Έλλη Παππά - Η Κομμούνα του 1871 - Επανάσταση του εικοστού πρώτου αιώνα (εκδ. Αγρα)

ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY

1871

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

ΤΗΣ

ΙΔΙΑΣ

Ο ΠΛΑΤΩΝ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ - Μελέτη, Κέδρος, 1981, δεύτερη έκδοση. Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 1997 ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ TOT ΜΑΡΞ - Μελέτη, Σύγχρονη 'Εποχή, 1983, δεύτερη έκδοση 1964 (εξαντλημένο) ΣΩΘΗΤΩ Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ - Μελέτη, 'Εκδόσεις 'Οδηγητής, 1984 ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ - Μελέτη, έκδ. Φιλιππότη, 1985 ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΥΠΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ - Μαρτυρία, έκδ. Φιλιππότη, 1985 ΝΙΚΟΣ ΚΙΤΣΙΚΗΣ - Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ - Αφιέρωμα, 'Εκδόσεις Τεχνικού Επιμελητηρίου 'Ελλάδος, 1986 ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΑΠΟ ΤΟ ΡΩΣΙΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΣΤΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ - Μελέτη, έκδ. 'Εστίας, 1990 Ο ΛΕΝΙΝ ΧΩΡΙΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΜΑΥΣΩΛΕΙΟΥ - Μελέτη, 1991 (έκτος έμπορίου) ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; - Μελέτη, έκδ. Δελφίνι, 1992 ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ - Δοκίμια, έκδ. Άγρα, 2005 ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ - Δοκίμιο, έκδ. Κέδρος, 2005 ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΕΣ - Ε.Λ.Ι.Α., 2006

Κείμενα άπό τη Φνλαχη ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΥ - Μυθιστόρημα, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, Βουκουρέστι 1961 (εξαντλημένο) ΔΟΥΛΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΛΑΚΗΣ - Διηγήματα - ποιήματα, έκδ. Διάλογος, 1979 (έξαντλημένο) "Αλλη δουλειά της Φνλαχής : Μυθιστόρημα, Διήγημα, θέατρο, Μελέτες, γραμμένα στα χρόνια της φυλακής. 'Ελάχιστα σώθηκαν Προεχδόσεις (Έχόόσεις

σε κομπιούτερ και φωτστνπιχό,

εχτός

εμπορίου)

Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ - Μελέτη, 1994 ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ - ΚΡΙΤΙΚΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ - Κείμενα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα, ομιλίες, συνεντεύξεις και παρεμβάσεις διάφορες, 1994 κ,έ.

ΕΛΛΗ ΠΑΠΠΑ

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ

1871

Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η Τ Ο Υ 21ου Α Ι Ω Ν Α ;

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΑΓΡΑ

ΤΗΣ

ΙΔΙΑΣ

ΣΤΙΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΑΓΡΑ

ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ 2005

'Ετοιμάζονται ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΟ ΓΙΟ MOT ΦΤΑΑΚΕΣ ΑΒΕΡΩΦ 1955-1962 (α' εχβοση) ΣΠΟΤΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΤθΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΤΑΙΣΜΟ (β' έκδοση) ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ Σ Τ Γ ΓΡΑΦΕΙ Σ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟΤ ΜΑΡΞ (β' έκδοση)

Α' ΕΚΔΟΣΗ : Δελφίνι, 1992 ISBN 978-960-325 - 671-7 © 2006, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Α.Ε. Φωκιανοΰ 7 - Στάδιο, 116 35 'Αθήνα Τηλ. 210.7011.461 - FAX 210.7018.649 http: // www.agra.gr, e-mail: [email protected]

xai "Ελλη Παππα

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Πρόλογος

9

Α' Ή εξουσία που αρνείται τον εαντό της Κομμούνα 1871: ή Σφίγγα κι ό Οιδίποδας Κυρίαρχος ό ένοπλος λαός Ή γένεση της Κομμούνας Πρώτη πράξη ή προκήρυξη έκλογών

31 34 37 Φ2

Ό λαός γιορτάζει την -εκλογική- νίκη του

Β' Ή κριτική στην Κομμούνα 'Από την κριτική των μπλανκιστών στην κριτική τοΰ Μαρξ Σταλινική κριτική και μπλανκισμός Μερικά χρήσιμα, ίσως, συμπεράσματα Ή τρομοκρατία ήρθε άργά;

53 59 62 66

Γ' Ή κληρονομιά που σπαταλήθηκε Μερικά άπό τά πολλά αναπάντητα ερωτήματα Ή Κομμούνα, Σφίγγα και τοΰ 21ου αιώνα Δόγμα και πραγματικότητα Οί -γόνιμες- άντιθέσεις της Κομμούνας Λαϊκή παρέμβαση - μιά άκόμη άντίθεση

75 8ι 85 93 9®

Λ' Τά μετά την Κομμούνα Ά π ό τήν ήττα της Κομμούνας στον εμφύλιο της Διεθνούς

ιογ

ΙΟ

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Πρώτο μέτωπο: οι μπλανκιστες Μπακούνιν: άλωση της Διεθνούς Ή Διεθνής ανάμεσα σέ τρεις πολέμους "Οσοι έχουν το διάβολο στή σάρκα τους Τό Πρόγραμμα της 'Αδελφότητας

ιΐ2 118 124 127 130

Ε' Ό ρωσοενρωπαϊκός Ιδεολογικός πόλεμος Ό ΰπερεκατονταετής ρωσοευρωπαϊκός πόλεμος Ή « Κατήχηση» τοΰ Νετσάγεφ « Κατήχηση » και προγραφές Ή ευτυχία της « επόμενης μέρας » Ή κληρονομιά τοΰ Νετσάγεφ και τοΰ Μακιαβέλλι « Επαναστατικός ίησουιτισμός » και άλλα Μυστικισμός και ορθολογισμός Πώς λησμονήθηκε ή Κομμούνα

141 146 151 156 159 164 169 173

ΣΤ' Ό Μακιαβέλλι στην Ευρώπη Σταλινική ειρήνη: ή κυριαρχία τοΰ μύθου Γκράμσι: ό εξευγενισμός τοΰ μύθου Γιακωβινισμός και συλλογική βούληση « Γιακωβίνοι » τοΰ 16ου και τοΰ 20οΰ αιώνα Ή πνευματική και ηθική μεταρρύθμιση Ή τριμερής σύνθεση τοΰ Κόμματος Πρώτη φωνή διαμαρτυρίας

187 189 193 197 204 208 214

Επίλογος

219

Σημειώσεις

225

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Α

ΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΤ '90, ίσως και νωρίτερα,

καθώς πλησίαζε το 1991, ό νους μου γύριζε και ξαναγύριζε στην Κομμούνα τοϋ 1871, σ' εκείνη την πρώιμη επανάσταση των εργατών του Παρισιού πού ό Μαρξ τη θεώρησε « σημείο έκκίνησης » για τις μελλοντικές έπαναστάσεις και τις μελλοντικές έπαναστατικές έξουσίες. Εκατόν είκοσι χρόνια άπό την πρώτη εκείνη προσπάθεια των εργατών « να καταχτήσουν τον ούρανό » είναι μια επέτειος πού δεν έπρεπε να περάσει απαρατήρητη (όπως δυστυχώς πέρασε), πού άξιζε να τη θυμηθούμε μέσα στο 1991 περισσότερο άπό ποτέ. Νά τη θυμηθούμε, οχι βέβαια για νά αναπέμψουμε ύμνους έπετειακούς στούς «ήρωικούς κομμουνάρους » και στο μαρτυρικό τέλος τους, ούτε για να πούμε πώς τα όσα οραματίστηκε καΐ θέλησε να πραγματοποιήσει εκείνη ή έπανάσταση τα πραγματοποίησε ή σοβιετική εξουσία (όπως ακούγαμε, και λέγαμε, σε παλιότερες εποχές). "Αξιζε να τη θυμηθούμε για να αναζητήσουμε τα όσα έδωσε ή έπανάσταση τοϋ 1871 στη θεωρία και στην πράξη τών έπαναστάσεων τοϋ 20ού αιώνα και όσα χάθηκαν στο δρόμο. Τα γεγονότα τών τελευταίων χρόνων τόσο στις χώρες τού « υπαρκτού σοσιαλισμού» όσο και στο κομμουνιστικό κίνημα της Ελλάδας ήρθαν έτσι πού δέν μπόρεσα να είμαι συνεπής στο ραντεβού μου μέ τήν Κομμούνα. Καταπιάστηκα μέ θέματα πού δέν σήκωναν αναβολή, πίστευα πώς ήταν πιο επείγοντα για τούς "Ελληνες κομμουνιστές, μού πήραν περισσότερο χρόνο άπό όσο ύπολόγιζα, και ή δουλειά γιά τήν Κομμούνα ολο έμενε πίσω. Τήν άρχισα 9

ΙΟ

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

πολύ άργά, και πάλι μέ βρήκε ό Αύγουστος μέ δσα δραματικά έγιναν στη Σοβιετική "Ενωση. Άλλα ό σοβιετικός Αύγουστος '91 μέ έπεισε πώς ή άναδρομή στήν Κομμούνα ήταν περισσότερο άπό ποτέ αναγκαία και επείγουσα - και υποχρεωτική γιά μένα. "Ετσι κατέληξα στήν άπόφαση νά τή δώσω μέ τή μορφή « σημειώσεων », άφοΰ μόνο έτσι μπορούσα να κερδίσω κάτι άπό τό χρόνο, έστω κι αν ή έκδοση δέν θά προλάβαινε τή χρονιά της έπετείου. "Αλλωστε, τό είπα και πρίν, σκοπός μου δέν ήταν νά γράψω κάτι έπετειακό ή «ιστορικό » γιά τήν Κομμούνα. Σήμερα, στο έτος 1991, δταν ή 'Ιστορία φαίνεται πώς γύρισε άνάποδα τό τιμόνι κι αύτό πού θά ήταν « τό μέλλον » έγινε παρελθόν, κι δλα -και δλοι- αναζητούν μιά καινούργια άρχή, και πολλοί λένε πώς μαζί μέ τόν « υπαρκτό σοσιαλισμό » κατέρρευσε ή ίδια ή ιδέα τοϋ σοσιαλισμού και τοΰ κομμουνισμού δπως οί θεμελιωτές τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού τήν συνέλαβαν και τήν κήρυξαν, ή Κομμούνα στέκεται μπροστά στήν πύλη τοϋ 21ου αιώνα και θέτει τό άμείλικτο έρώτημα: Σημείο έκκίνησης των έπαναστάσεων τοϋ 20οΰ αιώνα ήταν ή Κομμούνα; "Αν ή άπάντηση είναι καταφατική, τότε ή άποτυχία τους σημαίνει και άποτυχία τοΰ μαρξισμού. Ά ν ή άπάντηση είναι άρνητική, τότε πρέπει νά άναζητηθοΰν οί αιτίες πού έκαναν τό σοσιαλισμό τοϋ 20οΰ αιώνα νά πάρει τό δρόμο πού οδήγησε στήν ήττα. Μόνο αύτή ή άναζήτηση μπορεί νά ξαναγεννήσει, άν δχι τήν πεποίθηση, τουλάχιστον τήν έλπίδα πώς ό 21ος αιώνας θά βρει τόν σωστό δρόμο πού θά βγάλει άπό τά άδιέξοδα τοΰ καπιταλισμοΰ τήν ανθρωπότητα και θά σημάνει τό τέλος της «προϊστορίας » της. Συμβολή σέ μιά συγκριτική προσπάθεια είναι αύτή ή μελέτη μας, μέ «σημείο έκκίνησης » τήν Κομμούνα πού γεννήθηκε τό 1871, έζησε δυο μόνο μήνες κι άφησε μιάν άνεκτίμητη κληρονομιά - πού άδικα σπαταλήθηκε. Σέ παλιότερα χρόνια τά έπετειακά γραπτά γιά τήν Κομμούνα δέν παρέλειπαν νά τονίζουν πώς τό μοντέλο της προλεταριακής έξουσίας πού έδωσε ή εξέγερση τοΰ γαλλικοΰ προλεταριάτου πραγ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ '12

ματώθηκε στη Σοβιετική "Ενωση - κι άπό κει και στις άλλες χώρες τοΰ ύπαρκτοΰ. Ή γαλλική έπιθεώρηση Pensee, π.χ. - « ε π ι θεώρηση τοϋ σύγχρονου ορθολογισμού », που είχε στη συντακτική της επιτροπή προσωπικότητες όπως 6 Ζολιό-Κιουρί- στο έπετειακό της Κομμούνας τεϋχος τοϋ Μάη 1951 δημοσίευε έκτιμήσεις δπως αύτη, τοϋ Βικτόρ Ζοάν: Τό σοσιαλιστικό σοβιετικό κράτος έφερε σέ πέρας τά καθήκοντα πού ή Κομμούνα δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει, πού δεν τά είχε ούτε καν πλησιάσει. Ό καπιταλισμός εξολοθρεύτηκε ώς τις ρίζες του, οί έκμεταλλεύτριες τάξεις διαλύθηκαν, ή οικονομία θεμελιώθηκε σέ σοσιαλιστικές βάσεις. Ή δημοκρατία ύψώθηκε σέ άνώτερο επίπεδο, καθώς και ή πολιτική και ήθική ενότητα των λαών πού απαρτίζουν τή μεγάλη Σοβιετική "Ενωση. ( . . . ) Τό 'Ανώτατο Σοβιέτ της ΕΣΣΔ -είναι μιά αλήθεια αύταπόδεικτη- ασκεί πραγματικά τήν ανώτατη εξουσία στή χώρα, καί, έκφραση της λαϊκής θέλησης, δέν ύπακούει παρά μόνο στούς σοβιετικούς λαούς. Σήμερα αύτά τά λόγια μόνο σαν ειρωνεία άκούγονται, τότε δμως ηταν γενική πεποίθηση. Κι έγώ τά είπα σέ ένα γιορτασμό της επετείου της Κομμούνας πού κάναμε εκείνα τά χρόνια -παράνομα, φυσικά- οί φυλακισμένες στις Φυλακές της όδοΰ Κάστορος, στον Πειραιά. Ά π ό τά μέσα της δεκαετίας τοΰ '50 κι έπειτα δέν τά επανέλαβα. Μόνο πού πάντα ξαναγυρνούσα στην ιστορία της Κομμούνας, στά δσα έγραψαν γ ι ' αύτήν ό Μάρξ κι ό Ένγκελς -και ό Λένιν άνάμεσα στις έπαναστάσεις τοΰ Φλεβάρη καί τοΰ 'Οχτώβρη-, άναζητώντας αύτό πού είναι σήμερα ένα άπό τά σημαντικότερα ζητούμενα (γιά δσους τουλάχιστον εξακολουθούν νά νοιάζονται γ ι ' αύτά τά θέματα): τί έδωσε καί τί έχασε ή Κομμούνα στη θεωρία καί στην πράξη των προλεταριακών επαναστάσεων, κι ακόμη περισσότερο, των ((προλεταριακών » κρατών, τοΰ εικοστού αιώνα. 'Από άναζήτηση σέ αναζήτηση κι άπό σύγκριση σέ σύγκριση, μέ

ΙΟ

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

άφετηρία τη διάλυση τοϋ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού » κι εξετάζοντας άναδρομικά τα πράγματα, έφτασα σέ μια διαπίστωση πού στην άρχή μέ ξένισε, ισως και νά μέ τρόμαξε, μά δέν μπόρεσα και νά της ξεφύγω: στη διαπίστωση πώς ή Κομμούνα του 1871 ήταν ή μόνη επαναστατική εξουσία πού άνηκε -ούσιαστικά και οχι χρονολογικά- στον 20ό αιώνα. 'Αντίθετα, οί έξουσίες πού έγκαθίδρυσαν οί επαναστάσεις τοΰ 20ού αιώνα άνηκαν -ούσιαστικά κι αύτές καΐ όχι χρονολογικά- στον 18ο και στον 19ο αιώνα. ΤΗταν βαθύτατα έτυηρεασμένες άπό τή σκέψη και τήν πράξη της Γαλλικής Επανάστασης, ιδιαίτερα άπό τή γιακωβίνικη περίοδο της, άπό τον ρωσικό άναρχισμό και το λαϊκισμό τοΰ 19ου αιώνα, ενώ άπό τήν περίοδο της Κομμούνας και μετά πήραν κυρίως τις άπόψεις τών μπλανκιστών κι αύτές υιοθέτησαν στήν οργάνωση και τή λειτουργία τοΰ Μπολσεβίκικου Κόμματος ή « κόμματος νέου τύπου ». Μ' αυτήν τήν έννοια ή Κομμούνα άποτελεΐ τήν καλύτερη εισαγωγή στή μελέτη γιά μιά σοσιαλιστική προοπτική τοΰ 21ου αιώνα, δηλαδή γι' αύτό πού θεωρούν πρωταρχική άνάγκη οί « άνανεωτές » τοΰ κομμουνιστικού κινήματος στον τόπο μας, κι όλο ύπόσχονται πώς « θά άρθρώσουν ένα νέο πολιτικό λόγο » κι όλο άναβάλλουν τήν άρθρωσή του. Είναι φυσική αύτή τους ή άδυναμία. Τήν ώρα πού καταρρέει ολόκληρο το « σοσιαλιστικό » οικοδόμημα τοΰ 20οΰ αιώνα μαζί μέ τά εικονίσματα και τά είδωλα του πού οδήγησαν στή σήψη τήν έπανάσταση τοΰ 'Οχτώβρη, ό νέος πολιτικός λόγος δέν θά μπορέσει ποτέ νά « άρθρωθεϊ » αν δέν προηγηθεί, πρώτο, μιά σέ βάθος κριτική θεώρηση τοΰ παρελθόντος τόσο στή θεωρία οσο και στήν πράξη καί, δεύτερο, μιά σέ βάθος άνάλυση τών συνθηκών πού έχουν διαμορφωθεί στον κόσμο καί στή χώρα μας καθώς παταμε τό κατώφλι τοΰ 21ου αιώνα. Πράγμα πού δέν έγινε ώς τώρα άπό καμία πλευρά. Σ ' αυτήν τήν κρίσιμη στιγμή τών καταρρεύσεων καί τών διαψεύσεων ή έπαναστατική-διαλεκτική-ύλιστική σκέψη, αν πρόκειται νά διασωθεί, είναι ύποχρεωμένη νά ξεπεράσει τά πλέγματα πού

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

'3

άφησε ό σταλινισμός και νά κάνει το άλμα που θά τή φέρει άπό τον 19ο στον 21ο αιώνα. Τό καλύτερο εφαλτήριο πού μπορεί να τή βοηθήσει να περάσει πάνω άπ' αύτό το τεράστιο κενό είναι ή Κομμούνα τοϋ 1871. Άπό δώ και ό τίτλος τοϋ βιβλίου μου. Νά μιλάς για έπαναστατική σκέψη στο τέλος τοϋ 20οϋ αιώνα μοιάζει έξωπραγματικό. Ό δρος πού συχνότερα άκούγεται για να χαρακτηρίσει την έποχή μας είναι ή «άφασία», και κανείς δεν μπορεί να πει πώς δεν άνταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ή διανόηση, ή ενταγμένη στο κομμουνιστικό ή στο σοσιαλιστικό κίνημα ή ή γενικά προοδευτική, σέ δλες τις χώρες και σέ δλες τις ηπείρους, αμήχανη, άνίκανη να ξεπεράσει τό στάδιο των γενικών αφορισμών και της περιγραφικής καταστροφολογίας, μοιάζει χτυπημένη άπό εγκεφαλικό. Διατηρεί την ικανότητα νά παρακολουθεί τά δσα άπρόσμενα συμβαίνουν, άλλα έχει χάσει την ικανότητα της ερμηνείας τους, την ικανότητα τών γενικεύσεων, την ικανότητα νά βλέπει στο μέλλον. Κυρίως έχει χάσει τή βούληση νά λειτουργεί, νά δρα κοινωνικά, επομένως και νά σκέφτεται κοινωνικά. Βρίσκεται, δηλαδή, ή σημερινή διανόηση στούς άντίποδες της διανόησης τοϋ 19ου αιώνα, τότε πού ή έπαναστατική σκέψη βρισκόταν σέ κατάσταση « βρασμοΰ ». Άπό τή Γαλλία ώς τήν τσαρική Ρωσία, μέ επίκεντρο τή Γερμανία τοϋ Μάρξ και τοϋ Ένγκελς, και μέ άφετηρία τή γαλλική και τή γερμανική φιλοσοφική κληρονομιά και τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τά καλύτερα μυαλά της Ευρώπης μπαίνανε αύτόβουλα στήν ύπηρεσία τών « αδικημένων » της γης, παίρνανε θέση στις πρώτες γραμμές τών δυνάμεων πού επιζητούσαν τις ριζικές κοινωνικές άλλαγές. « Τί νά κάνουμε » ήταν ό τίτλος έργων διανοουμένων δπως ό Τσερνιτσέφσκι, ό εξόριστος τοϋ Τσάρου και άπομονωμένος στά άκρα της παγωμένης Σιβηρίας. Ούτοπικοί σοσιαλιστές, άναρχικοί, μπλανκιστές, μαρξιστές, λαϊκιστες κονταροχτυπιόνταν, διεκδικώντας τήν τιμή νά είναι αυτοί οί κοινωνικοί άναμορφωτές, έθεταν τή δύναμη της σκέψης τους, συχνά και τήν ίδια τή ζωή τους, στήν ύπηρεσία της ελευθερίας και

ΙΟ

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

της δημοκρατίας, στήν ύττηρεσία των καταπιεσμένων, γιά τή ριζική άνάπλαση της κοινωνίας. Τελικά νίκησε ό μαρξισμός, ή πιο έπιστημονικά θεμελιωμένη μέθοδος γιά τήν άνάλυση των κοινωνικών φαινομένων μέσα στήν ιστορικότητα τους, γι' αύτό και ή ικανότερη γιά έπιστημονική πρόβλεψη των ιστορικών τάσεων της κοινωνίας, επομένως και ή ικανότερη νά χρησιμεύσει ώς « μέθοδος γιά δράση », ώς μέθοδος πού μετέτρεπε το προλεταριάτο άπό « κοινωνική άρρώστια » -όπως το ήθελε ό ουτοπικός σοσιαλισμός άκόμη και ένός Τσερνιτσέφσκι- σέ επαναστατική δύναμη άνατροπης τοΰ καπιταλισμού και εγκαθίδρυσης τοΰ βασιλείου της ισότητας, της κατάργησης της εκμετάλλευσης άνθρώπου άπό άνθρωπο, τοΰ χωρισμοΰ της κοινωνίας σέ τάξεις, σέ έκμεταλλευτές και θύματα της έκμετάλλευσης, τοΰ βασιλείου της κατάργησης τοΰ μηχανισμοΰ επιβολής της κυριαρχίας μιας τάξης πάνω στις άλλες και διαιώνισης της έκμετάλλευσης, της άλλοτρίωσης και της ανισότητας : τοΰ κράτους. Τό συναρπαστικό στό μαρξισμό -σωστότερα στον έπιστημονικό σοσιαλισμό-, αύτό πού συσπείρωσε γύρω του μάζες άνθρώπων άπό όλα τά κοινωνικά στρώματα, ήταν ό συνδυασμός έπιστημονικής άνάλυσης, διαλεκτικής-έπαναστατικής σκέψης και κινητοποιητικής δύναμης γιά τήν κατάκτηση συγκεκριμένου στόχου, ήταν ότι έδινε καινούργιο νόημα στό αίτημα της Γαλλικής Επανάστασης γιά ελευθερία και ισότητα των άνθρώπων, τό μετέβαλλε άπό ουτοπία σέ στρατηγικό στόχο απελευθερωτικό των άνθρώπων ώς τάξεων και ώς άτόμων χάρη στήν ελεύθερη ένταξή τους στή συλλογική δράση. Τ Ηταν τό βαθύτατα άντιεξουσιαστικό περιεχόμενο του, καθώς άναγνώριζε τήν άνάγκη ύπαρξης τοΰ κράτους των επαναστατημένων μόνο σέ ένα προσωρινό και άπολύτως μεταβατικό στάδιο, ένός κράτους πού άπό τήν ώρα της νίκης των έπαναστατικών δυνάμεων δέν θά ήταν κράτος στήν κυριολεξία, γιατί σκοπό δέν είχε τή διαιώνισή του άλλά τήν αύτοκαταστροφή του και τήν γιά πάντα έξαφάνιση κάθε έξουσιαστικής δύναμης έπι βολής, κυριαρχίας και καταστολής.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

'5

Ή νίκη του πάνω στα άλλα ρεύματα της επαναστατικής σκέψης έπιφύλασσε ωστόσο στο μαρξισμό μια εξέλιξη πού θα προκαλούσε την άποστροφή τοϋ Μάρξ. Χαρακτηριστικό της ήταν το στόμωμα της τόλμης καί της γονιμότητας της έπαναστατικης σκέψης σέ όλη τή διάρκεια τοΰ 20οϋ αιώνα. Οί « μαρξιστές » λειτουργούσαν καί δρούσαν πια όχι μέ πνευματική αυτονομία, άλλα ώς « οπαδοί », ώς έξηγητές, απολογητές ή, στήν καλύτερη περίπτωση, ώς « συνεχιστές » τοΰ « μαρξισμοΰ », μέ μόνη, καί άκραία, δυνατότητα την « παραπέρα άνάπτυξη της διδασκαλίας τοΰ Μάρξ ». Σ ' αύτήν τήν τελευταία κατηγορία τοποθετήθηκε ώς καί ό Λένιν, κι ας εδειξε τή μεγαλύτερη τόλμη καί πρωτοτυπία στήν έπαναστατική σκέψη καί πράξη στις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, καί τή μεγαλύτερη άπομάκρυνση άπό πολλές άντιλήψεις πού τυποποιημένα ή καί γνήσια αποδόθηκαν στον Μάρξ. Ό μαρξισμός άπό « μέθοδος γιά δράση » μεταβλήθηκε σέ κλειστό σύστημα καί οί επισημότεροι των εξηγητών απέκτησαν το δικαίωμα νά διακρίνουν τούς « γνήσιους » μαρξιστές άπό τους μη γνήσιους, πού στιγματίζονταν μέ τή ρετσινιά τοΰ « αίρετικοΰ », τοΰ « άναθεωρητη », εως καί τοΰ « προδότη », αν κάπου τολμοΰσαν νά διατυπώσουν απόψεις πού δέν συμφωνούσαν μέ τήν άποψη των επίσημων εξηγητών - παράδειγμα ό « αιρετικός » Γκράμσι καί ή « άναθεωρήτρια » Λούξεμπουργκ. "Οταν μια μέθοδος γιά τή γνώση της πραγματικότητας καί γιά τή σύμφωνα μ ' αύτη τή γνώση άνθρώπινη δραστηριότητα καθηλωθεί σέ σύστημα, μένει εκτεθειμένη στον κίνδυνο νά μεταβληθεί στο άντίθετό της: νά γίνει ενα υποκατάστατο της θρησκείας, ν' άποκτήσει τό ιερατείο της, τούς ιεραποστόλους της, τούς έξηγητές καί τούς άπολογητές της, τήν ορθοδοξία καί τις αιρέσεις της, κι ολα αύτά στο όνομα ενός Ύπερτάτου Όντος καί των Προφητών του. Κι άν αύτή ή « πολιτική θρησκεία » πάρει τό όνομα τοΰ θεμελιωτή της, όπως ό μαρξισμός, τότε πολύ διευκολύνεται αύτη ή διαδικασία. "Ολες οί θρησκείες έχουν τό ονομα εκείνου πού πρώτος κήρυξε τις « αιώνιες » άλήθειες τους.

ΙΟ

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;

Ά ν σκεφτούμε το μαρξισμό ώς « επιστημονικό σοσιαλισμό », μπορούμε εύκολότερα να κατανοήσουμε τή διαδικασία πού έβαλε το σύστημα στή θέση της μεθόδου. Ή έπιστημονικότητα του όρου θα σηματοδοτούσε τον αποκλεισμό τοΰ δόγματος καί της αύθεντίας, θά άφηνε άνοιχτή τή μέθοδο καί θά έκανε άπαγορευτική τήν πτώση της σέ κλειστό σύστημα. Τότε καί ό Στάλιν δέν θά μπορούσε νά κλείσει άκόμη πιο σφιχτά τό σύστημα καθιερώνοντας τον όρο « μαρξισμός-λενινισμός-σταλινισμός », πού κουτσουρεύτηκε μεν μέ τήν άποσταλινοποίηση τοΰ Χρουστσόφ, άλλά κράτησε τά δύο πρώτα συστατικά του, διατηρώντας έτσι τό στοιχείο της καθήλωσης, της αυθεντίας καί της θρησκευτικής ορθοδοξίας. 1 Τό πνίξιμο της ζωντανής, έρευνητικής καί κριτικής σκέψης, ό άποκλεισμός τών πολιτών άπό τήν πολιτική ζωή - πολύ 7τερισσότερο άπό τήν άσκηση της έξουσίας πού υποτίθεται ότι τους άνηκε, ή μονοπώληση της έξουσίας άπό μιά κλειστή κάστα γραφειοκρατών, άκινητοποίησαν τελικά καί τό ίδιο τό σύστημα, τό καταδίκασαν στήν αποτελμάτωση μέχρι θανάτου. Κι όταν ή διάβρωση είχε φτάσει ώς τά θεμέλια του, άρκεσε ένα καί μόνο ρήγμα προς τή δημοκρατία γιά νά δείξει τήν άδυναμία του νά δεχτεί ζωογόνες άνανεώσεις, όπως άρκεσε ό σοβιετικός Αύγουστος μέ τό γελοίο του πραξικόπημα γιά νά καταρρεύσει ολόκληρο. Στον Γκορμπατσόφ άνήκει ή τ ι μ ή ότι έκανε τό πρώτο ρήγμα καί ότι προσπάθησε νά έπαναφέρει τήν ΕΣΣΔ στό δρόμο πού άνοιξε ή 'Οχτωβριανή Επανάσταση. Άλλά στόν Γκορμπατσόφ πέφτει καί ή εύθύνη ότι πίστεψε στή δυνατότητα νά ξεπεράσει τήν άδράνεια εβδομήντα χρόνων καί νά πετύχει τό στόχο του στηριγμένος στις κληρονομημένες δομές καί στούς ίδιους κομματικούς μηχανισμούς, ενώ οί λεγόμενες ριζοσπαστικές δυνάμεις τον έγκατέλειπαν καί οί λαϊκές μάζες παρέμεναν « μάζες », άδύναμες άκόμη νά άποτινάξουν τήν πολιτική νάρκη καί τήν άδράνεια τοΰ τρόμου πού είχαν κληρονομήσει άπό τις προηγούμενες γενιές καί νά άναδει-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

'7

χθοϋν σέ πολίτες, ή καλύτερα σέ « δήμο » - μ έ τήν υψηλή έννοια πού είχε αύτή ή λέξη στήν έλληνική αρχαιότητα, λέξη πού μας άφησε τή «δημοκρατία » ώς παντοτινή διεκδίκηση και δύσκολη κατάκτηση. "Οσοι είχαν πιστέψει πώς κάποιες δυνάμεις στή Σοβιετική "Ενωση -ό γραφειοκρατικός κομματικός μηχανισμός, ό στρατός ( ή μάλλον οί τρεις στρατοί πού υπήρχαν σ' αύτό τό σύστημα πού, στή θεωρία άλλα και στήν πρακτική πού άφησε ή Κομμούνα, έπρεπε νά είχε συντρίψει το μιλιταρισμό και νά στηρίζεται στον « ένοπλο λαό » και μόνο), ή Κά Γ κ έ Μπέ, ό οποιοσδήποτε- θά μπορούσε νά επέμβει γιά « νά ρίξει » τον « προδότη » Γκορμπατσόφ και νά επαναφέρει τήν παλιά καλή τάξη τών πραγμάτων είδαν τις ελπίδες τους νά σβήνουν μέ τό πραξικόϊτημα τοϋ Αύγούστου. Ή άντίσταση τοϋ λαοΰ άπέδειξε ότι περνάει ό καιρός της παθητικότητας, άλλά οί άντιθέσεις πού στό παρελθόν « λύνονταν » μέ τήν πίεση καί, μέ τήν περεστρόικα, φανέρωσαν τήν εκρηκτική δύναμη πού συσσωρευόταν κάτω άπό τις πιέσεις, έμφανίστηκαν οχι μόνο έκρηκτικότερες μετά τό πραξικ07τημα άλλά καί σέ ολη τήν τρομακτική εύρύτητα τοϋ φάσματος τους, συγκροτώντας τήν εικόνα της κρίσης μέσα στήν οποία παραδέρνει σήμερα ή Σοβιετική "Ενωση:

Κρίση οικονομική, πού κανείς δέν έδωσε άκόμη τήν ολοκληρωμένη άνάλυση της καί, προπαντός, κανείς δέν έδωσε ώς τώρα μιά καθαρά έπιστημονική άνάλυση γιά τά βαθύτερα αίτια πού τήν προκάλεσαν καί τήν συντηροΰν. Τέτοιες κρίσεις δέν είναι, καί δέν μποροΰν νά είναι, άποτέλεσμα κακής διαχείρισης καί άνικανότητας της περεστρόικα μά ούτε καί στήν περίοδο της μπρεζνιεφικής