότε φαίνεται να ήταν ισοϋψές με εκείνο του Δία στην Ολυμπία. Η θεά εικονίζεται με μεγαλοπρεπή σοβαρότητα και αλυγισιά, όρθια, με όλη τη φοβερή πανοπλία της, την αιγίδα, το κράνος, το δόρυ, την ασπίδα, τον ακόλουθο όφη και την αιώνια σύντροφό της, τη Νίκη. Αν και ένοπλη, δεν βρίσκεται σε στάση πολεμική, αλλά μάλλον ανάπαυσης. Η μεγάλη πο­ λιούχος Αθηνά στο πνεύμα των ανθρώπων εκείνων είχε αποβεί σύμβολο της δύναμης και της δόξας της πόλης της και ως τέτοια απεικονίζεται. Η Αθηνά στέκεται ήρεμη, με μακρύ χιτώνα και στους ώμους της έχει την αιγίδα αποτελούμενη από δύο τμήματα. Επάνω στο κράνος υπάρ­ χουν τρεις σφίγγες, ενώ στην μπροστινή όψη μία σειρά γρυπών. Οι μεν σφίγγες συμβολίζουν τα αινίγματα, τα οποία λύνονται με τη γνώση και τη 169

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

σοφία, οι 6ε γρύπες (αρπακτικά όρνεα) είναι σύμβολα πολεμικά. Στο δεξί της χέρι κρατά χρυσό αγαλμάτιο της Νίκης, ύψους όύο μέτρων πε­ ρίπου, ενώ με το αριστερό της στηρίζεται στο δόρυ, το οποίο υποβάστα­ ζε και την επί του εδάφους τοποθετημένη ασπίδα. Η γλαυξ (κουκουβά­ για), το ιερό της πτηνό, στέκεται πιθανότατα στα πόδια της. Στην εξωτε­ ρική όψη της ασπίδας βρίσκεται αναπαράσταση αγώνων των Αμαζόνων και στο εσωτερικό αναπαράσταση της γιγαντομαχίας. Γύρω-γύρω στα σανδάλια της είναι σκαλισμένες παραστάσεις από τη μάχη των Κενταύ­ ρων. Το μεν πρόσωπο της Αθηνάς, τα πόδια και τα χέρια της ήταν από ελεφαντοστό, όπως και η κεφαλή της Μ έδουσας και η Νίκη. Τα ενδύματά της και ο επιπρόσθετος διάκοσμος ήταν από χρυσό. Οι πλάκες του χρυσού και του ελεφαντοστού περιέβαλλαν τον κορμό του σώματός της, ο οποίος ήταν ξύλινος, επάνω στον οποίο ήταν τέλεια συναρμοσμένα και αποτελούσαν ενιαία παράσταση, σαν να μην ήταν ξεχωριστά κομμάτια. Το άγαλμα ήταν πλουσιότατα κοσμημένο, όπως προκύπτει από τις σχετικές περιγραφές. Εκτός από το άγαλμα πολλά πολύτιμα αφιερώμα­ τα ήταν στο εσωτερικό του σηκού και άλλα στη στοά του πρόναου. Η «ΔΙΑΔΡΟΜΗ» ΤΟΥ ΑΓΑΛΜΑΤΟΣ

Το περίφημο τούτο άγαλμα υπέστη το 396 π.Χ. μετασκευή κατά τη βάση, όπως αναφέρει μια επιγραφή. Σύμφωνα με τον Παυσανία, αφαιρέθηκε ο επιπρόσθετος πλούσιος διάκοσμος από τον τύραννο Λάχαρη κατά τη φυγή τοΰ από την πόλη των Αθηνών περίπου το 296 ή 294 π.Χ., όταν πλη­ ροφορήθηκε ότι ο Δημήτριος ο Πολιορκητής ερχόταν στην Αθήνα. Το άγαλμα παρέμεινε στη θέση του, μέχρι τουλάχιστον το 375 μ·Χ·. όπως μνημονεύει ο'Ελληνας ιστορικός Ζώσιμος (5ος αιώνας μ.Χ.), που έγραψ ε σε έξι βιβλία τη «Ρωμαϊκή Ιστορία». Από την περίοδο εκείνη και μετά το άγαλμα απάγεται από τον Παρθενώνα, αλλά τα ίχνη του χάνονται και οι πληροφορίες ή ακόμα και οι φήμες που υπάρχουν γι' αυτό είναι αρκετά συγκεχυμένες. Εκ πρώτης υπάρχει η παράδοση που μας λέει ότι, αν και όλα τα ειδωλολατρικά αγάλματα καταστράφηκαν από τους χριστιανούς, το πε­ ριώνυμο χρυσελεφάντινο της Αθηνάς, λόγω της ιδιαίτερης αξίας ή ακό­ μα και της φήμης του, μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπως και η χάλκινη Πρόμαχος. Ο Μ έγας Κωνσταντίνος (280 ή 288-337 μ.Χ·) κατά τη διάρκεια της 170

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

βασιλείας του όεν έπαυε να καλλωπίζει τη Νέα Ρώμη (Νέα Ιερουσα­ λήμ), την Κωνσταντινούπολη δηλαδή. Μετέφερε εκεί τα περιφημότερα αριστουργήματα από διάφορες ελληνικές πόλεις και χώρες, ιδίως από Αθήνα, Έφεσο, Δήλο κ.ά. Πολλοί από τους διαδόχους του Μεγάλου Κωνσταντίνου συνέχισαν από εκεί που εκείνος σταμάτησε και απογύ­ μνωσαν πολλές επαρχίες από τον καλλιτεχνικό τους πλούτο. Η παράδοση αυτή, όμως, έρχεται σε σύγκρουση με κάποια ιστορικά γεγονότα που συνέβησαν το 429 μ.Χ· Όπως μας πληροφορεί ο Βλάσης Ρασσιάς: «Στην καρδιά της Ελλάδος, στην πόλη των Αθηνών, οι εκπρό­ σωποι των χριστιανών ανεβαίνουν σε ροπαλοφόρες ομάδες, μαζί με τους στρατιώτες του βυζαντινού στρατού κατοχής στην Ακρόπολη, ξεριζώνουν την πανάρχαια Ιερά Ελαία της θεάς -την αναφέρει ως υπάρχουσα επί των ημερών του ο Ιμέριος-, εισβάλλουν στον Παρθενώνα και γκρεμίζουν το περίφημο χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς». Ο καθηγητής αρχαιολογίας, Απ. Αρβανιτόπουλος, θα σημειώσει στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη: «Εν πρώτοις αφηρέθη το μέγα “είδωλον”, η χρυσελεφάντινη Αθηνά Παρθένος του Φειδίου. Θα απεπειράθησαν βεβαίως μετά την απογύμνωσίν της εκ του χρυσού να την μετακομίωσιν εϊς άλλο τι Κέντρον. Αλλά η μεταφορά των χρυσελεφάντινων είναι αδύνατος, λόγω της ιδιαζούσης αυτών κατασκευής δια ξύλων και μεγάλου κενού έσωθεν. Δια τούτο η Αθηνά αύτη του Φειδίου, ως και το άλλο αριστούργημα αυτού, ο Ολύμπιος Ζεύς, είναι βέβαιον ότι κατεστράφη επί τόπου κρημνισθείσα και αποσυντεθείσα εντός του Ιερού ση­ κού της». Όπως είπαμε όμως, υπάρχουν πολλές πιθανότητες, σύμφωνα με μαρτυρίες, το άγαλμα να γλίτωσε από τη μανία των χριστιανών και να με­ ταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Αν πράγματι έχει έτσι, αυτό θα πρέ­ πει να έλαβε χώρα στα χρόνια του Θεοδόσιου Β' (401-450 μ.Χ.), καθώς σε αυτόν αποδίδονται πολλές απαγωγές αγαλμάτων από την Αθήνα, και ιδιαιτέρως του χρυσελεφάντινου της Παρθένου Αθηνάς. Υπάρχει, λοιπόν, η αόριστη φήμη ή πληροφορία πως το άγαλμα στή­ θηκε στα Λουτρά του Ζευξίππου. Οι «Ζευξίππου θέρμαι» ήταν ένα τερά­ στιο οικοδόμημα λουτρών στην Κωνσταντινούπολη από το Ρωμαίο αυτοκράτορα, Σεπτίμο Σεβήρο (193-211 μ.Χ.) στην πλατεία Ζευξίππου. Τα Λουτρά αυτά καλλωπίστηκαν πολυτελέστατα. Το οικοδόμημα αποτεφρώθηκε στην πυρκαγιά κατά τη Στάση του 171

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Νίκα το 532 μ.Χ., την οποία ψαίνεται ότι υποκίνησε η αυτοκράτειρα Θεο­ δώρα και κατέστειλε ο Ιουστινιανός. Σύμφωνα με βυζαντινές πηγές, κα­ ταστράφηκαν τα πολλά καλλιστεύματα των Λουτρών του Ζευξίππου, και όπως είναι αναμενόμενο -αν και όεν αναφέρεται- καταστράφηκε και το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς. Ι α Λουτρά ανοικοδομήθηκαν πο­ λυτελέστερα από τον Ιουστινιανό, του οποίου οι διάδοχοι το εξωράισαν. Από δω και πέρα οι απόψεις διίστανται, καθώς υπάρχουν πολλές μαρτυρίες που αντικρούονται μεταξύ τους ή απλώς μας λείπουν κάποι­ οι ενδιάμεσοι κρίκοι για να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε ένα σωστό συμπέρασμα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του αρχιεπισκόπου Καισαρείας, Αρέθα (850;-932 μ.Χ·), το χρυσελεφάντινο είχε στηθεί μπροστά από το Βουλευτήριο της Κωνσταντινούπολης και ατένιζε με τη μεγαλοπρεπή σοβαρότητά του τους κατοίκους της, οι οποίοι νόμιζαν ή τους είχε ειπωθεί πως πρόκειται για το άγαλμα της θεάς Γης. Η μαρτυρία αυτή του αρχιεπισκό­ που φαίνεται ισχυρά να αμφισβητείται από την ακόλουθη κατάθεση: Ο Βυζαντινός νομικός και ιστοριογράφος Νικήτας Ακομινάτος (Χωνιάτης) 0-1206 μ.Χ.), αδελφός του μητροπολίτη Μιχαήλ Ακομινάτου, αναφέρεται σε ένα κολοσσιαίο άγαλμα της θεάς Αθηνάς, το οποίο είχε εγερθεί μπροστά στον Κωνσταντίνειο Φόρο, την αγορά της Κωνσταντινούπολης. Κάποια ημέρα έγινε εξέγερση για κάποιο λόγο, που στη διάρκειά της, αρκετοί από τους εξεγερθέντες ξήλωσαν και αφαίρεσαν κάποια από τα πολύτιμα τμήματά του. Το ίδιο άγαλμα φαίνεται να μας περιγράφει και ο Βυζαντινός νομι­ κός και ιστοριογράφος Μιχαήλ Ατταλειάτης, που αργότερα έγινε και Πατρίκιος, ο οποίος μας πληροφορεί επιπλέον πως στις 3 Οκτωβρίου 1065 μ.Χ. το άγαλμα χτυπήθηκε από κεραυνό δίχως να πάθει τίποτα. Για το συγκεκριμένο άγαλμα στο οποίο αναφέρθηκαν οι Ατταλειάτης και Ακομινάτος υπάρχει η άποψη πως δεν επρόκειτο για το περιβόητο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, αλλά για το άλλο μεγα­ λειώδες χάλκινο άγαλμα του Φειδία, που επίσης αφαιρέθηκε από τον ιε­ ρό βράχο της Ακρόπολης, εκείνο της Προμάχου Αθηνάς. Με την εκδο­ χή αυτή διαφωνεί κάθετα ο Γερμανός ιστορικός Γρηγορόβιος Φερδινάρδος (1821-1891), ο οποίος συμφωνεί με τους δύο προαναφερθέντες Βυζαντινούς νομικούς και ιστοριογράφους. Παρά τις σοβαρές αυτές καταθέσεις, δεν μας δίνεται καμία άλλη 172

ΤΟ ΧΡΥΣΕΛΕΦΑΝΤΙΝΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

επιπλέον πληροφορία για το τι απέγινε έκτοτε το άγαλμα του Φειδία. Η τύ­ χη του ήταν να μεταφερθεί κάπου αλλού ή να καταστραφεί σε κάποια χρονική περίοδο που δεν έχει καταγραφεί. Πάντως, αν υποθέσουμε ότι επέζησε μέχρι και το 1065 μ·Χ·, σίγουρα θα πρέπει να λεηλατήθηκε ή να αρπάχθηκε κάποια στιγμή τα επόμενα χρόνια ή και αιώνες. Οι Σταυροφόροι (11ος-13ος αιώνας μ.Χ.) όταν κατέλαβαν την Κων­ σταντινούπολη, κατέστρεψαν πολλά έργα τέχνης. Όσα ήταν χάλκινα τα έλιωσαν για να κόψουν νομίσματα. Όμως, δεν κατέστρεψαν μόνο, απήγαγαν πολλά από αυτά στη χώρα τους, ιδιαίτερα τα ιδιαζούσης τεχνο­ τροπίας και πολύ μεγάλης αξίας. Αν λοιπόν δεν κατέστρεψαν το άγαλ­ μα, τότε είναι μάλλον βέβαιο ότι το έκλεψαν. Από εκεί και πέρα δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες ή φήμες σχετικά με αυτό. Τελικά, αν και το συμπέρασμα είναι πολύ μπερδεμένο, το μόνο σί­ γουρο είναι πως το άγαλμα, αν δεν καταστράφηκε από τους πρώτους προσήλυτους χριστιανούς, τότε σίγουρα μεταφέρθηκε κάπου αλλού, κα­ τά πάσα πιθανότητα στην Κωνσταντινούπολη, οπότε ή καταστράφηκε σε κάποια πυρκαγιά ή δηώθηκε ξανά ή ακόμα απεκδύθηκε από το πολύτιμο υλικό του, το οποίο χρησιμοποιήθηκε για κοπή κοσμημάτων για να αυξή­ σει την περιουσία κάποιων επιτήδειων. Έ Ν Α ΑΚΟΜΑ ΑΙΝΙΓΜΑ

Μεταξύ των αρχαιολόγων τίθεται ένα ακόμη αίνιγμα: ποιο από τα δύο έργα του Φειδία, του χρυσελεφάντινου αγάλματος του Ολυμπίου Διός και της Αθηνάς Παρθένου, κατασκευάστηκε πρώτο. Οι Λέσκε, Σράντερ και Πικάρ φρονούν ότι ο μεγάλος γλύπτης φιλοτέχνησε πρώτο τον Ολύ­ μπιο Δία, όταν παρέμεινε στην Ολυμπία, από την πτώση του Κίμωνα μέ­ χρι το 446 π.Χ., οπότε κλήθηκε στην Αθήνα και έλαβε την εντολή από τον Περικλή για την επιστασία του Παρθενώνα και την εκτέλεση του χρυσελεφάντινου της Αθηνάς, οπότε και παρέμεινε στην Αθήνα μέχρι το θάνατό του. Τα σημαντικότερα επιχειρήματα υπέρ αυτής της εκδοχής είναι ότι ο να­ ός του Διός περατώθηκε το 456 π.Χ. και ότι είναι παράλογο να υποθέσει κανείς ότι οι Ηλείοι εμπιστεύτηκαν το παμμέγιστο ποσό για τα πολύτιμα υλικά για την κατασκευή του αγάλματος του Δία σε έναν καλλιτέχνη που καταδικάστηκε από την πατρίδα του για ιεροσυλία. Άσπονδοι εχθροί του Περικλή μήνυσαν τον Φειδία για ασέβεια, ότι δηλαδή βεβήλωσε 173

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

την ιερότητα του αγάλματος της Παρθένου με το να απεικονίσει στην ασπίδα της θεάς τη δική του μορψή και του Περικλή. Οι αντιγνωμούντες αρχαιολόγοι, μεταξύ των οποίων ο Μίλερ, νομί­ ζουν ότι ο Φειδίας εργάστηκε στην Αθήνα μέχρι το 438 π.Χ., οπότε και καθιέρωσε το άγαλμα της Αθηνάς και κατόπιν μετέβη στην Ολυμπία από το 438 π.Χ. μέχρι το 432 π.Χ., οπότε και φιλοτέχνησε τον Ολύμπιο Δία. Επέστρεψε στην Αθήνα το 432 π.Χ., οπότε και καταδικάστηκε, με συνέ­ πεια να τελειώσει τη ζωή του στη φυλακή. Τη γνώμη αυτή στηρίζουν παραπέμποντας σε ένα χωρίο του Αριστοφάνους, σύμφωνα με το οποίο η καταδίκη του Φειδία συνδέεται με το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου το 431 π.Χ. Μια τρίτη ομάδα αρχαιολόγων, όπως ο Μπρουν και ο Λεσά, παραδέ­ χονται ότι ο Φειδίας εργάστηκε πρώτα στην Αθήνα μέχρι την καθιέρωση της Παρθένου, ακολούθησε η καταδίκη του και τότε είτε εξορίστηκε είτε φυγαδεύτηκε και απέδρασε στην Ολυμπία, οπότε και επιδόθηκε στην κα­ τασκευή του Ολυμπίου Διός.'Εζησε εκεί μέχρι το θάνατό του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• • • • • •

174

Παυσανία, Αττικά 1,24,5, Ι· Ν. Ζαχαρόπουλου Πλάτωνος, Ιπ. Μείζων, 290 Β, Πάπυρος Θουκυδίδη, Πελοποννήσιους Πόλεμος 2,13, I-Ν. Ζαχαρόπουλου Πλουτάρχου, Περικλής, 13,14 & 31.2-5, Πάπυρος Βλάσης Γ. Ρασσιάς, «Υπέρ της των Ελλήνων Νόσου», Διιπετές, 1994 Νεότερο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλιού

Σ

Τ Ε

Δ

I

Ν

Α

Μ

Α

Ρ

Γ

Α

Ρ

Ι

Τ

Ι

Δ

Ο

Υ

Η ΘΟΛΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ Μυστικισμός και Σοφία στην Αρχαία Ελλάδα

Στα βάθη του Ωκεανού, οι επιστήμονες ανακαλύπτουν τη... σφαίρα.Ένα θολωτό κουβούκλιο που παράγει ψευδαισθήσεις και δημιουργεί... πραγ­ ματικότητες από τα όνειρα και τους χειρότερους εφιάλτες μας. Ίσως ο συγγραφέας του μπεστ σέλερ, Μ. Creiton, να είχε διαβάσει αρκετά σχετικά με το Θόλο της Σοφίας του Ασκληπιού και τις τελετές εγκοίμησης που γίνονταν μέσα στον ιερό χώρο.Ίσως πάλι η βιομηχανία του Χόλυγουντ -όπως κάνει τις περισσότερες φ ο ρ ές- να κράτησε μόνο το εξωτερικό περίβλημα των όσων προσπαθούν σήμερα να αποκρυπτογραφήσουν οι σύγχρονοι θεραπευτές, ψυχίατροι και ψυχαναλυτές και σχετίζονται άμεσα με τις θεραπείες του Θεού Ασκληπιού και τη Θόλο. Ίσως πάλι, παρά τις επίπονες προσπάθειες -ξένων στην πλειονότητά τους- ερευνητών να διεισδύσουν στα μυστικά του επιδαύριου ιερού χώ­ ρου, αυτού που αποκαταστάθηκε στις μέρες μας με βάση την πρώτη του μορφή, να μην αποκαλύπτεται παρά μια ελάχιστη πληροφορία για τα μυ­ στήρια μέσω των οποίων οι πιστοί ασθενείς έβρισκαν ξανά την ψυχική και σωματική τους ισορροπία και επικοινωνούσαν με το Θεό... 175

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Η ΘΟΛΟΣ ΣΗΜΕΡΑ

Το δάπεδο της Θόλου, του περίεργου κυκλικού κτιρίου, αποτελεί, κατά γενική ομολογία των ερευνητών, την απεικόνιση του Ηλιοκεντρικού Συ­ στήματος. Απέναντί από ίο ναό του Ασκληπιού είναι ο τόπος όπου κοιμούνται οι προσκυνητές του θεού. Έ να κυκλικό οικοδόμημα, κτισμένο εκεί κοντά από μάρμαρο, η λεγόμενη Θόλος, είναι άξιο θέας. Μέσα στη Θόλο υπάρχει ζωγραφική παράσταση του Παυσίου που παριστάνει τονΈρωτα να έχει παρατημένα τα βέλη και το τόξο και να έχει πάρει και να κρατά τη λύρα. Είναι επίσης ζωγραφισμένη η Μέθη εδώ να πίνει από γυάλινη κούπα, έργο και τούτο του Παυσίου.

Η κούπα φαίνεται σαν αληθινή γυά­

λινη και μπορεί κανείς να δει μέσα από αυτή το πρόσωπο της γυναίκας. (Παυσανία, Κορινθιακά 27,3)

Η Θόλος της Επιδαύρου, όπως προκύπτει από τις ανασκαφές και από τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης, υπήρξε ένα από τα ωραιότερα μνημεία της Κλασικής περιόδου. Έ χει διασωθεί το δάπεδο του κυκλικού οικοδομήματος και τα πε­ ρισσότερα γλυπτά διακοσμητικά στοιχεία του. Τα διάσπαρτα αρχιτε­ κτονικά μέλη της ανωδομής του, του πάνω μέρους του, που βρέθηκαν στη γύρω περιοχή, προϊδεάζουν για μια οροφή κωνική και ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Ο πληθωρικός γλυπτικός διάκοσμος και ο εξελιγμένος εσωτερικός της χώρος κάνει τη Θόλο ένα από τα πιο εξελιγμένα και εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά οικοδομήματα της Αρχαιότητας. Το κυκλι­ κό αυτό οικοδόμημα κατασκευάστηκε τον 4ο αιώνα π.Χ και είχε «διάρκεια ζωής» 800 χρόνων. Καταστράφηκε πρώτη φορά τον 6ο π.Χ αιώνα, προφανώς από κάποιο μεγάλο σεισμό. Από τα αρχαιολογικά στοιχεία προκύπτει όμως ότι το μνημείο επέζησε ακόμη επί 8 ή 9 αιώ­ νες, αφού για ανεξήγητους λόγους τα ερείπιά του, σαν μέλη νεκρού σώματος, έμειναν ανέπαφα αντί να λεηλατηθούν ή να σκορπιστούν, όπως συμβαίνει συνήθως. Σήμερα έχει ολοκληρωθεί η επίπονη και μακρά προσπάθεια ανακατασκευής του μνημείου και το αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό, αφού αποδίδεται μέρος τουλάχιστον της αρχικής αρχιτεκτονικής του μορφής. Οι εργασίες για την αποκατάστασή του ξεκίνησαν το 1984 και ολοκλη­ ρώθηκαν, με τις όποιες καθυστερήσεις προέκυψαν, 20 σχεδόν χρόνια 176

Η ΘΟΛΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

μετά. Η υπόθεση της ανακατασκευής της Θόλου του Ασκληπιού, ενός από τα σημαντικότερα -όχι μόνο αρχιτεκτονικά- μνημεία της αρχαιότητας, έμεινε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Ωστόσο, ήταν μια επίπονη εργασία, διότι όχι μόνο συντηρήθηκε ένα μεγάλο μέρος του πρωτογενούς υλικού αλλά δημιουργήθηκε εκ νέου άλλο ανάλογο με το αρχικό, προκει­ μένου να γίνει η ανασύνθεση του έργου. Η πλήρης ανακατασκευή του πρώτου δόμου θεμελίωσης ξεκίνησε το 1995- Στη διάρκεια των επόμενων δύο χρόνων συνολικά χυτεύτηκαν, λα­ ξεύτηκαν και τοποθετήθηκαν 180 τεχνητές λιθοπλίνθοι. Στο μνημείο τοποθετήθηκε το 1998 ένα σύνολο αρχαίων και νέων με­ λών, ενώ παράλληλα ξεκίνησαν οι εργασίες θεμελίωσης του σηκού, της βάσης δηλαδή του μνημείου. Μέχρι το Μάρτιο του 1999 ολοκληρώθηκε το 70% των εργασιών και το 2004 η ανακατασκευή της Θόλου έχει πια τελειώσει.

ΤΟ ΠΙΟ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΟ ΚΓΙΣΜΑ ΤΟΥ 4ου π Χ ΑΙΩΝΑ

Κοντά στο Ναό του Ασκληπιού δεσπόζει η Θόλος Το κυκλικό οικοδόμη­ μα με τον εσωτερικό υπόγειο λαβύρινθο όπου γίνονταν οι τελετές εγκοίμησης και οι θεραπείες. Στην είσοδό του είχε μια ράμπα που το συνέδεε προς τα ανατολικά με τους ναούς των θεών. Την εξωτερική δωρική κιονοστοιχία του κτίσματος αποτελούσαν 26 κίονες που στήριζαν ένα δωρικό θριγκό (το πάνω από τις κολόνες μέρος, που φτάνει μέχρι τη στέγη) στολισμένον με μετόπες και ανάγλυφα με ρόδακα. Την εσωτερική κιονοστοιχία αποτελούσαν 14 κορινθιακοί κίονες. Μεταξύ των δύο κιονοστοιχιών παρεμβαλλόταν ο τοίχος του σηκού, τον οποίο στόλιζαν πολλά ανάγλυφα... κοσμήματα με κυματοιειδή σχήματα και παράξενα ωοειδή σχέδια ωοειδούς σχήματος. Το δάπεδο ήταν στρωμένο με άσπρες και μαύρες πλάκες από ασβε­ στόλιθο. Στο κέντρο σχηματιζόταν ένας πλατύς κύκλος από μαύρη πέτρα, και στο κέντρο αυτού του κύκλου βρισκόταν μια κυκλική άσπρη πέτρα, για να αφαιρείται εύκολα από εκείνον που θα ήθελε να κατέβει στο υπόγειο. Το κτίριο στεγαζόταν από κωνική ξύλινη στέγη, καλυμμένη με ένα πο­ λύπλοκο σύστημα μαρμάρινων κεραμίδων, οι οποίες κατέληγαν σε περί­ τεχνες μαρμάρινες σίμες με λεοντοκεφαλές. Από την κορυφή της στέ­ γης υψωνόταν ένα τρισδιάστατο κεντρικό λοφίο, που αναπαριστούσε με 177

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

περίτεχνο τρόπο ένα ψυτό ανεπανάληπτης, όπως φαίνεται, γλυπτικής και λιθοξοϊκής τέχνης. Ο μυοτηριακός λαβύρινθος, στον οποίο ο κατά τα άλλα περιγραφικό­ τατος Παυσανίας κάνει ελάχιστη αναφορά, βρισκόταν κάτω από τον κύ­ ριο χώρο της Θόλου. Εκεί, με τη βοήθεια των ιερέων, εικάζεται ότι γίνο­ νταν οι τελετές κάθαρσης και θεραπείας. Η Θόλος σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές ταυτίζεται με τη Θυμέ­ λη, το βωμό όπου γινόταν η θυσία των μελών του ζώου. Λέγεται ότι το όέρμα του ζώου αφαιρούταν πριν από τη θυσία για να χρησιμοποιηθεί για θεραπευτικούς σκοπούς. Προφανώς, το όέρμα αυτό χρησιμοποιού­ ταν ως καλύπτρα του προσώπου στη διάρκειά της μετάβασης του ασθε­ νούς σε μια άλλη συνειδησιακή κατάσταση. Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΉΣ ΘΟΛΟΥ

Το κυκλικό οικοδόμημα του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, που ο μεν Παυ­ σανίας αποκαλεί θόλο, η δε σχετική οικοδομική επιγραφή αναφέρει ως θυμέλη, οικοδομήθηκε κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ του 365 και του 335 π.Χ. και κατέχει ως σήμερα τη φήμη του μεγαλύτερου και τελειότε­ ρου κυκλικού περιπτέρου-μνημείου στην Ιστορία της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Ος γενική συνθετική αρχή, η Θόλος της Επιδαύρου αποτελεί πεδίο εφαρμογής νέων πρωτοποριακών ιδεών αρχιτεκτονικού σχεδιασμού για κυκλικά οικοδομήματα και χαρακτηρίζεται από διαφοροποιημένες κυ­ κλικές αρχιτεκτονικές διατάξεις σε τριμερή οργάνωση. Πρίν από τις εκτεταμένες καταστροφές που υπέστη τον 6ο μ.Χ., η ανωδομή του μνη­ μείου αποτελείτο από τρεις ομόκεντρους κυκλικούς δακτυλίους. Θ εξω­ τερικός δακτύλιος διαμόρφωνε ένα κυκλικό δωρικό πτερό 26 πώρινων κιόνων, ο μεσαίος έναν, επίσης πώρινο, κυκλικό σηκό και ο εσώτερος μια εσωτερική κυκλική κιονοστοιχία από 14 μαρμάρινους κίονες κοριν­ θιακού ρυθμού. Η τελευταία περιέβαλλε ένα μοναδικής γεωμετρικής σύλληψης τριμερές επιδαπέδιο μαρμαρμαροθέτημα, με εναλλαγή λευ­ κών και μαύρων ρομβοειδών πλακών. Έ νας επίσης τριμερής υπόγειος χώρος, που βρισκόταν κάτω από τούτο το περίτεχνο δάπεδο και σώζεται μέχρι σήμερα, είχε μορφή λαβύρινθου. Πρόκειται ίσως για μυστηριακό στοιχείο, συνδεδεμένο με τη χθόνια λατρεία του θεού Ασκληπιού. Η αρχική μορφολογική σύνθεση της Θόλου, όπως προκύπτει από τα 178

Η ΘΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

σημερινά όιάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη της ανωόομής της, θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Με τον πληθωρικό γλυπτικό της διάκο­ σμο και τον εξελιγμένο εσωτερικό της χώρο, αποτελεί πραγματική κατά­ κτηση της μεγάλης αρχιτεκτονικής του 4ου π.Χ. αιώνα. Το κτίριο στεγα­ ζόταν από κωνική ξύλινη στέγη καλυμμένη με ένα πολύπλοκο σύστημα μαρμάρινων κεραμίδων, που κατέληγαν σε περίτεχνα μαρμάρινα τελειώματα με λεοντοκεφαλές. Στην κορυφή της στέγης υψωνόταν ένα τρισδιάστα­ το κεντρικό φυτικό λοφίο ανεπανάληπτης γλυπτικής και λιθοξοϊκής τέχνης. Το οικοδόμημα... έζησε 800 περίπου χρόνια. Καταστράφηκε πρώτη φορά από το μεγάλο σεισμό του 6ου π.Χ., όμως τα ερείπιά του θα πρέπει να παρέμειναν ανέπαφα επί 8 ή 9 αιώνες ακόμη. Γύρω στο 18ο αιώνα πάντως το μνημείο υπέστη τη δεύτερη μεγάλη καταστροφή στην ιστορία του, με τη διαρπαγή των πώρινων αρχιτεκτονικών του μελών, την ασβε­ στοποίηση των λευκών μαρμάρων του και την αφαίρεση όλων των μεταλ­ λικών συνδετικών στοιχείων του. Σήμερα, στη θέση αυτού του τόσο εντυπωσιακού κτιρίου δεν σώζονται παρά μόνο η παράξενη υπόγεια τριμερής κατασκευή του λαβύρινθου και οι τρεις βαθύτατοι στερεοβάτες για τη θεμελίωση της ανωδομής του. Συγχρόνως σώζονται διάσπαρτα πολλά αρχιτεκτονικά μέλη του επάνω τμήματος του κτιρίου, ενώ ένα σημαντικό μέρος του οικοδομικού υλικού του μνημείου έχει τοποθετηθεί στο Μουσείο της Επιδαύρου.

ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ

Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, το κτίριο της Θόλου είναι κυκλικό. Το σχήμα του κύκλου ή της σφαίρας εμφανίζεται σε κάθε αρχιτεκτονική λεπτομέρεια του οικοδομήματος. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, ο στέφανος της Θόλου της Επι­ δαύρου αντικατοπτρίζει το φωτεινό στεφάνι του ήλιου και του Απόλλωνα. Το σύμβολο αντικατοπτρίζει τη στάση του ανθρώπου άλλά και τη σχέση του με το σύμπαν στο οποίο κινείται. «Ο άνθρωπος αναζητά μέσα από τον πεπερασμένο κύκλο της ζωής να λαμπρύνει τις λεωφόρους του Πλανητικού Γίγνεσθαι και να διανοίξει το νου μέσω της Αποκάλυψης του Μεγίστου Προτύπου του Σύμπαντος και του μυστικού διαύλου του Ουρά­ νιου Θόλου», τονίζει η Αλτάνη στο βιβλίο της Άρρητοι Λόγοι. Πιο απλά, αυτό που εκφράζει η Θόλος δεν είναι μόνο ένα κυκλικό 179

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

σχήμα, αλλά -κυρίως μέσω του λαβύρινθου- εκφράζεται αυτό το πολύ­ πλοκο σχήμα της σπείρας, που πρώτη φορά συναντάμε στο νεολιθικό οικισμό Μίτο στη Ρουμανία το 80000 π.Χ. Η σπείρα που εμφανίζεται από τα Προϊστορικά και Γεωμετρικά χρόνια καθορίζει, σύμφωνα με τους ερευνητές, τη θέση τοΰ ανθρώπου στο Σύμπαν.Ένα κλασικά επα­ ναλαμβανόμενο μοντέλο της Φύσης που βρίσκεται στους έλικες των λουλουδιών ή στο εσωτερικό των οστράκων αλλά και στο άπειρο του ουρανού αποτελεί μέχρι σήμερα κλειδί και σύμβολο των μυστηρίων της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και της φυσικής ενέργειας που εμποτίζει όλα τα ζωντανά πλάσματα της Γης. Ο κύκλος είναι το σύμβολο της ζωής αλλά και της ίδιας της γέννησης ή της αναγέννησης του ανθρώπου. Η κοιλιά, μια φυσική κοιλότητα, ένα έγκοιλο στο οποίο χώνονται τα ζώα για να περάσουν σε χειμερία νάρκη, αναπαριστάνεται με μια πρώτη έννοια με τον κρυμμένο στο υπόγειο Λα­ βύρινθο. Όμως αυτό το μυστηριώδες και δαιδαλώδες κομμάτι του οική­ ματος είναι κάτι πολύ περισσότερο. Συμβολίζει την αγωνιώδη προσπά­ θεια του ανθρώπου να φτάσει στη μακαριότητα και στην αρμονία, στην ένωσή του με την ίδια του τη φύση, με το Θείο, με το βαθύτερο εαυτό του που τον ενώνει με το Θεό. Τόσο η διακόσμηση του κτιρίου όσο και η γενική του θέση μέσα στον ιερό χώρο δίνουν ξεκάθαρα το στίγμα της πνευματικότητας, της εσωτε­ ρικότητας (κυκλική περιστροφή, ενδοσκόπηση). Αν μια κυκλική περι­ στρεφόμενη κίνηση γύρω από ένα σταθερό άξονα απηχεί την αίσθηση της αέναης κίνησης και αναζήτησης, τότε ο θόλος, μια σφαιρική σκεπή, όπως αυτή στις εκκλησίες που στο εσωτερικό τους έχουν ζωγραφισμένο τον Παντοκράτορα, δίνει την αίσθηση της πνευματικής ανάτασης αλλά και της προστασίας του Θεού. Όλοι εμείς κάτω από τον Ουράνιο Θόλο της Θόλου έχουμε αποδεχτεί τη δύναμη και την αδυναμία μας, είμαστε παιδιά του Θεού. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο αιώνες μετά η Χριστιανική Θρησκεία υιοθέτησε τον τρούλο των εκκλησιών, για να εκφράσει ακρι­ βώς την ίδια αντίληψη. Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΣΤΗ ΘΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΓΚΟΙΜΗΣΗΣ 'Οταν θα μπεις μέσα στην κατοικία του θεού, ιη μυρωμένη από λιβάνι, πρέπει να είσαι αγνός, και η σκέψη είναι αγνή όταν εσύ σκέφτεσαι με ευλάβεια.

180

Η ©ΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

Αυτή η επιγραφή, χαραγμένη στα Προπύλαια του Ιερού του Ασκληπιού, προϊδεάζει ακόμη και σήμερα, αιώνες μετά, τον επισκέπτη για την ιερό­ τητα του χώρου αλλά και για την ευσέβεια με την οποία θα έπρεπε να τον προσεγγίσει. Η Θόλος, το σημαντικότερο σημείο της μυστηριακής τελετής που οδη­ γούσε τον πιστό αλλά και τον ασθενή στην ανώτατη σφαίρα της συνειδητότητας, δεν ήταν αποκομμένη από το συνολικό χώρο του Ιερού του Ασκληπιού. Ακολουθώντας πάνω στο χαρτί τη διαδρομή του προσκυνητή, περνού­ με τα Προπύλαια του Ιερού και βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το μεγαλό­ πρεπο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Ασκληπιού που δεσπόζει στο χώρο. Εδώ μπροστά στα πόδια τοΰ οι πιστοί θυσίαζαν, ανάλογα με τις οικο­ νομικές τους δυνατότητες, ζώα ή πρόσφεραν καρπούς. Μετά τον πρώτο κύκλο των προσευχών, τους εξαγνισμούς και τις θυ­ σίες, οι άρρωστοι έπρεπε να περάσουν από ψυχικές κυρίως δοκιμασίες για να ενισχυθεί η πίστη τους και να μπορέσουν ευκολότερα να προσεγ­ γίσουν το μυστήριο της ίασης από τον ίδιο το θεό Ασκληπιό. Οι αναφορές για το πού γίνονταν αυτές οι τελετές είναι ανύπαρκτες. Άλλωστε, θα πρέπει να μένουν κρυφές από τα βέβηλα μάτια των αμύη­ των. Ωστόσο, οι περισσότερες πηγές συμφωνούν στο ότι αυτές οι τελε­ τές τελούνταν στη θόλο, το κυκλικό οικοδόμημα που βρισκόταν κοντά στο ναό. Αυτές τις τελετές υποστήριζε και η λειτουργία του παράξενου υπόγειου λαβύρινθου, ερείπια του οποίου κάτω από το οικοδόμημα της θόλου σώζονται μέχρι σήμερα. Οι ιερείς που ακολουθούσαν τους πιστούς έπρεπε να δημιουργήσουν μια κατάσταση έντονης αυθυποβολής. Οι παιανιστές που σάλπιζαν ένα συγκεκριμένο μυστηριακό ήχο αναλάμβαναν αυτόν το ρόλο. Η τελετουργία της Εγκοίμησης ξεκινά από την πόλη Φώκαια της Ιω­ νίας. Οι Φωκαείς, άνθρωποι αμφίβιοι αφού ζούσαν το μισό χρόνο στο νε­ ρό και τον υπόλοιπο στη στεριά, είχαν στις τάξεις τους λαμπρούς μύστες, ιερείς του Απόλλωνα Φώλιου, τους λεγάμενους ιερομάντεις. Εκεί στη Φώκαια πρώτη φορά περιγράφεται μια παράξενη διαδικασία θεραπείας, που σήμερα μπορούμε μόνο να τη συγκρίνουμε ίσως με κάποιες τελε­ τουργικές πράξεις των Σαμάνων. Οι άρρωστοι, με τη βοήθεια και την επί­ βλεψη των ιερέων, κούρνιαζαν σε λαξεμένες στους βράχους τρύπες, 181

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

έγκοιλα δηλαδή, και σιγά-σιγά με τη βοήθεια ειδικών φίλτρων αλλά και προσευχών έμπαιναν σε μια άλλη σφαίρα της πραγματικότητας. Δεν ήταν ξύπνιοι, με την έννοια που δίνουμε εμείς σήμερα σε αυτή τη λέξη, ούτε κοιμουνταν, αλλά περνούσαν σταδιακά σε μια κατάσταση με όλες τις αι­ σθήσεις τους σε λειτουργία, αλλά τους σφυγμούς τους περιορισμένους, σε μια κατάσταση ησυχίας για την οποία πια μόνο οι μοναχοί του Αγίου Όρους, οι ασκητές ή οι γιόγκι έχουν κάτι να πουν. Εκεί, συνέβαιναν πράγματα παράξενα, μαγικά. Οι μύχιες σκέψεις γίνονταν οράματα, που αργότερα με τη βοήθεια του ιερομάντη αποσυμβολίζονταν και δίνονταν εξηγήσεις ή και θεραπείες. Οι εφιάλτες και τα ερωτηματικά της ψυχής, τα αδιέξοδα και οι προβληματισμοί εγείρονταν αναζητώντας λύση. Η κατάσταση της εγκοίμησης, όπως ονομάστηκε, είχε διαφορετική διάρκεια στον κάθε άνθρωπο και οι ιε­ ρείς-γιατροί ήταν εκεί για να δίνουν βοήθεια όταν χρειαζόταν. Πολλές φορές οι ασθενείς σηκώνονταν αποθεραπευμένοι. Αλλες πάλι ακο­ λουθούσαν τις οδηγίες που τους έδιναν οι ιερείς, αποσυμβολίζοντας τα μυστικά του θεού Απόλλωνα που εμφανίζονταν συχνά στη διάρκεια της εγκοίμησης. Στο Άβατο -ή Άδυτο ή Εγκοιμητήριο- της Θόλου οι ασθενείς φώλια­ ζαν ή αλλιώς κούρνιαζαν σε συγκεκριμένες θέσεις. Μέσα στο απόλυτο σκοτάδι με οδηγούς τους ιερείς του θεού Ασκλη­ πιού, τα φίδια του θεού, σύμβολα της θεραπευτικής δύναμής του, γλι­ στρούσαν ελεύθερα στο χώρο. Οι πιστοί είχαν πάρει θέσεις. Οι ιερείς τούς βοηθούσαν με ζωμό από βότανα και προσευχές να εισέλθουν στην κατάσταση της εγκοίμησης. Οι παιανιστές έντυναν με υπόκωφους ήχους τον αέρα... Ψυχοθεραπευτές που προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την κατάσταση αυτή τονίζουν ότι πρόκειται για την τελετή που βοηθά τον άνθρωπο να πε­ ράσει σε μια ονειρική κατάσταση. Ωστόσο, η εγκοίμηση δεν είναι τίποτε άλλο από μια παραλλαγή της χειμερίας νάρκης στην οποία πέφτουν πολ­ λά ζώα. Ερμηνεύοντας και όχι αντιγράφοντας απλώς τη Φύση, οι θεμε­ λιωτές της θεραπείας του Ασκληπιού που αποτελούν μια σειρά ιερέωνμυστών-θεραπευτών από τη Φώκαια της Ιωνίας πίστευαν ότι ο άρρωστος μπορεί να... αυτοϊαθεί. Η εφαρμογή της μεθόδου φαίνεται ότι είχε αποτελέσματα σε ορι­ σμένες κατηγορίες ασθενών. Ανεξάρτητα από την οριστική θεραπεία, οι 182

Η ΘΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

πιστοί πετύχαιναν την ψυχική τους αποκατάσταση και τη σωματική τους ευεξία, αφού η διαδικασία της εγκοίμησης συνδυαζόταν και με λουτρά ή άλλες ιαματικές πράξεις, όπως χειρομαλάξεις, συγκεκριμένες δίαι­ τες κ.ά. Παρόλο που στην πραγματικότητα δεν έχουμε πλήρεις περιγραφές των διαδικασιών αυτών -άρα στηριζόμαστε σε υποθέσεις- σε παρόμοι­ ες θεραπευτικές μεθόδους στηρίχθηκε αιώνες μετά η ψυχανάλυση και η ψυχοθεραπεία. Στην Αμερική ορισμένοι ψυχοθεραπευτές έχουν ήδη ανακαλύψει τη διαδικασία της εγκοίμησης και την εφαρμόζουν με θεαματικά αποτελέ­ σματα κυρίως σε όσους έχουν βιώσει τραυματικές εμπειρίες που εκ­ φράζονται με εφιάλτες, όπως είναι, για παράδειγμα, οι Βετεράνοι του Βιετνάμ ή όσοι έχουν υποστεί ακρωτηριασμούς λόγω τραυματισμών ή ασθενειών...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αλτάνη, Άρρητοι Λόγοι, εκδόσεις Ιδεοθέατρον • Πήτερ Κίνγκσλεϊ, Στα Μυστικά Μέρη της Αρχαίας Ελληνικής Σοφίας, εκδόσεις Διόπτρα.

183

Σ

Τ

Ε Λ I Ν Α

Μ Α Ρ Γ Α Ρ 1 Τ Ι Δ 0 Υ

Ο ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ» ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ Η Άγνωστη Τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων εκπροσωπεί ένα τέτοιο επίπεδο ανάπτυξης στο οποίο η δίκη μας τεχνολογία δεν έφτασε παρά μόνο το 18ο αιώνα. Δυστυχώς αυτός ο περί­ φημος μηχανισμός περιγράφει απλώς τις προφανείς κινή­ σεις των πλανητών. Δεν βοηθούσε στην ερμηνεία της. Με τα πολύ πιο απλά όργανα των επικλινών επιπέδων των εκ­ κρεμών και των βαρών που πέφτουν ο Γαλιλαίος έδειξε το δρόμο για την κατανόησή τους στο σύγχρονο κόσμο. Αν η διορατικότητα των Ελλήνων συμβάδιζε με την ιδιοφυία τους, τότε ίσως και η βιομηχανική επανάσταση να άρχιζε 1.000 χρόνια πριν από τον Κολόμβο. Και στην εποχή μας τό­ τε δεν θα προσπαθούσαμε να περιφερόμαστε απλώς γύρω από τη Σελήνη, αλλά θα είχαμε φτάσει και σε άλλους κο­ ντινούς πλανήτες. Αρθουρ Κλαρκ

Η ανακάλυψη του υπολογιστή των Αντικυθήρων, όπως ονομάστηκε ο μη­ χανισμός αυτός, έγινε τυχαία. Κι όπως πολύ συχνά συμβαίνει με τα ση­ μαντικά ευρήματα, παραλίγο να πεταχτεί ξανά στο βυθό, αφού οι 184

O .vnO A O nlTH I.TQ N AN W VeH PQ N

οφ„ , ν ν α Ρ ^ nou

"«ZZZZtZSZX

-

2

b

Ο «υπολογιστής» αποτελ , _ νηειάζεται υποστήριξητ0 ρ ,Ο ° λεπουργεί σ ν ε ξ ά ρ ^ α , κωΡΚ " ^ χαν10μ0ί θα ενώ να«αν

ρος αυτό του ^ ανισ^ σκ01 κα1 πΚ6κες π α ρ α π ή γμ α ^ · μπροστινοί ωρολογιακοί όισκοτ ^ ^ ^ ,^

^

Οι πλάκες που εντυ™ vQ έκαναν περιστρέφονταν μέσω ενός συκαι την κίνηση που θα πρ ^ στήματος οδοντωτών TpQXWV.

ο μη»™μάς —

—

Αν το όονανο ήταν φορητό κα1

.™

- ; θμιζό,αν με ένα

" ” omo π,θαΛ θύμω να με W μ ε λ ε ^ . Λ » να « * ρ,ζΓαν α «4 η κατασκευή σε κάπο,ο ράθρσ σ ε ώ θ ε ^ κ α , ο ™ ίΛΙθετο σε λειτουργία, να άνοιγαν ταυτόχρονα οι μπροστινές καί Πίσω πόρ­ τες του αποκαλύπτοντας τους δύο μηχανισμούς ταυτόχρονα. &εν θα ήταν μάλιστα καθόλου απίθανο τον πολύπλοκο μηχανισμό να κρατούσε στα χέρια του κάποιο άγαλμα. Οπως διαπιστώνει και ο κυριότερος μελετητής του ευρήματος, ο Βρετανός καθηγητής Αρχαιολογίας Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις, που κυ­ ριολεκτικά αψιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη του μυστηριώδους αυτού μηχανισμού, χωρίς να μπορεί να βρει απαντήσεις σε όλα τα ερωτήμα­ τα, «η πιο εντυπωσιακή πληροφορία γύρω από το μηχάνημα είναι ότι περιείχε ένα περίπλοκο σύστημα ενός διαφορικού γραναζιού που δ έ­ χεται δύο διαφορετικές περιστροφές. Αλλάζει την άποψη που είχαμε μέχρι τώρα για τους μηχανισμούς αυτούς αλλά και για την τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα». Σημαντική ήΤαν η συμβολή ειδικού επιγραψολόγου από το Ινστι­ τούτο Προχωρημένων Σπουδών της Μασαχουσέτης, ο οποίος, έπειτα από πολύμηνη επεξεργασία της επιφάνειας του ευρήματος, κατάφε­ ρε να διαβάσει δύο διαφορετικές επιγραφές. Παρόλο που η αλλοίω­ σή τους είναι μεγάλη, με αποτέλεσμα τίποτε σχεδόν να μη διακρίνε­ ται, οι λέξεις που έχουν απομείνει δίνουν μια εικόνα της χρήσης του μηχανισμού: 185

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

.............................. το βράδυ Οι Υάδες δύουν το βράδυ Ο Ταύρος αρχίζει να ανατέλλει. Η Λύρα ανατέλλει το βράδυ Οι Πλειάδες ανατέλλουν το πρωί Οι Υάδες ανατέλλουν το πρωί Οι Δίδυμοι αρχίζουν να ανατέλλουν Ο Αετός ανατέλλει το βράδυ Ο Αρκτούρος δύει το πρωί. Σε άλλη μικρότερη επιγραφή εντοπίστηκαν οι εξής λέξεις: ................... προεξέχοντας............μόνος. φέρει, από τις οποίες η μια και η άλλη της Αφροδίτης ...ο γνώμονας την ηλιαχτίδα από όπου βρήκε από την πρώτη χώρα δύο γνώμονα των οποίων τα άκρα φέρουν τέσσερα το ένα δείχνει τα 76 χρόνια, 19 χρόνια του 223 συμβαδίζοντας Δεν είμαστε σε θέση να κρίνουμε την ορθότητα της απόδοσης, ωστόσο γίνεται σαφές πλέον ότι το μηχάνημα είχε αστρονομική χρήση. Ο Ντε Σόλα Πράις, ένας από τους πιο καταξιωμένους επιστήμονες της Δύσης στον τομέα του, γράφει για το εύρημα: «Ο μηχανισμός μπορεί να θεωρηθεί ημερολογιακό υπολογιστικό μηχάνημα του Ήλιου και της Σελή­ νης που μπορεί να κατασκευάστηκε γύρω στο 87 π.Χ. και να χρησιμοποι­ ήθηκε 1 με 2 χρόνια, στη διάρκεια των οποίων έγιναν αρκετές επισκευές και τροποποιήσεις.Ίσως να κατασκευάστηκε από μηχανικό που είχε κά­ ποια σχέση με τη σχολή του Ποσειδωνίου στη Ρόδο. Το σχέδιο του μηχα­ νισμού μοιάζει να ακολουθεί την παραδοσιακή σχολή του Αρχιμήδη. Η πα­ ράδοση αυτή συνεχίστηκε από τη σχολή της Ρόδου και μεταδόθηκε στο Ισλάμ όπου κατασκευάστηκαν παρόμοια μηχανήματα με οδοντωτούς τρο­ χούς και τελικά η τεχνοτροπία αυτή άνθισε στον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα». 186

Ο «ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ» ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΟΛΑ

Ενα φορτηγό πλοίο γεμάτο ελληνικούς θησαυρούς έχει ξεκινήσει πιθα­ νόν από το λιμάνι της Ρόδου και πέφτει σε σφοδρή θαλασσοταραχή, με αποτέλεσμα να βυθιστεί κοντά στο ακρωτήριο Γλυψάδα των Αντικυθήρων σε βάθος περίπου 60 μέτρα και σε απόσταση 30 μέτρα από την ακτή. Ο τελικός προορισμός των θησαυρών που μετέφερε το πλοίο ήταν, όπως φαίνεται, η Ρώμη. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει έπειτα από συστη­ ματική μελέτη των αρχαιολογικών ευρημάτων αλλά και του μεγαλύτερου μέρους του ναυαγίου στην περιοχή. Ο υπολογιστής των Αντικυθήρων, όπως ονομάστηκε αργότερα, ανα­ σύρθηκε από τη θάλασσα το Πάσχα του 1900, χρονολογία-ορόσημο για την υποβρύχια έρευνα στην Ελλάδα. Ο εντοπισμός του ναυαγίου έγινε πρώτη ψορά από σφουγγαράδες της Σύμης, οι οποίοι έφτασαν στα Αντικύθηρα για να αποφυγουν τη σφοδρή θαλασσοταραχή που ξέσπασε στην περιοχή. Όταν κόπασε ο καιρός, η ομάδα αποφάσισε να βουτήξει για σφουγγάρια. Ο δύτης Ηλίας Σπαδιάτης έπεσε πρώτος, καταδυόμενος σε βάθος 42 μέ­ τρων. Η έκπληξή του ήταν τεράστια όταν στα 50 μέτρα αντίκρισε ένα μικρό θησαυρό. Μπρούτζινα και μαρμάρινα αγάλματα κοιτούσαν το νερό του βυθού έχοντας εδώ και αιώνες μετατραπεί σε φωλιές ψαριών. Λίγες μέρες αργότερα η ομάδα των δυτών συναντήθηκε με τον τότε καθηγητή Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Α. Οικονόμου, ο οποίος με τη σειρά του τους έφερε σε επαφή με τον Υπουργό Παιδείας και γνωστό αρχαιολόγο εκείνης της εποχής, Σπυρίδωνα Στάη. Η ομάδα διεξήγαγε την εξερεύνηση του ναυαγίου και την ανέλκυση από το βυθό από το Νοέμβριο του 1901 μέχρι το τέλος του Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς. Οι έρευνες του εντοπισμού και της ανέλκυσης του ναυαγί­ ου ολοκληρώθηκαν φέρνοντας στο φως πολύτιμους θησαυρούς του πα­ ρελθόντος με τραγικές όμως απώλειες.Ένας δύτης έχασε τη ζωή του και δύο ακόμη έμειναν ανάπηροι για πάντα, αφού τα μέσα εκείνης της εποχής ήταν περιορισμένα αλλά και οι συνθήκες των ερευνών πολύ δύσκολες. Οι συγκλονιστικές πραγματικά λεπτομέρειες του χρονικού των ερευ­ νών αποτυπώνονται στο Ημερολόγιο της Ανέλκυσης που δημοσίευσε στις «Σελίδες» της Εστίας το 1920 ο τότε σύμβουλος του Υπουργού Σπυρίδω­ να Στάη, Εμμανουήλ Στυλ. Λυκούδης. Μεταξύ των ευρημάτων που ήρθαν στο φως συγκαταλέγεται το περί­ φημο άγαλμα του 4ου π.Χ. αιώνα στο οποίο δόθηκε ο τίτλος «ο έφηβος των 187

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Αντικυθήρων». Το άγαλμα του γυμνού θεού ή ήρωα εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, όπως και άλλα ευρήματα του ναυαγίου. Μαζί με το άγαλμα αυτό βρέθηκε το κεφάλι από άγαλμα προφανώς κά­ ποιου φιλοσόφου. Το εύρημα ανήκει στην ίόια εποχή, δηλαδή 80-50 π.Χ. Οι μαρτυρίες των ανθρώπων που συμμετείχαν στην έρευνα και στον εντοπισμό του ναυαγίου αποτυπώνουν το κλίμα που επικρατούσε τη στιγ­ μή της ανέλκυσης του Υπολογιστή των Αντικυθήρων, ενός ευρήματος που έμελλε να αλλάξει όλα όσα γνωρίζαμε μέχρι τότε για τη μηχανική και την τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα: «Κάποια στιγμή ανασύρθηκε από το βυθό ένα παράξενο ξύλινο κιβώ­ τιο που περιείχε κάποια υποτυπώδη ίχνη μηχανισμού σε κακή φυσική κα­ τάσταση. Με μια προσεκτικότερη ματιά διακρίνονται πάνω του ίχνη γραναζιών αλλά και μια δυσανάγνωστη επιγραφή, η μοναδική σε ολόκληρο το ναυάγιο». Αρχικά η μελέτη του μηχανισμού, ο οποίος στο μεταξύ έσπασε σε διά­ φορα τμήματα προφανώς από κακή χρήση, ανατέθηκε σε επιτροπή. Η πρώτη εκτίμηση ανθρώπων που είχαν μεγάλη εμπειρία κυρίως σε ναυάγια ήταν πως ο μηχανισμός συγγένευε με το γνωστό Αστρολάβο της Αλεξάνδρειας, που κατασκευάστηκε τον 6ο αιώνα. Μέχρι και σήμερα, που βασικά ερωτήματα γύρω από το εύρημα πα­ ραμένουν αναπάντητα, οι περισσότεροι ερευνητές συνδέουν τον Υπο­ λογιστή των Αντικυθήρων με το Βυζαντινό Αστρολάβο, που σαφώς ήταν ένα πρώιμο όργανο μέτρησης των αποστάσεων των ουράνιων σωμάτων από τη Γη. Ο Πράις, το 1958 με επιχορήγηση της Αμερικανικής Φιλοσοφικής Εταιρείας έρχεται στην Αθήνα για να μελετήσει το παράξενο εύρημα. Ήταν ο άνθρωπος που έμελλε να συνδέσει την ίδια του τη ζωή με τον Υπολογιστή των Αντικυθήρων, αφού τον μελέτησε επί 23 ολόκληρα χρό­ νια, χωρίς να μπορέσει, όπως με πικρία αναφέρει σε κάποιες σημειώ­ σεις του, να αποκρυπτογραφήσει όλα τα μυστικά της κατασκευής και της χρήσης του. Το 1976 γράφτηκε το δεύτερο μέρος της εξερεύνησης του ναυαγίου των Αντικυθήρων. Το επιτελείο του Ζακ Υβ Κουστώ με την περίφημη «Κα­ λυψώ» ερεύνησαν το βυθό των Αντικυθήρων σε βάθος 62 μέτρων και ανέ­ συραν κομμάτια μαρμάρινων και χάλκινων αγαλμάτων, χρυσά κοσμήματα και ασημένια νομίσματα που είχαν κοπεί στην Πέργαμο το 84 π.Χ. 188

Ο «ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ» ΤΩΝ ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων κρύβει μια σειρά εκπλήξεων και επι­ στημονικών αντιφάσεων, που δημιουργούν σύγχυση στους επιστήμονες μέχρι και σήμερα. Στο ημερολόγιο του Ντέρεκ ντε Σόλα Πράις βρίσκουμε σημειωμένα τα εξής: «Πρέπει να ομολογήσω ότι πολλές φορές στη διάρκεια των ερευνών αυτών ξυπνούσα τη νύχτα και αναρωτιόμουν μήπως κάτι δεν ταίριαζε με τα κείμενα, με τις επιγραφές, με τα αστρονομικά περιεχόμε­ να. Όλα όμως υποδήλωναν καθαρά ότι βρισκόμαστε στον 1ο αιώνα μ.Χ., ενώ η χρονολόγηση του ευρήματος έδειχνε άλλα». Η χρονολόγηση του Υπολογιστή έγινε με τη συνεργασία του Χαράλα­ μπου Καράκαλου από το Ελληνικό Κέντρο Πυρηνικής Ενέργειας «Δημό­ κριτος». Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ραδιογραφία. Το μηχάνημα είχε φτιαχτεί από ένα κράμα χαλκού και κασσίτερου και όχι χαλκού-ψευδάργυρου, μείγμα που χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον στο Μεσαίωνα. Πολλοί, λοιπόν, πίστεψαν ότι ο περίπλοκος αυτός μηχανισμός βρίσκε­ ται έξω από τα όρια της Ελληνιστικής Τεχνολογίας. Ορισμένοι, κάλιστα, τον απέδωσαν σε εξωγήινους αστροναύτες που επισκέφθηκαν τη Γη. Ο Πράις ωστόσο, που μέχρι σήμερα θεωρείται ο σημαντικότερος ερευνητής του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, ισχυριζόταν ότι η όλη Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής επιστήμης θα πρέπει να αναθεωρηθεί, αφού τελικά η Αρχαία Ελληνική Επιστήμη ήταν πιο περίπλοκη από τις απλές μηχανές που κατασκεύαζε ο'Ηρωνας. Η πιο εντυπωσιακή πληροφορία γύρω από το μηχάνημα συνεχίζει να παραμένει η εξής: Ο Υπολογιστής περιείχε ένα περίπλοκο σύστημα ενός διαφορικού γραναζιού που δέχεται δύο διαφορετικές περιστροφές. Αλλάζει την άποψη που είχαμε μέχρι τώρα για τους μηχανισμούς αυτούς αλλά και για την τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα. ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΠΟΨΕΙΣ

Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα τε­ λειότερα δείγματα εξέλιξης οδοντωτών μηχανισμών, ωστόσο μετά την ανακάλυψη του ευρήματος δημιουργούνται τεράστια κενά στην εξελικτική πορεία της τεχνολογίας των Αρχαίων Ελλήνων. «Ενας τέτοιος μηχανισμός μοιάζει σαν να ήρθε από το πουθενά», 189

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

σχολίασαν'Ελληνες και ξένοι επιστήμονες αντικρίζοντας το εύρημα. Κι όμως, συστηματική έρευνα αποδεικνύει ότι ο συγκεκριμένος μηχα­ νισμός είναι αποτέλεσμα μιας λαμπρής κατασκευαστικής παράδοσης οδοντωτών μηχανισμών που ξεκινά ίσως από την κλασική Ελλάδα του 80 π.Χ. και φτάνει στο 570 μ.Χ., τη Βυζαντινή δηλαδή περίοδο κατά την οποία κατασκευάστηκε το περίφημο βυζαντινό ημερολόγιο του 6ου αιώνα. Αυτό που παραμένει αναπάντητο μέχρι και σήμερα είναι πώς έφτα­ σαν μέσα σε τόσο λίγο χρονικό διάστημα οι ΑρχαίοΓΕλληνες σε μια τό­ σο προηγμένη τεχνολογία... Οι σημειώσεις του Πράις αποκαλύπτουν τα κενά που δημιουργούνται στην εξέλιξη της τεχνολογίας: «Αν υποθέσουμε ότι η δημιουργία τέτοιων γραναζιών ξεκινά γύρω στο 250 π.Χ. με τον Αρχιμήδη, μεσολάβησαν 170 χρόνια έως το 80 π.Χ. που κατασκευάστηκε ο Υπολογιστής των Αντικυθή­ ρων, τα οποία μάλλον δεν ήταν αρκετά για να φτάσουμε από τη σύλληψη ενός απλού γραναζιού σε έναν τόσο σύνθετο μηχανισμό». Το εντυπωσιακό δηλαδή είναι ότι μηχανισμούς με γρανάζια, με οδο­ ντωτούς τροχούς εντοπίζει κανείς από το 300 π.Χ. και μετά. Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων για πρώτη φορά στρέφει το βλέμμα της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας σε μια άλλη κατεύθυνση: Οι ΑρχαίοΓΕλληνες γνώριζαν περισσότερα για την τεχνολογία από όσα μαρτυρούν τα ευρήματα που έχουν εντοπιστεί. Στη βάση αυτή έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις: Πολλοί κάνουν λόγο για μια διεθνή συνωμοσία, που στόχο έχει να συγκαλύψει κύριο μέ­ ρος της αλήθειας γύρω από τα πραγματικά επιτεύγματα εκείνης της επο­ χής. Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι αυτά που γνωρίζουμε για το παρελθόν του πολιτισμού μας -σ ε παγκόσμιο επίπεδο- είναι πολύ λίγα, ελάχιστα σε σχέση με αυτά που έχουν συμβεί και ίσως αν είχαμε τη δυνατότητα να αντιληφθούμε το σύνολο των γεγονότων που έχουν διαδραματιστεί, να εί­ χαμε φτάσει σε πολύ ανώτερο στάδιο εξέλιξης. Υπήρχε πραγματικά γνώση που έχουμε απολέσει; Και γιατί συνέβη αυτό; Ζούμε σε μια χώρα που τα απομεινάρια του παρελθόντος της -πολύ­ τιμα και συγκλονιστικά- βρίσκονται ακόμη δίπλα μας. Όλα όσα θα έπρεπε να γνωρίζουμε -ή τουλάχιστον ένα σημαντικό μέρος από αυτάείναι εδώ. Δεν μένει παρά να ενώσουμε τα κομμάτια του παζλ για να ανασυνθέσουμε την εικόνα... 190

Ο «ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ» TQN ΑΝΤΙΚΥΘΗΡΩΝ

Ο ΒΥΘΟΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΡΥΒΕΙ ΠΟΛΛΑ ΜΥΣΤΙΚΑ

Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων δεν αποτελεί παρά ένα ελάχιστο κομ­ μάτι του αρχαιολογικού πλούτου που κρύβει ο βυθός των ελληνικών θα­ λασσών. Το πιο παλιό και πιο ισχυρό ναυάγιο που έχει καταγραφεί στην Ιστο­ ρία της χώρας μας σχετίζεται άμεσα με την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Τότε, ολόκληρες περιοχές, όπως η ΝΑ Πελοπόννησος και η Βόρεια Κρήτη, είχαν καταβυθιστεί. Μαζί τους χάθηκαν σημαντικές πληροφορίες για πόλεις και τόπους εξαιρετικής πολιτιστικής σημασίας, κάποιοι μάλιστα συγκαταλέγουν σε αυτές και τη χαμένη Ατλαντίόα. Το 373 π.Χ. ένας ισχυρός σεισμός κατέστρεψε την πόλη Ελίκη στέλνοντάς τη για πάντα στο βυθό του Κορινθιακού κόλπου. Σύμφωνα με τον καθηγητή της Ναυτικής Αρχαιολογίας στο Πανεπι­ στήμιο του Τέξας, Τ. Μπας, 10.000 περίπου πλοία βυθίστηκαν στο Αιγαίο από την εποχή του Σιδήρου μέχρι τους Βυζαντινούς χρόνους. Η Μεσόγειος, άλλωστε, θεωρείται το μεγαλύτερο υποβρύχιο Μουσείο του κόσμου. Όπως όμως τόνισε το 1925 ο Γάλλος αρχαιολόγος και φι­ λόλογος Σάλομος Ράινοχ, η Μεσόγειος δεν είναι και ο ιδανικότερος χώ­ ρος για τη διατήρηση των πολύτιμων προϊστορικών, αρχαίων, μεσαιωνι­ κών και βυζαντινών ναυαγίων που κρατάει στην αγκαλιά της. Οι κίνδυ­ νοι πολλοί. Για παράδειγμα, η μεγάλη περιεκτικότητα σε αλάτι, η υψηλή θερμοκρασία, οι μικροοργανισμοί που κατατρώνε το ξύλο των βυθισμέ­ νων καραβιών, η μόλυνση, τα ξενοδοχεία, τα λιμενικά έργα, τα ναυπη­ γεία, η παράνομη αλιεία, αλλά και οι πανταχού παρόντες αρχαιοκάπηλοι (τα ναυάγια άλλωστε βρίσκονται σε σχετικά μικρό βάθος 30-35 μέ­ τρα) αποτελούν σημαντικούς κινδύνους. Είναι λοιπόν σαφές ότι το 30% των θησαυρών της ελληνικής κληρο­ νομιάς βρίσκεται στο βυθό: • Το 1900 ο δύτης Ηλίας Σταδιάτης από τη Σύμη ανασύρει τον Υπολο­ γιστή των Αντικυθήρων. • Το 1973 ο Νίκος Τσούχλος που διατέλεσε και Π ρόεδρος του Ινστι­ τούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών εντόπισε το κυπρομηκυναϊκό ναυάγιο του Ακρωτηρίου Ίριων στην Αργολική Χερσόνησο, τα ευ­ ρήματα του οποίου ανήκουν στο 1200 π.Χ. • Στη δεκαετία του '80 ο Δημήτρης Μαυρίκης και ο Γερμανός συντη­ ρητής αρχαιοτήτων Πήτερ Βιντερστάιν ανακάλυψαν το μεγαλύτερο 191

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ναυάγιο της Κλασικής περιόδου. Στο βυθό του νησιού Φαγκρου ΝΑ της Αλοννήσου εντοπίστηκε ξύλινο πλοίο με εκτόπισμα 100 τόνων... • Το 1975 στο νησί Δοκός εντοπίζεται ένα πρωτοελλαδικό ναυάγιο του 2200 π.Χ., το αρχαιότερο μέχρι τώρα γνωστό ναυάγιο στη Μεσόγειο. Ακόμη περισσότερες και πιο εντυπωσιακές είναι οι αναφορές για ολό­ κληρες πολιτείες που βρίσκονται αιώνες τώρα στο βυθό του Αιγαίου. Η πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι αυτή της αρχαίας πόλης Ελίκης, που θεωρείται από πολλούς η «Πομπηία του Αργολικού κόλπου». Στα νερά του Σαρωνικού ορισμένοι μέχρι σήμερα μπορούν να διακρίνουν από το κατάλληλο σημείο και με τις ανάλογες καιρικές συνθήκες τις Κεχρεές, πολύ κοντά στην ομώνυμη πόλη, ενώ στην Ελαφόνησο οι έρευνες του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του Κέιμπριτζ έφεραν στο φως μια ολόκλη­ ρη αρχαία πολιτεία για την οποία μέχρι σήμερα πολύ λίγα έχουν γίνει γνωστά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Χρήστος Λάζος, Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων, εκδόσεις Αίολος • «Χαμένες Ατλαντίδες», περιοδικό Ανιχνεύσεις, τεύχος 25

192

ΑΙΓΑ ΑΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΚΩΝΣΤΑΣ Ζ. ΧΡΗΣΤΟΣ: Γ εννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε ηλε­

κτρονικά με ειδίκευση στη ραδιοφωνία και στην τηλεόραση κι έπειτα στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, στα συστήματα αυτοματισμού και προγραμματισμό Η/Υ. Εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο το 1994-95. με τίτλο Κόσμος σε Ισορροπία και Αρμονία: Οικολογικές Αναζητήσεις στην Αγία Γραφή, ενώ αρθρογραφεί συνεχώς από το 1996 σε διάφορα περιοδικά. Το βιβλίο του Ψυχοϊστορία: Η Νέα Επαναστατική Μέθοδος Πρόβλεψης τοΰ Μέλλοντος, κυκλο­ φόρησε το 2002 από τις εκδόσεις Αρχέτυπο, ενώ με κείμενά του συμμε­ τείχε και στα συλλογικά βιβλία Ιστορία του Μέλλοντος, Απαγορευμένα Βι­ βλία, Αρχαία Ελληνική Επιστήμη, Αορατότητα κ.ά των ίδιων εκδόσεων. Για επικοινωνία με το συγγραφέα: [email protected]

ΜΑΚΡΗΣ ΣΠΥΡΟΣ: Ερευνητής, συγγραφέας, αρθρογράφος. Εμφανί­

ζεται στο χώρο των γραμμάτων με το μονοσέλιδο λογοτέχνημα Έρωτας στον Ποταμό του Ηράκλειτου, στο χώρο της αναδίφησης με τη μελέτη Αθηνά, Εριχθόνιος και Τεχνητή Γονιμοποίηση στην Ελληνική Αρχαιότη­ τα. Άρθρα του έχουν δημοσιευθεί στα περιοδικά STRANGE, ΑΒΑΤΟΝ, ΑΕΡΟΠΟΣ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ, MYSTIC VIEW, ΑΝΕΞΗΓΗΤΟ. Μέχρι σήμερα κάποιες απόψεις του αναθεωρούνται, ενώ άλλες εμπλουτίζονται. Συμμετείχε στις συλλογικές εκδόσεις Ιερή Ελλά­ δα, Τι Είναι η Ψυχή, Τυπολογία, Αρχαία Ελληνική Επιστήμη των εκδόσε­ ων Αρχέτυπο. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί το βιβλίο του Οικοδύ­ ναμη, το Ελληνικό Φενγκ Σούι. 193

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΑΡΓΑΡΓΠΔΟΥ ΣΤΕΛΙΝΑ: Γ εννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε δη-

μοσιογραφία-δημόσιες σχέσεις και ιστορία τέχνης στο Αμερικάνικο Κο­ λέγιο Αθηνών. Από το 1988 εργάζεται ως δημοσιογράφος στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη σε εφημερίδες και Μ.Μ.Ε.Έχει συνεργαστεί με τα περιοδικά ΕΨΙΛΟΝ της ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑΣ, ΚΛΙΚ, MEN, MAX, ΕΠΙΛΟΓΕΣ και ΑΒΑΤΟΝ. Σήμερα ζει στη Θεσσαλονίκη και εργάζεται στην εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ. Το βιβλίο ιτ\ς Έλληνες «Μάγοι» του 20ού αιώνα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρχέτυπο, ενώ με κείμενά της έχει συμμετάσχει στα συλλογικά έργα: Μαγεία: Η Απόκρυφη Παράδοση του Κόσμου, Γαία: ο Μυστικός μας Πλανήτης και Τα Μυστικά της Διατροφής των ίδιων εκδόσεων.

ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ ΝΙΚΟΣ: Γεννήθηκε το 1972 στη Θεσσαλονίκη. Είναι από­

φοιτος Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ. Ασχολείται ερασιτεχνικά με το σχέ­ διο, τα comics και τη δημοσιογραφία. Είναι ιστορικός ερευνητής και με­ λετητής της μεσαιωνικής ιστορίας. Αρθρογραφεί τακτικά στο περιοδικό Strange. Τα Αρχαιολογικά Μυστήρια της Ελλάδας είναι η πρώτη του συμμετοχή σε συλλογικό έργο. Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Για επικοινωνία με το συγγραφέα: [email protected]

194

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Οι δύο όψεις του Δίσκου της Φαιστού.

197

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η παλιά πόλη της Σίουα, όπου ορισμένοι πιθανολογούν ότι είναι θαμμένος ο Μ. Αλέξανδρος.

Η χρυσή λάρνακα του προθαλάμου του τάφου του Φιλίππου Β'.

Η πρόσοψη του τάφου Ι στη Βεργίνα.

198

Απεικόνιση τη ς πυρ αμ ίδας του Ελληνικού από τον Μ. Μπέλε (1878).

Η πυραμίδα του Ελληνικού έξω από το Κεφαλάρι, στο Άργος, που είναι η πιο καλά διατηρημένη ελληνική πυραμίδα.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Δορυφορική φωτογραφία της Σαντορίνης, της ελληνικής Ατλαντίδας, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι ερευνητές.

Αναπαράσταση της καταβύθισης της Ατλαντίδας.

200

Σύγχρονη αναπαράσταση του πασαλλόπηκτου λιμναίου νεολιθικού οικισμού στο Δισπηλιό.

&

t

ν Δ I 111 L·

1 ΙΛ ψ

Ρ Ψ

Φ Α ν '

*

ΖΣ £

* Τ

ν

U j— %

Φ Ή“Η* Μ Η

_ύλινη πινακίδα που βρέθηκε στο Δισπηλιό της Καστοριάς. Η γραφή που είναι χαραγμένη πάνω της χρονολογείται γύρω στο 5250 π.Χ.

201

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Μέρος από τις βραχογραφίες στο Παγγαίο.

202

Το σπήλαιο των Πετραλώνων στην Τριγλιά τη ς Χαλκιδικής.

Το κρανίο του Αρχάνθρωπου των Πετραλώνων.

203

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ενα από τα Δρακόσπιτα που βρίσκονται στο όρος Όχη. Ανάτυπο από τον Η’ τόμο της επιστημονικής επετηρίδας της Πολυτεχνικής Σχολής.

Πύλη Δρακόσπιτου.

204

Αναπαράσταση του Παρθενώνα.

Αναπαράσταση του εσωτερικού του ναού μαζί με το Χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς.

205

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Αναπαράσταση του εσωτερικού της Θόλου.

Το κυκλικό οικοδόμημα του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, που ο μεν Παυσανίας αποκαλεί θόλο, η δε σχετική οικοδομική επιγραφή αναφέρει ως θυμέλη, δηλαδή βωμό.

206

Ο Υπολογιστής τω ν Αντικυθήρων.

Αναπαράσταση του Υπολογιστή των Αντικυθήρων.

Το βιβλίο

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 2004 ( Β ' ΕΚΔΟΣΗ: Φεβρουάριος 2005) για λογαριασμό των εκδόσεων

/^XSy^>

© ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΡΧΕΤΥΠΟ/ΜΕΤΑΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Ε.

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ECΙ---------

Ml

ΣΕΙΡΑ ΜΥΣΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Φ ΙΛ Μ Ο Γ Ρ Α Φ Η Σ Η XL G R A P H IC S

Ε Κ Τ Υ Π Ρ Σ Η - Β ΙΒΛ ΙΟ ΔΕΣΙΑ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Σ Ε κ δ ο τικ ή Β ο ρ ε ίο υ Ε λ λ ά δ ο ς Α.Ε.